ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (έκτο πενταμελές τμήμα)

της 14ης Σεπτεμβρίου 2022 (*)

«Ανταγωνισμός – Κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης – Έξυπνες κινητές συσκευές – Απόφαση με την οποία διαπιστώνεται παράβαση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ και του άρθρου 54 της Συμφωνίας ΕΟΧ – Έννοιες της πλατφόρμας και της πολύπλευρης αγοράς (“οικοσύστημα”) – Λειτουργικό σύστημα (Google Android) – Κατάστημα εφαρμογών (Play Store) – Εφαρμογές αναζήτησης και περιήγησης (Google Search και Chrome) – Συμφωνίες με τους κατασκευαστές συσκευών και τους φορείς εκμετάλλευσης κινητών δικτύων – Διαρκής και ενιαία παράβαση – Έννοιες του συνολικού σχεδίου και των συμπεριφορών που υιοθετούνται στο πλαίσιο της ίδιας παραβάσεως (ομαδοποιήσεις προϊόντων, πληρωμές αποκλειστικότητας και υποχρεώσεις κατά του κατακερματισμού) – Αποτελέσματα αποκλεισμού από την αγορά – Δικαιώματα άμυνας – Πλήρης δικαιοδοσία»

Στην υπόθεση T‑604/18,

Google LLC, με έδρα το Mountain View, Καλιφόρνια (Ηνωμένες Πολιτείες),

Alphabet, Inc., με έδρα το Mountain View,

εκπροσωπούμενες από τους N. Levy, J. Schindler, A. Lamadrid de Pablo, J. Killick, Α. Κομνηνό, G. Forwood, δικηγόρους, P. Stuart, D. Gregory, H. Mostyn, barristers, και M. Pickford, QC,

προσφεύγουσες,

υποστηριζόμενες από την

Application Developers Alliance, με έδρα την Ουάσιγκτον, D.C. (Ηνωμένες Πολιτείες), εκπροσωπούμενη από τους A. Parr, S. Vaz, solicitors, και τον R. Baena Zapatero, δικηγόρο,

την

Computer & Communications Industry Association, με έδρα την Ουάσιγκτον, D.C., εκπροσωπούμενη από τους E. Batchelor, T. Selwyn Sharpe, solicitors, και την G. de Vasconcelos Lopes, δικηγόρο,

την

Gigaset Communications GmbH, με έδρα το Bocholt (Γερμανία), εκπροσωπούμενη από τον J.-F. Bellis, δικηγόρο,

την

HMD global Oy, με έδρα το Ελσίνκι (Φινλανδία), εκπροσωπούμενη από τους M. Glader και M. Johansson, δικηγόρους,

και την

Opera Norway AS, πρώην Opera Software AS, με έδρα το Όσλο (Νορβηγία), εκπροσωπούμενη από τους M. Glader και M. Johansson, δικηγόρους,

παρεμβαίνουσες,

κατά

Ευρωπαϊκής Επιτροπής, εκπροσωπούμενης από τους N. Khan, A. Dawes, C. Urraca Caviedes και F. Castillo de la Torre,

καθής,

υποστηριζόμενης από την

BDZV – Bundesverband Digitalpublisher und Zeitungsverleger eV, πρώην Bundesverband Deutscher Zeitungsverleger eV, με έδρα το Βερολίνο (Γερμανία), εκπροσωπούμενη από τους T. Höppner, καθηγητή, και P. Westerhoff, δικηγόρο,

τo

Ευρωπαϊκό Γραφείο Ενώσεων Καταναλωτών (ΕΓΕΚ), με έδρα τις Βρυξέλλες (Βέλγιο), εκπροσωπούμενο από την A. Fratini, δικηγόρο,

τη

FairSearch AISBL, με έδρα τις Βρυξέλλες, εκπροσωπούμενη από τους T. Vinje, D. Paemen και K. Missenden, δικηγόρους,

την

Qwant, με έδρα το Παρίσι (Γαλλία), εκπροσωπούμενη από τους T. Höppner, καθηγητή, και P. Westerhoff, δικηγόρο,

την

Seznam.cz, a.s., με έδρα την Πράγα (Τσεχική Δημοκρατία), εκπροσωπούμενη από τους M. Felgr, T. Vinje, D. Paemen, J. Dobrý και P. Chytil, δικηγόρους,

και τη

Verband Deutscher Zeitschriftenverleger eV, με έδρα το Βερολίνο, εκπροσωπούμενη από τους T. Höppner, καθηγητή, και P. Westerhoff, δικηγόρο,

παρεμβαίνουσες,

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (έκτο πενταμελές τμήμα),

συγκείμενο από τους A. Μαρκουλλή, πρόεδρο, S. Frimodt Nielsen (εισηγητή), J. Schwarcz, Κ. Ηλιόπουλο και R. Norkus, δικαστές,

γραμματέας: C. Kristensen, προϊσταμένη μονάδας,

έχοντας υπόψη την έγγραφη διαδικασία και κατόπιν της επ’ ακροατηρίου συζητήσεως η οποία διεξήχθη από τις 27 Σεπτεμβρίου έως την 1η Οκτωβρίου 2021,

εκδίδει την ακόλουθη

Απόφαση

1        Με την ασκηθείσα βάσει του άρθρου 263 ΣΛΕΕ προσφυγή τους, η Google LLC (πρώην Google Inc.) και η Alphabet Inc., της οποίας η Google LLC είναι θυγατρική (στο εξής, από κοινού: Google ή προσφεύγουσες), ζητούν, κυρίως, την ακύρωση της αποφάσεως C(2018) 4761 τελικό της Επιτροπής, της 18ης Ιουλίου 2018, σχετικά με διαδικασία βάσει του άρθρου 102 ΣΛΕΕ και του άρθρου 54 της συμφωνίας για τον ΕΟΧ (υπόθεση AT.40099 – Google Android) (στο εξής: προσβαλλόμενη απόφαση), άλλως δε και επικουρικώς, τη διαγραφή ή τη μείωση του προστίμου το οποίο τους επιβλήθηκε με την εν λόγω απόφαση.

I.      Ιστορικό της διαφοράς

2        Η Google είναι επιχείρηση του τομέα των τεχνολογιών της πληροφορίας και της επικοινωνίας, η οποία ειδικεύεται στα προϊόντα και τις υπηρεσίες που σχετίζονται με τη χρήση του διαδικτύου, δραστηριοποιείται δε εντός του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ).

Α.      Πλαίσιο της υποθέσεως

3        Το 2005, λαμβάνοντας υπόψη την εμφάνιση και ανάπτυξη του διαδικτύου μέσω κινητών συσκευών και την πιθανή αλλαγή συμπεριφοράς που θα προκαλούσε τούτο στους χρήστες όσον αφορά τις πραγματοποιούμενες στο διαδίκτυο γενικές αναζητήσεις, η Google εξαγόρασε την επιχείρηση που είχε αρχικώς αναπτύξει το λειτουργικό σύστημα για έξυπνες κινητές συσκευές (στο εξής: ΛΣ) Android. Κατά την Επιτροπή, τον Ιούλιο του 2018, περίπου το 80 % των χρησιμοποιούμενων στην Ευρώπη και παγκοσμίως έξυπνων κινητών συσκευών λειτουργούσαν με Android.

4        Όταν η Google αναπτύσσει μια νέα έκδοση του Android, δημοσιεύει τον πηγαίο κώδικα στο διαδίκτυο. Τούτο παρέχει τη δυνατότητα στους τρίτους να μεταφορτώσουν και να τροποποιήσουν τον εν λόγω κώδικα, προκειμένου να δημιουργήσουν «παρακλάδια» του Android (παρακλάδι είναι ένα νέο λογισμικό το οποίο δημιουργείται με βάση τον πηγαίο κώδικα ενός υφιστάμενου λογισμικού). Ο πηγαίος κώδικας του Android, ο οποίος δημοσιοποιείται με άδεια χρήσης ανοικτού κώδικα («Android Open Source Project licence», στο εξής: άδεια χρήσης AOSP) περιέχει τα βασικά στοιχεία ενός ΛΣ, όχι όμως τις εφαρμογές και τις υπηρεσίες Android ιδιοκτησίας της Google. Ως εκ τούτου, οι κατασκευαστές πρωτότυπου εξοπλισμού (στο εξής: ΚΠΕ) που επιθυμούν να αποκτήσουν εφαρμογές και υπηρεσίες της Google πρέπει να συνάψουν συμβάσεις με την Google. Τέτοιες συμβάσεις συνάπτει η Google και με τους φορείς εκμετάλλευσης κινητών δικτύων (στο εξής: ΦΕΚΔ) που επιθυμούν να εγκαταστήσουν τις εφαρμογές και τις υπηρεσίες ιδιοκτησίας της Google στις πωλούμενες στους τελικούς χρήστες συσκευές.

5        Ορισμένες από τις συμβάσεις αυτές αποτελούν αντικείμενο της υπό κρίση υποθέσεως.

Β.      Διαδικασία ενώπιον της Επιτροπής

6        Στις 25 Μαρτίου 2013, η FairSearch AISBL, ένωση επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στον τομέα των τεχνολογιών της πληροφορίας και της επικοινωνίας, υπέβαλε καταγγελία στην Επιτροπή σχετικά με ορισμένες εμπορικές πρακτικές της Google στο κινητό διαδίκτυο. Κατόπιν της καταγγελίας αυτής, η Επιτροπή απηύθυνε αιτήματα παροχής πληροφοριών στην Google, στους πελάτες της, στους ανταγωνιστές της και σε άλλες οντότητες που δραστηριοποιούνται στον συγκεκριμένο χώρο. Και άλλες οντότητες υπέβαλαν επίσης καταγγελία στην Επιτροπή σχετικά με τη συμπεριφορά της Google στο κινητό διαδίκτυο.

7        Στις 15 Απριλίου 2015, η Επιτροπή κίνησε επίσημη διαδικασία κατά της Google σχετικά με το Android.

8        Στις 20 Απριλίου 2016, η Επιτροπή απέστειλε ανακοίνωση αιτιάσεων στην Google. Μη εμπιστευτικό κείμενο της ανακοινώσεως αιτιάσεων απεστάλη επίσης στους δεκαεπτά καταγγέλλοντες και ενδιαφερόμενους τρίτους.

9        Μεταξύ Οκτωβρίου 2016 και Οκτωβρίου 2017, υποβλήθηκαν στην Επιτροπή παρατηρήσεις επί της ανακοινώσεως αιτιάσεων από ένδεκα καταγγέλλοντες και ενδιαφερόμενους τρίτους. Τον Δεκέμβριο 2016, η Google υπέβαλε το τελικό κείμενο της απαντήσεώς της επί της ανακοινώσεως αιτιάσεων (στο εξής: απάντηση επί της ανακοινώσεως αιτιάσεων). Κατά τον χρόνο εκείνο, η Google δεν είχε ζητήσει τη διεξαγωγή ακροάσεως.

10      Μεταξύ Αυγούστου 2017 και Μαΐου 2018 η Επιτροπή εξέθεσε προς την Google διάφορα πραγματικά στοιχεία δυνάμενα να στηρίξουν τα διαλαμβανόμενα στην ανακοίνωση αιτιάσεων συμπεράσματα. Ειδικότερα, η γνωστοποίηση των στοιχείων αυτών πραγματοποιήθηκε στις 31 Αυγούστου 2017, μέσω μιας πρώτης εκθέσεως πραγματικών περιστατικών, και στις 11 Απριλίου 2018, μέσω μιας δεύτερης εκθέσεως πραγματικών περιστατικών. Η Google υπέβαλε τις παρατηρήσεις της επί των εκθέσεων αυτών στις 23 Οκτωβρίου 2017 και στις 7 Μαΐου 2018, αντιστοίχως.

11      Επιπλέον, τον Σεπτέμβριο του 2017, η Google ζήτησε να λάβει το σύνολο των κρίσιμων εγγράφων που αφορούσαν τις συναντήσεις που είχε πραγματοποιήσει η Επιτροπή με τρίτους. Η Επιτροπή απάντησε στο εν λόγω αίτημα τον Φεβρουάριο του 2018.

12      Η Google είχε πρόσβαση στον φάκελο το 2016 κατόπιν της ανακοινώσεως αιτιάσεων, το 2017 κατόπιν της πρώτης εκθέσεως πραγματικών περιστατικών και το 2018 κατόπιν της δεύτερης εκθέσεως πραγματικών περιστατικών.

13      Στις 7 Μαΐου 2018 η Google ζήτησε τη διεξαγωγή ακροάσεως. Το αίτημα αυτό απορρίφθηκε από την Επιτροπή στις 18 Μαΐου 2018.

14      Στις 21 Ιουνίου 2018, κατόπιν αιτήματος της Google, η Επιτροπή της κοινοποίησε δύο επιστολές ενδιαφερομένων τρίτων. Η Google υπέβαλε τις παρατηρήσεις της επί των εγγράφων αυτών στις 27 Ιουνίου 2018.

Γ.      Προσβαλλόμενη απόφαση

15      Στις 18 Ιουλίου 2018 η Επιτροπή εξέδωσε την προσβαλλόμενη απόφαση. Με την απόφαση αυτή, η Επιτροπή επέβαλε πρόστιμο στην Google LLC και, εν μέρει, στην Alphabet Inc. για παράβαση των κανόνων του ανταγωνισμού μέσω επιβολής στους ΚΠΕ και στους ΦΕΚΔ αντίθετων προς τον ανταγωνισμό συμβατικών περιορισμών με σκοπό την προστασία και την εδραίωση της δεσπόζουσας θέσης της Google στις εντός του ΕΟΧ εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης.

16      Στην προσβαλλόμενη απόφαση προσδιορίζονται τρεις κατηγορίες συμβατικών περιορισμών, ήτοι:

–        οι περιορισμοί που περιλαμβάνονταν στις συμφωνίες διανομής εφαρμογών κινητών συσκευών (Mobile Application Distribution Agreements, στο εξής: MADA), βάσει των οποίων η Google επέβαλλε στους ΚΠΕ την υποχρέωση να προεγκαθιστούν τις δικές της εφαρμογές γενικής αναζήτησης (Google Search) και περιήγησης (Chrome), προκειμένου να μπορούν να λάβουν άδεια χρήσης για το κατάστημα εφαρμογών της Google (Play Store)·

–        οι περιορισμοί που περιλαμβάνονταν στις συμφωνίες κατά του κατακερματισμού (Anti-Fragmentation Agreements, στο εξής: AFA), βάσει των οποίων οι ΚΠΕ που επιθυμούσαν να προεγκαταστήσουν εφαρμογές της Google δεν μπορούσαν να πωλούν συσκευές που λειτουργούσαν με εκδόσεις του Android οι οποίες δεν ήταν εγκεκριμένες από την Google·

–        οι περιορισμοί που περιλαμβάνονταν στις συμφωνίες κατανομής εσόδων (Revenue Share Agreements, στο εξής: RSA), βάσει των οποίων η Google χορηγούσε στους ΚΠΕ και στους ΦΕΚΔ ποσοστό επί των διαφημιστικών της εσόδων υπό την προϋπόθεση ότι οι εν λόγω κατασκευαστές ή φορείς εκμετάλλευσης δικτύου είχαν συμφωνήσει να μην προεγκαταστήσουν ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης σε οποιαδήποτε συσκευή υπαγόμενη σε χαρτοφυλάκιο συσκευών καθοριζόμενο με κοινή συμφωνία (στο εξής: RSA ανά χαρτοφυλάκιο).

17      Όσον αφορά τη διάρκεια των συμβατικών περιορισμών (στο εξής, από κοινού: επίμαχοι περιορισμοί), οι σχετιζόμενοι με τις MADA περιορισμοί διήρκεσαν, όσον αφορά την ομαδοποίηση Google Search και Play Store, από την 1η Ιανουαρίου 2011 έως την ημερομηνία εκδόσεως της προσβαλλομένης αποφάσεως, και όσον αφορά την ομαδοποίηση Chrome, Google Search και Play Store, από την 1η Αυγούστου 2012 έως την ημερομηνία εκδόσεως της προσβαλλομένης αποφάσεως· οι σχετιζόμενοι με τις AFA περιορισμοί διήρκεσαν από την 1η Ιανουαρίου 2011 έως την ημερομηνία εκδόσεως της προσβαλλομένης αποφάσεως, ενώ οι σχετιζόμενοι με τις RSA περιορισμοί διήρκεσαν από την 1η Ιανουαρίου 2011 έως την 31η Μαρτίου 2014, ημερομηνία κατά την οποία έληξε η τελευταία RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

18      Κατά την Επιτροπή, σκοπός των επίμαχων περιορισμών ήταν η προστασία και η ενίσχυση της δεσπόζουσας θέσης της Google στον τομέα των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης και, επομένως, των εσόδων που αποκομίζει η εν λόγω επιχείρηση μέσω διαφημιστικών μηνυμάτων που σχετίζονται με τις αναζητήσεις αυτές. Ο κοινός σκοπός και η αλληλεξάρτηση των επίμαχων περιορισμών οδήγησαν την Επιτροπή στο να τους χαρακτηρίσει ως ενιαία και διαρκή παράβαση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ και του άρθρου 54 της Συμφωνίας ΕΟΧ.

19      Ως κύρωση για τις εν λόγω κριθείσες ως καταχρηστικές πρακτικές, η Επιτροπή επέβαλε στην Google πρόστιμο ύψους 4 342 865 000 ευρώ. Για τον καθορισμό του ποσού αυτού, η Επιτροπή έλαβε υπόψη την αξία των συναφών, σε σχέση με την ενιαία και διαρκή παράβαση, πωλήσεων εντός του ΕΟΧ που πραγματοποίησε η Google κατά το τελευταίο έτος συμμετοχής στην παράβαση (2017) και εφάρμοσε επ’ αυτής έναν συντελεστή βαρύτητας (11 %). Εν συνεχεία, η Επιτροπή πολλαπλασίασε το ποσό που προέκυψε επί τον αριθμό των ετών συμμετοχής στην παράβαση (περίπου 7,52), ενώ προσέθεσε και ένα επιπλέον ποσό (ίσο με το 11 % της αξίας των πωλήσεων το 2017) προς τον σκοπό αποτροπής των παρεμφερών επιχειρήσεων από την υιοθέτηση των ίδιων πρακτικών. Η Επιτροπή έκρινε επίσης ότι δεν έπρεπε να γίνει δεκτή η ύπαρξη ελαφρυντικών ή επιβαρυντικών περιστάσεων ούτε να ληφθεί ιδιαιτέρως υπόψη η σημαντική οικονομική δυνατότητα της Google ώστε να μειωθεί ή να αυξηθεί το ποσό του προστίμου.

20      Επίσης, η Επιτροπή υποχρέωσε την Google να παύσει τις εν λόγω πρακτικές εντός 90 ημερών από την κοινοποίηση της προσβαλλομένης αποφάσεως.

II.    Διαδικασία και αιτήματα των διαδίκων

21      Με δικόγραφο που κατέθεσε στη Γραμματεία του Γενικού Δικαστηρίου στις 9 Οκτωβρίου 2018, η Google άσκησε την υπό κρίση προσφυγή.

22      Κατόπιν αιτήματος της Επιτροπής, η προθεσμία για την κατάθεση του υπομνήματος αντικρούσεως παρατάθηκε επανειλημμένως. Εν τέλει, ως προθεσμία ορίστηκε η 15η Μαρτίου 2019, ημερομηνία κατά την οποία κατατέθηκε το εν λόγω υπόμνημα.

23      Κατόπιν αιτήματος της Google, η προθεσμία για την κατάθεση του υπομνήματος απαντήσεως παρατάθηκε επανειλημμένως. Εν τέλει, ως προθεσμία ορίστηκε η 1η Ιουλίου 2019, ημερομηνία κατά την οποία κατατέθηκε το υπόμνημα απαντήσεως.

24      Κατόπιν αιτήματος της Επιτροπής, η προθεσμία για την κατάθεση του υπομνήματος ανταπαντήσεως παρατάθηκε επανειλημμένως. Εν τέλει, ως προθεσμία ορίστηκε η 29η Νοεμβρίου 2019, ημερομηνία κατά την οποία κατατέθηκε το υπόμνημα ανταπαντήσεως.

Α.      Αιτήσεις παρεμβάσεως

25      Ένδεκα αιτήσεις παρεμβάσεως υποβλήθηκαν εντός της προθεσμίας που προβλέπει το άρθρο 143, παράγραφος 1, του Κανονισμού Διαδικασίας του Γενικού Δικαστηρίου.

26      Με διάταξη του προέδρου του τρίτου τμήματος του Γενικού Δικαστηρίου, της 23ης Σεπτεμβρίου 2019:

–        επετράπη στην Application Developers Alliance (στο εξής: ADA)· στην Computer & Communications Industry Association (στο εξής: CCIA)· στην Gigaset Communications GmbH (στο εξής: Gigaset)· στην HMD global Oy (στο εξής: HMD) και στην Opera Norway AS, πρώην Opera Software AS (στο εξής: Opera), να παρέμβουν υπέρ της Google·

–        επετράπη στο Ευρωπαϊκό Γραφείο Ενώσεων Καταναλωτών (ΕΓΕΚ), στην Verband Deutscher Zeitschriftenverleger eV (στο εξής: VDZ), στην BDZV – Bundesverband Digitalpublisher und Zeitungsverleger eV (στο εξής: BDZV), στη Seznam.cz, a.s. (στο εξής: Seznam), στη FairSearch και στην Qwant να παρέμβουν υπέρ της Επιτροπής.

27      Προκειμένου να δοθεί η δυνατότητα στους παρεμβαίνοντες να τοποθετηθούν επί του συνόλου των υπομνημάτων των κυρίων διαδίκων, ορίστηκε ότι η προθεσμία για την κατάθεση των υπομνημάτων παρεμβάσεως θα αρχίσει να τρέχει από την κατάθεση του κοινού μη εμπιστευτικού κειμένου του υπομνήματος ανταπαντήσεως.

28      Κατόπιν αιτήματος ορισμένων εκ των παρεμβαινόντων, η προθεσμία για την κατάθεση των υπομνημάτων παρεμβάσεως παρατάθηκε επανειλημμένως. Εν τέλει, ως προθεσμία ορίστηκε η 30ή Ιουνίου 2020, ημερομηνία κατά την οποία κατατέθηκε το σύνολο των εν λόγω υπομνημάτων.

29      Στις 12 Οκτωβρίου 2020, οι κύριοι διάδικοι κατέθεσαν τις παρατηρήσεις τους επί των υπομνημάτων παρεμβάσεως.

Β.      Διεξαγωγή της διαδικασίας, κύρια αιτήματα εμπιστευτικής μεταχειρίσεως και προετοιμασία της υποθέσεως για συζήτηση

30      Κατόπιν αιτήματος των κυρίων διαδίκων, η προθεσμία για την υποβολή αιτημάτων εμπιστευτικής μεταχειρίσεως του δικογράφου της προσφυγής, του υπομνήματος αντικρούσεως, του υπομνήματος απαντήσεως και του υπομνήματος ανταπαντήσεως παρατάθηκε επανειλημμένως. Για το δικόγραφο της προσφυγής και το υπόμνημα αντικρούσεως, ως προθεσμία ορίστηκε εν τέλει η 13η Σεπτεμβρίου 2019, ημερομηνία κατά την οποία οι κύριοι διάδικοι κατέθεσαν κοινό μη εμπιστευτικό κείμενο εκάστου εκ των δικογράφων αυτών. Για το υπόμνημα απαντήσεως και το υπόμνημα ανταπαντήσεως, ως προθεσμίες ορίστηκαν εν τέλει η 11η Δεκεμβρίου 2019 και η 1η Μαΐου 2020 αντιστοίχως, ημερομηνίες κατά τις οποίες οι κύριοι διάδικοι κατέθεσαν κοινό κείμενο εκάστου εκ των εν λόγω υπομνημάτων.

31      Όσον αφορά τα ως άνω έγγραφα, αντιρρήσεις επί των αιτημάτων εμπιστευτικής μεταχειρίσεως διατυπώθηκαν μόνον εκ μέρους της FairSearch στις 20 Μαρτίου 2020, σε σχέση με τον προβληθέντα από την Google εμπιστευτικό χαρακτήρα τριών παραρτημάτων του υπομνήματος ανταπαντήσεως.

32      Στις 7 Απριλίου 2020, στο πλαίσιο μέτρου οργανώσεως της διαδικασίας κατ’ άρθρο 89 του Κανονισμού Διαδικασίας, το Γενικό Δικαστήριο ζήτησε από την Google να παράσχει διευκρινίσεις σχετικά με την έκταση της εμπιστευτικότητας που επικαλέσθηκε όσον αφορά τα τρία παραρτήματα που επισημάνθηκαν από την FairSearch. Η Google απάντησε στις 23 Απριλίου 2020 και προσκόμισε νέα κείμενα των παραρτημάτων αυτών.

33      Στις 6 Μαΐου 2020, στο πλαίσιο μέτρου οργανώσεως της διαδικασίας, το Γενικό Δικαστήριο απηύθηνε στη FairSearch την ερώτηση εάν, λαμβανομένων υπόψη των νέων κειμένων των τριών παραρτημάτων του υπομνήματος ανταπαντήσεως που προσκόμισε η Google, εμμένει στις αντιρρήσεις της σχετικά με την εμπιστευτικότητα των εγγράφων αυτών. Η FairSearch απάντησε την 1η Ιουνίου 2020 αναφέροντας ότι δεν εμμένει στις αντιρρήσεις της.

34      Κατόπιν αιτήματος των κυρίων διαδίκων, η προθεσμία για την κατάθεση αιτημάτων εμπιστευτικής μεταχειρίσεως των παρατηρήσεών τους επί των υπομνημάτων παρεμβάσεως παρατάθηκε επανειλημμένως. Εν τέλει, ως προθεσμία ορίστηκε η 11η Δεκεμβρίου 2020, ημερομηνία κατά την οποία κατατέθηκαν κοινά μη εμπιστευτικά κείμενα των εν λόγω παρατηρήσεων.

35      Όσον αφορά τις παρατηρήσεις των κυρίων διαδίκων επί των υπομνημάτων παρεμβάσεως, αντιρρήσεις επί των αιτημάτων εμπιστευτικής μεταχειρίσεως διατυπώθηκαν μόνον εκ μέρους του ΕΓΕΚ στις 8 Ιανουαρίου 2021, σε σχέση με τον προβληθέντα από την Google εμπιστευτικό χαρακτήρα ενός παραρτήματος του δικογράφου της προσφυγής και ορισμένων χωρίων των παρατηρήσεων της Google επί του υπομνήματος παρεμβάσεως του ΕΓΕΚ.

36      Στις 21 Ιανουαρίου 2021, στο πλαίσιο μέτρου οργανώσεως της διαδικασίας, το Γενικό Δικαστήριο ζήτησε από την Google να παράσχει διευκρινίσεις σχετικά με την έκταση της εμπιστευτικότητας που επικαλέσθηκε όσον αφορά το εν λόγω παράρτημα του δικογράφου της προσφυγής και τα εν λόγω χωρία των παρατηρήσεών της. Η Google απάντησε στις 27 Ιανουαρίου 2021 και προσκόμισε νέο κείμενο του παραρτήματος του δικογράφου της προσφυγής που είχε επισημάνει το ΕΓΕΚ, καθώς και νέο κείμενο των παρατηρήσεών της επί του υπομνήματος παρεμβάσεως του ΕΓΕΚ.

37      Στις 18 Φεβρουαρίου 2021, στο πλαίσιο μέτρου οργανώσεως της διαδικασίας, το Γενικό Δικαστήριο έθεσε στο ΕΓΕΚ την ερώτηση εάν, λαμβανομένου υπόψη του νέου μη εμπιστευτικού κειμένου του παραρτήματος που είχε επισημάνει, καθώς και του νέου μη εμπιστευτικού κειμένου των παρατηρήσεων της Google επί του υπομνήματος παρεμβάσεώς του, εμμένει στις αντιρρήσεις του. Το ΕΓΕΚ απάντησε στις 5 Μαρτίου 2021 αναφέροντας ότι δεν εμμένει τις αντιρρήσεις του.

38      Χάρη στις κοινές προσπάθειες του συνόλου των διαδίκων καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας κατέστη δυνατή, παρά τα αποκλίνοντα συμφέροντα που συχνά διακυβεύονταν, η επίλυση των δυσχερειών που σχετίζονταν με τον εμπιστευτικό χαρακτήρα των πληροφοριών, των δεδομένων και των εγγράφων των οποίων έγινε επίκληση στο πλαίσιο της υπό κρίση υποθέσεως και εν τέλει η εκδίκαση της υποθέσεως επί τη βάσει κοινού μη εμπιστευτικού κειμένου. Ορισμένα εμπιστευτικά δεδομένα, γνωστά στους κυρίους διαδίκους, αντικαταστάθηκαν στη συνέχεια από τις αγκύλες που χρησιμοποιούνται στο μη εμπιστευτικό κείμενο της προσβαλλομένης αποφάσεως που είναι διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο της Επιτροπής.

39      Κατόπιν μεταβολής της συνθέσεως των τμημάτων του Γενικού Δικαστηρίου, κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 27, παράγραφος 5, του Κανονισμού Διαδικασίας, ο εισηγητής δικαστής τοποθετήθηκε στο έκτο τμήμα του Γενικού Δικαστηρίου, στο οποίο ανατέθηκε, ως εκ τούτου, η υπό κρίση υπόθεση.

40      Η έγγραφη διαδικασία περατώθηκε στις 19 Μαρτίου 2021 με την υποβολή των τελευταίων παρατηρήσεων επί των αιτημάτων εμπιστευτικής μεταχειρίσεως.

41      Στις 6 Απριλίου 2021, η Google ζήτησε να αναπτύξει τους ισχυρισμούς της κατά τη διάρκεια επ’ ακροατηρίου συζητήσεως.

42      Κατόπιν προτάσεως του έκτου τμήματος, το Γενικό Δικαστήριο αποφάσισε, κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 28 του Κανονισμού Διαδικασίας, να παραπέμψει την υπόθεση στο έκτο πενταμελές τμήμα.

43      Κατόπιν προτάσεως του εισηγητή δικαστή, το Γενικό Δικαστήριο αποφάσισε να προχωρήσει στη διεξαγωγή της προφορικής διαδικασίας.

44      Στις 25 Ιουνίου 2021, στο πλαίσιο των μέτρων οργανώσεως της διαδικασίας, το Γενικό Δικαστήριο κάλεσε τους διαδίκους να απαντήσουν σε μια πρώτη σειρά ερωτήσεων. Οι διάδικοι απάντησαν στις εν λόγω επί της ουσίας της υποθέσεως ερωτήσεις, ενώ οι κύριοι διάδικοι υπέβαλαν τις γραπτές παρατηρήσεις τους επί των απαντήσεων αυτών.

45      Στις 5 Ιουλίου 2021, το Γενικό Δικαστήριο κάλεσε τους διαδίκους να υποβάλουν τις παρατηρήσεις τους επί του προτεινομένου προγραμματισμού δικασίμων για τη διεξαγωγή της επ’ ακροατηρίου συζητήσεως. Ο προγραμματισμός αυτός προσαρμόστηκε λαμβανομένων υπόψη των παρατηρήσεων που υποβλήθηκαν σχετικώς.

46      Κατόπιν κοινοποιήσεως της εκθέσεως ακροατηρίου στους διαδίκους, η Google και η Επιτροπή υπέβαλαν παρατηρήσεις επ’ αυτής, αντιστοίχως, στις 7 Σεπτεμβρίου και στις 24 Σεπτεμβρίου 2021. Το Γενικό Δικαστήριο έλαβε γνώση των παρατηρήσεων αυτών.

47      Οι κύριοι διάδικοι και οι παρεμβαίνοντες ανέπτυξαν τους ισχυρισμούς τους και απάντησαν στις προφορικές ερωτήσεις του Γενικού Δικαστηρίου κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, η οποία διεξήχθη σε πέντε συνεδριάσεις, από τις 27 Σεπτεμβρίου έως την 1η Οκτωβρίου 2021.

Γ.      Αιτήματα των διαδίκων

48      Η Google, υποστηριζόμενη από την ADA, την CCIA, την Gigaset, την HMD και την Opera, ζητεί από το Γενικό Δικαστήριο:

–        να ακυρώσει την προσβαλλομένη απόφαση·

–        επικουρικώς, να διαγράψει ή να μειώσει το πρόστιμο·

–        να καταδικάσει την Επιτροπή στα δικαστικά έξοδα·

–        να καταδικάσει το ΕΓΕΚ, τη VDZ, την BDZV, τη Seznam, τη FairSearch και την Qwant στα δικαστικά έξοδα των παρεμβάσεών τους.

49      Η ADA, η CCIA, η Gigaset, η HMD και η Opera ζητούν επίσης από το Γενικό Δικαστήριο να καταδικάσει την Επιτροπή στα δικαστικά έξοδα των παρεμβάσεών τους.

50      Η Επιτροπή, υποστηριζόμενη από το ΕΓΕΚ, τη VDZ, την BDZV, τη Seznam, τη FairSearch και την Qwant, ζητεί από το Γενικό Δικαστήριο:

–        να απορρίψει την προσφυγή·

–        να καταδικάσει την Google στα δικαστικά έξοδα·

–        να καταδικάσει την ADA, την CCIA, την Gigaset, την HMD και την Opera στα δικαστικά έξοδα των παρεμβάσεών τους.

51      Το ΕΓΕΚ, η VDZ, η BDZV, η Seznam, η FairSearch και η Qwant ζητούν επίσης από το Γενικό Δικαστήριο να καταδικάσει την Google στα δικαστικά έξοδα των παρεμβάσεών τους.

III. Σκεπτικό

52      Προς στήριξη της προσφυγής τους, οι προσφεύγουσες προβάλλουν έξι λόγους ακυρώσεως:

–        με τον πρώτο λόγο ακυρώσεως προβάλλεται εσφαλμένη εκτίμηση όσον αφορά τον ορισμό της αγοράς και την ύπαρξη δεσπόζουσας θέσης·

–        με τον δεύτερο λόγο ακυρώσεως προβάλλεται εσφαλμένη εκτίμηση του καταχρηστικού χαρακτήρα των περί προεγκατάστασης όρων των MADA·

–        με τον τρίτο λόγο ακυρώσεως προβάλλεται εσφαλμένη εκτίμηση του καταχρηστικού χαρακτήρα του όρου περί αποκλειστικής προεγκατάστασης που περιλαμβανόταν στις RSA ανά χαρτοφυλάκιο·

–        με τον τέταρτο λόγο ακυρώσεως προβάλλεται εσφαλμένη εκτίμηση του καταχρηστικού χαρακτήρα της εξάρτησης της παραχώρησης αδειών χρήσης του Play Store και του Google Search από την τήρηση των υποχρεώσεων περί μη κατακερματισμού («anti-fragmentation obligations», στο εξής: ΑFO) που περιέχονταν στις AFA·

–        με τον πέμπτο λόγο ακυρώσεως προβάλλεται προσβολή των δικαιωμάτων άμυνας·

–        με τον έκτο λόγο ακυρώσεως προβάλλεται εσφαλμένη εκτίμηση των διαφόρων στοιχείων που ελήφθησαν υπόψη για τον υπολογισμό του προστίμου.

Α.      Προκαταρκτικές παρατηρήσεις

53      Πριν εξεταστούν τα επιχειρήματα των διαδίκων, πρέπει να διατυπωθούν ορισμένες παρατηρήσεις που αφορούν το εμπορικό πλαίσιο των συμπεριφορών για τις οποίες επιβλήθηκε κύρωση, τη διαδικασία δικαστικού ελέγχου της προσβαλλομένης αποφάσεως και τη διαχείριση των αποδείξεων, καθώς και το παραδεκτό των αποδεικτικών στοιχείων που προσκομίστηκαν ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου.

1.      Επί του εμπορικού πλαισίου των συμπεριφορών για τις οποίες επιβλήθηκε κύρωση

54      Το διαδικτυακό λεξικό Merriam Webster ορίζει το ρήμα «to google» ως την πράξη η οποία συνίσταται «στη χρησιμοποίηση της μηχανής αναζήτησης της Google για τη λήψη πληροφοριών που αφορούν κάποιον ή κάτι στον παγκόσμιο ιστό». Σπάνιες είναι οι περιπτώσεις επιχειρήσεων που μπορούν να ισχυριστούν ότι απολαύουν τέτοιας φήμης ώστε η επωνυμία τους να έχει οδηγήσει στη δημιουργία ενός ρήματος, μόνο δε το γεγονός αυτό καταδεικνύει τη σημασία που έχει αποκτήσει η Google στην καθημερινή ζωή.

α)      Επιχειρηματικό μοντέλο βασιζόμενο στην αναζήτηση μέσω του Google Search

55      Η Google αντλεί το σημαντικότερο μέρος των εσόδων της από το εμβληματικό προϊόν της: τη μηχανή αναζήτησης Google Search. Στις έξυπνες κινητές συσκευές, οι χρήστες μπορούν να αποκτήσουν πρόσβαση στη μηχανή αναζήτησης Google Search μέσω της εφαρμογής Google Search ή μέσω άλλων σημείων εισόδου, όπως είναι το εργαλείο αναζήτησης (search widget) ή η γραμμή διεύθυνσης του προγράμματος περιήγησης. Η εν λόγω μηχανή αναζήτησης παρέχει υπηρεσίες γενικής αναζήτησης («general search services»), δίνει δε στους χρήστες τη δυνατότητα να αναζητήσουν αποτελέσματα για τα αιτήματά τους στο σύνολο του διαδικτύου (αιτιολογικές σκέψεις 94 έως 101 και 106 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

56      Το επιχειρηματικό μοντέλο της Google βασίζεται στην αλληλεπίδραση μεταξύ, αφενός, των προϊόντων και των υπηρεσιών που σχετίζονται με τη χρήση του διαδικτύου και ως επί το πλείστον προσφέρονται δωρεάν στους χρήστες, και, αφετέρου, των υπηρεσιών διαδικτυακής διαφήμισης, από τις οποίες η Google αντλεί το μεγαλύτερο μέρος των εσόδων της. Ειδικότερα, το ΛΣ Android, το κατάστημα εφαρμογών Play Store, η εφαρμογή Google Search, το πρόγραμμα περιήγησης Chrome, η υπηρεσία ηλεκτρονικού ταχυδρομείου Gmail, η υπηρεσία αποθήκευσης και επεξεργασίας περιεχομένου Google Drive, η υπηρεσία εντοπισμού γεωγραφικής θέσης Google Maps και η υπηρεσία μετάδοσης περιεχομένου YouTube παρέχονται χωρίς χρέωση. Άλλες υπηρεσίες παρέχονται έναντι πληρωμής, όπως το Google Play Music and Movie, ενώ για ορισμένες υπηρεσίες παρέχεται συνδρομή premium έναντι πληρωμής, όπως για το YouTube και το Google Drive (αιτιολογική σκέψη 107 και υποσημείωση 65 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Για παράδειγμα, το 2016, η διαδικτυακή διαφήμιση αποτέλεσε την πηγή του 88,7 % του συνόλου των εσόδων της Google, εκ των οποίων 80 % δημιουργήθηκαν μέσω των διαδικτυακών τόπων της Google, και ειδικότερα μέσω της αρχικής σελίδας του Google Search (αιτιολογικές σκέψεις 105 έως 107 και υποσημείωση 62 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

57      Σε αντίθεση με το επιχειρηματικό μοντέλο που έχει υιοθετήσει, για παράδειγμα, η εταιρία Apple, το οποίο στηρίζεται στην καθετοποιημένη παραγωγή και πώληση έξυπνων κινητών συσκευών υψηλότερης κατηγορίας, το επιχειρηματικό μοντέλο της Google βασίζεται κυρίως στην αύξηση των χρηστών των υπηρεσιών διαδικτυακής αναζήτησης, προκειμένου να μπορεί να πωλεί τις εκ μέρους της παρεχόμενες υπηρεσίες διαδικτυακής διαφήμισης (αιτιολογική σκέψη 153 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

58      Κατά την αλληλεπίδραση των χρηστών με τα προϊόντα και τις υπηρεσίες της, η Google συλλέγει δεδομένα σχετικά με τις εμπορικές δραστηριότητές τους και τη χρήση των συσκευών τους. Τα συλλεγόμενα δεδομένα περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τα στοιχεία επικοινωνίας (όνομα, διεύθυνση, διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, αριθμό τηλεφώνου)· τα στοιχεία αναγνώρισης του λογαριασμού (όνομα χρήστη και κωδικό πρόσβασης)· δημογραφικά στοιχεία (φύλο και ημερομηνία γέννησης)· στοιχεία της τραπεζικής κάρτας ή του τραπεζικού λογαριασμού που χρησιμοποιείται· πληροφορίες σχετικά με το περιεχόμενο που παρέχεται στον χρήστη (διαφημίσεις, επισκεπτόμενες σελίδες κ.λπ.)· τα δεδομένα αλληλεπίδρασης, όπως τα «κλικ»· τη γεωγραφική θέση· δεδομένα σχετικά με τη χρησιμοποιούμενη συσκευή και τον χρησιμοποιούμενο φορέα εκμετάλλευσης δικτύου. Τα δεδομένα αυτά παρέχουν στην Google τη δυνατότητα να ενισχύσει την ικανότητά της να εμφανίζει αποτελέσματα αναζήτησης καθώς και συναφή διαφημιστικά μηνύματα (αιτιολογικές σκέψεις 109 έως 111 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

β)      Πρακτικές που υιοθετήθηκαν κατά τη μετάβαση προς το διαδίκτυο μέσω κινητών συσκευών

59      Το επιχειρηματικό μοντέλο της Google αναπτύχθηκε αρχικώς στο περιβάλλον των προσωπικών ηλεκτρονικών υπολογιστών (PC), για τους οποίους το πρόγραμμα περιήγησης ήταν το κύριο σημείο εισόδου στο διαδίκτυο. Στα μέσα της δεκαετίας του 2000, η Google εκτίμησε ότι η ανάπτυξη του διαδικτύου μέσω κινητών συσκευών επρόκειτο να επιφέρει θεμελιώδη μεταβολή στις συνήθειες των χρηστών, ιδίως λαμβανομένων υπόψη των δυνατοτήτων που παρέχει ο εντοπισμός γεωγραφικής θέσης.

60      Η προβλεπόμενη αυτή επέκταση ώθησε την Google στο να εκπονήσει στρατηγική με σκοπό να προλάβει τις συνέπειες της μεταβολής αυτής και να διασφαλίσει ότι οι χρήστες θα πραγματοποιούσαν τις αναζητήσεις τους στις κινητές συσκευές μέσω του Google Search (αιτιολογικές σκέψεις 112 έως 117 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Η στρατηγική αυτή υπήρξε πολύπλευρη.

61      Αφενός, το 2005, η Google εξαγόρασε τον αρχικό φορέα ανάπτυξης του ΛΣ Android προκειμένου να αναλάβει η ίδια την ανάπτυξη και τη συντήρησή του (αιτιολογικές σκέψεις 120 έως 123 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Το ΛΣ Android διατίθεται στους ΚΠΕ, στους ΦΕΚΔ και στους προγραμματιστές εφαρμογών χωρίς οικονομικό αντάλλαγμα, μέσω παραχώρησης άδειας χρήσης ανοικτού κώδικα, ήτοι της άδειας χρήσης AOSP (αιτιολογική σκέψη 124 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Το ΛΣ Android εντάσσεται επίσης σε ένα «οικοσύστημα» στο οποίο ενσωματώνονται και άλλα στοιχεία, όπως το σύνολο των υπηρεσιών Google Mobile (GMS bundle ή Google Mobile Services, στο εξής: σύνολο GMS), (βλ. αιτιολογική σκέψη 133 της προσβαλλομένης αποφάσεως), το οποίο περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, το κατάστημα εφαρμογών Play Store, την εφαρμογή Google Search και το πρόγραμμα περιήγησης Chrome. Οι πρώτες εμπορικές εκδόσεις συσκευών Android διατέθηκαν στο εμπόριο το 2008-2009.

62      Αφετέρου, από το 2007, η Google συνήψε συμφωνία με την Apple προκειμένου το Google Search να μπορέσει να οριστεί ως προεπιλεγμένη υπηρεσία γενικής αναζήτησης σε όλες τις έξυπνες κινητές συσκευές που θα έθετε σε κυκλοφορία η Apple από το iPhone και εντεύθεν. Η συμφωνία αυτή είχε ως αποτέλεσμα το Google Search να αντιπροσωπεύει, το 2010, περισσότερο από το ήμισυ της διαδικτυακής κίνησης σε συσκευές iPhone και σχεδόν το ένα τρίτο της συνολικής διαδικτυακής κίνησης σε κινητές συσκευές (αιτιολογικές σκέψεις 118 και 119 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

63      Πέραν αυτού, η Google δραστηριοποιείται και στην παραγωγή συσκευών Google Android με τις δικές της σειρές προϊόντων Nexus και Pixel (αιτιολογικές σκέψεις 152 και 153 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

γ)      Ενιαία παράβαση με πλείονες πτυχές

64      Στην υπό κρίση υπόθεση, η Επιτροπή έκρινε ότι ορισμένες πτυχές της στρατηγικής που εφάρμοσε η Google προκειμένου να προσαρμόσει το επιχειρηματικό της μοντέλο για τη μετάβαση προς το κινητό διαδίκτυο συνιστούσαν κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης.

65      Το ίδιο έκρινε και όσον αφορά τους επίμαχους περιορισμούς που επέβαλλε η Google στους ΚΠΕ και στους ΦΕΚΔ ώστε η διαδικτυακή κίνηση στις συσκευές Google Android να κατευθύνεται προς τη μηχανή αναζήτησης Google Search. Κατά την Επιτροπή, οι πρακτικές αυτές είχαν ως συνέπεια να στερήσουν από τους ανταγωνιστές της Google –όπως η Qwant ή η Seznam– τη δυνατότητα να ανταγωνιστούν τη Google με βάση τις ικανότητές τους, από δε τους καταναλωτές της Ευρωπαϊκής Ένωσης τα πλεονεκτήματα του αποτελεσματικού ανταγωνισμού, όπως τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν μια μηχανή αναζήτησης που να δίνει προτεραιότητα στην προστασία της ιδιωτικής ζωής, να είναι προσαρμοσμένη σε γλωσσικές ιδιαιτερότητες ή να δίνει έμφαση σε περιεχόμενο προστιθέμενης αξίας, μεταξύ άλλων στον τομέα της πληροφορίας.

66      Όπως εκτέθηκε ανωτέρω, κατά τα σημεία 11 έως 13 της προσβαλλομένης αποφάσεως, οι επίμαχοι περιορισμοί ήταν τριών ειδών:

–        οι περιορισμοί που περιλαμβάνονταν στις MADA, βάσει των οποίων η Google επέβαλλε στους ΚΠΕ την υποχρέωση να προεγκαθιστούν τις δικές της εφαρμογές γενικής αναζήτησης (Google Search) και περιήγησης (Chrome), προκειμένου να μπορούν να λάβουν άδεια χρήσης για το διαδικτυακό κατάστημα εφαρμογών αυτής (Play Store)·

–        οι περιορισμοί που περιλαμβάνονταν στις AFA, βάσει των οποίων οι ΚΠΕ που επιθυμούσαν να προεγκαταστήσουν εφαρμογές της Google δεν μπορούσαν να πωλούν συσκευές που λειτουργούσαν με εκδόσεις του Android οι οποίες δεν ήταν εγκεκριμένες από την Google·

–        οι περιορισμοί που περιλαμβάνονταν στις RSA ανά χαρτοφυλάκιο, βάσει των οποίων η Google χορηγούσε στους ΚΠΕ και στους ΦΕΚΔ ποσοστό επί των διαφημιστικών της εσόδων υπό την προϋπόθεση ότι οι εν λόγω κατασκευαστές ή φορείς εκμετάλλευσης δικτύου είχαν συμφωνήσει να μην προεγκαταστήσουν ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης σε οποιαδήποτε συσκευή υπαγόμενη σε χαρτοφυλάκιο συσκευών καθοριζόμενο με κοινή συμφωνία.

67      Κατά την Επιτροπή, οι επίμαχοι περιορισμοί αποτελούσαν μέρος συνολικής στρατηγικής της Google η οποία αποσκοπούσε στην εδραίωση της δεσπόζουσας θέσης της στην αγορά των γενικών αναζητήσεων στο διαδίκτυο σε χρόνο κατά τον οποίο η σημασία του διαδικτύου μέσω κινητών συσκευών αυξανόταν σημαντικά (σημείο 14 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

68      Σκοπός της στρατηγικής αυτής ήταν να διατηρηθούν οι πιθανότητες της Google να χρησιμοποιούν οι καταναλωτές τη δική της μηχανή αναζήτησης κατά την πραγματοποίηση των γενικών αναζητήσεών τους στο διαδίκτυο, γεγονός το οποίο θα της εξασφάλιζε όχι μόνον την επίτευξη αντίστοιχων διαφημιστικών εσόδων, αλλά και την απόκτηση των αναγκαίων πληροφοριών για τη βελτίωση των υπηρεσιών της. Παρά την ποικιλία των χρησιμοποιούμενων μέσων και την αλληλεπίδρασή τους, ο σκοπός παρέμενε συνολικά ο ίδιος:

–        σκοπός των MADA ήταν να μπορέσει η Google να διασφαλίσει ότι οι διατιθέμενες στο εμπόριο συσκευές Google Android διέθεταν την εφαρμογή Google Search και το πρόγραμμα περιήγησης Chrome, ήτοι τα δύο κύρια σημεία εισόδου για την πραγματοποίηση γενικής αναζήτησης· η προεγκατάσταση των εφαρμογών αυτών είχε ως συνέπεια ότι η Google μπορούσε να επωφεληθεί από την «προκατάληψη υπέρ του status quo» που συνδέεται με την προεγκατάσταση, πλεονέκτημα το οποίο είχε σημαντικές συνέπειες επί του ανταγωνισμού, ιδίως μειώνοντας τις παρεχόμενες στους καταναλωτές δυνατότητες επιλογής·

–        σκοπός των AFA ήταν να μπορέσει η Google να αποφύγει την εμφάνιση λύσεων που θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν το ΛΣ Android εις βάρος της· ως αποτέλεσμα, η εταιρία Amazon δεν κατόρθωσε να χρησιμοποιήσει το Android προκειμένου να αναπτύξει τις δικές της λύσεις για εφαρμογές και αντίστοιχες υπηρεσίες·

–        σκοπός των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, οι οποίες βεβαίως δεν κάλυπταν όλες τις συσκευές Google Android και εφαρμόστηκαν μόνο για σύντομο χρονικό διάστημα, ήταν να παράσχουν στη Google τη δυνατότητα να επιτύχει αυτό που δεν προβλεπόταν ρητώς από τις άλλες συμφωνίες, δηλαδή την αποκλειστικότητα· συγκεκριμένα, βάσει των εν λόγω συμφωνιών κατανομής εσόδων, σημαντικοί ΚΠΕ και ΦΕΚΔ δεσμεύονταν να προεγκαθιστούν μόνον τη μηχανή αναζήτησης Google Search.

69      Πρέπει επίσης να επισημανθεί ένα σημαντικό σημείο της συλλογιστικής που ανέπτυξε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση, ειδικότερα στις αιτιολογικές σκέψεις 738 και 739 και στο σημείο 14.2.

70      Συγκεκριμένα, η Επιτροπή προσδιόρισε τρία είδη επίμαχων περιορισμών στις συμφωνίες MADA, AFA και RSA ανά χαρτοφυλάκιο, εκτίμησε δε ότι οι εν λόγω περιορισμοί συνιστούσαν «τέσσερις διακριτές παραβάσεις» του άρθρου 102 ΣΛΕΕ.

71      Εντούτοις, η Επιτροπή εκτίμησε επίσης ότι οι εν λόγω περιορισμοί, και οι εξ αυτών απορρέουσες παραβάσεις, επιδίωκαν τον ίδιο σκοπό, ήταν δε συμπληρωματικοί μεταξύ τους και αλληλοεξαρτώμενοι. Επομένως, το σύνολο αυτό συνιστούσε «ενιαία και διαρκή παράβαση» για την οποία επιβλήθηκε ένα και μόνο πρόστιμο.

72      Συγκεκριμένα, η παράβαση αυτή ενέχει μεν πλείονες πτυχές, καθεμία εκ των οποίων εξελίσσεται στον χρόνο σύμφωνα με τις δικές της παραμέτρους, πλην όμως όλες εξ αυτών συνδέονται με τον κοινό σκοπό που ήταν να διασφαλιστεί ότι η Google θα είχε την καλύτερη δυνατή πρόσβαση στις γενικές αναζητήσεις που πραγματοποιούν οι καταναλωτές μέσω έξυπνων κινητών συσκευών. Επίσης υφίσταται ένα όχι αμελητέο «σωρευτικό αποτέλεσμα» που απορρέει από τον συνδυασμό των διαφόρων πτυχών της παραβάσεως αυτής. Ειδικότερα, τα αποτελέσματα των επίμαχων περιορισμών δεν ήταν τα ίδια αφ’ ης στιγμής η εγγύηση παρουσίας που παρείχαν οι MADA, μολονότι μη αποκλειστική, ενισχύθηκε με την αποκλειστικότητα που προέβλεπαν οι RSA.

2.      Επί του τρόπου ασκήσεως του δικαστικού ελέγχου

73      Υπενθυμίζεται ότι το σύστημα δικαστικού ελέγχου των αποφάσεων της Επιτροπής που αφορούν τις διαδικασίες εφαρμογής των άρθρων 101 και 102 ΣΛΕΕ συνίσταται στον κατ’ άρθρο 263 ΣΛΕΕ έλεγχο νομιμότητας των πράξεων των θεσμικών οργάνων, ο οποίος είναι δυνατό να συμπληρωθεί, κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 261 ΣΛΕΕ και κατόπιν αιτήματος του προσφεύγοντος, από την εκ μέρους του Γενικού Δικαστηρίου άσκηση πλήρους δικαιοδοσίας όσον αφορά τις κυρώσεις που επιβάλλονται στον τομέα αυτόν από την Επιτροπή (βλ. απόφαση της 26ης Σεπτεμβρίου 2018, Infineon Technologies κατά Επιτροπής, C‑99/17 P, EU:C:2018:773, σκέψη 47 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

α)      Εμπεριστατωμένος έλεγχος του συνόλου των κρίσιμων στοιχείων

74      Όσον αφορά τον έλεγχο νομιμότητας που προβλέπεται στο άρθρο 263 ΣΛΕΕ, επισημαίνεται ότι ο έλεγχος αυτός καλύπτει όλα τα στοιχεία των αποφάσεων της Επιτροπής οι οποίες αφορούν τις διαδικασίες εφαρμογής των άρθρων 101 και 102 ΣΛΕΕ, τον εμπεριστατωμένο έλεγχο των οποίων διασφαλίζει το Γενικό Δικαστήριο, τόσο από νομικής όσο και από πραγματικής απόψεως, υπό το πρίσμα των λόγων που προβάλλει ο προσφεύγων και λαμβανομένου υπόψη του συνόλου των στοιχείων που αυτός υποβάλλει στην κρίση του Γενικού Δικαστηρίου (απόφαση της 26ης Σεπτεμβρίου 2018, Infineon Technologies κατά Επιτροπής, C‑99/17 P, EU:C:2018:773, σκέψη 48 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

75      Συναφώς, εφόσον η προσβαλλόμενη απόφαση επιβάλλει πρόστιμο και χρηματική ποινή για παράβαση του δικαίου του ανταγωνισμού, ο δικαστής της Ένωσης οφείλει, ειδικότερα, όχι μόνο να ελέγχει την ακρίβεια των αποδεικτικών στοιχείων που επικαλείται η Επιτροπή, την αξιοπιστία και τη συνοχή τους, αλλά και να ελέγχει αν τα στοιχεία αυτά αποτελούν το σύνολο των κρίσιμων δεδομένων που πρέπει να ληφθούν υπόψη για να αξιολογηθεί η ύπαρξη των συστατικών στοιχείων της παραβάσεως και αν μπορούν να τεκμηριώσουν την ερμηνεία που έγινε δεκτή από την Επιτροπή με την προσβαλλόμενη απόφαση (πρβλ. απόφαση της 8ης Δεκεμβρίου 2011, Χαλκόρ κατά Επιτροπής, C-386/10 P, EU:C:2011:815, σκέψη 54 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

76      Συγκεκριμένα, σε αντίθεση, για παράδειγμα, με την ανάλυση των προοπτικών εξέλιξης μιας αγοράς που απαιτείται για την εξέταση ενός σχεδίου συγκέντρωσης, για την οποία είναι αναγκαίο να προβλεφθούν τα γεγονότα που θα συμβούν στο μέλλον, με μεγαλύτερη ή μικρότερη πιθανότητα, εάν δεν εκδοθεί απόφαση περί απαγόρευσης ή περί καθορισμού των όρων της σχεδιαζόμενης συγκέντρωσης, η Επιτροπή συνήθως εξετάζει, όταν επιβάλλει κύρωση για κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης, γεγονότα του παρελθόντος, για τα οποία κατά κανόνα υπάρχουν πολλά στοιχεία που καθιστούν δυνατό να κατανοηθούν οι αιτίες και να εκτιμηθούν οι συνέπειές τους επί του πραγματικού ανταγωνισμού (πρβλ. απόφαση της 15ης Φεβρουαρίου 2005, Επιτροπή κατά Tetra Laval, C-12/03 P, EU:C:2005:87, σκέψη 42).

77      Σε μια τέτοια περίπτωση, η Επιτροπή οφείλει να αποδείξει όχι μόνον την ύπαρξη της κατάχρησης, αλλά και τη διάρκειά της. Ειδικότερα, η Επιτροπή πρέπει να αποδεικνύει την παράβαση που διαπιστώνει και να προσκομίζει κατάλληλα αποδεικτικά στοιχεία από τα οποία να αποδεικνύεται επαρκώς κατά νόμον το υποστατό των πραγματικών περιστατικών που συνιστούν την παράβαση (πρβλ. αποφάσεις της 5ης Οκτωβρίου 2011, Romana Tabacchi κατά Επιτροπής, T-11/06, EU:T:2011:560, σκέψη 129 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία, και της 15ης Ιουλίου 2015, Trafilerie Meridionali κατά Επιτροπής, T-422/10, EU:T:2015:512, σκέψη 88 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

78      Συναφώς, ενδεχόμενη αμφιβολία του δικαστή πρέπει να αποβαίνει υπέρ της επιχειρήσεως προς την οποία απευθύνεται η απόφαση που διαπιστώνει την παράβαση. Επομένως, ο δικαστής δεν μπορεί να συμπεράνει ότι η Επιτροπή απέδειξε επαρκώς κατά νόμον την ύπαρξη της επίδικης παραβάσεως, εφόσον διατηρεί ακόμη αμφιβολίες ως προς το ζήτημα αυτό, ιδίως στο πλαίσιο προσφυγής με την οποία ζητείται η ακύρωση ή η μεταρρύθμιση αποφάσεως περί επιβολής προστίμου (πρβλ. αποφάσεις της 5ης Οκτωβρίου 2011, Romana Tabacchi κατά Επιτροπής, T-11/06, EU:T:2011:560, σκέψη 129 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία, και της 15ης Ιουλίου 2015, Trafilerie Meridionali κατά Επιτροπής, T-422/10, EU:T:2015:512, σκέψη 88 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

79      Ειδικότερα, όταν η Επιτροπή διαπιστώνει παράβαση των κανόνων του ανταγωνισμού, στηριζόμενη στην παραδοχή ότι τα αποδειχθέντα γεγονότα δεν μπορούν να εξηγηθούν διαφορετικά παρά μόνον από την ύπαρξη συμπεριφοράς αντίθετης προς τον ανταγωνισμό, το δικαστήριο θα οδηγηθεί στην ακύρωση της επίμαχης αποφάσεως εφόσον η ενδιαφερόμενη επιχείρηση προβάλει επιχειρηματολογία με την οποία φωτίζονται διαφορετικά τα αποδειχθέντα από την Επιτροπή περιστατικά και η οποία, με τον τρόπο αυτό, παρέχει τη δυνατότητα αντικατάστασης της εξήγησης που υιοθέτησε η Επιτροπή προκειμένου να αχθεί στη διαπίστωση ότι υπάρχει παράβαση από άλλη εύλογη εξήγηση. Πράγματι, σε μια τέτοια περίπτωση, δεν μπορεί να γίνει δεκτό ότι η Επιτροπή έχει αποδείξει την ύπαρξη παραβιάσεως του δικαίου του ανταγωνισμού (πρβλ. αποφάσεις της 28ης Μαρτίου 1984, Compagnie royale asturienne des mines και Rheinzink κατά Επιτροπής, 29/83 και 30/83, EU:C:1984:130, σκέψη 16, και της 31ης Μαρτίου 1993, Ahlström Osakeyhtiö κ.λπ. κατά Επιτροπής, C-89/85, C-104/85, C-114/85, C-116/85, C-117/85 και C-125/85 έως C-129/85, EU:C:1993:120, σκέψεις 126 και 127).

80      Συγκεκριμένα, σε περίπτωση αμφιβολίας ως προς το υποστατό πραγματικού περιστατικού που συνιστά παράβαση, είναι αναγκαίο να ληφθεί υπόψη η αρχή του τεκμηρίου αθωότητας, η οποία περιλαμβάνεται μεταξύ των θεμελιωδών δικαιωμάτων που προστατεύονται στην έννομη τάξη της Ένωσης και κατοχυρώνεται στο άρθρο 48, παράγραφος 1, του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Λαμβανομένων υπόψη τόσο της φύσεως των επίμαχων παραβάσεων όσο και της φύσεως και του βαθμού αυστηρότητας των κυρώσεων που αυτές επισύρουν, η αρχή του τεκμηρίου αθωότητας εφαρμόζεται και επί των διαδικασιών που αφορούν παραβάσεις των ισχυόντων για τις επιχειρήσεις κανόνων ανταγωνισμού και είναι δυνατό να καταλήξουν στην επιβολή προστίμων ή χρηματικών ποινών. Επομένως, είναι απαραίτητο η Επιτροπή να προσκομίσει συγκεκριμένα και συγκλίνοντα αποδεικτικά στοιχεία για να στηρίξει την αταλάντευτη πεποίθηση ότι η φερόμενη παράβαση όντως διαπράχθηκε (πρβλ. αποφάσεις της 5ης Οκτωβρίου 2011, Romana Tabacchi κατά Επιτροπής, T-11/06, EU:T:2011:560, σκέψη 129 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία, και της 15ης Ιουλίου 2015, Trafilerie Meridionali κατά Επιτροπής, T‑422/10, EU:T:2015:512, σκέψη 88 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

81      Εντούτοις, μολονότι είναι απαραίτητο η Επιτροπή να προσκομίσει συγκεκριμένα και συγκλίνοντα αποδεικτικά στοιχεία για να στηρίξει την αταλάντευτη πεποίθηση ότι η παράβαση όντως διαπράχθηκε, πρέπει να τονιστεί ότι δεν απαιτείται καθένα από τα αποδεικτικά στοιχεία τα οποία προσκομίζει η Επιτροπή να πληροί κατ’ ανάγκην τα ως άνω κριτήρια ως προς κάθε στοιχείο της παραβάσεως. Αρκεί η δέσμη ενδείξεων που επικαλείται το εν λόγω θεσμικό όργανο, εκτιμώμενη ως σύνολο, να ανταποκρίνεται στην απαίτηση αυτή (πρβλ. απόφαση της 26ης Ιανουαρίου 2017, Επιτροπή κατά Keramag Keramische Werke κ.λπ., C-613/13 P, EU:C:2017:49, σκέψη 52 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

β)      Πλήρης δικαιοδοσία όσον αφορά το πρόστιμο

82      Όσον αφορά την πλήρη δικαιοδοσία που αναγνωρίζεται στον δικαστή της Ένωσης με το άρθρο 31 του κανονισμού (ΕΚ) 1/2003 του Συμβουλίου, της 16ης Δεκεμβρίου 2002, για την εφαρμογή των κανόνων ανταγωνισμού που προβλέπονται στα άρθρα [101 και 102 ΣΛΕΕ] (ΕΕ 2003, L 1, σ. 1), κατά το άρθρο 261 ΣΛΕΕ, η εν λόγω πλήρης δικαιοδοσία παρέχει στον δικαστή την εξουσία, πέραν του απλού ελέγχου νομιμότητας της κυρώσεως, να υποκαθιστά την Επιτροπή προβαίνοντας στη δική του εκτίμηση και, κατά συνέπεια, να εξαλείφει, να μειώνει ή να αυξάνει το πρόστιμο ή τη χρηματική ποινή που επιβλήθηκε (βλ. απόφαση της 26ης Σεπτεμβρίου 2018, Infineon Technologies κατά Επιτροπής, C-99/17 P, EU:C:2018:773, σκέψη 193 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

83      Ειδικότερα, προς εκπλήρωση των επιταγών ενός ελέγχου πλήρους δικαιοδοσίας, κατά την έννοια του άρθρου 47 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, όσον αφορά το πρόστιμο, ο δικαστής της Ένωσης υποχρεούται, κατά την άσκηση των αρμοδιοτήτων τις οποίες προβλέπουν τα άρθρα 261 ΣΛΕΕ και 263 ΣΛΕΕ, να εξετάζει κάθε νομική ή πραγματική αιτίαση με την οποία προβάλλεται ότι το ύψος του προστίμου δεν είναι ανάλογο προς τη σοβαρότητα και τη διάρκεια της παραβάσεως (βλ. απόφαση της 26ης Σεπτεμβρίου 2018, Infineon Technologies κατά Επιτροπής, C-99/17 P, EU:C:2018:773, σκέψη 195 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

84      Στο πλαίσιο αυτό, έχει κριθεί, μεταξύ άλλων, ότι η σοβαρότητα της παραβάσεως πρέπει να αποτελεί αντικείμενο αυτοτελούς εκτιμήσεως και ότι, για τον καθορισμό του ύψους των προστίμων, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η διάρκεια της παραβάσεως, καθώς και όλα τα στοιχεία που έχουν σχέση με την εκτίμηση της σοβαρότητάς της, όπως η συμπεριφορά της οικείας επιχειρήσεως, ο ρόλος που αυτή διαδραμάτισε κατά τον καθορισμό των καταχρηστικών πρακτικών, το όφελος που άντλησε από τις πρακτικές αυτές ή ακόμη η ένταση των αντίθετων προς τον ανταγωνισμό συμπεριφορών (πρβλ. απόφαση της 26ης Σεπτεμβρίου 2018, Infineon Technologies κατά Επιτροπής, C-99/17 P, EU:C:2018:773, σκέψεις 196 και 197 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

85      Κατά τον έλεγχο αυτόν το Γενικό Δικαστήριο δεν απαιτείται να εφαρμόζει τις κατευθυντήριες γραμμές της Επιτροπής για τον υπολογισμό των προστίμων (πρβλ. απόφαση της 14ης Σεπτεμβρίου 2016, Trafilerie Meridionali κατά Επιτροπής, C-519/15 P, EU:C:2016:682, σκέψεις 52 έως 55).

86      Εν κατακλείδι, ο δικαστής της Ένωσης μπορεί να μεταρρυθμίσει την προσβαλλόμενη πράξη, έστω και χωρίς ακύρωση, προκειμένου να διαγράψει, να μειώσει ή να αυξήσει το επιβληθέν πρόστιμο. Η δικαιοδοσία αυτή ασκείται λαμβανομένων υπόψη όλων των πραγματικών στοιχείων. Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι ο δικαστής της Ένωσης μπορεί να ασκήσει την πλήρη δικαιοδοσία του όταν υποβάλλεται στην κρίση του το ζήτημα του ποσού του προστίμου, η δε άσκηση της δικαιοδοσίας αυτής συνεπάγεται την οριστική μεταβίβαση στον δικαστή της Ένωσης της εξουσίας επιβολής των κυρώσεων (βλ. διάταξη της 7ης Ιουλίου 2016, Westfälische Drahtindustrie και Pampus Industriebeteiligungen κατά Επιτροπής, C-523/15 P, EU:C:2016:541, σκέψεις 32 έως 34 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

3.      Επί της εκτιμήσεως των αποδείξεων και των διαφόρων αντιρρήσεων που προβλήθηκαν σχετικώς

87      Στο πλαίσιο της υπό κρίση προσφυγής, τόσο η Επιτροπή όσο και η Google αμφισβητούν τη λυσιτέλεια, ή και το παραδεκτό, ορισμένων επιχειρημάτων που προβλήθηκαν και των σχετικών αποδεικτικών στοιχείων που προσκομίστηκαν από τις ίδιες ή τους παρεμβαίνοντες.

88      Τούτο ισχύει, για παράδειγμα, όσον αφορά ορισμένες δηλώσεις διευθυντικού στελέχους ή υπαλλήλου της Google ή ενδιαφερομένου, ορισμένες δηλώσεις ή εκθέσεις υποβληθείσες κατόπιν αιτήματος διαδίκου από τρίτο πρόσωπο το οποίο επικαλείται την ιδιότητα του εμπειρογνώμονα και ορισμένα έγγραφα που προσκομίστηκαν για την απόδειξη της συνδρομής ενός πραγματικού γεγονότος δυνάμενου να χαρακτηριστεί ως πασίδηλο, το οποίο μνημονεύεται στην προσβαλλόμενη απόφαση και αμφισβητείται ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου, ήτοι της έννοιας της «προκατάληψης υπέρ του status quo» η οποία χρησιμοποιείται στην ψυχολογία για να χαρακτηρίσει μια μη ορθολογική συμπεριφορά που εξηγεί την αποστροφή για την αλλαγή. Το ίδιο ισχύει και όσον αφορά ορισμένα έγγραφα που συντάχθηκαν με βάση δεδομένα εσωτερικής πληροφόρησης μιας επιχείρησης και τα οποία προσκομίστηκαν προς στήριξη ή προς αντίκρουση ισχυρισμού που περιέχεται στην προσβαλλόμενη απόφαση ή προβλήθηκε στο πλαίσιο της υπό κρίση προσφυγής.

89      Συναφώς, πρώτον, υπενθυμίζεται ότι ο έλεγχος νομιμότητας αποφάσεως της Επιτροπής σχετικής με διαδικασία εφαρμογής των άρθρων 101 ή 102 ΣΛΕΕ ασκείται λαμβανομένου υπόψη του συνόλου των στοιχείων που υποβάλλει ο προσφεύγων, είτε τα στοιχεία αυτά είναι προγενέστερα είτε μεταγενέστερα της προσβαλλομένης αποφάσεως, είτε αυτά είχαν προσκομισθεί προηγουμένως στο πλαίσιο της διοικητικής διαδικασίας είτε προσκομίζονται, για πρώτη φορά, στο πλαίσιο της προσφυγής της οποίας έχει επιληφθεί το Γενικό Δικαστήριο, εφόσον τα εν λόγω στοιχεία είναι ουσιώδη (πρβλ. απόφαση της 21ης Ιανουαρίου 2016, Galp Energía España κ.λπ. κατά Επιτροπής, C-603/13 P, EU:C:2016:38, σκέψη 72 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

90      Ωσαύτως, απόκειται στο Γενικό Δικαστήριο, στο πλαίσιο της πλήρους δικαιοδοσίας του, να εκτιμήσει, κατά τον χρόνο εκδόσεως της αποφάσεώς του, εάν επιβλήθηκε στον προσφεύγοντα το προσήκον πρόστιμο (πρβλ. απόφαση της 11ης Ιουλίου 2014, Esso κ.λπ. κατά Επιτροπής, T-540/08, EU:T:2014:630, σκέψη 133 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία). Στο πλαίσιο αυτό, το Γενικό Δικαστήριο δύναται να λαμβάνει υπόψη όλα τα πραγματικά στοιχεία που θεωρεί κρίσιμα, είτε αυτά είναι προγενέστερα είτε μεταγενέστερα της ληφθείσας αποφάσεως (διάταξη της 7ης Ιουλίου 2016, Westfälische Drahtindustrie και Pampus Industriebeteiligungen κατά Επιτροπής, C-523/15 P, EU:C:2016:541, σκέψη 43 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

91      Στην προκειμένη περίπτωση, από τις ως άνω αρχές προκύπτει ότι, εφόσον είναι κρίσιμα για την εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου, τα επιχειρήματα που προέβαλαν και τα σχετικά αποδεικτικά στοιχεία που προσκόμισαν οι προσφεύγουσες για πρώτη φορά ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου δεν είναι δυνατόν να απορριφθούν με την αιτιολογία ότι δεν υποβλήθηκαν προηγουμένως ενώπιον της Επιτροπής στο πλαίσιο της διοικητικής διαδικασίας.

92      Δεύτερον, επισημαίνεται επίσης ότι στο δίκαιο της Ένωσης ισχύει η αρχή της ελεύθερης εκτιμήσεως των αποδείξεων, από την οποία συνάγεται, αφενός, ότι, εφόσον ένα αποδεικτικό στοιχείο έχει κτηθεί νομοτύπως, το παραδεκτό του δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου και, αφετέρου, ότι το μόνο λυσιτελές κριτήριο για την εκτίμηση της αποδεικτικής αξίας των νομοτύπως προσκομιζομένων αποδείξεων είναι η αξιοπιστία τους (βλ. απόφαση της 26ης Σεπτεμβρίου 2018, Infineon Technologies κατά Επιτροπής, C-99/17 P, EU:C:2018:773, σκέψη 65 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

93      Κατ’ εφαρμογήν της αρχής αυτής, διαπιστώνεται ότι στην υπό κρίση υπόθεση δεν συντρέχει λόγος να θεωρηθεί εκ μέρους του Γενικού Δικαστηρίου ότι τα διάφορα προσκομιζόμενα από τους διαδίκους αποδεικτικά στοιχεία δεν αποκτήθηκαν νομοτύπως ή ότι δεν είναι επαρκώς αξιόπιστα για να ληφθούν υπόψη στο πλαίσιο της εκτιμήσεώς του.

94      Συναφώς, όσον αφορά την αποδεικτική αξία των διαφόρων αποδεικτικών στοιχείων κατά των οποίων προβλήθηκαν αντιρρήσεις, επισημαίνονται τα εξής.

95      Κατ’ αρχάς, όσον αφορά τις δηλώσεις διευθυντικού στελέχους ή υπαλλήλου της Google ή ενδιαφερομένου, επισημαίνεται ότι, μολονότι δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι στερούνται οποιασδήποτε αποδεικτικής αξίας, εντούτοις είναι γεγονός ότι τέτοιες δηλώσεις αποσκοπούν είτε στον περιορισμό είτε στη στοιχειοθέτηση της ευθύνης της επιχείρησης την οποία αφορά η διαδικασία, με σκοπό την υπεράσπισή της ή την υποστήριξη της αποδιδόμενης σε αυτήν ευθύνης, ανάλογα με τα ειδικά συμφέροντα του διαδίκου που υποβάλλει τη δήλωση. Ως εκ τούτου, μολονότι οι δηλώσεις αυτές έχουν αποδεικτική αξία, εντούτοις αυτή είναι περιορισμένη σε σχέση με την αποδεικτική αξία των διαφόρων εγγράφων, όπως μηνυμάτων ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή άλλων εσωτερικών εγγράφων, τα οποία αφορούν άμεσα το επίμαχο χρονικό διάστημα και τα επίμαχα πραγματικά περιστατικά (πρβλ. απόφαση της 8ης Ιουλίου 2008, Lafarge κατά Επιτροπής, T‑54/03, μη δημοσιευθείσα, EU:T:2008:255, σκέψη 379).

96      Ομοίως, όσον αφορά τις δηλώσεις ή εκθέσεις που υποβλήθηκαν κατόπιν αιτήματος διαδίκου, προς στήριξη των ισχυρισμών του, από τρίτο ο οποίος επικαλείται την ιδιότητα του εμπειρογνώμονα, επισημαίνεται ότι η αποδεικτική αξία των εγγράφων αυτών εκτιμάται από διάφορες απόψεις. Αφενός, ο συντάκτης τους επιβάλλεται να εκθέτει τα προσόντα και την εμπειρία του καθώς και τους λόγους για τα οποίους τα εφόδια αυτά είναι κατάλληλα για την έκδοση γνωμοδότησης επί του εξεταζόμενου ζητήματος. Αφετέρου, στο κείμενο της γνωμοδότησης αυτής πρέπει να διαλαμβάνονται οι λόγοι για τους οποίους αυτή πρέπει να ληφθεί υπόψη, και αφορούν είτε την αξιοπιστία της χρησιμοποιούμενης μεθοδολογίας είτε τη σημασία της απάντησης που δίνεται στο εν λόγω ζήτημα για τις ανάγκες της υπό κρίση υποθέσεως. Λαμβάνοντας υπόψη τις αρχές αυτές και τις σχετικές παρατηρήσεις των διαδίκων, το Γενικό Δικαστήριο εξέτασε τα εν λόγω έγγραφα στην υπό κρίση υπόθεση.

97      Τέλος, όσον αφορά τα έγγραφα που προσκομίσθηκαν για την απόδειξη πραγματικού γεγονότος δυνάμενου να χαρακτηριστεί ως πασίδηλο το οποίο μνημονεύεται στην προσβαλλόμενη απόφαση, από τη νομολογία προκύπτει ότι τα έγγραφα αυτά πρέπει να κριθούν παραδεκτά [πρβλ. απόφαση της 5ης Φεβρουαρίου 2020, Hickies κατά EUIPO (Σχήμα κορδονιού υποδήματος), T‑573/18, EU:T:2020:32, σκέψη 18]. Συγκεκριμένα, τα έγγραφα αυτά χρησιμεύουν, κατ’ ουσίαν, για την απόδειξη της ύπαρξης συναίνεσης όσον αφορά τη συνήθη έννοια του όρου «προκατάληψη υπέρ του status quo» την οποία επικαλέστηκαν ορισμένες επιχειρήσεις και χρησιμοποίησε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση.

98      Τρίτον, διαπιστώνεται ότι, μολονότι, σύμφωνα με το άρθρο 85 του Κανονισμού Διαδικασίας, τα αποδεικτικά στοιχεία προσκομίζονται και τα αποδεικτικά μέσα προτείνονται κατ’ αρχήν στο πλαίσιο της πρώτης ανταλλαγής υπομνημάτων, εντούτοις προς υποστήριξη της επιχειρηματολογίας τους, οι κύριοι διάδικοι μπορούν να προσκομίσουν αποδεικτικά στοιχεία ή να προτείνουν αποδεικτικά μέσα και με τα υπομνήματα απαντήσεως και ανταπαντήσεως ή ακόμη, κατ’ εξαίρεση, και πριν από την περάτωση της προφορικής διαδικασίας, εφόσον δικαιολογήσουν την καθυστέρηση αυτή. Ωστόσο, από τη νομολογία προκύπτει ότι ο κανόνας περί προθεσμιών που προβλέπει η εν λόγω διάταξη δεν αφορά την ανταπόδειξη και την περαιτέρω επίκληση αποδεικτικών μέσων κατόπιν προβολής επιχειρήματος ή ανταποδείξεως με το υπόμνημα αντικρούσεως. Πράγματι, η διάταξη αυτή αφορά τα νέα αποδεικτικά μέσα και πρέπει να συνδυαστεί με το άρθρο 92, παράγραφος 7, του εν λόγω Κανονισμού που ορίζει ρητά ότι η ανταπόδειξη και συμπλήρωση των αποδείξεων είναι δυνατή (πρβλ. αποφάσεις της 17ης Δεκεμβρίου 1998, Baustahlgewebe κατά Επιτροπής, C-185/95 P, EU:C:1998:608, σκέψεις 71 και 72, και της 5ης Δεκεμβρίου 2006, Westfalen Gassen Nederland κατά Επιτροπής, T‑303/02, EU:T:2006:374, σκέψη 189).

99      Στην προκειμένη περίπτωση, από την εξέταση των διαφόρων αντιρρήσεων που διατυπώθηκαν από τους διαδίκους σχετικά με τη λυσιτέλεια, ή και το παραδεκτό, ορισμένων επιχειρημάτων που προέβαλαν και των σχετικών αποδεικτικών στοιχείων που προσκόμισαν οι κύριοι διάδικοι ή οι παρεμβαίνοντες προκύπτει ότι οι αντιρρήσεις αυτές μπορούν να απορριφθούν στο σύνολό τους με την αιτιολογία ότι η επίκληση των επιχειρημάτων και αποδεικτικών στοιχείων αυτών είναι σύμφωνη με την αρχή της εκατέρωθεν ακροάσεως, δεδομένου ότι οι ενδιαφερόμενοι τα επικαλέσθηκαν προκειμένου να απαντήσουν σε αντίθετο επιχείρημα ή σε στοιχείο ανταπόδειξης που μόλις είχε υποβληθεί στο Γενικό Δικαστήριο.

100    Βάσει της συλλογιστικής αυτής, το Γενικό Δικαστήριο εκτιμά ότι τόσο τα αποδεικτικά στοιχεία που προσκομίστηκαν, για πρώτη φορά, στο πλαίσιο της υπό κρίση προσφυγής, όσο και η επίκληση πραγματικών περιστατικών ή η προσκόμιση αποδεικτικών στοιχείων για την αντίκρουση των επιχειρημάτων που προβλήθηκαν εκ μέρους άλλου διαδίκου κατά τη διάρκεια της δίκης, εν ανάγκη βάσει εσωτερικών δεδομένων ή για την απόδειξη πασίδηλου γεγονότος, δεν μπορούν να κριθούν απαράδεκτα, ενώ το κατά πόσον είναι ουσιώδη δύναται να εκτιμηθεί στη συνέχεια στο πλαίσιο της εξετάσεως των διαφόρων λόγων ακυρώσεως που προβάλλονται κατά της προσβαλλομένης αποφάσεως.

101    Υπό το πρίσμα των ανωτέρω εκτιμήσεων πρέπει να εξεταστούν οι διάφοροι λόγοι ακυρώσεως που προβάλλει η Google προς στήριξη της προσφυγής της, καθώς και το σύνολο των προσκομισθέντων από τους διαδίκους αποδεικτικών στοιχείων.

Β.      Επί του πρώτου λόγου ακυρώσεως, με τον οποίο προβάλλεται εσφαλμένη εκτίμηση όσον αφορά τον ορισμό της σχετικής αγοράς και την ύπαρξη δεσπόζουσας θέσης

102    Με τον πρώτο λόγο ακυρώσεως, ο οποίος αποτελείται από τρία σκέλη, η Google προσάπτει στην Επιτροπή ότι υπέπεσε σε πολλαπλά σφάλματα εκτιμήσεως κατά τον ορισμό των σχετικών αγορών και κατά τη συνακόλουθη εκτίμηση της δεσπόζουσας θέσης της σε ορισμένες από τις αγορές αυτές.

1.      Στοιχεία γενικού πλαισίου

103    Προκαταρκτικώς, προκειμένου να εξεταστεί η έννοια του ανταγωνισμού μεταξύ «οικοσυστημάτων» την οποία επικαλείται η Google στο πλαίσιο του υπό κρίση λόγου ακυρώσεως, πρέπει, αφενός μεν, να υπομνησθεί το κύριο διακύβευμα του ορισμού της σχετικής αγοράς σε υποθέσεις κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης, αφετέρου δε, να εξεταστούν οι ιδιαιτερότητες της υπό κρίση υποθέσεως.

α)      Έννοιες της σχετικής αγοράς, της δεσπόζουσας θέσης και των ανταγωνιστικών πιέσεων, ειδικώς στην περίπτωση «οικοσυστήματος»

104    Υπενθυμίζεται ότι, στο πλαίσιο εφαρμογής του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, ο προσδιορισμός της σχετικής αγοράς έχει ως αντικείμενο την οριοθέτηση του πεδίου εντός του οποίου πρέπει να εξετάζεται το ζήτημα εάν η οικεία επιχείρηση είναι σε θέση να συμπεριφέρεται, σε σημαντικό βαθμό, ανεξάρτητα από τους ανταγωνιστές της, τους πελάτες της και τους καταναλωτές [βλ. απόφαση της 30ής Ιανουαρίου 2020, Generics (UK) κ.λπ., C-307/18, EU:C:2020:52, σκέψη 127 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

105    Επομένως, ο προσδιορισμός της σχετικής αγοράς συνιστά, κατ’ αρχήν, προαπαιτούμενο για να εκτιμηθεί η ενδεχόμενη ύπαρξη δεσπόζουσας θέσης της οικείας επιχειρήσεως. Η διεργασία αυτή προϋποθέτει τον προσδιορισμό, πρώτον, των προϊόντων ή των υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σχετική αγορά (στο εξής: αγορά προϊόντων) και εν συνεχεία, δεύτερον, της γεωγραφικής διάστασης της αγοράς αυτής [βλ. απόφαση της 30ής Ιανουαρίου 2020, Generics (UK) κ.λπ., C-307/18, EU:C:2020:52, σκέψεις 127 και 128 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

106    Όσον αφορά την αγορά προϊόντων, η έννοια της σχετικής αγοράς σημαίνει ότι είναι δυνατόν να υπάρξει πραγματικός ανταγωνισμός μεταξύ των προϊόντων ή των υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στην αγορά αυτή, όπερ προϋποθέτει επαρκή βαθμό εναλλαξιμότητας ή δυνατότητας υποκαταστάσεως μεταξύ των εν λόγω προϊόντων και υπηρεσιών. Η εναλλαξιμότητα ή η δυνατότητα υποκαταστάσεως δεν εκτιμάται μόνο σε σχέση με τα αντικειμενικά χαρακτηριστικά των επίμαχων προϊόντων και υπηρεσιών. Πρέπει επίσης να λαμβάνονται υπόψη οι συνθήκες του ανταγωνισμού και η διάρθρωση της ζήτησης και της προσφοράς στην αγορά αυτή [βλ. απόφαση της 30ής Ιανουαρίου 2020, Generics (UK) κ.λπ., C-307/18, EU:C:2020:52, σκέψη 129 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

107    Όσον αφορά τη γεωγραφική της διάσταση, η σχετική αγορά αντιστοιχεί στην εδαφική περιοχή εντός της οποίας οι συνθήκες ανταγωνισμού είναι παρόμοιες και συνιστούν ένα επαρκώς ομοιογενές σύνολο ώστε να μπορεί να λαμβάνεται υπόψη σφαιρικά και να καθιστά δυνατή την εκτίμηση της οικονομικής ισχύος της οικείας επιχειρήσεως (πρβλ. απόφαση της 14ης Φεβρουαρίου 1978, United Brands και United Brands Continentaal κατά Επιτροπής, 27/76, EU:C:1978:22, σκέψεις 11, 44, 52 και 53).

108    Σύμφωνα με τις αρχές αυτές, η δεσπόζουσα θέση στην οποία αναφέρεται το άρθρο 102 ΣΛΕΕ αφορά, επομένως, τη θέση οικονομικής ισχύος που κατέχει μια επιχείρηση, η οποία της δίνει την εξουσία να εμποδίζει τη διατήρηση συνθηκών αποτελεσματικού ανταγωνισμού στην οικεία αγορά και της παρέχει τη δυνατότητα να υιοθετεί σε σημαντικό βαθμό ανεξάρτητη συμπεριφορά έναντι των ανταγωνιστών της, των πελατών της και, τελικά, των καταναλωτών (απόφαση της 14ης Φεβρουαρίου 1978, United Brands και United Brands Continentaal κατά Επιτροπής, 27/76, EU:C:1978:22, σκέψη 65).

109    Συναφώς, πρέπει να σημειωθεί ότι ο προσδιορισμός της σχετικής αγοράς και της κατεχόμενης από την οικεία επιχείρηση δεσπόζουσας θέσης στην αγορά αυτή αποσκοπεί όχι μόνο στο να διαπιστωθεί η ύπαρξη και η έκταση των εσωτερικών ανταγωνιστικών πιέσεων, στην ίδια την εν λόγω αγορά, αλλά και να εξακριβωθεί ότι δεν υφίστανται εξωτερικές ανταγωνιστικές πιέσεις προερχόμενες από άλλα προϊόντα, υπηρεσίες ή εδαφικές περιοχές πέραν εκείνων που περιλαμβάνονται στην εξεταζόμενη σχετική αγορά.

110    Γενικώς, είναι σημαντικό για την Επιτροπή να προσδιορίσει και να οριοθετήσει το πλαίσιο εντός του οποίου ασκείται ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων, προκειμένου να κρίνει αν η οικεία επιχείρηση μπορεί, σε σημαντικό βαθμό, να ενεργεί ανεξάρτητα από τις πιέσεις που ασκεί ο αποτελεσματικός ανταγωνισμός.

111    Όπως έχει επισημάνει το Δικαστήριο, η εναλλαξιμότητα και η δυνατότητα υποκαταστάσεως προϊόντων ή υπηρεσιών έχουν εκ φύσεως δυναμικό χαρακτήρα, στο μέτρο που μια νέα προσφορά είναι ικανή να μεταβάλει την αντίληψη περί των προϊόντων ή των υπηρεσιών που θεωρούνται ως εναλλάξιμα με προϊόν ή υπηρεσία που έχει ήδη παρουσία στην αγορά ή ως δυνάμενα να υποκατασταθούν από το προϊόν ή την υπηρεσία αυτή, και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, να δικαιολογήσει τον εκ νέου καθορισμό των παραμέτρων της σχετικής αγοράς [απόφαση της 30ής Ιανουαρίου 2020, Generics (UK) κ.λπ., C-307/18, EU:C:2020:52, σκέψη 130].

112    Εντούτοις, η εκτίμηση αυτή προϋποθέτει ότι υφίσταται επαρκής βαθμός εναλλαξιμότητας μεταξύ των προϊόντων ή των υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σχετική αγορά και εκείνων που σχεδιάζονται για να ανταποκριθούν στη ζήτηση στην αγορά αυτή. Τέτοια περίπτωση συντρέχει εφόσον ο παρέχων την εναλλακτική προσφορά είναι σε θέση να ανταποκριθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα στη ζήτηση με ικανή ισχύ ώστε να αποτελέσει σοβαρό αντίβαρο στην εξουσία που διαθέτει η οικεία επιχείρηση στη σχετική αγορά [πρβλ. απόφαση της 30ής Ιανουαρίου 2020, Generics (UK) κ.λπ., C-307/18, EU:C:2020:52, σκέψεις 132 και 133].

113    Επομένως, ενώ, υπό ορισμένες περιστάσεις, μπορεί να είναι σκόπιμο να εξεταστεί η εξωτερική πίεση που θα μπορούσε να συνιστά μια εναλλακτική προσφορά, εντούτοις είναι επίσης σημαντικό να ληφθούν υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ορισμένων καταστάσεων, ιδίως σε περίπτωση αλληλεπικάλυψης μεταξύ πλειόνων αγορών.

114    Συγκεκριμένα, μολονότι οι ως άνω αρχές εξακολουθούν να ισχύουν για τον καθορισμό σαφούς και διαφανούς πλαισίου ανάλυσης των εννοιών της σχετικής αγοράς και της δεσπόζουσας θέσης, εντούτοις σε ορισμένες περιπτώσεις η εφαρμογή τους απαιτεί πιο εμπεριστατωμένη εξέταση, υπερβαίνουσα τον διαχωρισμό σε αγορές, προκειμένου να εκτιμηθούν καλύτερα οι επικρατούσες στις αγορές αυτές ανταγωνιστικές πιέσεις και η οικονομική ισχύς που διαθέτει η οικεία επιχείρηση.

115    Τούτο συμβαίνει ιδίως στις αγορές της ψηφιακής οικονομίας, όπως εν προκειμένω, στις οποίες οι συνήθεις παράμετροι, όπως η τιμή προϊόντων ή των υπηρεσιών ή το μερίδιο αγοράς της οικείας επιχειρήσεως, μπορεί να έχουν λιγότερη σημασία από ό,τι στις παραδοσιακές αγορές, σε σύγκριση με άλλες μεταβλητές όπως η καινοτομία, η πρόσβαση στα δεδομένα, η πολύπλευρη λειτουργία, η συμπεριφορά των χρηστών ή τα φαινόμενα δικτύου.

116    Συνεπώς, στην περίπτωση ψηφιακού «οικοσυστήματος», μέσω του οποίου συγκεντρώνονται και αλληλεπιδρούν σε μια πλατφόρμα διάφορες κατηγορίες προμηθευτών, πελατών και καταναλωτών, τα προϊόντα ή οι υπηρεσίες που περιλαμβάνονται στις σχετικές αγορές που συγκροτούν το οικοσύστημα αυτό ενδέχεται να αλληλεπικαλύπτονται ή να συνδέονται μεταξύ τους λαμβανομένης υπόψη της οριζόντιας ή κάθετης συμπληρωματικότητάς τους. Εξεταζόμενες συνολικά, οι εν λόγω σχετικές αγορές ενδέχεται να έχουν και παγκόσμια διάσταση, λαμβανομένου υπόψη του συστήματος στο οποίο συγκεντρώνονται τα στοιχεία τους και των ενδεχόμενων ανταγωνιστικών πιέσεων οι οποίες ασκούνται εντός του συστήματος αυτού ή προέρχονται από άλλα συστήματα.

117    Συνεπώς, ο προσδιορισμός των συνθηκών του ανταγωνισμού που πρέπει να ληφθούν υπόψη για την εκτίμηση της οικονομικής ισχύος της οικείας επιχειρήσεως ενδέχεται να απαιτεί εξέταση σε διάφορα επίπεδα ή προς διάφορες κατευθύνσεις, με σκοπό να διαπιστωθεί η ύπαρξη και η έκταση των διαφόρων ανταγωνιστικών πιέσεων που ενδέχεται να ασκούνται στην επιχείρηση αυτή.

118    Συμπερασματικώς, αυτό που έχει σημασία στο πλαίσιο του υπό κρίση λόγου ακυρώσεως είναι να εξακριβωθεί, λαμβανομένων υπόψη των επιχειρημάτων των διαδίκων και του σκεπτικού της προσβαλλομένης αποφάσεως, κατά πόσον η άσκηση από την Google της εξουσίας που, κατά την Επιτροπή, διαθέτει στις σχετικές αγορές της παρείχε πράγματι τη δυνατότητα να ενεργεί σε σημαντικό βαθμό ανεξάρτητα από διάφορους παράγοντες που μπορούσαν να περιορίσουν τη συμπεριφορά της.

119    Συγκεκριμένα, όπως κατ’ ουσίαν υποστήριξε η Google κατά τη διοικητική διαδικασία και όπως υποστηρίζει εκ νέου με τον υπό κρίση λόγο ακυρώσεως, η Επιτροπή όφειλε να λάβει υπόψη τους ισχυρισμούς της ότι, λόγω των ανταγωνιστικών πιέσεων που ασκούσε το οικοσύστημα της Apple, η ίδια δεν διέθετε την εξουσία να παρεμποδίσει τη διατήρηση αποτελεσματικού ανταγωνισμού στις σχετικές αγορές που συνδέονται με το οικοσύστημα Android.

β)      Αγορές διακριτές, πλην όμως αλληλένδετες

120    Στην προκειμένη περίπτωση, επισημαίνεται κατ’ αρχάς ότι η Επιτροπή προσδιόρισε τέσσερις σχετικές αγορές (αιτιολογικές σκέψεις 217 και 402 της προσβαλλομένης αποφάσεως): πρώτον, την παγκόσμια αγορά (εξαιρουμένης της Κίνας) των ΛΣ που παρέχονται με άδεια χρήσης, υπό την έννοια της παραχώρησης άδειας χρήσης λειτουργικών συστημάτων για έξυπνες κινητές συσκευές (βλ. σκέψη 3 ανωτέρω, στο εξής: αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης)· δεύτερον την παγκόσμια αγορά (εξαιρουμένης της Κίνας) των καταστημάτων εφαρμογών Android· τρίτον, τις διάφορες, εντός του ΕΟΧ, εθνικές αγορές παροχής υπηρεσιών γενικής αναζήτησης και, τέταρτον, την παγκόσμια αγορά των προγραμμάτων περιήγησης στο διαδίκτυο που προορίζονται για χρήση σε κινητές συσκευές (στο εξής: προγράμματα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές) και όχι ειδικώς για συγκεκριμένο ΛΣ.

121    Εν συνεχεία, η Επιτροπή εκτίμησε ότι η Google κατείχε δεσπόζουσα θέση στις τρεις πρώτες αγορές (αιτιολογική σκέψη 439 της προσβαλλομένης αποφάσεως), δηλαδή ότι ήταν, σε σημαντικό βαθμό, ικανή να συμπεριφέρεται στις αγορές αυτές ανεξάρτητα από τους ανταγωνιστές της, τους πελάτες της και τους καταναλωτές.

122    Στο πλαίσιο της αναλύσεώς της, η Επιτροπή έλαβε υπόψη, μεταξύ άλλων, την ανταγωνιστική πίεση που ασκούσε η Apple στην Google, η οποία χαρακτηρίστηκε ως «έμμεση πίεση», καθόσον ασκείτο στο επίπεδο των χρηστών και των προγραμματιστών εφαρμογών (αιτιολογική σκέψη 242 της προσβαλλομένης αποφάσεως), ενώ κρίθηκε ως «ανεπαρκής» για να θέσει υπό αμφισβήτηση τη δεσπόζουσα θέση της Google στις σχετικές αγορές (αιτιολογικές σκέψεις 243, 322, 479 έως 559 και 652 έως 672 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Κατά την προσβαλλόμενη απόφαση, η Apple και το οικοσύστημα iOS δεν ήταν σε θέση να ασκήσουν επαρκή ανταγωνιστική πίεση στην Google και στο οικοσύστημα Android.

123    Συναφώς, επισημαίνεται, κατά πρώτον, ότι η Google αναφέρει στο δικόγραφο της προσφυγής της ότι, για λόγους σκοπιμότητας και υπό την επιφύλαξη της θέσεώς της επί του ζητήματος αυτού, επέλεξε να μην αμφισβητήσει τη διαπίστωση της προσβαλλομένης αποφάσεως ότι κατείχε δεσπόζουσα θέση στις διάφορες εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης.

124    Ελλείψει προβολής οποιουδήποτε σχετικού επιχειρήματος, πλην της παρατήρησης που παρεμπιπτόντως διατύπωσε στη συνέχεια η Google όσον αφορά τις εξετασθείσες από την Επιτροπή συνθήκες ανταγωνισμού στην αγορά των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης στην Τσεχική Δημοκρατία, στην οποία δεν αμφισβητείται ότι το μερίδιο αγοράς της Google είναι λιγότερο σημαντικό απ’ ό,τι στις άλλες χώρες του ΕΟΧ, οι διαπιστώσεις της Επιτροπής που διαλαμβάνονται στις αιτιολογικές σκέψεις 674 έως 727 της προσβαλλομένης αποφάσεως όσον αφορά τις εν λόγω εθνικές αγορές δεν αμφισβητούνται από το Γενικό Δικαστήριο.

125    Επομένως, για τις ανάγκες της υπό κρίση υποθέσεως, πρέπει να γίνει δεκτό ότι η Επιτροπή δεόντως απέδειξε στην προσβαλλόμενη απόφαση ότι η Google, όντας σε θέση να συμπεριφερθεί, σε σημαντικό βαθμό, ανεξάρτητα από τους ανταγωνιστές της, τους πελάτες της και τους καταναλωτές, κατείχε δεσπόζουσα θέση στις διάφορες εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης εντός του ΕΟΧ (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 674 και 675 της προσβαλλομένης αποφάσεως και τη συλλογιστική στην οποία στηρίζεται το συμπέρασμα αυτό).

126    Κατά δεύτερον, πρέπει να σημειωθεί ότι, μολονότι οι σχετικές αγορές εκτίθενται χωριστά στην προσβαλλόμενη απόφαση, εντούτοις δεν μπορούσαν να διαχωρισθούν τεχνητώς δεδομένου ότι στο σύνολό τους παρουσίαζαν συμπληρωματικές πτυχές τις οποίες επισήμανε δεόντως η Επιτροπή.

127    Τούτο ίσχυε για την αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης και την αγορά των καταστημάτων εφαρμογών Android. Συγκεκριμένα, οι προσβάσιμες μέσω του καταστήματος εφαρμογών Android εφαρμογές παρουσίαζαν ενδιαφέρον μόνον επειδή λειτουργούσαν στο ΛΣ με άδεια χρήσης Android. Αντιστρόφως, ένα ΛΣ με άδεια χρήσης εξαρτάτο, προκειμένου να αυξήσει την ελκυστικότητά του, από τον αριθμό, την ποικιλία και την ποιότητα των εφαρμογών που μπορούσαν να λειτουργήσουν στο συγκεκριμένο ΛΣ (αιτιολογικές σκέψεις 84 έως 88 και 271 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

128    Ομοίως, οι εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης δεν μπορούσαν να διαχωρισθούν από τις αγορές των ΛΣ με άδεια χρήσης, των καταστημάτων εφαρμογών Android, καθώς και των μη ειδικών για συγκεκριμένο ΛΣ προγραμμάτων περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές. Συγκεκριμένα, συνολικώς εξεταζόμενα, τα προϊόντα ή οι υπηρεσίες των εν λόγω τριών σχετικών αγορών αποτελούσαν πύλη εισόδου προς τις υπηρεσίες γενικής αναζήτησης (βλ., για παράδειγμα, αιτιολογική σκέψη 1341 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

129    Τα επιχειρήματα που αφορούν τον πρώτο λόγο ακυρώσεως πρέπει να εξεταστούν στο πραγματικό αυτό πλαίσιο των διακριτών, πλην όμως αλληλένδετων, σχετικών αγορών και της εφαρμογής συνολικής στρατηγικής που κατά την Επιτροπή αποσκοπούσε, κατ’ ουσίαν, στη διασφάλιση της δεσπόζουσας θέσης που κατείχε η Google στις εθνικές αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης.

2.      Επί του πρώτου σκέλους το οποίο αφορά τη δεσπόζουσα θέση στα ΛΣ με άδεια χρήσης για έξυπνες κινητές συσκευές

130    Για τον ορισμό της αγοράς των ΛΣ με άδεια χρήσης, η Επιτροπή έκρινε ότι από την αγορά αυτή έπρεπε να εξαιρεθούν τα λειτουργικά συστήματα για ηλεκτρονικούς υπολογιστές, τα λειτουργικά συστήματα για κινητές συσκευές με περιορισμένες λειτουργίες και τα ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης, υπό την έννοια των λειτουργικών συστημάτων για έξυπνες κινητές συσκευές τα οποία παρέχονταν χωρίς άδεια χρήσης, μεταξύ των οποίων και το iOS της Apple. Αντιθέτως, η Επιτροπή επισήμανε ότι η συγκεκριμένη αγορά περιλάμβανε το σύνολο των ΛΣ με άδεια χρήσης χωρίς διάκριση ανάλογα με το αν λειτουργούσαν σε έξυπνα τηλέφωνα ή σε τάμπλετ (αιτιολογικές σκέψεις 218 έως 267 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

131    Ακολούθως, η Επιτροπή έκρινε ότι η Google, με τις συσκευές Google Android, κατείχε δεσπόζουσα θέση στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης. Προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα αυτό, η Επιτροπή στηρίχθηκε στο μερίδιο αγοράς της Google και στη διαχρονική εξέλιξή του, στην εξέταση των φραγμών εισόδου και επέκτασης, στην έλλειψη αντισταθμιστικής αγοραστικής ισχύος και στην ανεπαρκή ανταγωνιστική πίεση από τα ΛΣ που παρέχονται χωρίς άδεια χρήσης, και ειδικότερα από το iOS της Apple (αιτιολογικές σκέψεις 440 έως 589 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

132    Με το πρώτο σκέλος του πρώτου λόγου ακυρώσεως, η Google υποστηρίζει ότι η Επιτροπή εκτίμησε εσφαλμένα τη θέση της στη συγκεκριμένη αγορά, μη λαμβάνοντας ορθώς υπόψη, αφενός, τον ανταγωνισμό από τα ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης, και ειδικότερα από το iOS της Apple, και, αφετέρου, τον ανταγωνισμό λόγω της άδειας χρήσης AOSP.

α)      Επί του παραδεκτού του πρώτου σκέλους

133    Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι το πρώτο σκέλος, καθόσον αποσκοπεί στην αμφισβήτηση του ορισμού της αγοράς των ΛΣ με άδεια χρήσης, πρέπει να κριθεί απαράδεκτο. Συγκεκριμένα, επισημαίνει ότι η Google αμφισβητεί μόνο τη διαπίστωση της δεσπόζουσας θέσης της στην εν λόγω αγορά.

134    Συναφώς, μολονότι η Google επικεντρώνει τα επιχειρήματά της στο ζήτημα της φερόμενης δεσπόζουσας θέσης της στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης, και διατυπώνει κατ’ αυτόν τον τρόπο την επιγραφή του πρώτου σκέλους, εντούτοις, με τα επιχειρήματα της, προσάπτει στην Επιτροπή ότι όρισε τη συγκεκριμένη αγορά λαμβάνοντας υπόψη τους ΚΠΕ και όχι τους χρήστες ή τους προγραμματιστές εφαρμογών, οι οποίοι λάμβαναν υπόψη την ανταγωνιστική πίεση που ασκούσε η Apple.

135    Η επιχειρηματολογία αυτή γίνεται αντιληπτή υπό το πρίσμα της συλλογιστικής βάσει της οποίας η Επιτροπή αποφάσισε να μη συμπεριλάβει στη σχετική αγορά τα ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης, και η οποία λαμβάνει, μεταξύ άλλων, υπόψη ότι ο προερχόμενος από την Apple ανταγωνισμός ήταν έμμεσος και ανεπαρκής και ότι τα κριθέντα με την απόφαση της 22ας Οκτωβρίου 2002, Schneider Electric κατά Επιτροπής (T-310/01, EU:T:2002:254), την οποία επικαλείται η Google, δεν μπορούσαν να εφαρμοστούν (βλ. σημείο 7.3.5 σχετικά με τον ορισμό της αγοράς και αιτιολογικές σκέψεις 241 έως 245 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Επιπλέον, στο στάδιο του ορισμού της αγοράς των ΛΣ με άδεια χρήσης, η ίδια η Επιτροπή παρέπεμψε στη συλλογιστική που ανέπτυξε για την εκτίμηση της δεσπόζουσας θέσης της Google στην εν λόγω αγορά, συλλογιστική η οποία επίσης λαμβάνει υπόψη την ανταγωνιστική πίεση που μπορούσε να ασκήσει η Apple, ιδίως όσον αφορά τους χρήστες ή τους προγραμματιστές εφαρμογών (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 243 και 267 της προσβαλλομένης αποφάσεως οι οποίες παραπέμπουν στο σημείο 9.3.4 που αφορά την εκτίμηση της δεσπόζουσας θέσης).

136    Συνεπώς, δεδομένου ότι η Google αμφισβητεί τόσο τη συλλογιστική που αναπτύχθηκε για τον ορισμό της αγοράς των ΛΣ με άδεια χρήσης όσο και τη συλλογιστική που αναπτύχθηκε για την εκτίμηση της δεσπόζουσας θέσης της στην εν λόγω αγορά, το παραδεκτό του πρώτου σκέλους δεν είναι δυνατόν να περιοριστεί μόνο στο δεύτερο τμήμα της αμφισβητούμενης συλλογιστικής.

137    Ως εκ τούτου, η επιχειρηματολογία της Google που αποσκοπεί στην αμφισβήτηση του ορισμού της αγοράς των ΛΣ με άδεια χρήσης, στο πλαίσιο του πρώτου σκέλους του πρώτου λόγου ακυρώσεως, πρέπει να κριθεί παραδεκτή.

β)      Επί της βασιμότητας του πρώτου σκέλους

138    Προς στήριξη του πρώτου σκέλους του πρώτου λόγου ακυρώσεως, η Google προβάλλει δύο αιτιάσεις που αφορούν, η μεν πρώτη, εσφαλμένη εκτίμηση της ανταγωνιστικής πίεσης που ασκείτο από τα ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης, και ειδικότερα από το iOS της Apple, η δε δεύτερη, εσφαλμένη εκτίμηση της ανταγωνιστικής πίεσης που ασκείτο λόγω του ανοικτού χαρακτήρα της άδειας χρήσης AOSP.

1)      Επί της ανταγωνιστικής πίεσης από τα ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης

139    Στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή έκρινε, αφενός μεν, ότι τα ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης δεν περιλαμβάνονταν στην ίδια αγορά με τα ΛΣ που παρέχονται με άδεια χρήσης (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 238 έως 267 της προσβαλλομένης αποφάσεως), αφετέρου δε, ότι η δεσπόζουσα θέση της Google στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης δεν επηρεαζόταν από την ανταγωνιστική πίεση που ασκούσαν στην αγορά αυτή τα χωρίς άδεια χρήσης ΛΣ της Apple και της BlackBerry (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 479 έως 589 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Επομένως, μολονότι ο ορισμός της σχετικής αγοράς και η θέση που κατέχει η Google στην εν λόγω αγορά εξετάζονται χωριστά, τα ζητήματα που εγείρονται στα δύο αυτά κεφάλαια της προσβαλλομένης αποφάσεως παρουσιάζουν σημαντικό βαθμό συνάφειας μεταξύ τους.

140    Συναφώς, επισημαίνεται ότι, για την οριοθέτηση της αγοράς των ΛΣ με άδεια χρήσης, η Επιτροπή έλαβε υπόψη το γεγονός, το οποίο δεν αμφισβητείται από την Google, ότι οι ΚΠΕ δεν είχαν πρόσβαση στα ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης, και ιδίως στο iOS της Apple (αιτιολογική σκέψη 239 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Επομένως, ο ρόλος που ενδεχομένως διαδραμάτιζαν τα ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης μπορούσε να εξετασθεί, όπως άλλωστε υποστήριζε και η Google, μόνον στο επίπεδο των χρηστών και των προγραμματιστών εφαρμογών (αιτιολογική σκέψη 241, σημείο 2, και αιτιολογική σκέψη 243 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Πάντως, η Επιτροπή εκτίμησε ότι ο έμμεσος αυτός ανταγωνισμός δεν ήταν επαρκής για να αντισταθμίσει την ισχύ της Google στην αγορά (αιτιολογική σκέψη 243 με παραπομπή στο σημείο 9.3.4 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

141    Προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα αυτό, η Επιτροπή εξέτασε, μεταξύ άλλων, την υποθετική περίπτωση μικρής, αλλά σημαντικής και όχι προσωρινής υποβάθμισης της ποιότητας του Android (Small but Significant and Non Transitory Decrease in Quality, στο εξής: υποβάθμιση της ποιότητας ή κριτήριο SSNDQ). Μέσω του κριτηρίου αυτού, εξέτασε την αντίδραση των χρηστών και των προγραμματιστών εφαρμογών σε περίπτωση υποβάθμισης της ποιότητας του Android. Με άλλα λόγια, η Επιτροπή εξέτασε κατά πόσον η Google μπορούσε να παύσει την ανάπτυξη και τη χρηματοδότηση του Android χωρίς οι χρήστες του και οι προγραμματιστές εφαρμογών να αντιδράσουν επιλέγοντας μια εναλλακτική προσφορά.

142    Με το πρώτο σκέλος, η Google προσάπτει στην Επιτροπή ότι δεν έλαβε υπόψη τον ανταγωνισμό που ασκούσε η Apple όσον αφορά τους χρήστες και τους προγραμματιστές εφαρμογών, τόσο για τον ορισμό της αγοράς των ΛΣ με άδεια χρήσης όσο και κατά το στάδιο της εκτίμησης της ισχύος της στη συγκεκριμένη αγορά. Πρώτον, η Επιτροπή εσφαλμένως απέρριψε αποδεικτικά στοιχεία της ανταγωνιστικής πίεσης της Apple. Δεύτερον, δεν έλαβε υπόψη τις αρχές που απορρέουν από την απόφαση της 22ας Οκτωβρίου 2002, Schneider Electric κατά Επιτροπής (T-310/01, EU:T:2002:254), οι οποίες αφορούν τον ανταγωνισμό μεταξύ καθετοποιημένων επιχειρήσεων. Τρίτον, με το κριτήριο SSNDQ, το οποίο εξακολουθεί να αποτελεί ασαφές εργαλείο, η Επιτροπή υποτίμησε τον αντίκτυπο της υποβάθμισης της ποιότητας του Android, εκτιμώντας εσφαλμένα την ευαισθησία των χρηστών όσον αφορά την ποιότητα του ΛΣ, τη σημασία της τιμολογιακής πολιτικής της Apple, το κόστος μετάβασης προς άλλο ΛΣ, την αφοσίωση των χρηστών στα ΛΣ που χρησιμοποιούν, καθώς και τη συμπεριφορά των προγραμματιστών εφαρμογών.

i)      Επί των αποδείξεων περί ανταγωνιστικής πίεσης από την Apple

–       Επιχειρήματα των διαδίκων

143    Η Google, όπως και οι παρεμβαίνοντες υπέρ αυτής, ισχυρίζεται ότι η Επιτροπή εσφαλμένως απέρριψε διάφορα αποδεικτικά στοιχεία της ανταγωνιστικής πίεσης της Apple. Τούτο αφορά, πρώτον, τις σημαντικές επενδύσεις που πραγματοποίησε η Google για την ανάπτυξη του ΛΣ Android· δεύτερον, την τακτική εισαγωγή καινοτομιών στο Android και στο iOS της Apple και, τρίτον, τα έγγραφα που μνημονεύονται στις αιτιολογικές σκέψεις 250 έως 252 της προσβαλλομένης αποφάσεως, τα οποία καταδεικνύουν τον ανταγωνισμό εκ μέρους της Apple.  

144    Η Επιτροπή τονίζει εξαρχής ότι ορθώς εκτίμησε ότι οι ανταγωνιστικές πιέσεις που προέρχονταν από τα χωρίς άδεια χρήσης ΛΣ της Apple και της BlackBerry ήταν ανεπαρκείς. Συναφώς επισημαίνει, πρώτον, ότι οι επενδύσεις που πραγματοποιεί η Google για την ανάπτυξη του Android υπαγορεύονται από το οικονομικό της συμφέρον· δεύτερον, ότι ο ανταγωνισμός καινοτομίας που επικαλείται η Google δεν αποδείχθηκε, ιδίως δεδομένου ότι οι χρήστες επιλέγουν μάλλον συσκευή και όχι ΛΣ, και τρίτον, ότι τα έγγραφα που μνημονεύει η Google είναι ελάχιστα και ανεπαρκή για την απόδειξη επαρκούς ανταγωνιστικής πιέσεως εκ μέρους της Apple.

–       Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

145    Για τον ισχυρισμό της ότι η εκτίμηση σχετικά με την ανταγωνιστική πίεση που ασκεί η Apple στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης και σχετικά με τη δεσπόζουσα θέση της στην εν λόγω αγορά είναι εσφαλμένη, η Google στηρίζεται σε διάφορα στοιχεία τα οποία μπορούν να συνοψισθούν ως εξής:

–        στις δηλώσεις ενός εκ των στελεχών της, το οποίο ισχυρίζεται ότι η Google επένδυσε στο Android ως απάντηση στην ανταγωνιστική πίεση εκ μέρους της Apple·

–        σε ορισμένες απαντήσεις στα αιτήματα παροχής πληροφοριών της Επιτροπής, που περιλαμβάνονται σε παράρτημα του δικογράφου της προσφυγή και στις οποίες γίνεται λόγος περί ανταγωνιστικής σχέσης μεταξύ Apple και Google·

–        σε δύο εσωτερικά έγγραφα της Google, ήτοι σε μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου της 16ης Μαΐου 2012 καθώς και σε εσωτερική παρουσίαση του Οκτωβρίου 2011, τα οποία μνημονεύονται στην αιτιολογική σκέψη 252 της προσβαλλομένης αποφάσεως και από τα οποία προκύπτει ότι η Google δέχεται επίθεση από τους ανταγωνιστές της, μεταξύ των οποίων και η Apple, και ότι σκοπός της Google είναι να ανταγωνιστεί την εν λόγω καθετοποιημένη επιχείρηση.

146    Συναφώς, υπενθυμίζεται, καταρχάς, ότι η Google δεν αμφισβητεί ότι δεν υφίστατο ανταγωνιστική πίεση προερχόμενη από την Apple όσον αφορά τους ΚΠΕ, όπως επισήμανε και η Επιτροπή (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 239, 249 και 252 της προσβαλλομένης αποφάσεως). H Google επικαλείται μόνον τον ανταγωνισμό που ασκούσε η Apple όσον αφορά τους χρήστες και τους προγραμματιστές εφαρμογών, τον οποίο εξέτασε η Επιτροπή και έκρινε ότι η ανταγωνιστική πίεση αυτή ήταν όχι μόνον έμμεση, αλλά και ανεπαρκής (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 242, 243 και την παραπομπή στο σημείο 9.3.4., αιτιολογικές σκέψεις 249 και 267 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

147    Εν συνεχεία, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι από τα αποδεικτικά στοιχεία που επικαλείται η Google δεν προκύπτει ότι η Apple ασκεί ανταγωνιστική πίεση ικανή να εμποδίσει την Google να συμπεριφερθεί, σε σημαντικό βαθμό, ανεξάρτητα από τους ανταγωνιστές της, τους πελάτες της και τους καταναλωτές. Συγκεκριμένα, οι δηλώσεις στελέχους της Google καθώς και οι απαντήσεις διαφόρων επιχειρήσεων στα αιτήματα παροχής πληροφοριών της Επιτροπής δεν αποδεικνύουν ότι ο έμμεσος ανταγωνισμός εκ μέρους της Apple, όσον αφορά τους χρήστες και τους προγραμματιστές εφαρμογών, ήταν αρκούντως έντονος ώστε να αντισταθμίζει την ισχύ της Google στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης. Τα έγγραφα αυτά αναφέρουν απλώς και μόνον ότι η Google και άλλες επιχειρήσεις θεωρούν την Apple ανταγωνίστρια. Ελάχιστα αποδεικνύουν σχετικά με το ζήτημα κατά πόσον η Google υφίσταται σημαντικού βαθμού πίεση από τον ανταγωνισμό που ασκεί η Apple στην επίμαχη αγορά. Η ίδια διαπίστωση επιβάλλεται και όσον αφορά τα δύο εσωτερικά έγγραφα της Google που μνημονεύει η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 252 της προσβαλλομένης αποφάσεως, τα οποία απλώς επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ανταγωνιστικής σχέσης μεταξύ Google και Apple, χωρίς ωστόσο να καθιστούν δυνατή την εκτίμηση της σπουδαιότητας της ανταγωνιστικής σχέσης ούτε να μπορούν να αποδείξουν ότι η σχέση αυτή ήταν σημαντική υπό το πρίσμα της ισχύος της Google στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης.

148    Όσον αφορά ειδικότερα τους ισχυρισμούς της Google ότι το ύψος των επενδύσεών της στο Android, καθώς και η αντιστοιχία στην εισαγωγή καινοτομιών στο Android και στο iOS, καταδεικνύουν την ένταση του ανταγωνισμού με την Apple, οι ισχυρισμοί αυτοί δεν αρκούν για να κλονίσουν τη συλλογιστική που διατύπωσε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση.

149    Συγκεκριμένα, αφενός, οι επενδύσεις της Google για την ανάπτυξη του Android δεν μπορούν, αυτές καθεαυτές, να εξηγηθούν από τη σημασία του ανταγωνισμού που ασκούσε η Apple κατά της Google όσον αφορά τους χρήστες έξυπνων κινητών συσκευών και τους προγραμματιστές εφαρμογών για τις συσκευές αυτές. Όπως ορθώς εκθέτει η Επιτροπή, οι επενδύσεις αυτές εξηγούνται, κυρίως, από το γεγονός ότι το Android αποτελούσε βασικό στοιχείο της στρατηγικής της Google προκειμένου να αντιμετωπίσει την πρόκληση της μετάβασης προς το κινητό διαδίκτυο, καθόσον το εν λόγω ΛΣ καθιστούσε δυνατή την εγκατάσταση των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης της Google στις έξυπνες κινητές συσκευές.

150    Αφετέρου, η Επιτροπή απάντησε ήδη με την προσβαλλόμενη απόφαση στο επιχείρημα που αφορά την αντιστοιχία στην εισαγωγή καινοτομιών επισημαίνοντας, μεταξύ άλλων, χωρίς τούτο να αντικρούεται με την υπό κρίση προσφυγή, ότι η αντιστοιχία αυτή δεν ήταν τόσο σταθερή όσο ισχυρίζεται η Google, δεδομένου ότι ορισμένες από τις αναφερθείσες ενημερώσεις του iOS της Apple προ του 2011 ήταν μόνον ενδιάμεσες ενημερώσεις με σκοπό τη συντήρηση του ΛΣ και όχι πραγματικές ενημερώσεις, η δε επιβράδυνση της συχνότητας των ενημερώσεων του Android μετά το 2011, και συνεπώς η εναρμόνισή της με τη συχνότητα των ενημερώσεων του iOS, πιθανότατα οφειλόταν στην απόκτηση, από εκείνη τη χρονική στιγμή και έπειτα, σημαντική ισχύος στην αγορά η οποία παρείχε στην Google τη δυνατότητα να εκμεταλλεύεται τις εκδόσεις του Android για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, χωρίς να απαιτείται να επενδύσει όπως στο παρελθόν για τις ενημερώσεις τους (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 258 έως 262 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

151    Επομένως, δεν μπορεί να προσαφθεί στην Επιτροπή ότι έσφαλε εκτιμώντας ότι ο προβαλλόμενος ανταγωνισμός καινοτομίας μεταξύ Android και iOS κατά τη χρονική περίοδο 2008-2011 δεν ήταν απόλυτος, επειδή, κατά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, αναπτύχθηκαν μόνον τρεις διαδοχικές εκδόσεις του iOS έναντι επτά του Android. Ομοίως, η Επιτροπή ορθώς εκτίμησε ότι η μείωση της συχνότητας των ενημερώσεων του Android από το 2011 και εντεύθεν αποτελούσε μάλλον στοιχείο που αποδείκνυε την ισχύ της Google στην αγορά παρά στοιχείο το οποίο αντανακλούσε την ασκούμενη από την Apple ανταγωνιστική πίεση, η οποία, εν πάση περιπτώσει, δεν ήταν επαρκής.

152    Συνεπώς, μολονότι είναι δυνατόν, ως έναν βαθμό, να γίνει επίκληση αιτιώδους σχέσης μεταξύ των ενημερώσεων του iOS και των ενημερώσεων του Android, εντούτοις από τα στοιχεία που προσκομίζονται επ’ αυτού δεν αποδεικνύεται ότι η σχέση αυτή υπήρξε τόσο σημαντική που να παρέχει στην Apple τη δυνατότητα να ασκεί τέτοια πίεση στην Google ώστε αυτή να μην μπορεί να συμπεριφερθεί, σε σημαντικό βαθμό, ανεξάρτητα από τους ανταγωνιστές της, τους πελάτες της και τους καταναλωτές.

153    Όσον αφορά, τέλος, τις αιτιάσεις που διατυπώνονται κατά της απορρίψεως από την Επιτροπή, στην αιτιολογική σκέψη 251 της προσβαλλομένης αποφάσεως, εγγράφων προ του 2011 με την αιτιολογία ότι η Google δεν κατείχε ακόμη δεσπόζουσα θέση στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης, διαπιστώνεται ότι η κατάσταση του ανταγωνισμού πριν και μετά το 2011 μεταβλήθηκε λόγω της εξέλιξης της θέσης της Google στην αγορά αυτή. Ως εκ τούτου, η σημασία της προερχόμενης από την Apple ανταγωνιστικής πίεσης δεν θα μπορούσε να εξετασθεί με βάση δεδομένα που αφορούν χρονική περίοδο κατά την οποία η Google δεν κατείχε δεσπόζουσα θέση, και συνεπώς, ορθώς η Επιτροπή έκρινε ότι τα επίμαχα έγγραφα δεν ασκούσαν επιρροή στην εκτίμησή της. Άλλωστε, η εκτίμηση αυτή δεν θα ήταν διαφορετική εάν είχαν ληφθεί υπόψη τα εν λόγω έγγραφα, καθόσον αυτά, μολονότι καταδεικνύουν την ύπαρξη ανταγωνιστικής πίεσης από την Apple, εντούτοις δεν καθιστούν δυνατή την εκτίμηση της σπουδαιότητάς της ούτε είναι ικανά να αποδείξουν ότι αυτή η ανταγωνιστική πίεση ήταν σημαντική λαμβανομένης υπόψη της ισχύος της Google στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης.

154    Κατά συνέπεια, πρέπει να απορριφθούν στο σύνολό τους τα επιχειρήματα της Google που αφορούν την εκτίμηση ορισμένων αποδεικτικών στοιχείων σχετικών με την ανταγωνιστική πίεση που ασκεί το iOS της Apple στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης.

ii)    Επί του κατά πόσον πρέπει να ληφθεί υπόψη η απόφαση της 22ας Οκτωβρίου 2002, Schneider Electric κατά Επιτροπής (T-310/01, EU:T:2002:254) και επί της συνέπειας προς την προγενέστερη πρακτική λήψεως αποφάσεων

–       Επιχειρήματα των διαδίκων

155    Η Google υποστηρίζει ότι η Επιτροπή, μη λαμβάνοντας υπόψη την ανταγωνιστική πίεση της Apple, υπέπεσε σε σφάλμα πανομοιότυπο με εκείνο που διαπίστωσε το Γενικό Δικαστήριο με την απόφαση της 22ας Οκτωβρίου 2002, Schneider Electric κατά Επιτροπής (T-310/01, EU:T:2002:254). Στην υπόθεση εκείνη, το Γενικό Δικαστήριο έκρινε ότι, για την εκτίμηση της θέσης μιας μη καθετοποιημένης επιχείρησης σε αγορά επόμενου σταδίου, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ο ανταγωνισμός που ασκείται από καθετοποιημένες επιχειρήσεις στην ίδια αγορά. Η Google ισχυρίζεται επίσης ότι η Επιτροπή έθιξε τη συνοχή της προγενέστερης πρακτικής της κατά τη λήψη σχετικών αποφάσεων.

156    Η Επιτροπή επισημαίνει ότι το πραγματικό πλαίσιο της υπό κρίση υποθέσεως διαφέρει από εκείνο της υποθέσεως επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση της 22ας Οκτωβρίου 2002, Schneider Electric κατά Επιτροπής (T-310/01, EU:T:2002:254), ιδίως λόγω της μη ύπαρξης ανταγωνισμού μεταξύ Apple και Google όσον αφορά τους ΚΠΕ. Επιπλέον, από τις αποφάσεις τις οποίες επικαλείται η Google δεν προκύπτει καμία ασυνέπεια σε σχέση με την πρακτική της Επιτροπής.

–       Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

157    Κατά πρώτον, όσον αφορά το κατά πόσον πρέπει να ληφθεί υπόψη η απόφαση της 22ας Οκτωβρίου 2002, Schneider Electric κατά Επιτροπής (T-310/01, EU:T:2002:254), υπενθυμίζεται ότι η εν λόγω απόφαση εκδόθηκε επί προσφυγής ακυρώσεως που ασκήθηκε κατά αποφάσεως με την οποία κρίθηκε ασυμβίβαστη με την εσωτερική αγορά η συγκέντρωση μεταξύ δύο επιχειρήσεων, της Schneider Electric SA και της Legrand SA. Με τη συγκεκριμένη απόφαση, το Γενικό Δικαστήριο ακύρωσε την απόφαση της Επιτροπής με την αιτιολογία, μεταξύ άλλων, ότι η Επιτροπή δεν είχε λάβει ορθώς υπόψη την ισχύ στην αγορά των καθετοποιημένων επιχειρήσεων και ότι, με τον τρόπο αυτό, είχε υπερεκτιμήσει την ισχύ στην αγορά των μη καθετοποιημένων επιχειρήσεων, και ειδικότερα την ισχύ της οντότητας που προέκυψε από τη συγκέντρωση μεταξύ Schneider και Legrand.

158    Ειδικότερα, από τη σκέψη 282 της αποφάσεως της 22ας Οκτωβρίου 2002, Schneider Electric κατά Επιτροπής (T-310/01, EU:T:2002:254), προκύπτει ότι οι μη καθετοποιημένοι παραγωγοί εξαρτημάτων για ηλεκτρικούς πίνακες, όπως η Schneider και η Legrand, υφίσταντο ανταγωνισμό από τους καθετοποιημένους παραγωγούς σε δύο επίπεδα. Ο ανταγωνισμός αυτός λάμβανε άμεση μορφή, με τη συμμετοχή των καθετοποιημένων παραγωγών και των ενταγμένων στα δίκτυά τους συναρμολογητών στις διαγωνιστικές διαδικασίες στις οποίες συμμετείχαν και οι μη καθετοποιημένοι παραγωγοί, συνεργαζόμενοι κατά περίπτωση με άλλους συναρμολογητές. Επίσης, λάμβανε έμμεση μορφή, στο μέτρο που οι μη καθετοποιημένοι παραγωγοί πωλούσαν τα εξαρτήματά τους στους συναρμολογητές που είχαν επιτύχει σε διαγωνιστική διαδικασία, οι οποίοι όμως δεν ανήκαν στα δίκτυά τους. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, οι μη καθετοποιημένοι παραγωγοί υφίσταντο ανταγωνισμό από τους καθετοποιημένους παραγωγούς.

159    Ωστόσο, το πραγματικό πλαίσιο της υπό κρίση υποθέσεως διαφέρει από εκείνο της υποθέσεως επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση της 22ας Οκτωβρίου 2002, Schneider Electric κατά Επιτροπής (T-310/01, EU:T:2002:254). Πρώτον, η αγορά επόμενου σταδίου δεν χαρακτηριζόταν από διαγωνιστικές διαδικασίες στις οποίες συμμετείχαν άμεσα υποβάλλοντας προσφορά η Apple και η Google. Ο ανταγωνισμός στην αγορά επόμενου σταδίου όσον αφορά τους χρήστες υφίστατο μεταξύ της Apple και των λοιπών ΚΠΕ, οι οποίοι δεν συναρμολογούσαν τις κινητές συσκευές τους αποκλειστικά με εξαρτήματα που πωλούσε η Google. Το ΛΣ ήταν απλώς και μόνον ένα στοιχείο μεταξύ πολλών. Ακόμη δε και αν, εγκαθιστώντας το Android, οι ΚΠΕ συνεργάζονταν με την Google και ανταγωνίζονταν την Apple, ως καθετοποιημένη επιχείρηση, ο ανταγωνισμός όσον αφορά τους χρήστες δεν ήταν δυνατόν να περιορίζεται μόνο στο ΛΣ.

160    Δεύτερον, όπως ορθώς επισήμανε η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 245 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Apple, ως καθετοποιημένη επιχείρηση, δεν παρείχε το iOS στους ΚΠΕ. Επομένως, δεν ήταν δυνατόν να υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ Apple και Google στο επίπεδο αυτό. Η κατάσταση θα ήταν διαφορετική εάν η Apple, πέραν της πωλήσεως συσκευών με iOS, παρείχε το δικό της ΛΣ με άδεια χρήσης. Ενώ στην απόφαση της 22ας Οκτωβρίου 2002, Schneider Electric κατά Επιτροπής (T-310/01, EU:T:2002:254), οι καθετοποιημένες και οι μη καθετοποιημένες επιχειρήσεις ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για την παροχή των εξαρτημάτων τους στους συναρμολογητές, τούτο δεν συνέβαινε στην υπό κρίση υπόθεση.

161    Επομένως, όσον αφορά τους ΚΠΕ, το iOS και το Android δεν μπορούσαν να υποκατασταθούν μεταξύ τους, πράγμα το οποίο δικαιολογούσε τον μη ορισμό αγοράς που να περιλαμβάνει το σύνολο των ΛΣ. Μολονότι η Google βεβαίως υφίστατο ανταγωνισμό από την Apple όσον αφορά τους χρήστες ή τους προγραμματιστές εφαρμογών, καθόσον το ΛΣ μπορούσε να είναι μία από τις παραμέτρους που αυτοί λάμβαναν υπόψη πριν αγοράσουν κινητή συσκευή ή πριν αναπτύξουν μια εφαρμογή για το εν λόγω ΛΣ, εντούτοις αυτή ήταν μόνο μία παράμετρος μεταξύ πολλών. Επομένως, η δυνατότητα υποκατάστασης ήταν περιορισμένη στο επίπεδο αυτό, πράγμα το οποίο δικαιολογούσε, όπως τόνισε η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 243 της προσβαλλομένης αποφάσεως, το γεγονός ότι το iOS και το Android δεν συμπεριλήφθηκαν στην ίδια αγορά.

162    Εν πάση περιπτώσει, δεν μπορεί να προσαφθεί στην Επιτροπή ότι παρέβλεψε, στην προσβαλλόμενη απόφαση, τον ανταγωνισμό από την Apple όσον αφορά τους χρήστες και τους προγραμματιστές εφαρμογών, καθόσον η Επιτροπή έλαβε υπόψη της τον εν λόγω ανταγωνισμό και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ήταν τόσο έμμεσος όσο και ανεπαρκής.

163    Κατά συνέπεια, η Επιτροπή ορθώς δεν εφάρμοσε, στην υπό κρίση περίπτωση, τα κριθέντα με την απόφαση της 22ας Οκτωβρίου 2002, Schneider Electric κατά Επιτροπής (T-310/01, EU:T:2002:254).

164    Κατά δεύτερον, όσον αφορά τη συνέπεια της προσβαλλομένης αποφάσεως με την προγενέστερη πρακτική λήψεως σχετικών αποφάσεων εκ μέρους της Επιτροπής, υπενθυμίζεται ότι αποφάσεις που αφορούν άλλες υποθέσεις έχουν μόνον ενδεικτικό χαρακτήρα, εφόσον οι περιστάσεις των υποθέσεων αυτών δεν είναι οι ίδιες (πρβλ. απόφαση της 16ης Σεπτεμβρίου 2013, Roca Sanitario κατά Επιτροπής, T-408/10, EU:T:2013:440, σκέψη 64 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

165    Εν πάση περιπτώσει, η Επιτροπή υποχρεούται να προβαίνει σε εξατομικευμένη ανάλυση των συγκεκριμένων πραγματικών περιστατικών κάθε υποθέσεως, χωρίς να δεσμεύεται από προγενέστερες αποφάσεις που αφορούν άλλους οικονομικούς παράγοντες, άλλες αγορές προϊόντων και υπηρεσιών ή άλλες γεωγραφικές αγορές σε δεδομένη χρονική στιγμή (πρβλ. απόφαση της 9ης Σεπτεμβρίου 2009, Clearstream κατά Επιτροπής, T-301/04, EU:T:2009:317, σκέψη 55 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία). Επομένως, δεν μπορεί να προσαφθεί στην Επιτροπή ότι έθιξε τη συνοχή της προγενέστερης πρακτικής της, λαμβανομένων υπόψη των ιδιαίτερων περιστάσεων της υπό κρίση υποθέσεως.

166    Εν πάση περιπτώσει, πρώτον, από την απόφαση C(2012) 2405 τελικό της Επιτροπής, της 4ης Απριλίου 2012, για την κήρυξη πράξεως συγκέντρωσης ως συμβατής με την κοινή αγορά και τη λειτουργία της Συμφωνίας ΕΟΧ (υπόθεση COMP/M.6439 – AGRANA/RWA/JV), προκύπτει ότι, στην υπόθεση εκείνη, οι καθετοποιημένες επιχειρήσεις ασκούσαν ανταγωνιστική πίεση καθόσον ήταν σε θέση να ανακατευθύνουν και να πωλούν σε τρίτους μέρος της παραγόμενης από αυτές ποσότητας συμπυκνωμένου χυμού. Ωστόσο, στην υπό κρίση περίπτωση, η Apple δεν παρείχε το ΛΣ της σε τρίτους. Επιπλέον, ενώ από την αιτιολογική σκέψη 115 της προμνησθείσας αποφάσεως προκύπτει ότι η Επιτροπή έλαβε υπόψη την ύπαρξη έμμεσης ανταγωνιστικής πίεσης από τις καθετοποιημένες επιχειρήσεις στους μεταποιητές συμπυκνωμένου χυμού, εντούτοις καμία διαφορά με την υπό κρίση υπόθεση δεν μπορεί να διαπιστωθεί. Η Επιτροπή πράγματι εξέτασε την προερχόμενη από την Apple έμμεση ανταγωνιστική πίεση και, εν τέλει, έκρινε ότι δεν ασκούσε επιρροή στην εκτίμησή της λόγω του ότι ήταν ανεπαρκής.

167    Δεύτερον, η προσέγγιση που ακολουθήθηκε στην απόφαση C(2014) 8546 τελικό της Επιτροπής, της 12ης Νοεμβρίου 2014, για την κήρυξη πράξεως συγκέντρωσης ως συμβατής με την κοινή αγορά και τη λειτουργία της Συμφωνίας ΕΟΧ (υπόθεση COMP/M.7342 – Alcoa/Firth Rixson), και στην απόφαση C(2005) 2676 τελικό της Επιτροπής, της 13ης Ιουλίου 2005, για την κήρυξη πράξεως συγκέντρωσης ως συμβατής με την κοινή αγορά και τη λειτουργία της Συμφωνίας ΕΟΧ (υπόθεση COMP/M.3653 – Siemens/VA Tech), είναι παρόμοια με την προσέγγιση που ακολουθήθηκε στην υπό κρίση υπόθεση, οπότε ουδεμία ασυνέπεια διαπιστώνεται. Συγκεκριμένα, στις αποφάσεις εκείνες, η Επιτροπή εξέτασε τη σημασία της ανταγωνιστικής πίεσης που μπορούσε να ασκηθεί στη σχετική αγορά από τις καθετοποιημένες επιχειρήσεις.

168    Τρίτον, στην απόφαση C(2012) 1068 τελικό της Επιτροπής, της 13ης Φεβρουαρίου 2012, (υπόθεση COMP/M.6381 – Google/Motorola Mobility), για την κήρυξη πράξεως συγκέντρωσης ως συμβατής με την κοινή αγορά και τη λειτουργία της Συμφωνίας ΕΟΧ, η Επιτροπή ουδόλως εκτίμησε ότι τα ΛΣ για κινητές συσκευές με άδεια χρήσης και χωρίς άδεια χρήσης εντάσσονταν στην ίδια αγορά. Από την αιτιολογική σκέψη 30 της εν λόγω αποφάσεως προκύπτει ότι η Επιτροπή προτίμησε να αφήσει ανοικτό το σχετικό ζήτημα, καθόσον η συγκέντρωση μεταξύ της Google και της Motorola Mobility δεν παρουσίαζε δυσχέρειες από την άποψη αυτή.

169    Τέταρτον, το ίδιο ισχύει και για την απόφαση C(2009) 10033 της Επιτροπής, της 16ης Δεκεμβρίου 2009, σχετικά με διαδικασία δυνάμει του άρθρου 102 ΣΛΕΕ και του άρθρου 54 της συμφωνίας ΕΟΧ [υπόθεση COMP/39.530 – Microsoft (δεσμευμένες πωλήσεις)]. Μολονότι, υπό το πρίσμα της αιτιολογικής σκέψης 17 της αποφάσεως αυτής, καταλείπεται αμφιβολία σχετικά με τον ορισμό αγοράς που να περιλαμβάνει τόσο τα λειτουργικά συστήματα για ηλεκτρονικούς υπολογιστές με άδεια χρήσης όσο και εκείνα χωρίς άδεια χρήσης, εντούτοις πρέπει να επισημανθεί ότι το ζήτημα αυτό δεν αποτέλεσε αντικείμενο συζήτησης. Πράγματι, από την αιτιολογική σκέψη 30 της εν λόγω αποφάσεως προκύπτει ότι η Microsoft ουδόλως αμφισβήτησε ότι κατείχε δεσπόζουσα θέση στην αγορά των λειτουργικών συστημάτων για ηλεκτρονικούς υπολογιστές.

170    Πέμπτον, η εξέταση της αποφάσεως C(2013) 8873 τελικό της Επιτροπής, της 4ης Δεκεμβρίου 2013, για την κήρυξη πράξεως συγκέντρωσης ως συμβατής με την κοινή αγορά και τη λειτουργία της Συμφωνίας ΕΟΧ (υπόθεση COMP/M.7047 – Microsoft/Nokia), οδηγεί στο ίδιο συμπέρασμα. Συγκεκριμένα, από την αιτιολογική σκέψη 102 της αποφάσεως αυτής προκύπτει ότι η Επιτροπή δεν αποφάνθηκε επί της υπάρξεως αγοράς των ΛΣ με άδεια χρήσης και χωρίς άδεια χρήσης.

171    Επομένως, δεν μπορεί να προσαφθεί στην Επιτροπή ότι έθιξε τη συνοχή της προγενέστερης πρακτικής της, και συνεπώς πρέπει να απορριφθούν τα επιχειρήματα που προβάλλει σχετικώς η Google.

iii) Επί του κριτηρίου SSNDQ

–       Επιχειρήματα των διαδίκων

172    Κατά την Google, η Επιτροπή υπέπεσε σε αντίφαση εξετάζοντας το ενδεχόμενο υποβάθμισης της ποιότητας του Android, ενώ παράλληλα δέχθηκε ότι η Google είχε κάθε συμφέρον να εξασφαλίσει την ευρύτερη δυνατή διανομή των συσκευών Android. Η Google, όπως και οι παρεμβαίνοντες υπέρ αυτής, υπογραμμίζει επίσης ότι το κριτήριο υποβάθμισης της ποιότητας που χρησιμοποιήθηκε για τον σκοπό αυτό είναι ασαφές και ότι η ίδια αγνοεί τη συγκεκριμένη διαδικασία εφαρμογής του.

173    Κατά την Επιτροπή, πρώτον, ουδεμία ανακολουθία υφίσταται μεταξύ της διαπίστωσης ότι η εμπορική στρατηγική της Google ήταν η διεύρυνση της διανομής των συσκευών Android και της διαπίστωσης ότι η Google μπορούσε να επωφεληθεί από μια υποβάθμιση της ποιότητας του Android. Η υποθετική αυτή περίπτωση δεν έχει, πάντως, την έννοια ότι θα ήταν προς το συμφέρον της Google να υποβαθμίσει την ποιότητα του Android. Δεύτερον, η Επιτροπή τονίζει ότι δεν μπορεί να υποχρεωθεί να ορίσει ένα σταθερό πρότυπο υποβάθμισης της ποιότητας για την εφαρμογή του κριτηρίου SSNDQ, ειδάλλως το εν λόγω κριτήριο καθίσταται άνευ πρακτικής χρησιμότητας.

–       Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

174    Πρέπει να επισημανθεί ότι, στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή εξέτασε το ενδεχόμενο υποβάθμισης της ποιότητας του Android προκειμένου να εκτιμήσει τη θέση της Google στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης. Η Επιτροπή ανέφερε σχετικώς ότι οι χρήστες και οι προγραμματιστές εφαρμογών των ΛΣ με άδεια χρήσης δεν ήταν αρκούντως ευαίσθητοι σε ενδεχόμενη υποβάθμιση της ποιότητας του Android (βλ. αιτιολογική σκέψη 483 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Επίσης, η Επιτροπή παρέπεμψε στην εκτίμηση αυτή για να καθορίσει το εύρος της αγοράς των ΛΣ με άδεια χρήσης (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 243 και 267 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

175    Επίσης, κατ’ ουσίαν, λόγω του ότι η πίεση όσον αφορά τους χρήστες και τους προγραμματιστές εφαρμογών ήταν έμμεση και ανεπαρκής, η Επιτροπή εκτίμησε ότι τα ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης δεν εντάσσονταν στην ίδια αγορά με τα ΛΣ με άδεια χρήσης και ότι οι επιχειρήσεις που εκμεταλλεύονταν τα πρώτα, και ειδικότερα η Apple, δεν αντιστάθμιζαν την ισχύ της Google στην αγορά.

176    Καταρχάς, για τον ορισμό της σχετικής αγοράς και για την αξιολόγηση, εντός της αγοράς αυτής, της ανταγωνιστικής θέσης της οικείας επιχειρήσεως, η Επιτροπή μπορεί να στηριχθεί σε δέσμη ενδείξεων, χωρίς να υποχρεούται να τηρήσει αυστηρή ιεραρχική σειρά των διαφόρων πηγών πληροφοριών ή των διαφόρων ειδών αποδεικτικών στοιχείων που έχει στη διάθεσή της (πρβλ. απόφαση της 11ης Ιανουαρίου 2017, Topps Europe κατά Επιτροπής, T-699/14, μη δημοσιευθείσα, EU:T:2017:2, σκέψεις 80 έως 82).

177    Σε περίπτωση προϊόντος επί του οποίου δύσκολα μπορεί να εφαρμοστεί το παραδοσιακό κριτήριο του υποθετικού μονοπωλίου, το οποίο αποσκοπεί στην εξακρίβωση της αντίδρασης της αγοράς σε μια μικρή αλλά σημαντική και όχι προσωρινή αύξηση της τιμής ενός αγαθού (Small but Significant and Non Transitory Increase in Price), το κριτήριο SSNDQ, κατά το οποίο εξετάζεται η υποβάθμιση της ποιότητας του επίμαχου προϊόντος, αποτελεί πράγματι κατάλληλο στοιχείο για τον ορισμό της σχετικής αγοράς. Ο ανταγωνισμός μεταξύ επιχειρήσεων, ασφαλώς, μπορεί να αφορά τις τιμές, πλην όμως είναι δυνατόν να εκδηλώνεται και στο πεδίο της ποιότητας και της καινοτομίας.

178    Η υποθετική αυτή περίπτωση μπορούσε επίσης να χρησιμοποιηθεί, στα σημεία 9.3.4.1 έως 9.3.4.3 της προσβαλλομένης αποφάσεως, για να εξακριβωθεί κατά πόσον η Google, η οποία κατείχε δεσπόζουσα θέση στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης, υφίστατο ανταγωνιστική πίεση από την Apple, η οποία βρισκόταν εκτός της αγοράς αυτής. Η διαπίστωση, κατά το στάδιο του ορισμού της αγοράς, περί χαμηλής δυνατότητας υποκατάστασης της έμμεσης ζήτησης σε περίπτωση υποβάθμισης της ποιότητας ενός προϊόντος εξακολουθεί να έχει σημασία και κατά το στάδιο της εκτίμησης της δεσπόζουσας θέσης, για την αξιολόγηση της πίεσης που προέρχεται από επιχείρηση η οποία εμπορεύεται διαφορετικό προϊόν, ευρισκόμενο εκτός της ορισθείσας αγοράς.

179    Επίσης, η διατύπωση της υποθετικής αυτής περιπτώσεως ουδόλως σημαίνει, όπως εσφαλμένα ισχυρίζεται η Google, ότι η Επιτροπή δέχθηκε ότι ήταν προς το συμφέρον της Google να υποβαθμίσει την ποιότητα του Android. Αντιθέτως, η εξέταση του ενδεχομένου υποβάθμισης της ποιότητας του Android αποσκοπούσε απλώς στο να εξακριβωθεί αν η Google υφίστατο, όσον αφορά τους χρήστες και τους προγραμματιστές εφαρμογών, την ανταγωνιστική πίεση της Apple, όπως ισχυρίστηκε η Google κατά τη διοικητική διαδικασία.

180    Τέλος, ο ορισμός συγκεκριμένου ποσοτικού προτύπου υποβάθμισης της ποιότητας του υπό εξέταση προϊόντος δεν μπορεί να αποτελεί προαπαιτούμενο για την εφαρμογή του κριτηρίου SSNDQ. Η υποθετική περίπτωση μικρής υποβάθμισης της ποιότητας του Android δεν απαιτούσε να καθοριστεί εκ των προτέρων συγκεκριμένο ποσοτικό πρότυπο υποβάθμισης, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του παραδοσιακού κριτηρίου του υποθετικού μονοπωλίου, για το οποίο μπορεί ευκολότερα να προσδιοριστεί ποσοτικά μια μικρή αλλά σημαντική και όχι προσωρινή αύξηση της τιμής.  Το μόνο που έχει σημασία είναι η υποβάθμιση της ποιότητας να είναι μικρή, αλλά σημαντική και όχι προσωρινή.

181    Συνεπώς, η Επιτροπή ορθώς εξέτασε την υποβάθμιση της ποιότητας του Android μέσω του κριτηρίου SSNDQ.

iv)    Επί της αφοσίωσης των χρηστών στο ΛΣ που χρησιμοποιούν

–       Επιχειρήματα των διαδίκων

182    Κατά την Google, η αφοσίωση των χρηστών δεν αποτελούσε κρίσιμη παράμετρο. Ναι μεν, το 2015, περισσότεροι από τέσσερις στους πέντε χρήστες που είχαν αγοράσει συσκευή που λειτουργούσε με Android αγόρασαν εκ νέου συσκευή Android, πλην όμως τούτο οφειλόταν αποκλειστικά στις προσπάθειες που κατέβαλε η Google για να διατηρήσει την ποιότητα του ΛΣ. Η αφοσίωση αποτελεί, επομένως, συνάρτηση της ποιότητας του Android, όπως αποδεικνύεται από διάφορα αποδεικτικά στοιχεία τα οποία εσφαλμένως απορρίφθηκαν από την Επιτροπή. Πέραν αυτού, η Επιτροπή εσφαλμένως απέρριψε τη χρήση του οικονομικού μοντέλου Klemperer, η οποία καταδεικνύει ότι η Google υφίσταται ανταγωνισμό από την Apple όσον αφορά την προσέλκυση των χρηστών που αγοράζουν για πρώτη φορά κινητή συσκευή και ότι ο ανταγωνισμός αυτός έχει αντίκτυπο στη συμπεριφορά του συνόλου των χρηστών του Android.

183    Κατά την Επιτροπή, η αφοσίωση των χρηστών αποτελούσε κρίσιμη παράμετρο προκειμένου να αποκλειστεί το υποθετικό ενδεχόμενο μετάβασης σημαντικού αριθμού χρηστών σε άλλο ΛΣ σε περίπτωση μικρής υποβάθμισης της ποιότητας του Android. Η Επιτροπή απέρριψε επίσης, ως μη κρίσιμα εν προκειμένω, τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τη χρήση του οικονομικού μοντέλου Klemperer.

–       Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

184    Συναφώς επισημαίνεται, πρώτον, ότι, κατά την Επιτροπή, η αφοσίωση των χρηστών στο Android δεν οφειλόταν αποκλειστικά στην ποιότητα του ΛΣ. Όπως επισήμανε η Επιτροπή, στηριζόμενη στις δηλώσεις των ΚΠΕ που παρατίθενται στις αιτιολογικές σκέψεις 524 και 534 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η υψηλή αφοσίωση των χρηστών στο Android μπορούσε να οφείλεται και στις δυσχέρειες που αντιμετωπίζουν οι χρήστες προκειμένου να διασφαλίσουν τη δυνατότητα μεταφοράς των προσωπικών τους αρχείων ή ακόμη στην υποχρέωσή τους να προβούν σε επαναγορά εφαρμογών. Ειδικότερα, όπως επισήμανε μεταξύ άλλων ένας εκ των εν λόγω ΚΠΕ, οι χρήστες συνηθίζουν στη λειτουργία της έξυπνης συσκευής τους και δεν επιθυμούν την εκμάθηση ενός νέου συστήματος (βλ. αιτιολογική σκέψη 534, σημείο 3, της προσβαλλομένης αποφάσεως). Επίσης, όπως ανέφερε η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 488 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η αφοσίωση των χρηστών δεν μπορούσε να οφείλεται αποκλειστικά στην ποιότητα του ΛΣ, καθόσον πολλοί χρήστες χρησιμοποιούσαν μη ενημερωμένες εκδόσεις του Android.

185    Δεύτερον, η δήλωση στελέχους της Google, η οποία περιλαμβάνεται σε παράρτημα του δικογράφου της προσφυγής, δεν θέτει υπό αμφισβήτηση τη σημασία της παραμέτρου που αφορά την αφοσίωση των χρηστών στο ΛΣ που χρησιμοποιούν. Στη δήλωση αυτή γίνεται λόγος, μεταξύ άλλων, για τις προσπάθειες της Google να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των χρηστών και των δημιουργών προϊόντων Android και για τις διάφορες τεχνικές που χρησιμοποιεί η εν λόγω επιχείρηση προκειμένου να αξιολογήσει τον κίνδυνο μετάβασης χρηστών προς την Apple. Τα διαλαμβανόμενα επ’ αυτού έχουν γενικό χαρακτήρα, ενώ, ως επί το πλείστον και κατ’ ουσίαν, δεν στηρίζονται σε συγκεκριμένα στοιχεία ή αριθμητικά δεδομένα ώστε να καθίσταται δυνατή η εκτίμηση του περιεχομένου τους. Όσον αφορά, ειδικότερα, τις προσπάθειες που αναφέρει η Google ότι καταβάλλει για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των χρηστών, επισημαίνεται ότι η προσπάθεια για την ικανοποίηση των χρηστών δεν έχει ως μοναδικό κίνητρο τον κίνδυνο μετάβασης των χρηστών προς άλλο ΛΣ, αλλά αντανακλά τη γενικότερη στρατηγική κάθε επιχείρησης η οποία επιθυμεί να καινοτομεί και να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των χρηστών της. Η εξασφάλιση της ικανοποίησης των χρηστών ενίσχυε επίσης την αφοσίωσή τους στο Android.

186    Τρίτον, από τα στοιχεία στα οποία στηρίχθηκε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση, παρατηρείται μεν μετάβαση προς άλλο ΛΣ, πλην όμως περιορισμένης εντάσεως. Βεβαίως, κατά την Google, από το γεγονός ότι 82 % των χρηστών συσκευών Android, το 2015, παρέμειναν πιστοί στο Android κατά την αγορά νέας συσκευής δεν μπορεί να συναχθεί μετά βεβαιότητας το συμπέρασμα ότι, σε περίπτωση υποβάθμισης της ποιότητας του Android, το ποσοστό αυτό θα παρέμενε εξίσου υψηλό. Από την άλλη πλευρά, το γεγονός αυτό μπορούσε να καταδεικνύει, αν μη τι άλλο, ότι ο υψηλός βαθμός αφοσίωσης στο Android καθιστούσε ελάχιστα πιθανή, εκ πρώτης όψεως, τη μετάβαση των χρηστών προς άλλο ΛΣ. Ομοίως, η Επιτροπή ανέφερε στην αιτιολογική σκέψη 537 της προσβαλλομένης αποφάσεως, χωρίς να αντικρουστεί επ’ αυτού από την Google, ότι κατά τη χρονική περίοδο 2013-2015 μόνο 16 % των χρηστών κινητών συσκευών Apple χρησιμοποιούσαν, προηγουμένως, συσκευή Android. Με άλλα λόγια, μόνο μια μικρή μερίδα χρηστών, και όχι σημαντική μεταξύ αυτών, ήταν πιθανόν να μεταβούν προς την Apple. Οι δηλώσεις των ΚΠΕ, που περιλαμβάνονται στην αιτιολογική σκέψη 543 της προσβαλλομένης αποφάσεως, κινούνταν στο ίδιο πνεύμα. Μολονότι οι ΚΠΕ αναγνώριζαν το ενδεχόμενο μετάβασης των χρηστών προς την Apple, εντούτοις τούτο συνέβαινε μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, οι οποίες χαρακτηρίζονταν από σημαντικές μεταβολές.

187    Επιπλέον, μολονότι, όπως ανέφερε η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 538 της προσβαλλομένης αποφάσεως, πολλοί χρήστες είχαν μεταβεί προς την Apple στα τέλη του 2015, εντούτοις το γεγονός αυτό οφειλόταν στην κυκλοφορία μιας νέας έξυπνης κινητής συσκευής με νέα χαρακτηριστικά. Με άλλα λόγια, η μετάβαση δεν οφειλόταν στον ανταγωνισμό μεταξύ ΛΣ. Η ερμηνεία αυτή επιβεβαιώνεται από εσωτερικό έγγραφο της Google το οποίο επικαλείται η ίδια. Πράγματι, από το έγγραφο με τίτλο «Switcher Insights» (Πληροφορίες για τους μεταστρεφόμενους) προκύπτει ότι η μετάβαση των χρηστών οφειλόταν κυρίως στην κυκλοφορία νέων συσκευών και όχι στις αναβαθμίσεις των ΛΣ.

188    Τέταρτον, η χρησιμοποίηση του οικονομικού μοντέλου Klemperer, περί της οποίας γίνεται λόγος στην αιτιολογική σκέψη 551 της προσβαλλομένης αποφάσεως, δεν μπορούσε να κλονίσει τη διαπίστωση σχετικά με την αφοσίωση των χρηστών στο ΛΣ που χρησιμοποιούν. Συγκεκριμένα, η μελέτη αυτή αφορούσε όσους αγόραζαν συσκευή για πρώτη φορά και δεν μπορούσε να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι οι χρήστες δεν εκδήλωναν καμία αφοσίωση στο ΛΣ που χρησιμοποιούν μετά την πραγματοποίηση της επιλογή τους.

189    Επομένως, η Επιτροπή ορθώς στηρίχθηκε στην αφοσίωση των χρηστών προς το ΛΣ που χρησιμοποιούν, προκειμένου να εκτιμήσει το εύρος της ανταγωνιστικής πίεσης εκ μέρους της Apple.

v)      Επί της ευαισθησίας των χρηστών όσον αφορά την ποιότητα του ΛΣ

–       Επιχειρήματα των διαδίκων

190    Η Google, όπως και οι παρεμβαίνοντες υπέρ αυτής, ισχυρίζεται ότι οι χρήστες ήταν ευαίσθητοι σε οποιαδήποτε υποβάθμιση, ακόμη και μικρή, της ποιότητας του Android. Υποστηρίζει ότι η ποιότητα αποτελεί την καθοριστική παράμετρο για την επιλογή των καταναλωτών, η οποία δεν είναι ισοδύναμη ούτε παρεπόμενη σε σχέση με άλλες παραμέτρους, όπως η τιμή ή η αισθητική του οικείου προϊόντος. Κατά την άποψή της, το πραγματικό αυτό γεγονός αποδεικνύεται από την ευρεία δημοσιογραφική κάλυψη των νέων εκδόσεων των ΛΣ και από διάφορες έρευνες γνώμης.

191    Η Επιτροπή, υποστηριζόμενη από τους παρεμβαίνοντες υπέρ αυτής, διευκρινίζει ότι δεν έκρινε ότι οι χρήστες δεν έχουν καμία ευαισθησία στις διακυμάνσεις της ποιότητας των ΛΣ για κινητές συσκευές, αλλά ότι ήταν ελάχιστα πιθανό να αλλάξουν τις αγοραστικές τους συνήθειες και να στραφούν προς ένα άλλο προϊόν αντιδρώντας σε μια μικρή υποβάθμιση της ποιότητας του Android. Οι χρήστες λαμβάνουν υπόψη ένα σύνολο παραμέτρων και όχι μόνον το ΛΣ. Τα διάφορα στοιχεία που επικαλείται η Google δεν καταδεικνύουν το αντίθετο.

–       Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

192    Εκ προοιμίου, πρέπει να επισημανθεί ότι, αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Google, η Επιτροπή ουδόλως έκρινε ότι οι χρήστες δεν αποδίδουν καμία σημασία στο ΛΣ των έξυπνων κινητών συσκευών.

193    Συγκεκριμένα, ακολουθώντας την πρακτική της κατά τη λήψη σχετικών αποφάσεων, η Επιτροπή επισήμανε ότι το ΛΣ αποτελούσε σημαντική παράμετρο για την επιλογή έξυπνης κινητής συσκευής. Ωστόσο, η Επιτροπή επέμεινε επίσης στο γεγονός ότι δεν επρόκειτο για τη μοναδική παράμετρο που λαμβάνουν υπόψη οι χρήστες (βλ. αιτιολογική σκέψη 483 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Λαμβάνοντας υπόψη ιδίως το στοιχείο αυτό, η Επιτροπή εκτίμησε, στην εν λόγω αιτιολογική σκέψη, ότι, σε περίπτωση μικρής υποβάθμισης της ποιότητας του Android, ήταν «ελάχιστα πιθανό» ένας χρήστης να αλλάξει τις αγοραστικές του συνήθειες και να μεταβεί από μια συσκευή που λειτουργεί με ΛΣ με άδεια χρήσης σε μια συσκευή που λειτουργεί με ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης.

194    Πέραν της διαπιστώσεως αυτής, η Google αμφισβητεί δύο από τους λόγους στους οποίους στηρίζεται η εκτίμηση της Επιτροπής. Πρώτον, χωρίς να αμφισβητεί το γεγονός ότι οι χρήστες αποφασίζουν βάσει περισσότερων παραμέτρων, η Google επισημαίνει ότι η διαπίστωση σχετικά με την ύπαρξη περισσότερων παραμέτρων δεν αρκεί για να αποκλειστεί το ενδεχόμενο η υποβάθμιση της ποιότητας του ΛΣ να οδηγήσει τους χρήστες στο να στραφούν σε άλλες συσκευές που λειτουργούν με άλλο ΛΣ. Συγκεκριμένα, τα αποτελέσματα διαφόρων ερευνών γνώμης καταδεικνύουν ότι η ποιότητα του ΛΣ αποτελούσε πρωταρχική παράμετρο για την επιλογή των χρηστών. Δεύτερον, η Google παρατηρεί ότι, σε αντίθεση με τα διαλαμβανόμενα στις αιτιολογικές σκέψεις 488 έως 490 της προσβαλλομένης αποφάσεως, εκ του γεγονότος ότι η μετάβαση των χρηστών δεν είναι άμεση σε περίπτωση υπάρξεως καθυστερήσεων στην πρόσβαση στις ενημερώσεις του Android ουδόλως καθίσταται δυνατό να υποστηριχθεί ότι οι χρήστες δεν θα αντιδρούσαν σε ενδεχόμενη υποβάθμιση της ποιότητας του Android. Για την πρόσβαση στις ενημερώσεις του Android απαιτείται ορισμένο χρονικό διάστημα.

195    Επ’ αυτών, αφενός, επιβάλλεται να επισημανθεί ότι οι έρευνες γνώμης τις οποίες επικαλείται η Google δεν μπορούν να στηρίξουν λυσιτελώς τους ισχυρισμούς της. Η πρώτη έρευνα, ήτοι το έγγραφο με τίτλο «Switchers Insight», το οποίο έχει συνταχθεί από την Google και μνημονεύεται στην αιτιολογική σκέψη 540 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ανέφερε ότι οι μεταβάσεις συνέπιπταν με την κυκλοφορία μιας νέας συσκευής και όχι με τις αναβαθμίσεις των ΛΣ. Εξ αυτού προκύπτει ότι οι χρήστες απέδιδαν σημασία σε ένα σύνολο παραμέτρων της συσκευής, και όχι μόνο στο ΛΣ. Η ερμηνεία αυτή επιβεβαιώνεται κατά μείζονα λόγο από το γεγονός ότι από την έρευνα προέκυπταν διαφορετικά ποσοστά μετάβασης ανάλογα με τον ΚΠΕ.

196    Η δεύτερη έρευνα, ήτοι η έρευνα Kantar, περί της οποίας γίνεται λόγος στην αιτιολογική σκέψη 494 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ανέφερε ότι, κάθε χρόνο, μετέβαινε σε άλλο ΛΣ το 24 % των χρηστών συσκευών Android χαμηλότερης κατηγορίας έναντι 14 % των χρηστών συσκευών υψηλότερης κατηγορίας. Η έρευνα αυτή καταδείκνυε μεν ότι ορισμένοι χρήστες συσκευών Google Android στο Ηνωμένο Βασίλειο είχαν μεταβεί προς συσκευές που λειτουργούσαν με άλλο ΛΣ για κινητές συσκευές. Πλην όμως, η μετάβαση αυτή δεν οφειλόταν κυρίως στην ποιότητα του ΛΣ, αλλά σε άλλα χαρακτηριστικά, όπως το εμπορικό σήμα ή το μοντέλο, το κόστος, η ευκολία χρήσης, το δίκτυο ή ο φορέας εκμετάλλευσης. Τούτο ίσχυε κατά μείζονα λόγο διότι από την εν λόγω έρευνα προέκυπτε, χωρίς η Google να αμφισβητεί το γεγονός αυτό, ότι πολύ μικρή μερίδα των χρηστών ανέφερε ότι είχε μεταβεί προς μια συσκευή Apple εξαιτίας της ποιότητας και του εμπορικού σήματος του ΛΣ. Με άλλα λόγια, μολονότι η ποιότητα του ΛΣ μπορούσε να αποτελεί σημαντική παράμετρο, εντούτοις δεν αποτελούσε την καθοριστική παράμετρο κατά την αγορά νέας συσκευής.

197    Η τρίτη έρευνα, ήτοι η έρευνα Yandex, περί της οποίας γίνεται λόγος στην αιτιολογική σκέψη 492 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ανέφερε ότι η πλειονότητα των χρηστών συσκευών Android ήταν πιστοί στο εν λόγω ΛΣ, κατ’ ουσίαν, λόγω της ποιότητάς του. Ωστόσο, η έρευνα αυτή δεν μπορεί να στηρίξει τους ισχυρισμούς της Google. Συγκεκριμένα, το 44 % των χρηστών είχαν μεν εκφράσει την αφοσίωσή τους στο Android λόγω του ενδιαφέροντός τους για το ΛΣ και όχι για τη συσκευή ή την τιμή της, πλην όμως το επίμαχο έγγραφο σχετικοποιούσε τη σημασία του ευρήματος αυτού. Το ίδιο το εν λόγω έγγραφο ανέφερε ότι δεν μπορούσε να αποκλειστεί το ενδεχόμενο, για ορισμένους από τους χρήστες αυτούς, να είχαν σημασία και άλλες παράμετροι, όπως μεταξύ άλλων η αφοσίωσή τους στο εμπορικό σήμα ή το κόστος μετάβασης σε άλλη πλατφόρμα. Ομοίως, στα συμπεράσματά της, η εν λόγω έρευνα ανέφερε επίσης ότι μια μικρή υποβάθμιση της ποιότητας του Android δεν ήταν καθοριστική για την επιλογή συσκευής στο στάδιο της λιανικής διανομής.

198    Αφετέρου, στις αιτιολογικές σκέψεις 488 έως 490 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή επισήμανε ότι πολλοί χρήστες ΛΣ με άδεια χρήσης χρησιμοποιούσαν συσκευή που λειτουργούσε με παλαιότερη έκδοση του Android. Η Google δεν αμφισβητεί τη διαπίστωση αυτή. Για παράδειγμα, τον Μάιο του 2017, μόνον 7,1 % των χρηστών διέθετε συσκευή που λειτουργούσε με την ενημερωμένη έκδοση του Android, η οποία, ωστόσο, ήταν διαθέσιμη από τον Οκτώβριο του 2016. Ομοίως, από τις αιτιολογικές σκέψεις 489 και 490 της προσβαλλομένης αποφάσεως προκύπτει ότι οι πωλήσεις συσκευών Google Android δεν συσχετίζονταν με τις ενημερώσεις του εν λόγω ΛΣ. Επομένως, εξ αυτού συνάγεται ότι οι χρήστες εμφάνιζαν σχετική ευαισθησία στη διακύμανση της ποιότητας του Android, καθόσον φαίνεται ότι ήταν ικανοποιημένοι με τις παλαιότερες εκδόσεις του εν λόγω ΛΣ.

199    Ως εκ τούτου, δεν μπορεί να προσαφθεί στην Επιτροπή ότι έσφαλε εκτιμώντας ότι, λόγω των πολλαπλών παραμέτρων που καθορίζουν την επιλογή του χρήστη, ήταν ελάχιστα πιθανό μια υποβάθμιση της ποιότητας του Android να προκαλέσει μετάβαση των χρηστών μιας συσκευής που λειτουργεί με ΛΣ με άδεια χρήσης προς μια συσκευή που λειτουργεί με ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης.

vi)    Επί του κόστους της μετάβασης σε άλλο ΛΣ

–       Επιχειρήματα των διαδίκων

200    Κατά την Google, η υποχρέωση επαναγοράς εφαρμογών ώστε να λειτουργούν στο iOS δεν αποτελούσε τροχοπέδη για τη μετάβαση των χρηστών στο εν λόγω ΛΣ. Οι επί πληρωμή εφαρμογές δεν αποτελούν παρά ελάχιστο μέρος των εφαρμογών που μεταφορτώνονται, ορισμένες δε παρέχουν τη δυνατότητα μεταφοράς των συνδρομών σε άλλη συσκευή. Ομοίως, η Apple κατέβαλλε προσπάθειες ώστε οι χρήστες να μπορούν ευχερώς να αλλάξουν ΛΣ, παρέχοντας εργαλεία για τη μεταφορά εφαρμογών Android στο iOS.

201    Κατά την Επιτροπή, πολλοί άλλοι παράγοντες συντελούν ώστε οι χρήστες να αποφεύγουν τη μετάβαση σε άλλο ΛΣ, όπως η αφοσίωση των χρηστών στο ΛΣ που χρησιμοποιούν, τα χαρακτηριστικά της συσκευής και η υποχρέωση επαναγοράς νέων εφαρμογών.

–       Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

202    Εκ προοιμίου πρέπει να σημειωθεί ότι η Google δεν αμφισβητεί το σύνολο των εμποδίων για τη μετάβαση που προσδιόρισε η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 523 της προσβαλλομένης αποφάσεως. Επικεντρώνεται μόνο στην επισημανθείσα από την Επιτροπή ανάγκη μεταφόρτωσης και αγοράς νέων εφαρμογών, ενώ η Επιτροπή στηρίζει τη διαπίστωση ότι η μετάβαση στο iOS συνεπάγεται κόστος και στο γεγονός ότι οι χρήστες είναι υποχρεωμένοι να εξοικειωθούν με ένα νέο περιβάλλον χρήστη και να προβούν στη μεταφορά σημαντικής ποσότητας δεδομένων.

203    Τα επιχειρήματα που προβάλλει η Google δεν μπορούν να θέσουν υπό αμφισβήτηση το σύνολο των εκτιμήσεων που διαλαμβάνονται στις αιτιολογικές σκέψεις 522 έως 532 της προσβαλλομένης αποφάσεως. Αφενός, ακόμη και αν γίνει δεκτό ότι οι χρήστες δαπανούσαν για εφαρμογές μικρά ποσά σε σχέση με το κόστος μιας κινητής συσκευής, εντούτοις πρέπει να επισημανθεί ότι για τους χρήστες που επιθυμούσαν να μεταβούν σε άλλο ΛΣ υπήρχε πράγματι πρόσθετο κόστος. Η Google δεν αμφισβητεί το στοιχείο αυτό. Όσο μικρό και αν ήταν το πρόσθετο αυτό κόστος, δεν ήταν δυνατόν να αποφευχθεί και αποτελούσε όντως εμπόδιο στη μετάβαση των χρηστών.

204    Αφετέρου, το γεγονός που επισημαίνεται στην αιτιολογική σκέψη 525 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ότι δηλαδή η Apple επιδίωκε να διευκολύνει μια τέτοια μετάβαση, δεν μπορεί να σημαίνει ότι η μετάβαση αυτή ήταν όντως εφικτή. Τουναντίον, όπως εκθέτει η Επιτροπή, η κυκλοφορία από την Apple μιας εφαρμογής για τη διευκόλυνση της μετάβασης από το Android στο iOS καταδείκνυε ότι πράγματι η μετάβαση αποτελούσε λόγο προβληματισμού. Η Επιτροπή ορθώς επισημαίνει, χωρίς να αμφισβητείται επ’ αυτού από την Google, ότι η μετάβαση υποχρεώνει τους χρήστες να εξοικειωθούν με ένα νέο περιβάλλον χρήστη, γεγονός που κατ’ ανάγκην καθιστά τη μετάβαση πιο περίπλοκη και αβέβαιη.

205    Επομένως, η Επιτροπή δεν έσφαλε εκτιμώντας ότι η μετάβαση σε άλλο ΛΣ για κινητές συσκευές μπορούσε να συνεπάγεται πρόσθετο κόστος, το οποίο συνιστούσε ένα επιπλέον εμπόδιο για τη μετάβαση των χρηστών προς την Apple.

vii) Επί του αντικτύπου της τιμολογιακής πολιτικής της Apple

–       Επιχειρήματα των διαδίκων

206    Κατά την Google και τους παρεμβαίνοντες υπέρ αυτής, η τιμολογιακή πολιτική που ακολουθούσε η Apple δεν αποτελούσε τροχοπέδη για τη μετάβαση των χρηστών, είτε αυτοί χρησιμοποιούν συσκευές χαμηλότερης είτε υψηλότερης κατηγορίας.

207    Από την πλευρά της, η Επιτροπή, όπως και οι παρεμβαίνοντες υπέρ αυτής, αντιτείνει ότι η τιμολογιακή πολιτική της Apple δεν μπορούσε να αγνοηθεί και ότι αποτελούσε σημαντικό εμπόδιο για τη μετάβαση των χρηστών που χρησιμοποιούσαν συσκευές τόσο υψηλότερης όσο και χαμηλότερης κατηγορίας.

–       Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

208    Εν προκειμένω, τα επιχειρήματα που προβάλλει η Google είναι τα ίδια με εκείνα που απέρριψε η Επιτροπή στις αιτιολογικές σκέψεις 512 έως 521 της προσβαλλομένης αποφάσεως. Για τους χρήστες συσκευών χαμηλότερης κατηγορίας, η τιμολογιακή πολιτική της Apple αποτελούσε προφανές εμπόδιο. Η Επιτροπή ορθώς παρατήρησε, στην αιτιολογική σκέψη 513 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ότι τουλάχιστον 50 % των συσκευών που λειτουργούσαν με Android πωλούνταν σε τιμή χαμηλότερη από εκείνη των συσκευών Apple. Επιπροσθέτως, στις αιτιολογικές σκέψεις 503 και 504 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή επισήμανε ότι, κατά τη χρονικό περίοδο 2009-2014, οι συσκευές Apple κόστιζαν, κατά μέσο όρο, σχεδόν το διπλάσιο σε σχέση με τις συσκευές Android. Επομένως, οποιαδήποτε μετάβαση προς τις συσκευές Apple συνεπαγόταν μεγαλύτερη δαπάνη για τους χρήστες συσκευών χαμηλότερης κατηγορίας.

209    Συναφώς, το επιχείρημα το οποίο στηρίζεται στην τιμή του μοντέλου iPhone SE δεν μπορεί να γίνει δεκτό. Πρώτον, μολονότι το μοντέλο iPhone SE ήταν η φθηνότερη συσκευή που πωλούσε η Apple, με τιμή περίπου 400 δολαρίων Ηνωμένων Πολιτειών (USD) (περίπου 290 ευρώ το 2014), εντούτοις, σύμφωνα με τον πίνακα που παρατίθεται στην αιτιολογική σκέψη 503 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η τιμή αυτή εξακολουθούσε να είναι υψηλότερη από τη μέση τιμή πωλήσεως των συσκευών Android. Δεύτερον, η χαμηλότερη τιμή του εν λόγω iPhone σε πλατφόρμα διαδικτυακών πωλήσεων, την οποία επικαλείται η Google, ουδόλως αντιστοιχούσε στην τιμή στην οποία πωλεί τη συσκευή η Apple. Η τιμή αυτή ήταν εκείνη στην οποία πωλούσε τη συσκευή ένας τρίτος μεταπωλητής, σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, και, επομένως δεν μπορούσε να θεωρηθεί ως γενικώς ισχύουσα. Τρίτον, κατά την αιτιολογική σκέψη 518 της προσβαλλομένης αποφάσεως, το μοντέλο iPhone SE τέθηκε σε κυκλοφορία από τον Μάρτιο του 2016, δηλαδή στο τέλος της περιόδου τελέσεως της παραβάσεως, γεγονός που δεν αμφισβητεί η Google.

210    Επομένως, η Επιτροπή δεν έσφαλε εκτιμώντας ότι η τιμολογιακή πολιτική της Apple αποτελούσε τροχοπέδη για τη μετάβαση των χρηστών συσκευών Android χαμηλότερης κατηγορίας.

211    Εντούτοις, δεν μπορεί να συναχθεί το ίδιο συμπέρασμα όσον αφορά τους χρήστες συσκευών υψηλότερης κατηγορίας, δηλαδή συσκευών που πωλούνται σε αντίστοιχη κατηγορία τιμής με τις συσκευές Apple.

212    Στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή επισήμανε, στην αιτιολογική σκέψη 513, ότι η μετάβαση των χρηστών συσκευών υψηλότερης κατηγορίας ήταν ελάχιστα πιθανή, λαμβανομένων υπόψη των αγοραστικών τους συνηθειών, του επιπλέον κόστους που συνεπαγόταν η μετάβαση αυτή και της αφοσίωσης των χρηστών στο ΛΣ που χρησιμοποιούν. Διευκρίνισε επίσης, στην αιτιολογική σκέψη 515 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ότι, ακόμη και αν λαμβανόταν υπόψη μια τέτοια μετάβαση, o οικονομικός αντίκτυπος για την Google θα ήταν περιορισμένος. Συγκεκριμένα, η Google εξακολουθούσε να αποκομίζει σημαντικό ποσό εσόδων από τη χρήση της δικής της μηχανής αναζήτησης Google Search στο iOS, λόγω της συμφωνίας που είχε συνάψει με την Apple. Επ’ αυτού, η Google ισχυρίζεται, αντιθέτως, ότι αντλεί μεγάλο μέρος των εσόδων της από τη χρήση συσκευών Google Android που ανήκουν σε αντίστοιχη κατηγορία τιμής με τις συσκευές Apple. Ως εκ τούτου, η μετάβαση ακόμη και μικρής μερίδας των χρηστών αυτών θα ήταν επιζήμια για την ίδια.

213    Διαπιστώνεται συναφώς ότι, ενώ η τιμολογιακή πολιτική της Apple αποτελούσε τροχοπέδη για τη μετάβαση των χρηστών συσκευών χαμηλότερης κατηγορίας, δεν ισχύει το ίδιο όσον αφορά τους χρήστες συσκευών υψηλότερης κατηγορίας. Η Επιτροπή φαίνεται ότι αναγνωρίζει σιωπηρά το γεγονός αυτό, καθόσον, στην αιτιολογική σκέψη 513 της προσβαλλομένης αποφάσεως, επικαλείται διαφορετική αιτιολογία για την εκτίμησή της ότι οι χρήστες τέτοιων συσκευών δεν θα στρέφονταν προς τις συσκευές Apple. Συγκεκριμένα, η Επιτροπή ουδόλως μνημονεύει στην επιχειρηματολογία της την τιμολογιακή πολιτική της Apple, η οποία δεν αποτελεί, αυτή καθεαυτήν, εμπόδιο για τη μετάβαση των χρηστών συσκευών υψηλότερης κατηγορίας σε περίπτωση μικρής υποβάθμισης της ποιότητας του Android.

214    Η διαπίστωση, στην αιτιολογική σκέψη 515 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ότι ο αντίκτυπος μιας τέτοιας μετάβασης όσον αφορά τις συσκευές υψηλότερης κατηγορίας θα ήταν περιορισμένος από οικονομική άποψη, δεδομένου ότι οι χρήστες θα συνέχιζαν να πραγματοποιούν αναζητήσεις με το Google Search στις συσκευές iOS, η δε Google θα διατηρούσε τα έσοδα που αποκομίζει από τις αναζητήσεις αυτές, δεν ασκεί πραγματική επιρροή επί του ζητήματος κατά πόσον η τιμολογιακή πολιτική της Apple μπορούσε να αντισταθμίσει τη θέση της Google στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης. Συγκεκριμένα, όπως αναγνωρίζει η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 540, σημείο 1, της προσβαλλομένης αποφάσεως, αναφέροντας ένα παράδειγμα, η τιμολογιακή πολιτική της Apple δεν θα μπορούσε να αποτελέσει τροχοπέδη στη μετάβαση των χρηστών συσκευών υψηλότερης κατηγορίας από το οικοσύστημα Android προς το οικοσύστημα iOS.

215    Επομένως, η Επιτροπή ορθώς έκρινε ότι η τιμολογιακή πολιτική της Apple αποτελούσε τροχοπέδη στη μετάβαση της συντριπτικής πλειονότητας των χρηστών συσκευών Android. Αντιθέτως, δεν θα μπορούσε να ισχύει το ίδιο και όσον αφορά τους χρήστες συσκευών υψηλότερης κατηγορίας. Εντούτοις, το σφάλμα αυτό δεν ασκεί επιρροή, καθόσον η μετάβαση των χρηστών συσκευών υψηλότερης κατηγορίας εξαρτάται από άλλους παράγοντες, όπως προκύπτει από την αιτιολογική σκέψη 513 της προσβαλλομένης αποφάσεως ή ακόμη από την αιτιολογική σκέψη 540, σημείο 2, και την αιτιολογική σκέψη 540, σημείο 3, της προσβαλλομένης αποφάσεως. Τέτοιος παράγοντας είναι ιδίως η αφοσίωση των χρηστών στο ΛΣ που χρησιμοποιούν, συμπεριλαμβανομένου του γεγονότος, όπως προκύπτει από τη δήλωση ενός εκ των ΚΠΕ την οποία παραθέτει η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 534 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ότι οι χρήστες συνηθίζουν στον χειρισμό του ΛΣ που χρησιμοποιούν (βλ. σκέψεις 184 έως 189 ανωτέρω).

viii) Επί της συμπεριφοράς των προγραμματιστών εφαρμογών

–       Επιχειρήματα των διαδίκων

216    Η Google τονίζει τη σημασία της υποστήριξής της από τους προγραμματιστές εφαρμογών. Επισημαίνει ότι έπρεπε να διατηρεί υψηλό επίπεδο ποιότητας στο Android, προκειμένου να εξασφαλίζει στους προγραμματιστές εφαρμογών τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό χρηστών. Οποιαδήποτε υποβάθμιση του Android θα οδηγούσε τους προγραμματιστές εφαρμογών στο να δραστηριοποιηθούν σε άλλες πλατφόρμες, ιδίως στην πλατφόρμα της Apple, ή ακόμη στο να μειώσουν τις επενδύσεις τους στο Android. Τυχόν δε μείωση των επενδύσεων των προγραμματιστών εφαρμογών θα προκαλούσε έναν αρνητικό κύκλο εξελίξεων ο οποίος θα κατέληγε στη μετάβαση των χρηστών σε άλλο ΛΣ.

217    Κατά την Επιτροπή, η μη μετάβαση των χρηστών σε περίπτωση μικρής υποβάθμισης της ποιότητας του Android συνεπάγεται, κατ’ ακολουθίαν, ότι δεν θα υπήρχε μετάβαση ούτε των προγραμματιστών εφαρμογών. Άλλωστε, το παρατιθέμενο στην αιτιολογική σκέψη 610 της προσβαλλομένης αποφάσεως διάγραμμα καταδεικνύει ότι, από το 2010 και εντεύθεν, μεγάλος αριθμός προγραμματιστών εφαρμογών μετέβησαν από το iOS προς το Android.

–       Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

218    Επ’ αυτού, επισημαίνεται ότι η Επιτροπή ορθώς εξέθεσε τους λόγους για τους οποίους οι προγραμματιστές εφαρμογών θα συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται στο Android σε περίπτωση μικρής υποβάθμισης της ποιότητας του ΛΣ. Συγκεκριμένα, το Android αποτελούσε την πλέον διαδεδομένη πλατφόρμα μεταξύ των χρηστών, οπότε οι προγραμματιστές εφαρμογών είχαν κάθε συμφέρον να στοχεύουν στη μεγαλύτερη μερίδα χρηστών (βλ. αιτιολογική σκέψη 553 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

219    Εφόσον οι χρήστες ήταν ελάχιστα πιθανό να μεταβούν σε άλλο ΛΣ για κινητές συσκευές σε περίπτωση μικρής υποβάθμισης της ποιότητας του Android, το ίδιο θα συνέβαινε και με τους προγραμματιστές εφαρμογών, οι οποίοι ευλόγως δεν μπορούσαν να εγκαταλείψουν το μεγαλύτερο μέρος των πελατών τους.

220    Ομοίως, αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Google, το γεγονός ότι οι προγραμματιστές εφαρμογών δραστηριοποιούνταν σε περισσότερα ΛΣ ενίσχυε τη διαπίστωση ότι μια υποβάθμιση της ποιότητας του Android δεν θα είχε ως συνέπεια την παύση της ανάπτυξης εφαρμογών για το Android.

221    Επομένως, η Επιτροπή δεν υπέπεσε σε σφάλματα εκτιμήσεως κρίνοντας ότι οι προγραμματιστές εφαρμογών δεν θα εγκατέλειπαν το Android σε περίπτωση μικρής υποβάθμισης της ποιότητας του εν λόγω ΛΣ.

222    Κατά συνέπεια, η Επιτροπή ορθώς έκρινε ότι η σχετική ένταση του προερχόμενου από την Apple ανταγωνισμού δικαιολογούσε τη μη επέκταση της σχετικής αγοράς στο σύνολο των ΛΣ για κινητές συσκευές και τη διαπίστωση ότι η μεγάλη ισχύς της Google στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης δεν υφίστατο καμία ανταγωνιστική πίεση από τα ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης. Όσον αφορά την αφοσίωση των χρηστών στο ΛΣ τους, τις συνέπειες της τιμολογιακής πολιτικής της Apple, ιδίως για τους χρήστες συσκευών χαμηλότερης κατηγορίας, καθώς και το κόστος που συνεπάγεται η μετάβαση σε άλλο ΛΣ, η Επιτροπή ορθώς έκρινε ότι τα πολλαπλά αυτά εμπόδια, συνολικά εξεταζόμενα, περιόριζαν τον αντίκτυπο της ανταγωνιστικής πίεσης της Apple επί της ισχύος της Google στην αγορά.

2)      Επί της ανταγωνιστικής πίεσης λόγω της άδειας χρήσης AOSP

i)      Επιχειρήματα των διαδίκων

223    Η Google εκτιμά ότι υφίσταται ανταγωνιστική πίεση λόγω της άδειας χρήσης AOSP, βάσει της οποία είναι δυνατόν να δημιουργούνται πλήρη υποκατάστατα του Android. Επομένως, οποιαδήποτε μικρή υποβάθμιση της ποιότητας του Android θα οδηγούσε τους ΚΠΕ στο να προτιμήσουν τις μη υποβαθμισμένες εκδοχές του Android που διατίθενται ελεύθερα. Υποστηρίζει ότι η Επιτροπή δεν έλαβε υπόψη τη λύση που υιοθέτησε στην απόφασή της C(2010) 142 τελικό, της 21ης Ιανουαρίου 2010, για την κήρυξη πράξεως συγκέντρωσης ως συμβατής με την κοινή αγορά και τη λειτουργία της Συμφωνίας ΕΟΧ (υπόθεση COMP/M.5529, Oracle/Sun MicroSystems) (στο εξής: απόφαση Sun Microsystems), με την οποία είχε κρίνει ότι ο ανοικτός χαρακτήρας ενός λογισμικού προκαλούσε ανταγωνιστική πίεση. Εξάλλου, η σταθερότητα του μεριδίου αγοράς της Google από το 2011, η οποία οφείλεται στις προσπάθειές της για τη διατήρηση της ποιότητας του Android, δεν ασκεί επιρροή στην αντίδραση των ΚΠΕ σε περίπτωση μικρής υποβάθμισης της ποιότητάς του. Επίσης, η Google αμφισβητεί τη λυσιτέλεια των περιλαμβανόμενων στην προσβαλλόμενη απόφαση αναφορών σχετικά με το εμπορικό σήμα Android, του οποίου είναι δικαιούχος, τις διεπαφές προγραμματισμού εφαρμογών ιδιοκτησίας της (στο εξής: ιδιόκτητες ΔΠΕ), τον έλεγχο που ασκεί στο Android μέσω δοκιμών συμβατότητας, ή το γεγονός ότι η μεγάλη πλειονότητα των ΚΠΕ έχουν συνάψει συμφωνίες AFA και MADA με αυτήν.

224    Η Επιτροπή αμφισβητεί την ορθότητα της επιχειρηματολογίας αυτής. Υπενθυμίζει, ειδικότερα, ότι η Google ελέγχει την πρόσβαση στον πηγαίο κώδικα του Android (αιτιολογικές σκέψεις 128 έως 130 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Επιπλέον, η Επιτροπή επικαλείται εσωτερική παρουσίαση στελέχους της Google. Ισχυρίζεται ότι η παρουσίαση αυτή επεξηγεί την πολιτική που ακολουθεί η Google, και ιδίως την ανάγκη να διατηρήσει τον έλεγχο του Android μέσω της δημιουργίας του Play Store και των δικών της εφαρμογών Google, πράγμα που, εν τέλει, καθιστά αδύνατη την εμφάνιση αξιόπιστης εναλλακτικής εκδοχής του Android. Επιπλέον, η απόφαση Sun Microsystems δεν έχει καμία χρησιμότητα, διότι, στην υπό κρίση υπόθεση, οι ΚΠΕ που επιθυμούν να κάνουν χρήση του εμπορικού σήματος Android, να έχουν πρόσβαση στο Play Store και να χρησιμοποιούν εφαρμογές της Google είναι υποχρεωμένοι να συνάψουν συμφωνίες με αυτήν.

225    Η BDZV συμμερίζεται την άποψη της Επιτροπής. Κατ’ αυτήν, το Android είναι το «πιο κλειστό έργο ανοικτού κώδικα». Η BDZV προβάλλει ότι η Google αναπτύσσει η ίδια τον πηγαίο κώδικα του Android, ελέγχει την άδεια χρήσης AOSP καθώς και το εμπορικό σήμα Android· ότι ελέγχει τη λειτουργία του μέσω των δοκιμών συμβατότητας· ότι έχει εμπορικό συμφέρον στο οποίο οφείλεται η ανάγκη της να διατηρήσει τον έλεγχο του Android και ότι ο ανοικτός χαρακτήρας του Android είναι αμφίβολος λαμβανομένου υπόψη του σταδιακού περιορισμού του πηγαίου κώδικα.

ii)    Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

226    Επιβάλλεται η διαπίστωση ότι η Google υπερεκτιμά την ανταγωνιστική πίεση λόγω της άδειας χρήσης AOSP. Ασφαλώς μεν, η παρατιθέμενη στην αιτιολογική σκέψη 568 της προσβαλλομένης αποφάσεως αιτιολογία, κατά την οποία το μερίδιο αγοράς της Google αυξανόταν συνεχώς από το 2011 μέχρις ότου έφθασε σε πολύ υψηλό επίπεδο, δεν μπορεί, αφ’ εαυτής, να θεωρηθεί επαρκής για να αποκλειστεί οποιαδήποτε ανταγωνιστική πίεση λόγω της άδειας χρήσης AOSP. Ούτε και το γεγονός ότι δεν έχει δημιουργηθεί κανένα μη συμβατό παρακλάδι του Android αποκλείει την πιθανότητα μια επιχείρηση να αναπτύξει, με βάση τον πηγαίο κώδικα, μια αξιόπιστη εναλλακτική του Android. Ωστόσο, εξεταζόμενη σε συνδυασμό και με τους λοιπούς λόγους στους οποίους στηρίχθηκε η Επιτροπή στις αιτιολογικές σκέψεις 567 έως 583 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η πίεση λόγω της άδειας χρήσης AOSP μπορούσε να θεωρηθεί εξαιρετικά περιορισμένη.

227    Πρώτον, υπενθυμίζεται ότι οι φραγμοί εισόδου για μια επιχείρηση που επιθυμούσε να αναπτύξει ένα ΛΣ με βάση τον πηγαίο κώδικα του Android ήταν αυξημένοι, τούτο δε παρά το γεγονός ότι το Android διατίθεται δωρεάν, ή ακόμη και εξαιτίας του γεγονότος αυτού. Όπως ορθώς επισήμανε η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 569 της προσβαλλομένης αποφάσεως, χωρίς να αντικρουστεί επ’ αυτού από την Google, οποιαδήποτε εταιρία επιθυμούσε να αναπτύξει ένα εναλλακτικό ΛΣ με βάση τον πηγαίο κώδικα του Android έπρεπε να υποβληθεί σε σημαντικές δαπάνες, γεγονός το οποίο πιθανότατα θα την οδηγούσε στο να διαθέσει, σε αρχικό στάδιο, μια επί πληρωμή εναλλακτική εκδοχή. Τα παραδείγματα που αφορούν το ΛΣ της Amazon ή την απόπειρα της Seznam να αναπτύξει το δικό της ΛΣ είναι ιδιαιτέρως διαφωτιστικά. Με άλλα λόγια, η Google δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι, σε περίπτωση μικρής υποβάθμισης της ποιότητας του Android, οι ΚΠΕ θα μπορούσαν να στραφούν αμέσως προς τον πηγαίο κώδικα προκειμένου να αντιμετωπίσουν μια τέτοια υποβάθμιση.

228    Τούτο ισχύει κατά μείζονα λόγο λαμβανομένων υπόψη των συμφωνιών AFA, οι οποίες εμπόδιζαν τη δημιουργία εναλλακτικών του Android, όπως επισημάνθηκε από την Επιτροπή ιδίως στις αιτιολογικές σκέψεις 572, 575 και 576 της προσβαλλομένης αποφάσεως. Συγκεκριμένα, πολλοί ΚΠΕ δεσμεύονταν από τέτοιες συμφωνίες, οι οποίες δεν τους επέτρεπαν να πωλούν κινητές συσκευές λειτουργούσες με μη εγκεκριμένες από την Google εκδόσεις του Android. Για όσους ήταν συμβαλλόμενοι σε AFA, δηλαδή στην πραγματικότητα για περίπου εκατό ΚΠΕ, μεταξύ των οποίων οι τριάντα σημαντικότεροι (βλ. σκέψη 849 κατωτέρω), το να στραφούν προς μια εναλλακτική έκδοση μη εγκεκριμένη από την Google συνεπαγόταν πλήρη ρήξη με την Google.

229    Δεύτερον, ακόμη και αν ορισμένοι ΚΠΕ κατόρθωναν να αναπτύξουν μια εναλλακτική εκδοχή του Android με βάση τον πηγαίο κώδικα του Android, υπήρχε ο κίνδυνος η εκδοχή αυτή να μην αποτελεί, σε αρχικό στάδιο, αξιόπιστο ανταγωνιστή. Για τη δημιουργία μιας τέτοιας εκδοχής, μια επιχείρηση έπρεπε να είναι σε θέση να παρέχει πολλές εφαρμογές καθώς και πρόσβαση σε επαρκώς λειτουργικές διεπαφές προγραμματισμού εφαρμογών, όπως επισήμανε η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 576 της προσβαλλομένης αποφάσεως. Πέραν αυτού, η Google δεν αμφισβητεί τις δηλώσεις που παρέθεσε η Επιτροπή στις αιτιολογικές σκέψεις 576 και 577 της προσβαλλομένης αποφάσεως, κατά τις οποίες οι εφαρμογές και οι ιδιόκτητες ΔΠΕ της Google, ιδίως λόγω της ισχύος της τελευταίας στην αγορά των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, ήταν από εμπορικής απόψεως σημαντικές για τους κατασκευαστές. Η αντικατάσταση των εφαρμογών αυτών και των αντίστοιχων διεπαφών προγραμματισμού εφαρμογών με όμοιες απαιτούσε, συνεπώς, χρόνο και σημαντικές επενδύσεις. Με άλλα λόγια, η δημιουργία αξιόπιστης εναλλακτικής εκδοχής ήταν εξαιρετικά αβέβαιη.

230    Συναφώς, η Google ισχυρίζεται ότι μια εναλλακτική εκδοχή του Android μπορούσε να χρησιμοποιήσει τις δικές της ιδιόκτητες ΔΠΕ. Πάντως, ακόμη και αν γίνει δεκτή η ύπαρξη τέτοιας δυνατότητας, η Google δεν αντικρούει την περιεχόμενη στην αιτιολογική σκέψη 576 της προσβαλλομένης αποφάσεως εκτίμηση ότι η πρόσβαση στις εφαρμογές και στις ιδιόκτητες ΔΠΕ της Google είχε ως προϋπόθεση τη σύναψη AFA, πράγμα που θα επέτρεπε στην Google να εποπτεύει τις εναλλακτικές εκδοχές του Android.

231    Τρίτον, η προεκτεθείσα ανάλυση δεν τίθεται εν αμφιβόλω από την απόφαση Sun Microsystems. Πράγματι, όπως υποστηρίζει η Επιτροπή, οι περιστάσεις εκείνης της υποθέσεως είναι διαφορετικές σε σχέση με την υπό κρίση υπόθεση. Είναι μεν αληθές ότι, στην αιτιολογική σκέψη 749 της αποφάσεως εκείνης, κατά την εξέταση της ισχύος της οντότητας που είχε προκύψει από τη συγκέντρωση στην αγορά, η Επιτροπή έλαβε υπόψη την ανταγωνιστική πίεση από λογισμικά τα οποία είχαν δημιουργηθεί με βάση τον πηγαίο κώδικα ενός λογισμικού της Sun Microsystems Inc. Ομοίως, στην αιτιολογική σκέψη 252 της προσβαλλομένης αποφάσεως, την οποία επικαλείται η Google, η Επιτροπή δέχθηκε ότι ο ιδιοκτήτης λογισμικού ανοικτού κώδικα δέχεται πίεση από ανεξάρτητους δημιουργούς λογισμικού οι οποίοι δύνανται να επιφέρουν βελτιώσεις ή διορθώσεις στο εν λόγω λογισμικό. Ωστόσο, στην υπό κρίση υπόθεση, ο ανοικτός χαρακτήρας του Android δεν είναι συγκρίσιμος με εκείνον του επίμαχου στην απόφαση Sun Microsystems λογισμικού. Συγκεκριμένα, όπως προκύπτει από την αιτιολογική σκέψη 128 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η διαθέσιμη ανοικτή έκδοση του Android δεν είναι κατ’ ανάγκην η πιο πρόσφατη έκδοση του Android που παρέχει η Google. Ομοίως, η εισαγωγή βελτιώσεων στο Android με βάση τον πηγαίο κώδικα αποδεικνύεται δυσχερής στην πράξη, εκτός εάν υπάρξει στενότερη σχέση με την Google για την απόκτηση, μεταξύ άλλων, πρόσβασης στις εφαρμογές καθώς και στις ιδιόκτητες ΔΠΕ αυτής. Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι ο ανοικτός χαρακτήρας του Android δεν συνιστά ανταγωνιστική πίεση συγκρίσιμη με την περιγραφόμενη στην απόφαση Sun Microsystems.

232    Τέλος, παρέλκει η εξέταση του επιχειρήματος της Google που προβλήθηκε με το υπόμνημα απαντήσεως ότι η Επιτροπή υπέπεσε σε αντίφαση διότι, από τη μια πλευρά, δέχθηκε ότι «για να αποτελεί αξιόπιστη απειλή, μια παραλλαγή του Android είναι αναγκαίο να διαθέτει πρόσβαση στα εμπορικά σήματα Android και στις εφαρμογές Play Store και Google Search», ενώ, από την άλλη πλευρά, εκτίμησε, όσον αφορά την κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης στην παγκόσμια αγορά, εξαιρουμένης της Κίνας, των καταστημάτων εφαρμογών Android, αφενός, και των εθνικών αγορών των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, αφετέρου, δεχόμενη ότι προϋπόθεση για τη χορήγηση άδειας χρήσης του Play Store και του Google Search ήταν η αποδοχή των AFO (στο εξής: δεύτερη κατάχρηση), ότι τα «μη συμβατά παρακλάδια», τα οποία δεν διαθέτουν τέτοια πρόσβαση, «συνιστούν αξιόπιστη ανταγωνιστική απειλή» (βλ. αιτιολογική σκέψη 1036, σημείο 1, της προσβαλλομένης αποφάσεως). Συγκεκριμένα, όπως εκθέτει η Επιτροπή, για την εκτίμηση της ανταγωνιστικής πίεσης που ενδεχομένως ασκείται από την άδεια χρήσης AOSP, πρέπει να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι, για να μπορούν να πωλήσουν τις συσκευές τους που λειτουργούν με συμβατά παρακλάδια και να εγκαταστήσουν τις ΔΠΕ ιδιοκτησίας της Google, οι ΚΠΕ οφείλουν να συνάψουν συμφωνίες AFA και MADA. Συνεπώς, στο μέτρο που οι εν λόγω ΚΠΕ δεσμεύονται από AFA, η διάρκεια των οποίων είναι κατά κανόνα πενταετής (αιτιολογικές σκέψεις 168, 169 και 1078 της προσβαλλομένης αποφάσεως), δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν ελεύθερα τον πηγαίο κώδικα του Android προκειμένου να δημιουργήσουν παρακλάδια. Επομένως, δεν έχουν τη δυνατότητα να θέσουν σε κυκλοφορία αμέσως και ανά πάσα στιγμή συσκευή που λειτουργεί με τέτοιο παρακλάδι.

233    Ως εκ τούτου, ορθώς η Επιτροπή κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο ανοικτός χαρακτήρας της αδείας χρήσης AOSP δεν συνιστούσε ανταγωνιστική πίεση επαρκή για την αντιστάθμιση της δεσπόζουσας θέσης που κατείχε η Google στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης.

234    Κατά συνέπεια, το πρώτο σκέλος του πρώτου λόγου ακυρώσεως πρέπει να απορριφθεί ως αβάσιμο.

3.      Επί του δευτέρου σκέλους το οποίο αφορά τη δεσπόζουσα θέση στα καταστήματα εφαρμογών Android

235    Πέραν της αγοράς των ΛΣ με άδεια χρήσης, η Επιτροπή εξέτασε επίσης την αγορά των καταστημάτων εφαρμογών Android. Για τον ορισμό της αγοράς αυτής, όπως εκτίθεται στις αιτιολογικές σκέψεις 268 έως 322 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή έλαβε υπόψη το σύνολο των καταστημάτων εφαρμογών για συσκευές Google Android καθώς και τα καταστήματα εφαρμογών για τις λοιπές συσκευές που λειτουργούν με Android. Αντιθέτως, η Επιτροπή εκτίμησε, πρώτον, ότι ένα σύνολο εφαρμογών οι οποίες, μεταξύ άλλων, μπορούσαν να μεταφορτωθούν απευθείας από το διαδίκτυο, δεν εντάσσονταν στην ίδια αγορά με ένα κατάστημα εφαρμογών. Δεύτερον, η Επιτροπή εξαίρεσε τα καταστήματα των λοιπών ΛΣ με άδεια χρήσης, καθώς και τα καταστήματα των ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης.

236    Ακολούθως, η Επιτροπή διαπίστωσε ότι, όσον αφορά την αγορά των καταστημάτων εφαρμογών για Android, η Google κατείχε δεσπόζουσα θέση με το Play Store. Όπως προκύπτει από τις αιτιολογικές σκέψεις 590 έως 673 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή στηρίχθηκε στο μερίδιο αγοράς της Google, στο πλήθος και στη δημοτικότητα των εφαρμογών που μπορούν να μεταφορτωθούν καθώς και στη δυνατότητα πρόσβασης σε ενημερώσεις, στην υποχρέωση χρήσης του Play Store για τη λήψη των υπηρεσιών Google Play, στην ύπαρξη φραγμών εισόδου στην αγορά, στην έλλειψη αντισταθμιστικής αγοραστικής ισχύος των ΚΠΕ καθώς και στην ανεπαρκή ανταγωνιστική πίεση από τα καταστήματα εφαρμογών για τα ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης.

237    Στο δεύτερο σκέλος του πρώτου λόγου ακυρώσεως, η Google επικεντρώνει τα επιχειρήματά της στην εξέταση από την Επιτροπή, στο σημείο 9.4.7 της προσβαλλομένης αποφάσεως, της έντασης της ανταγωνιστικής πίεσης από τα καταστήματα εφαρμογών για ΛΣ χωρίς άδεια χρήσης.

α)      Επιχειρήματα των διαδίκων 

238    Kατ’ αρχάς, η Google τονίζει ότι το Android και το Play Store ήταν αλληλοεξαρτώμενα. Όφειλαν να είναι ταυτοχρόνως ανταγωνιστικά: η δεσπόζουσα θέση του ενός δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη δεσπόζουσα θέση του άλλου. Κατά την άποψή της, η Επιτροπή αναγνωρίζει το γεγονός αυτό στις αιτιολογικές σκέψεις 299, 305 και 594 της προσβαλλομένης αποφάσεως. Η HMD, η ADA και η CCIA επιβεβαιώνουν την ερμηνεία αυτή και τονίζουν ότι η προσβαλλόμενη απόφαση, κατά το μέρος που δεν λαμβάνει υπόψη τον ανταγωνισμό μεταξύ των «συστημάτων» Android και Apple και παραλείπει να αξιολογήσει τον ανταγωνισμό σε παγκόσμιο επίπεδο, απομακρύνεται από τα πραγματικά γεγονότα.

239    Επίσης, η Google υποστηρίζει ότι η Επιτροπή, αφού διαχώρισε το Play Store από το Android, παρέλειψε, εν συνεχεία, να λάβει υπόψη τον ασκούμενο από την Apple ανταγωνισμό. Όμως, ο ανταγωνισμός αυτός αποτελεί την αιτία για τη δημιουργία του Play Store, με γνώμονα τη διατήρηση του υψηλού επιπέδου ποιότητας του εν λόγω καταστήματος. Η απόφαση της 12ης Δεκεμβρίου 2018, Servier κ.λπ. κατά Επιτροπής (T-691/14, υπό αναίρεση, EU:T:2018:922), επιβεβαιώνει ότι ένας τέτοιος σχεδιασμός καινοτομίας συνεπάγεται την ύπαρξη ανταγωνισμού. Εάν η Google κατείχε, όπως ισχυρίζεται η Επιτροπή, δεσπόζουσα θέση, δεν θα προέβαινε στην εισαγωγή καινοτομιών, και επομένως θα μπορούσε να παρατηρηθεί υποβάθμιση της ποιότητας του Play Store. Ομοίως, η παραδοχή, στην αιτιολογική σκέψη 660 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ότι η δημιουργία του Play Store δεν εξηγείται ως φαινόμενο καινοτομίας, αλλά μάλλον ως αποτέλεσμα της εφαρμογής τεχνολογικών τάσεων ή της ευθυγράμμισης του ενός προς τις ιδιότητες του άλλου, δεν αποδείχθηκε και είναι εσφαλμένη. Ακόμη δε και αν υποτεθεί ότι είναι βάσιμη, η εν λόγω διαπίστωση επιβεβαιώνει την ύπαρξη ανταγωνισμού μεταξύ Google και Apple.

240    Τέλος, σε αντίθεση με τη διαπίστωση που διαλαμβάνεται στις αιτιολογικές σκέψεις 290 και 668 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Google σημειώνει, όπως και η ADA, ότι δεν δύναται να αυξήσει κατά τρόπο επωφελή για την ίδια τις χρεώσεις που βαρύνουν τους προγραμματιστές εφαρμογών. Όπως ακριβώς δεν μπορεί να υποβαθμίσει την ποιότητα του Android, δεν μπορεί να αποκομίσει οποιοδήποτε όφελος από την αύξηση των χρεώσεων που βαρύνουν τους προγραμματιστές εφαρμογών, ειδάλλως θα ενισχυόταν ο από πλευράς Apple ανταγωνισμός. Τούτο αποδεικνύεται από τη μείωση κατά 15 % των χρεώσεων των προγραμματιστών εφαρμογών στην οποία προέβη η Google κατά την περίοδο της φερόμενης δεσπόζουσας θέσης της προκειμένου να ευθυγραμμιστεί με τη μείωση που αποφάσισε η Apple.

241    Η Επιτροπή και οι παρεμβαίνοντες υπέρ αυτής αμφισβητούν τη βασιμότητα των επιχειρημάτων που προβάλλει η Google. Κατά την άποψή τους, αφενός, τα επιχειρήματα της Google είναι εσφαλμένα, καθόσον παραγνωρίζουν ιδίως το γεγονός ότι οι χρήστες δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν καταστήματα εφαρμογών για άλλα ΛΣ, όπως τούτο προκύπτει από την αιτιολογική σκέψη 299, σημείο 2, της προσβαλλομένης αποφάσεως, καθώς και διότι το Play Store δεσπόζει στην αγορά των καταστημάτων εφαρμογών Android.

242    Αφετέρου, από κανένα αποδεικτικό στοιχείο δεν αποδεικνύεται ότι κίνητρο για τη δημιουργία Play Store υπήρξαν οι εξελίξεις του App Store της Apple. Εν πάση περιπτώσει, από άλλα αποδεικτικά στοιχεία που μνημονεύονται στην προσβαλλόμενη απόφαση αποδεικνύεται η δεσπόζουσα θέση του Play Store στην αγορά των καταστημάτων εφαρμογών Android. Το ίδιο ισχύει και για τα μνημονευόμενα στην προσβαλλόμενη απόφαση αποδεικτικά στοιχεία που εξηγούν με ποιον τρόπο η Google μπορούσε να αυξήσει τις τιμές για τους προγραμματιστές εφαρμογών χωρίς τούτο να προκαλέσει δυσμενείς συνέπειες. Λαμβανομένης ειδικότερα υπόψη της αύξησης του μεριδίου των συσκευών Google Android επί των παγκόσμιων πωλήσεων έξυπνων κινητών συσκευών, η οποία από 48 % το 2011 ανήλθε σε 81 % το 2016, οι προγραμματιστές εφαρμογών δεν θα επιθυμούσαν να στερηθούν την πρόσβαση σε μια τόσο ευρεία και αναπτυσσόμενη βάση χρηστών. Οι προγραμματιστές εφαρμογών δεν θα έπαυαν να διαθέτουν εφαρμογές μέσω του Play Store σε περίπτωση αύξησης των τιμών.

β)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

243    Κατά πρώτον, πρέπει να επισημανθεί ότι η Google αμφισβητεί περιορισμένο μόνον αριθμό αιτιολογιών της προσβαλλομένης αποφάσεως. Οι αιτιάσεις δεν αφορούν το σύνολο των στοιχείων βάσει των οποίων η Επιτροπή έκρινε ότι η Google κατείχε μέσω του Play Store δεσπόζουσα θέση στην αγορά των καταστημάτων εφαρμογών για Android. Η Google επικεντρώνεται αποκλειστικά στο γεγονός ότι η Επιτροπή δεν έλαβε υπόψη την προερχόμενη από την Apple ανταγωνιστική πίεση.

244    Στο πλαίσιο αυτό, η Google βάλλει κατά των αιτιολογικών σκέψεων 299 επ. της προσβαλλομένης αποφάσεως, οι οποίες αφορούν τον ορισμό της αγοράς και τη διαπίστωση ότι Android και Play Store δεν αποτελούσαν σύστημα μεταξύ τους. Κατά την Google, η Επιτροπή υπέπεσε σε πλάνη εκτιμήσεως απορρίπτοντας την ύπαρξη του συστήματος αυτού, το οποίο ανταγωνίζεται το σύστημα της Apple, δηλαδή το σύστημα μεταξύ iOS και App Store.

245    Πάντως, πρέπει να επισημανθεί ότι, στις αιτιολογικές σκέψεις 299 επ. της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή εξέτασε την ύπαρξη συστήματος μεταξύ Android και Play Store, όχι για να απορρίψει το ενδεχόμενο υπάρξεως ανταγωνισμού από την πλευρά της Apple, αλλά για να εντάξει στο πλαίσιο της εκτιμήσεώς της τον ανταγωνισμό που προερχόταν από καταστήματα εφαρμογών για άλλα ΛΣ με άδεια χρήσης και από άλλα καταστήματα εφαρμογών για Android. Με άλλα λόγια, η Επιτροπή, στις αιτιολογικές σκέψεις 299 επ. της προσβαλλομένης αποφάσεως, δεν εξέτασε τυπικώς το ζήτημα της υπάρξεως ανταγωνισμού μεταξύ του συστήματος Android και του συστήματος Apple.

246    Κατά δεύτερον, όσον αφορά την εξέταση της προερχόμενης από το App Store ανταγωνιστικής πίεσης, το ζήτημα της υπάρξεως συστήματος μεταξύ Android και Play Store τίθεται με διαφορετικούς όρους. Συγκεκριμένα, σε αντίθεση με το Android, το iOS διέθετε μόνον ένα κατάστημα εφαρμογών και επομένως, για τον λόγο αυτόν και μόνον, δεν μπορούσαν να διαχωριστούν. Υπό την έννοια αυτή, το Play Store και το App Store ανταγωνίζονταν μεταξύ τους μέσω του συστήματος στο οποίο ανήκαν τα εν λόγω καταστήματα, ήτοι μέσω του Android και του iOS αντιστοίχως.

247    Αντιπαραβαλλόμενο προς το σύστημα της Apple, με σκοπό να εκτιμηθεί η ανταγωνιστική πίεση από το App Store, ούτε το Play Store μπορούσε να διαχωριστεί από το Android. Τούτο ισχύει κατά μείζονα λόγο διότι η Google εξαρτά την πρόσβαση στο Play Store από την προϋπόθεση της συνάψεως ΑFA, βάσει της οποίας η διασύνδεση με το Play Store επιτρέπεται μόνο στις εκδόσεις του Android που πληρούν τα κριτήρια της δοκιμής συμβατότητας της Google.

248    Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι προκειμένου να εκτιμηθεί, όσον αφορά τους χρήστες και τους προγραμματιστές εφαρμογών, η ανταγωνιστική πίεση του App Store επί του Play Store, πρέπει να ληφθεί υπόψη η ανταγωνιστική πίεση του iOS επί του Android, πράγμα που ρητώς αναγνώρισε η Google, απαντώντας σε ερώτηση που έθεσε το Γενικό Δικαστήριο κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση.

249    Πράγματι, η ανταγωνιστική πίεση του App Store επί του Play Store τελούσε σε συνάρτηση με την ανταγωνιστική πίεση του iOS επί του Android. Πέραν του γεγονότος ότι το ΛΣ αποτελεί προαπαιτούμενο για τη λειτουργία μιας κινητής συσκευής, η καλή λειτουργία και η ποικιλία των διαθέσιμων εφαρμογών εξαρτώνται επίσης από την ποιότητά του.

250    H πραγματικότητα αυτή, η οποία συνεπάγεται εκτίμηση του ανταγωνισμού μεταξύ συστημάτων, επιβεβαιώνεται από την επισκόπηση της προσβαλλομένης αποφάσεως. Η Επιτροπή έκρινε, στην αιτιολογική σκέψη 656 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ότι το App Store δεν ασκούσε επαρκή ανταγωνιστική πίεση στο Play Store, παραπέμποντας ιδίως στο σημείο 9.3.4, προς το τέλος του οποίου η Επιτροπή έκρινε ότι το iOS δεν ασκούσε, όσον αφορά τους χρήστες, επαρκή ανταγωνιστική πίεση στο Android.

251    Ομοίως, όσον αφορά τους προγραμματιστές εφαρμογών, η Επιτροπή, στηριζόμενη σε αιτιολογία κατ’ ουσίαν πανομοιότυπη με τη διαλαμβανόμενη στις αιτιολογικές σκέψεις 552 έως 555 και 668 έως 670 της προσβαλλομένης αποφάσεως, έκρινε αντιστοίχως ότι το iOS δεν ασκούσε επαρκή ανταγωνιστική πίεση στο Android και ότι το App Store ασκούσε στο Play Store πίεση ίδιας έντασης. Αυτή η αλληλεπικάλυψη αιτιολογιών προκύπτει κατά μείζονα λόγο από τις αιτιολογικές σκέψεις 553 και 668 της προσβαλλομένης αποφάσεως, οι οποίες παραπέμπουν αμφότερες στην αιτιολογική σκέψη 290 κατά την οποία το App Store δεν ανήκει στην ίδια αγορά με το Play Store.

252    Συνεπώς, η βασιμότητα του δευτέρου σκέλους του πρώτου λόγου ακυρώσεως εξαρτάται από τη βασιμότητα του πρώτου σκέλους με το οποίο η Google προσάπτει στην Επιτροπή ότι δεν έλαβε υπόψη την ανταγωνιστική πίεση που ασκούσε το iOS στο Android όσον αφορά τους χρήστες και τους προγραμματιστές εφαρμογών. Πράγματι, η ανταγωνιστική πίεση που ασκούσε το App Store στο Play Store δεν μπορούσε ευλόγως να διαφέρει σε ένταση από εκείνη που ασκούσε το iOS στο Android. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, τα στοιχεία που ελήφθησαν υπόψη για την εκτίμηση της έντασης της ανταγωνιστικής πίεσης είναι πανομοιότυπα.

253    Δεδομένου ότι τα επιχειρήματα που προέβαλε η Google προς στήριξη του πρώτου σκέλους του πρώτου λόγου ακυρώσεως απορρίφθηκαν ως αβάσιμα και, ως εκ τούτου, επικυρώθηκε η αιτιολογία της προσβαλλομένης αποφάσεως σχετικά με την απουσία επαρκούς ανταγωνισμού από το iOS στο Android, τα επιχειρήματα που προβάλλει η Google προς στήριξη του δευτέρου σκέλους του πρώτου λόγου ακυρώσεως δεν μπορούν, συνεπώς, να γίνουν δεκτά.

254    Επομένως, το δεύτερο σκέλος του πρώτου λόγου ακυρώσεως πρέπει να απορριφθεί ως αβάσιμο.

4.      Επί του τρίτου σκέλους σχετικά με την αντίφαση μεταξύ της δεσπόζουσας θέσης στις παρεχόμενες στους χρήστες υπηρεσίες γενικής αναζήτησης και της θεωρίας περί καταχρήσεως, η οποία αφορά τις άδειες χρήσης εφαρμογών αναζήτησης που παραχωρούνται στους ΚΠΕ

α)      Επιχειρήματα των διαδίκων

255    Προς στήριξη του σκέλους αυτού, η Google υποστηρίζει ότι η εκτίμηση σχετικά με τη δεσπόζουσα θέση στις αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης δεν συνάδει με τη θεωρία περί καταχρήσεως που έγινε δεκτή στην προσβαλλόμενη απόφαση. Συγκεκριμένα, η Επιτροπή, στην αιτιολογική σκέψη 674 της προσβαλλομένης αποφάσεως, επισημαίνει ότι η Google κατέχει δεσπόζουσα θέση στις υπηρεσίες γενικής αναζήτησης που παρέχονται στους χρήστες, πλην όμως οι αμφισβητούμενες στις αιτιολογικές σκέψεις 877 και 1016 της προσβαλλομένης αποφάσεως συμπεριφορές σχετίζονται με τις άδειες χρήσης εφαρμογών γενικής αναζήτησης που παραχωρούνται στους ΚΠΕ και όχι στους χρήστες.

256    Κατά την Google, στην προσβαλλόμενη απόφαση δεν διαπιστώνεται ότι αυτή δεσπόζει στην «αγορά» της παραχώρησης στους ΚΠΕ αδειών χρήσης για εφαρμογές γενικής αναζήτησης, πράγμα το οποίο, στην πράξη, δεν συμβαίνει. Οι ΚΠΕ δεν υποχρεούνται κατ’ ανάγκην να εγκαθιστούν στις συσκευές τους την εφαρμογή Google Search, διότι η εν λόγω υπηρεσία αναζήτησης είναι ελευθέρως και ευκόλως προσβάσιμη στο διαδίκτυο. Ομοίως, ένας χρήστης, ο οποίος αγοράζει συσκευή χωρίς την εφαρμογή Google Search, μπορεί ευχερώς να αποκτήσει πρόσβαση σε αυτήν. Επίσης, ένας ΚΠΕ μπορεί να δημιουργήσει και να εγκαταστήσει σε ένα πρόγραμμα περιήγησης εικονίδιο που να παραπέμπει στην αρχική σελίδα της Google. Δεδομένου δε ότι δεν διαπιστώνεται δεσπόζουσα θέση στην παραχώρηση αδειών χρήσης εφαρμογών γενικής αναζήτησης στους ΚΠΕ, το να τίθεται ως προϋπόθεση για την παραχώρηση άδειας χρήσης της εφαρμογής Google Search η αποδοχή των AFO από τους ΚΠΕ και η βάσει της MADA προεγκατάσταση του Chrome δεν μπορεί να θεωρηθεί καταχρηστικό. Το ίδιο ισχύει και για την εκ μέρους της Google διανομή ορισμένων εκ των διαφημιστικών εσόδων της ως αντάλλαγμα για την αποκλειστική προεγκατάσταση του Google Search από τους οικείους ΚΠΕ και ΦΕΚΔ.

257    Η Επιτροπή υποστηρίζει γενικώς ότι τα συμπεράσματα σχετικά με τη δεσπόζουσα θέση της Google στις αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης συμφωνούν με τις διαπιστωθείσες καταχρήσεις. Εν πάση περιπτώσει, δεν μπορεί να υποστηριχθεί, με τη δικαιολογία ότι οι γενικές αναζητήσεις πραγματοποιούνται από τους χρήστες, ότι είναι αδύνατο να προκύψει κατάχρηση της δεσπόζουσας θέσης στις αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης εξαιτίας της συμπεριφοράς της Google έναντι των ΚΠΕ. Η Επιτροπή δεν στηρίζεται στη μορφή που λαμβάνει η κατάχρηση, αλλά στην ομοιότητα των πραγματικών περιστατικών, καθόσον ναι μεν η συμπεριφορά της Google εκδηλώθηκε στο επίπεδο των ΚΠΕ, πλην όμως αφορά προϊόν που χρησιμοποιείται από τους καταναλωτές.

β)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

258    Η αιτίαση με την οποία προβάλλεται αντίφαση μεταξύ των καταχρήσεων που διαπίστωσε η Επιτροπή στις αιτιολογικές σκέψεις 877 και 1016 της προσβαλλομένης αποφάσεως και της δεσπόζουσας θέσης της Google στις εθνικές αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης δεν μπορεί να γίνει δεκτή.

259    Συγκεκριμένα, κατά πρώτον, επισημαίνεται ότι οι καταχρήσεις που προσδιόρισε η Επιτροπή στις αιτιολογικές σκέψεις 877 και 1016 της προσβαλλομένης αποφάσεως διαπιστώθηκαν λαμβανομένης υπόψη της δεσπόζουσας θέσης της Google τόσο στις εθνικές αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης όσο και στην αγορά των καταστημάτων εφαρμογών Android. Επομένως, ακόμη και αν υποτεθεί ότι οι καταχρήσεις αυτές εσφαλμένως στηρίζονταν στη δεσπόζουσα θέση που κατείχε η Google στις εθνικές αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι ερείδονταν επίσης και στη δεσπόζουσα θέση της Google στην αγορά των καταστημάτων εφαρμογών Android, η οποία δεν αμφισβητείται με τα επιχειρήματα που προβάλλει η Google στο δεύτερο σκέλος του πρώτου λόγου ακυρώσεως.

260    Κατά δεύτερον, και εν πάση περιπτώσει, ανεξαρτήτως της διαπίστωσης ότι οι καταχρήσεις που προσδιόρισε η Επιτροπή στις αιτιολογικές σκέψεις 877 και 1016 της προσβαλλομένης αποφάσεως αφορούσαν και τη δεσπόζουσα θέση της Google στην αγορά των καταστημάτων εφαρμογών για Android, πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι οι επίμαχες πρακτικές συνδέονταν στενά με τη δεσπόζουσα θέση της Google στις εθνικές αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Δεδομένου ότι το Google Search ήταν ένα προϊόν που οι χρήστες συσκευών Google Android προσδοκούσαν ότι θα έχουν, η Google εκμεταλλευόταν την ισχύ της στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης προκειμένου να διαθέτει την εφαρμογή αυτή σε όσους υπέγραφαν MADA.

261    Επομένως, αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Google, οι καταχρήσεις που προσδιόρισε η Επιτροπή στις αιτιολογικές σκέψεις 877 και 1016 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ναι μεν εκδηλώνονταν στις σχέσεις της Google με όσους υπέγραφαν MADA, πλην όμως κατευθύνονταν, στην πραγματικότητα, προς τους χρήστες και τις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης στις οποίες η Google κατείχε δεσπόζουσα θέση. Το γεγονός ότι οι επίμαχες πρακτικές αφορούσαν τη διάθεση του Google Search σε όσους υπέγραφαν MADA δεν αναιρεί τη διαπίστωση αυτή. Το Google Search αποτελούσε σημαντική πύλη εισόδου προς τις υπηρεσίες γενικής αναζήτησης της Google, οι δε υπογράφοντες MADA ενεργούσαν, στο πλαίσιο αυτό, ως ενδιάμεσοι μεταξύ της Google και των χρηστών των υπηρεσιών της.

262    Με άλλα λόγια, η δεσπόζουσα θέση της Google στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης αποτελούσε τόσο την αφετηρία όσο και τον σκοπό των πρακτικών που εξετάσθηκαν στις αιτιολογικές σκέψεις 877 και 1016 της προσβαλλομένης αποφάσεως (βλ., μεταξύ άλλων, αιτιολογική σκέψη 1341 της προσβαλλομένης αποφάσεως), οι οποίες, κατά την Επιτροπή, αποσκοπούσαν, στην πραγματικότητα, στη διατήρηση και την αύξηση της ισχύος της Google στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, καθώς και στην αποτροπή εισόδου νέων ανταγωνιστών στην εν λόγω αγορά.

263    Συνεπώς, ουδεμία αντίφαση διαπιστώνεται μεταξύ των καταχρήσεων που προσδιόρισε η Επιτροπή στις αιτιολογικές σκέψεις 877 και 1016 της προσβαλλομένης αποφάσεως και της δεσπόζουσας θέσης της Google στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης.

264    Η ίδια ερμηνεία επιβάλλεται και όσον αφορά την προβαλλόμενη ανακολουθία μεταξύ της κατάχρησης που διαπιστώθηκε, στην αιτιολογική σκέψη 1192 της προσβαλλομένης αποφάσεως, όσον αφορά τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο, και της δεσπόζουσας θέσης που κατείχε η Google στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης.

265    Ενώ οι καταχρήσεις που προσδιορίστηκαν στις αιτιολογικές σκέψεις 877 και 1016 της προσβαλλομένης αποφάσεως κρίθηκαν από την Επιτροπή ως ομαδοποιήσεις προϊόντων ή παροχών, η κατάχρηση που προσδιορίστηκε στην αιτιολογική σκέψη 1192 της προσβαλλομένης αποφάσεως αφορούσε την κατανομή, μέσω των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, των διαφημιστικών εσόδων που αποκόμιζε η Google από τη δραστηριότητά της στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Επομένως, οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο εξηρτώντο κατ’ ανάγκην από την ισχύ που διέθετε η Google στις αγορές αυτές. Επιπλέον, μολονότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο αφορούσαν τις σχέσεις της Google με όσους υπέγραφαν αυτές τις συμβάσεις, οι οποίοι κατόπιν αυτού δεν μπορούσαν πλέον να προεγκαταστήσουν εφαρμογή ανταγωνιστική του Google Search, εντούτοις πρέπει και πάλι να επισημανθεί ότι οι εν λόγω υπογράφοντες, συνομολογώντας μια τέτοια υποχρέωση, παρείχαν στην Google τη δυνατότητα να ενισχύσει τη θέση της στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης που απευθύνονται σε χρήστες.

266    Συνεπώς, ουδεμία αντίφαση διαπιστώνεται μεταξύ της καταχρήσεως που προσδιόρισε η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 1192 της προσβαλλομένης αποφάσεως και της δεσπόζουσας θέσης της Google στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης.

267    Επομένως, το τρίτο σκέλος του πρώτου λόγου ακυρώσεως πρέπει να απορριφθεί ως αβάσιμο και, κατά συνέπεια, ο πρώτος λόγος ακυρώσεως πρέπει να απορριφθεί στο σύνολό του.

5.      Επί της περιορισμένης σημασίας του ανταγωνισμού μεταξύ οικοσυστημάτων για τους σκοπούς της υπό κρίση υποθέσεως 

268    Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι ο πρώτος λόγος ακυρώσεως πρέπει να απορριφθεί στο σύνολό του. Ειδικότερα, όσον αφορά το πρώτο και το δεύτερο σκέλος του συγκεκριμένου λόγου ακυρώσεως, αποδεικνύεται ότι ορθώς η Επιτροπή εκτίμησε ότι η έμμεση ανταγωνιστική πίεση που ασκούσε η Apple στην Google εξακολουθούσε να είναι ανεπαρκής.

269    Επιπλέον, πρέπει να σημειωθεί ότι ενώ, προς στήριξη του πρώτου και του δευτέρου σκέλους του πρώτου λόγου ακυρώσεως, η Google αμφισβητεί, χωριστά, τόσο τον ορισμό όσο και τη συνακόλουθη θέση της στις αγορές των ΛΣ με άδεια χρήσης και των καταστημάτων εφαρμογών Android, με τα επιχειρήματά της επικαλείται επίσης την ανάγκη να ληφθεί υπόψη η πραγματικότητα του ανταγωνισμού μεταξύ οικοσυστημάτων.

270    Συγκεκριμένα, στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή αναγνώρισε ότι το iOS και το App Store της Apple μπορούσαν να ασκήσουν ορισμένου βαθμού πίεση στην Google (αιτιολογικές σκέψεις 242, 243 και 322 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Επομένως, το «οικοσύστημα» της Google, το οποίο χαρακτηρίζεται από τη σχέση μεταξύ του ΛΣ Android και του Play Store, δεχόταν ανταγωνισμό από το «οικοσύστημα» της Apple, το οποίο χαρακτηρίζεται από τη σχέση μεταξύ iOS και App Store.

271    Στο πλαίσιο αυτό, κατά την Google, οι πιέσεις που ασκούνταν από την Apple μέσω του iOS και του App Store, για τα οποία δεν παρέχονται άδειες χρήσης, της στέρησαν τη δυνατότητα να συμπεριφέρεται, σε σημαντικό βαθμό, ανεξάρτητα από την εν λόγω ανταγωνίστρια, ιδίως όσον αφορά τη δεσπόζουσα θέση που κατά την Επιτροπή κατείχε στις παγκόσμιες αγορές, εξαιρουμένης της Κίνας, των ΛΣ με άδεια χρήσης και των καταστημάτων εφαρμογών Android.

272    Ωστόσο, επ’ αυτού, πρέπει να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι η Apple δεν δύναται a priori να επηρεάσει τη δεσπόζουσα θέση της Google στις εθνικές αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Συγκεκριμένα, όπως προκύπτει ιδίως από τις αιτιολογικές σκέψεις 118 έως 199 και 515 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Apple είχε συνάψει, κατά τη διάρκεια της χρονικής περιόδου τελέσεως της παραβάσεως, συμφωνία κατανομής εσόδων υπό τον όρο της προεπιλογής του Google Search στο Safari, το πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές της Apple. Επομένως, λόγω της συμφωνίας αυτής, η Apple δεν είχε κίνητρο να παρέμβει στις αγορές αυτές και να ανταγωνιστεί το Google Search, δεδομένου ότι η χρήση της εν λόγω μηχανής αναζήτησης από τους χρήστες συσκευών που λειτουργούν με iOS απέφερε σημαντικά έσοδα στην Apple.

273    Μολονότι είναι αληθές ότι η συμφωνία αυτή δεν αποτελούσε αντικείμενο της διαδικασίας, εντούτοις, μπορούσε να ληφθεί υπόψη στην προσβαλλόμενη απόφαση, όπως και ελήφθη υπόψη από την Επιτροπή, ως πραγματικό στοιχείο που παρέχει τη δυνατότητα καλύτερης εκτίμησης της θέσεως οικονομικής ισχύος της Google και της ικανότητάς της να συμπεριφέρεται, σε σημαντικό βαθμό, ανεξάρτητα από τους ανταγωνιστές της, τους πελάτες της και τους καταναλωτές.

Γ.      Επί του δευτέρου λόγου ακυρώσεως, ο οποίος αφορά τις πρώτες καταχρήσεις και με τον οποίο προβάλλεται εσφαλμένη εκτίμηση του καταχρηστικού χαρακτήρα των περί προεγκατάστασης όρων των MADA

274    Με τον δεύτερο λόγο ακυρώσεως της προσφυγής, ο οποίος αποτελείται από δύο σκέλη, η Google υποστηρίζει ότι η Επιτροπή εσφαλμένως κατέληξε στο συμπέρασμα σχετικά με τον καταχρηστικό χαρακτήρα των περί προεγκατάστασης όρων των MADA, οι οποίοι θέτουν ως προϋπόθεση για την απόκτηση του Play Store την προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search και για την απόκτηση του Play Store και της εφαρμογής Google Search την προεγκατάσταση του προγράμματος περιήγησης Chrome (στο εξής: πρώτες καταχρήσεις).

1.      Στοιχεία γενικού πλαισίου

275    Προκαταρκτικώς, προκειμένου να δοθεί απάντηση στα επιχειρήματα των διαδίκων, πρέπει να επισημανθούν, πρώτον, οι απαιτούμενες προϋποθέσεις για τη συναγωγή του συμπεράσματος ότι οι επίμαχες πρακτικές συνιστούν κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης, δεύτερον, τα διάφορα στοιχεία που εξέθεσε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση για να χαρακτηρίσει τα αποτελέσματα αποκλεισμού από την αγορά που προκαλούν οι πρακτικές αυτές και, τρίτον, οι σχέσεις μεταξύ των εν λόγω πρακτικών.

α)      Έννοιες της καταχρηστικής πρακτικής, των αποτελεσμάτων αποκλεισμού από την αγορά και της συνδυασμένης πωλήσεως, υπό το πρίσμα ιδίως της αποφάσεως της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής (T-201/04, EU:T:2007:289)

276    Δεν είναι αφ’ εαυτού παράνομο μια επιχείρηση να κατέχει δεσπόζουσα θέση και να ασκεί ανταγωνισμό με βάση τις ικανότητές της. Μόνον υπό ορισμένες συνθήκες, κατά τις οποίες, για παράδειγμα, η συμπεριφορά της προκαλεί αποτελέσματα αποκλεισμού από την αγορά που εκφεύγουν του πλαισίου του ανταγωνισμού αυτού, η εν λόγω συμπεριφορά συνιστά κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης κατά την έννοια του άρθρου 102 ΣΛΕΕ.

277    Πράγματι, το άρθρο 102 ΣΛΕΕ ουδόλως έχει ως σκοπό να εμποδίσει μια επιχείρηση να κατακτήσει, με τις δικές της ικανότητες, δεσπόζουσα θέση σε μια αγορά. Η διάταξη αυτή, επίσης, δεν έχει ως σκοπό να εξασφαλίσει ότι θα παραμείνουν στην αγορά οι λιγότερο αποτελεσματικοί ανταγωνιστές της επιχειρήσεως που κατέχει δεσπόζουσα θέση (βλ. απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψη 133 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

278    Συνεπώς, ο εκτοπισμός ανταγωνιστή από την αγορά δεν σημαίνει οπωσδήποτε ότι πλήττεται η λειτουργία του ανταγωνισμού. Εξ ορισμού, ο υγιής ανταγωνισμός μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση από την αγορά ή την περιθωριοποίηση ανταγωνιστών λιγότερο αποτελεσματικών και ως εκ τούτου λιγότερο ελκυστικών για τους καταναλωτές από άποψη τιμών, επιλογών, ποιότητας ή καινοτομίας (βλ. απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψη 134 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

279    Εντούτοις, η κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση υπέχει ειδική υποχρέωση να μη θίγει με τη συμπεριφορά της τον αποτελεσματικό και ανόθευτο ανταγωνισμό στην εσωτερική αγορά (πρβλ. απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψη 135 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

280    Γι’ αυτόν τον λόγο, το άρθρο 102 ΣΛΕΕ απαγορεύει, μεταξύ άλλων, σε κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση να εφαρμόζει πρακτικές που οδηγούν σε εκτοπισμό των θεωρούμενων ως εξίσου αποτελεσματικών με αυτήν ανταγωνιστών της και να ενισχύει τη δεσπόζουσα θέση της, καταφεύγοντας σε άλλα μέσα εκτός από εκείνα που εντάσσονται στο πλαίσιο του υγιούς ανταγωνισμού. Επομένως, από την άποψη αυτή, όπως γίνεται δεκτό και για τις πρακτικές ανταγωνισμού μέσω των τιμών, δεν μπορεί να θεωρηθεί θεμιτή οποιαδήποτε πρακτική ανταγωνισμού ως προς άλλες παραμέτρους (πρβλ. απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψη 136 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

281    Τα αποτελέσματα αποκλεισμού από την αγορά χαρακτηρίζονται από καταστάσεις στις οποίες η πραγματική πρόσβαση των υφιστάμενων ή δυνητικών ανταγωνιστών στην αγορά ή στις συνιστώσες της παρακωλύεται ή καθίσταται αδύνατη λόγω της συμπεριφοράς της κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχείρησης, παρέχοντας με τον τρόπο αυτόν τη δυνατότητα στην τελευταία να επηρεάσει αρνητικά, προς όφελός της και εις βάρος των καταναλωτών, τις διάφορες παραμέτρους του ανταγωνισμού, όπως είναι οι τιμές, η παραγωγή, η καινοτομία, η ποικιλία ή η ποιότητα των αγαθών ή των υπηρεσιών.

282    Το γεγονός ότι η συμπεριφορά κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχείρησης παράγει αποτελέσματα αποκλεισμού σε αγορές διαφορετικές από εκείνη στην οποία υφίσταται δεσπόζουσα θέση δεν εμποδίζει την εφαρμογή του άρθρου 102 ΣΛΕΕ (πρβλ. απόφαση της 14ης Νοεμβρίου 1996, Tetra Pak κατά Επιτροπής, C‑333/94 P, EU:C:1996:436, σκέψη 25 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

283    Εν προκειμένω, οι επίμαχες πρακτικές, όσον αφορά τις πρώτες καταχρήσεις, είναι οι συνδυασμένες πωλήσεις. Πρόκειται για συνήθη εμπορική πρακτική σκοπός της οποίας είναι κατά κανόνα η παροχή στους πελάτες καλύτερων προϊόντων ή προσφορών με οικονομικότερους όρους. Η συνδυασμένη πώληση συνίσταται στο ότι μια κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση εξαρτά την πώληση ενός συγκεκριμένου προϊόντος (συνδέοντος προϊόντος) από την αγορά και ενός ετέρου προϊόντος (συνδεόμενου προϊόντος). Τούτο μπορεί να προκαλέσει αποτελέσματα αποκλεισμού στην αγορά του συνδεόμενου προϊόντος, στην αγορά του συνδέοντος προϊόντος ή σε αμφότερες τις αγορές συγχρόνως. Συγκεκριμένα, μια επιχείρηση που κατέχει δεσπόζουσα θέση σε μία ή περισσότερες αγορές προϊόντων (αγορά του συνδέοντος προϊόντος) μπορεί να ζημιώσει τους καταναλωτές με την πρακτική αυτή, καθόσον κλείνει την αγορά των άλλων προϊόντων που αποτελούν αντικείμενο της συνδυασμένης πωλήσεως (αγορά του συνδεόμενου προϊόντος) και, εμμέσως, την αγορά του συνδέοντος προϊόντος.

284    Συναφώς, για την εκτίμηση του καταχρηστικού χαρακτήρα τέτοιων πρακτικών, έχει κριθεί ότι η Επιτροπή μπορούσε να στηριχθεί στα ακόλουθα στοιχεία (απόφαση της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής, T-201/04, EU:T:2007:289, σκέψη 869):

–        πρώτον, το συνδέον και το συνδεόμενο προϊόν να είναι δύο χωριστά προϊόντα·

–        δεύτερον, η οικεία επιχείρηση να κατέχει δεσπόζουσα θέση στην αγορά του συνδέοντος προϊόντος·

–        τρίτον, η εν λόγω επιχείρηση να μην παρέχει στους καταναλωτές τη δυνατότητα να αποκτήσουν το συνδέον προϊόν χωρίς το συνδεόμενο·

–        τέταρτον, η επίμαχη πρακτική να «περιορίζει τον ανταγωνισμό»·

–        πέμπτον, η πρακτική αυτή να μη δικαιολογείται αντικειμενικά.

285    Ειδικότερα, όσον αφορά την τέταρτη μνημονευθείσα στη σκέψη 284 ανωτέρω προϋπόθεση περί περιορισμού του ανταγωνισμού, το Γενικό Δικαστήριο, αφενός, υπενθύμισε, στη σκέψη 867 της αποφάσεως της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής (T-201/04, EU:T:2007:289), την προγενέστερη νομολογία κατά την οποία, «μια συμπεριφορά θα χαρακτηρισθεί, καταρχήν, ως καταχρηστική μόνον αν είναι ικανή να περιορίσει τον ανταγωνισμό».

286    Ωστόσο, αφετέρου, στη σκέψη 868 της αποφάσεως της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής (T-201/04, EU:T:2007:289), το Γενικό Δικαστήριο επισήμανε επίσης ότι με την προσβαλλόμενη στην υπόθεση εκείνη απόφαση, «η Επιτροπή [είχε] κρίνει ότι, λαμβανομένων υπόψη των ειδικών περιστάσεων της υπό κρίση υποθέσεως, δεν μπορούσε να περιοριστεί όπως –συν[έβαινε] συνήθως στις υποθέσεις που αφορούν καταχρηστικές συνδυασμένες πωλήσεις– στην εκτίμηση ότι η συνδυασμένη πώληση ενός συγκεκριμένου προϊόντος και ενός κυρίαρχου προϊόντος [είχε] αποτέλεσμα αποκλεισμού στην αγορά αυτή καθαυτή» και ότι, υπό τις περιστάσεις αυτές «[η Επιτροπή], ως εκ τούτου, [είχε] εξ[ετάσει] περαιτέρω τα συγκεκριμένα αποτελέσματα που η επίμαχη συνδυασμένη πώληση είχε ήδη προκαλέσει στην [επίμαχη] αγορά, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο επρόκειτο να εξελιχθεί η αγορά αυτή» (πρβλ., επίσης, απόφαση της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής, T-201/04, EU:T:2007:289, σκέψη 1035).

287    Προκειμένου να εξηγήσει τον λόγο για τον οποίο η Επιτροπή εξέτασε τα συγκεκριμένα αποτελέσματα της συνδυασμένης πωλήσεως στην επίμαχη αγορά, το Γενικό Δικαστήριο σημείωσε ότι η Επιτροπή, στην προσβαλλόμενη στην υπόθεση εκείνη απόφαση, είχε εκτιμήσει τα εξής (απόφαση της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής, T-201/04, EU:T:2007:289, σκέψη 977):

«Ορισμένες […] περιστάσεις δικαιολογούν, όσον αφορά τη συνδυασμένη πώληση της διατάξεως αναγνώσεως [Windows Media Player], ενδελεχέστερη εξέταση των αποτελεσμάτων της πρακτικής αυτής στον ανταγωνισμό. Ενώ, στις συνήθεις περιπτώσεις συνδυασμένων πωλήσεων, η Επιτροπή και ο δικαστής [της Ένωσης] έκριναν ότι η συνδυασμένη πώληση [ενός χωριστού] προϊόντος [μαζί με] το κυρίαρχο προϊόν αποτελούσε ένδειξη του αποτελέσματος αποκλεισμού που συνεπαγόταν η πρακτική αυτή για τους ανταγωνιστές, [πρέπει να επισημανθεί ότι], εν προκειμένω, οι χρήστες μπορούν να προμηθευτούν –και προμηθεύονται μέχρι κάποιο βαθμό– ανταγωνιστικές διατάξεις αναγνώσεως πολυμέσων [του Windows Media Player] στο Internet και μάλιστα ορισμένες φορές δωρεάν. Συνεπώς, υφίστανται σοβαροί λόγοι για τους οποίους δεν πρέπει να θεωρηθεί δεδομένο, χωρίς συμπληρωματική ανάλυση, ότι η συνδυασμένη πώληση του Windows Media Player συνιστά συμπεριφορά ικανή, εξ ορισμού, να περιορίσει τον ανταγωνισμό.»

288    Κατά συνέπεια, στη σκέψη 869 της αποφάσεως της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής, T-201/04, EU:T:2007:289), το Γενικό Δικαστήριο έκρινε ότι το ζήτημα της επίμαχης συνδυασμένης πωλήσεως έπρεπε να εκτιμηθεί υπό το πρίσμα των προϋποθέσεων που μνημονεύονταν στην προσβαλλόμενη στην υπόθεση εκείνη απόφαση (οι οποίες παρατίθενται στις σκέψεις 842 και 843 της εν λόγω αποφάσεως), μεταξύ των οποίων και η προϋπόθεση περί του ότι η επίμαχη πρακτική «περι[όριζε] τον ανταγωνισμό».

289    Εν προκειμένω, στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή παραπέμπει στην απόφαση της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής (T-201/04, EU:T:2007:289), προκειμένου να εκθέσει τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για τον χαρακτηρισμό των πρώτων καταχρήσεων (αιτιολογικές σκέψεις 741 και 742 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

290    Ειδικότερα, όσον αφορά την τέταρτη μνημονευθείσα στη σκέψη 284 ανωτέρω προϋπόθεση, η Επιτροπή, αφού επισήμανε ότι, κατά την προγενέστερη της αποφάσεως της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής (T-201/04, EU:T:2007:289) νομολογία, δεν ήταν απαραίτητο να αποδεικνύονται τα αντίθετα προς τον ανταγωνισμό αποτελέσματα στις «κλασικές περιπτώσεις» συνδυασμένων πωλήσεων, εν συνεχεία, επισήμανε, κατ’ ουσίαν, ότι η τέταρτη προϋπόθεση που απαιτείται για τη διαπίστωση συνδυασμένης πωλήσεως πληρούται, κατ’ αρχήν, όταν η επίμαχη πρακτική «δύναται [ή είναι ικανή] να περιορίσει τον ανταγωνισμό» [βλ. αιτιολογική σκέψη 749 και υποσημείωση 813 η οποία παραπέμπει στην απόφαση της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής (T-201/04, EU:T:2007:289), σκέψη 867)].

291    Συναφώς, όπως θα εξεταστεί στη συνέχεια, στην υπό κρίση υπόθεση διαπιστώνεται ότι, η Επιτροπή, μέσω της εφαρμογής του επονομασθέντος κριτηρίου της «ικανότητας περιορισμού του ανταγωνισμού», το οποίο διατυπώθηκε με παραπομπή στη σκέψη 867 της αποφάσεως της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής (T-201/04, EU:T:2007:289), εξέθεσε συγκεκριμένα στην προσβαλλόμενη απόφαση και τα διάφορα στοιχεία τα οποία, κατά την κρίση της, αποδείκνυαν το υποστατό των προβαλλόμενων αποτελεσμάτων αποκλεισμού, σύμφωνα με τη σκέψη 868 της εν λόγω αποφάσεως.

292    Συγκεκριμένα, όπως υποστήριξε η Google στην υπό κρίση υπόθεση, οι χρήστες μπορούν ευχερώς να προμηθευτούν εφαρμογές γενικής αναζήτησης ή περιήγησης, ανταγωνιστικές αυτών που αποτελούν το αντικείμενο των συνδυασμένων πωλήσεων. Το γεγονός αυτό αναγνωρίζεται από όλους τους μετέχοντες στη διαδικασία, καθόσον το ζήτημα δεν αφορά τη δυνατότητα των χρηστών να μεταφορτώνουν με ευκολία τέτοιες εφαρμογές, αλλά τα κίνητρα που ενδεχομένως έχουν για να το πράξουν (βλ. αιτιολογική σκέψη 917 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

293    Υπό τις συνθήκες αυτές, όπως επισήμανε το Γενικό Δικαστήριο και επιβεβαίωσαν οι διάδικοι κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, από την προσβαλλόμενη απόφαση προκύπτει πράγματι ότι η Επιτροπή επιδίωξε να χαρακτηρίσει έναν περιορισμό του ανταγωνισμού όχι μόνον ως «δυνητικό» ή «ενδεχόμενο», αλλά και ως «πραγματικό» ή «συγκεκριμένο» όσον αφορά ορισμένες πτυχές του. Κατά την Επιτροπή, από το 2011 ή από τον Αύγουστο του 2012 έως τον Ιούλιο του 2018, οι επίμαχες πρακτικές παρήγαγαν τα περιγραφόμενα στην προσβαλλόμενη απόφαση αποτελέσματα αποκλεισμού από την αγορά, τα οποία αποδεικνύονταν επιζήμια για τον υγιή ανταγωνισμό.

294    Παραδείγματος χάριν, η Επιτροπή καταλήγει, ειδικότερα, στο συμπέρασμα ότι οι πρακτικές αυτές είχαν, μεταξύ άλλων, ως αποτέλεσμα να «καταστήσουν πιο δυσχερή», για τις ανταγωνιστικές υπηρεσίες αναζήτησης, τη λήψη αιτημάτων αναζήτησης, καθώς και την απόκτηση των αναγκαίων για τη βελτίωση των υπηρεσιών τους εσόδων και πληροφοριών (αιτιολογική σκέψη 859 της προσβαλλομένης αποφάσεως), ότι «αύξησαν τους φραγμούς εισόδου» προστατεύοντας την Google από τον ανταγωνισμό των άλλων υπηρεσιών αναζήτησης (αιτιολογική σκέψη 861 της προσβαλλομένης αποφάσεως), και ότι «μείωσαν τα κίνητρα» για την καινοτομία που επιθυμούσαν να εισαγάγουν οι ανταγωνιστές οι οποίοι διέθεταν εμπορικά μια υπηρεσία αναζήτησης εξειδικευμένη σε συγκεκριμένη γλώσσα ή απευθυνόμενη σε συγκεκριμένη ομάδα χρηστών (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 862 και 1213 της προσβαλλομένης αποφάσεως, στην οποία γίνεται λόγος για τις υπηρεσίες Seznam, DuckDuckGO, Qwant και Kikin’s «touch to search»).

295    Επομένως, στην προκειμένη περίπτωση, ορθώς η Επιτροπή εκτίμησε, όπως και στην απόφαση επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής (T-201/04, EU:T:2007:289) (βλ. σκέψη 286 ανωτέρω), ότι απαιτείτο να προβεί σε επισταμένη εξέταση των συγκεκριμένων αποτελεσμάτων ή συμπληρωματική ανάλυση, κατά την ορολογία που χρησιμοποιήθηκε σχετικώς κατά το παρελθόν, προτού καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι επίμαχες συνδυασμένες πωλήσεις ήταν επιβλαβείς για τον ανταγωνισμό. Μια τέτοια εξέταση είναι χρήσιμη διότι, αφενός, μειώνει τον κίνδυνο να επιβληθεί κύρωση για συμπεριφορά που δεν είναι πραγματικά επιζήμια για τον υγιή ανταγωνισμό, και, αφετέρου, συμβάλλει στον καλύτερο προσδιορισμό της σοβαρότητας της υπό εξέταση συμπεριφοράς, ο οποίος θα διευκολύνει τον καθορισμό του προσήκοντος βαθμού αυστηρότητας τυχόν επιβληθησομένης κυρώσεως.

296    Συνεπώς, δεδομένου ότι οι επίμαχες πρακτικές εφαρμόστηκαν επί μακρό χρονικό διάστημα και είχαν, κατά την προσβαλλόμενη απόφαση, συγκεκριμένα και απτά αποτελέσματα στις σχετικές αγορές, το όφελος από τον ευρύτερο ορισμό της έννοιας του «περιορισμού του ανταγωνισμού» ως «ικανότητας περιορισμού του ανταγωνισμού» είναι λιγότερο σημαντικό από όσο θα μπορούσε να είναι υπό άλλες συνθήκες.

297    Εν προκειμένω, η Επιτροπή δεν καλείται να διενεργήσει ανάλυση προοπτικών εξέλιξης στηριζόμενη σε αποτελέσματα που πρόκειται να επέλθουν σε υποθετικές περιπτώσεις μη δυνάμενες ακόμη να επαληθευτούν στην πράξη, όπως τούτο ενδέχεται να συμβαίνει υπό διαφορετικές περιστάσεις [βλ. για παράδειγμα, απόφαση της 30ής Ιανουαρίου 2020, Generics (UK) κ.λπ., C-307/18, EU:C:2020:52, σκέψη 145].

298    Επιπλέον, εφόσον πρόκειται για συμπεριφορές που διήρκεσαν επί πολλά έτη, η Επιτροπή μπορεί να διαπιστώσει περιορισμό του ανταγωνισμού λαμβάνοντας υπόψη ότι οι εν λόγω πρακτικές εξάλειψαν ή παρεμπόδισαν πηγές ανταγωνισμού που θα είχαν προκύψει ή δημιουργηθεί χωρίς την ύπαρξη του περιορισμού αυτού. Επομένως, δεν αμφισβητείται ότι τα πραγματικά και συγκεκριμένα αποτελέσματα των επίμαχων πρακτικών, τα οποία έχουν επέλθει στο παρελθόν, αξιολογούνται υπό το πρίσμα τόσο του πραγματικού ανταγωνισμού που αντιμετώπιζε η κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση, όσο και του δυνητικού ανταγωνισμού που δεν κατέστη δυνατό να εκδηλωθεί εξαιτίας των πρακτικών αποκλεισμού.

299    Κατά συνέπεια, η διαφορά μεταξύ «περιορισμού του ανταγωνισμού» και «ικανότητας περιορισμού του ανταγωνισμού» δεν ασκεί επιρροή στην απαιτούμενη απόδειξη σε περιπτώσεις, όπως η κρινομένη, στις οποίες η Επιτροπή έχει διαπιστώσει τον περιορισμό του ανταγωνισμού λαμβάνοντας υπόψη τα αποτελέσματα που προκάλεσε η εφαρμογή των επίμαχων πρακτικών επί σημαντικό χρονικό διάστημα, αποτελέσματα τα οποία μπορούν να παρατηρηθούν και παρέχουν στην Επιτροπή τη δυνατότητα να προσδιορίσει τη φύση και το εύρος του προκαλούμενου αντιανταγωνιστικού αποκλεισμού από την αγορά, στο δε Γενικό Δικαστήριο να ελέγξει τις διαπιστώσεις αυτές.

β)      Προσβαλλόμενη απόφαση

300    Με την προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή έκρινε ότι οι πρώτες καταχρήσεις συνίσταντο σε δύο συνδυασμένες πωλήσεις, οι οποίες πραγματοποιούνταν επί τη βάσει των περί προεγκατάστασης όρων της MADA, τους οποίους όφειλαν να αποδεχθούν οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ που επιθυμούσαν να προβούν στην εμπορική διάθεση συσκευών με το σύνολο GMS. Συγκεκριμένα, η Επιτροπή έκρινε ότι:

–        με την πρώτη συνδυασμένη πώληση, στην οποία η εφαρμογή Google Search συνδυαζόταν με το Play Store, η Google καταχράστηκε τη δεσπόζουσα θέση της στην παγκόσμια αγορά (εξαιρουμένης της Κίνας) των καταστημάτων εφαρμογών Android από την 1η Ιανουαρίου 2011 έως την ημερομηνία εκδόσεως της προσβαλλομένης αποφάσεως (αιτιολογικές σκέψεις 752 και 1009 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        με τη δεύτερη συνδυασμένη πώληση, στην οποία το πρόγραμμα περιήγησης Chrome συνδυαζόταν με την εφαρμογή Google Search και το Play Store, η Google καταχράστηκε τη δεσπόζουσα θέση της στην παγκόσμια αγορά (εξαιρουμένης της Κίνας) των καταστημάτων εφαρμογών Android και στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης εντός του ΕΟΧ από την 1η Αυγούστου 2012 έως την ημερομηνία εκδόσεως της προσβαλλομένης αποφάσεως (αιτιολογικές σκέψεις 753 και 1010 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

301    Η Google δεν αμφισβητεί αυτή καθεαυτήν την εκτίμηση της Επιτροπής στην προσβαλλόμενη απόφαση όσον αφορά τις τρεις πρώτες προϋποθέσεις που διατυπώνονται στην απόφαση της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής (T-201/04, EU:T:2007:289). Τα προβαλλόμενα με τον υπό κρίση λόγο ακυρώσεως επιχειρήματα αφορούν μάλλον τα στοιχεία που εκτέθηκαν στην προσβαλλόμενη απόφαση όσον αφορά το τέταρτο και το πέμπτο κριτήριο της αποφάσεως εκείνης, τα οποία αφορούν, αντιστοίχως, τον περιορισμό του ανταγωνισμού και τους αντικειμενικούς δικαιολογητικούς λόγους που προβλήθηκαν σχετικώς από την Google.

1)      Επί των τριών πρώτων προϋποθέσεων που διατυπώνονται στην απόφαση της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής (T-201/04, EU:T:2007:289)

302    Όσον αφορά την ομαδοποίηση Google Search-Play Store, η Επιτροπή εκτιμά, πρώτον, ότι πρόκειται για διακριτά προϊόντα (αιτιολογικές σκέψεις 756 έως 762 της προσβαλλομένης αποφάσεως), δεύτερον, ότι η Google κατέχει δεσπόζουσα θέση στην παγκόσμια αγορά (εξαιρουμένης της Κίνας) των καταστημάτων εφαρμογών Android (αιτιολογική σκέψη 763 της προσβαλλομένης αποφάσεως), και, τρίτον, ότι το Google Search και το Play Store δεν μπορούν να αποκτηθούν χωριστά (αιτιολογικές σκέψεις 764 έως 772 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

303    Όσον αφορά την ομαδοποίηση Chrome-Play Store και Google Search, η Επιτροπή χαρακτηρίζει το Chrome ως προϊόν διακριτό από το Play Store και την εφαρμογή Google Search (αιτιολογικές σκέψεις 879 έως 885 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Η Επιτροπή υπενθυμίζει επίσης ότι η Google κατέχει δεσπόζουσα θέση στην παγκόσμια αγορά (εξαιρουμένης της Κίνας) των καταστημάτων εφαρμογών Android και στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης εντός του ΕΟΧ (αιτιολογική σκέψη 886 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Η Επιτροπή επισημαίνει επίσης ότι το Play Store και η εφαρμογή Google Search δεν μπορούν να αποκτηθούν χωρίς το Chrome, επαναλαμβάνοντας τα επιχειρήματα που διατύπωσε σχετικά με την πρώτη ομαδοποίηση (αιτιολογικές σκέψεις 887 έως 895 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

2)      Επί της προϋποθέσεως που αφορά τον «περιορισμό του ανταγωνισμού»

i)      Ομαδοποίηση Google Search-Play Store

304    Σχετικά με την προϋπόθεση που αφορά τον «περιορισμό του ανταγωνισμού» (τίτλος του σημείου 11.3.4. της προσβαλλομένης αποφάσεως), η Επιτροπή εκτιμά ότι η ομαδοποίηση Google Search-Play Store είναι ικανή να περιορίσει τον ανταγωνισμό για τους εξής λόγους (αιτιολογική σκέψη 773 της προσβαλλομένης αποφάσεως):

–        αφενός, παρέχει στην Google σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα το οποίο οι ανταγωνιστικοί πάροχοι υπηρεσιών γενικής αναζήτησης δεν μπορούν να αντισταθμίσουν·

–        αφετέρου, παρέχει στην Google τη δυνατότητα να διατηρήσει και να ενισχύσει τη δεσπόζουσα θέση της σε έκαστη εθνική αγορά υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, αυξάνοντας τους φραγμούς εισόδου και αποθαρρύνοντας την καινοτομία, πράγμα που τείνει να προκαλέσει ζημία, άμεσα ή έμμεσα, στους καταναλωτές.

305    Πρώτον, για να προσδιορίσει το σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που παρέχει στην Google η ομαδοποίηση Google Search-Play Store εις βάρος των λοιπών παρόχων υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, η Επιτροπή προβάλλει τα ακόλουθα πέντε επιχειρήματα (αιτιολογική σκέψη 775 της προσβαλλομένης αποφάσεως):

–        ο αριθμός των γενικών αναζητήσεων που πραγματοποιούνται μέσω έξυπνων κινητών συσκευών αυξήθηκε σημαντικά κατά τη διάρκεια της περιόδου τελέσεως της παραβάσεως, υπερβαίνοντας, ειδικότερα, από το 2015 και μετά, τον αριθμό των γενικών αναζητήσεων που πραγματοποιούνται μέσω Η/Υ (αιτιολογική σκέψη 777 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        η προεγκατάσταση αποτελεί σημαντικό κανάλι διανομής υπηρεσιών γενικής αναζήτησης μέσω έξυπνων κινητών συσκευών, δεδομένου ότι παρέχει τη δυνατότητα σημαντικής αύξησης, σε διαρκή βάση, της χρήσης της υπηρεσίας που παρέχεται μέσω της εφαρμογής· συγκεκριμένα, ο χρήστης είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιήσει μια προεγκατεστημένη ή προεπιλεγμένη εφαρμογή παρά να μεταφορτώσει ένα εναλλακτικό προϊόν («προκατάληψη υπέρ του status quo»), η δε πρώτη ομαδοποίηση Google Search-Play Store εξασφαλίζει στην Google ότι η διανομή της εφαρμογής Google Search είναι τόσο ευρεία όσο και το πλήθος των συσκευών Google Android (αιτιολογικές σκέψεις 778 έως 800 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        δεν είναι δυνατή η απεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search από το σύνολο GMS (αιτιολογικές σκέψεις 801 έως 803 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης δεν μπορούν να αντισταθμίσουν το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που παρέχει η ομαδοποίηση Google Search-Play Store, είτε μέσω μεταφορτώσεων είτε μέσω συμφωνιών με δημιουργούς μηχανών αναζήτησης είτε μέσω συμφωνιών προεγκατάστασης (αιτιολογικές σκέψεις 804 έως 834 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        η εξέλιξη των μεριδίων αγοράς της Google όσον αφορά τα αιτήματα γενικής αναζήτησης επιβεβαιώνει τις ανωτέρω διαπιστώσεις (αιτιολογικές σκέψεις 835 έως 851 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

306    Δεύτερον, προκειμένου να αποδείξει το υποστατό και τον επιζήμιο χαρακτήρα των αποτελεσμάτων αποκλεισμού από την αγορά, η Επιτροπή εκθέτει τα ακόλουθα. Προς απόδειξη του ότι η ομαδοποίηση Google Search-Play Store «βοηθά την Google να διατηρήσει και να ενισχύσει τη δεσπόζουσα θέση της στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, ενισχύει τους φραγμούς εισόδου στην αγορά, αποτρέπει την καινοτομία και τείνει να προκαλέσει ζημία στους καταναλωτές», η Επιτροπή προβάλλει διάφορα επιχειρήματα:

–        η συμπεριφορά της Google «καθιστά δυσχερέστερη» για τους ανταγωνιστές της στις αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης τη λήψη αιτημάτων αναζήτησης, καθώς και την απόκτηση των σχετικών εσόδων και πληροφοριών προκειμένου να βελτιώσουν τις υπηρεσίες τους (αιτιολογικές σκέψεις 859 και 860 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        η συμπεριφορά της Google «αυξάνει» τους φραγμούς εισόδου, προστατεύοντάς την από τον ανταγωνισμό εκ των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης που θα μπορούσαν να θέσουν υπό αμφισβήτηση τη δεσπόζουσα θέση της στις σχετικές εθνικές αγορές· συγκεκριμένα, οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης πρέπει να δαπανήσουν πόρους για να αντισταθμίσουν το πλεονέκτημα που παρέχει η προεγκατάσταση, η οποία επίσης προστατεύει την Google από τον πλέον αποτελεσματικό ανταγωνισμό, ο οποίος συνδέεται με την αποκλειστική προεγκατάσταση (αιτιολογική σκέψη 861 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        η συμπεριφορά της Google «μειώνει» τα κίνητρα των ανταγωνιστικών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης για την πραγματοποίηση επενδύσεων και για την εισαγωγή καινοτομίας, καθιστώντας δυσχερέστερη τη λήψη αιτημάτων αναζήτησης καθώς και την απόκτηση των αναγκαίων για τη βελτίωση των υπηρεσιών αυτών εσόδων και πληροφοριών (αιτιολογική σκέψη 862 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        συνεπεία των εν λόγω παρεμβάσεων στην κανονική λειτουργία του ανταγωνισμού, η συμπεριφορά της Google «είναι [επίσης] ικανή να βλάψει», άμεσα ή έμμεσα, τους καταναλωτές οι οποίοι ενδέχεται να έχουν λιγότερες επιλογές όσον αφορά τις διαθέσιμες υπηρεσίες γενικής αναζήτησης (αιτιολογική σκέψη 863 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

307    Απαντώντας στα επιχειρήματα της Google με τα οποία επιχειρείται η ελαχιστοποίηση του αντικτύπου από την ομαδοποίηση Google Search-Play Store για τον λόγο ότι οι αναζητήσεις σε συσκευές Android αντιπροσώπευαν μόνον το [10-20 %] έως [20-30 %] του συνόλου των αναζητήσεων στην εφαρμογή Google Search μεταξύ 2013 και 2015, η Επιτροπή ισχυρίζεται ότι ο αριθμός των αναζητήσεων αυτών είναι διπλάσιος έως πενταπλάσιος του αριθμού των αναζητήσεων που πραγματοποιήθηκαν σε όλες τις ανταγωνιστικές υπηρεσίες. Όσον αφορά το επιχείρημα ότι η πρακτική αυτή συνέπεσε με μια περίοδο βελτίωσης της υπηρεσίας γενικής αναζήτησης, τούτο δεν αρκεί για να καταδείξει την μη ύπαρξη συνεπειών επί του ανταγωνισμού (αιτιολογικές σκέψεις 864 έως 866 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Επίσης, η Επιτροπή επισημαίνει ότι δεν οφείλει να αποδείξει ότι ο ανταγωνισμός θα ήταν πιο έντονος χωρίς την ομαδοποίηση Google Search-Play Store, αλλά μόνον ότι η ομαδοποίηση αυτή μπορούσε να περιορίσει τον ανταγωνισμό, πράγμα το οποίο, κατά την άποψή της, όντως ισχύει (αιτιολογικές σκέψεις 867 έως 876 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

ii)    Ομαδοποίηση Chrome-Play Store και Google Search

308    Ομοίως, όσον αφορά τον «περιορισμό του ανταγωνισμού» (τίτλος του σημείου 11.4.4. της προσβαλλομένης αποφάσεως), η Επιτροπή εκτιμά ότι η ομαδοποίηση Google Search-Play Store είναι ικανή να περιορίσει τον ανταγωνισμό για τους εξής λόγους (αιτιολογική σκέψη 896 της προσβαλλομένης αποφάσεως):

–        αφενός, παρέχει στην Google σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα το οποίο δεν μπορούν να αντισταθμίσουν οι λοιπές μη προοριζόμενες για συγκεκριμένο ΛΣ εφαρμογές περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές.

–        αφετέρου, παρέχει στην Google τη δυνατότητα να αποθαρρύνει την καινοτομία και τείνει να προκαλέσει ζημία, άμεσα ή έμμεσα, στους καταναλωτές.

309    Πρώτον, σχετικά με το σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα το οποίο δεν μπορούν να αντισταθμίσουν οι ανταγωνιστικές, μη προοριζόμενες για συγκεκριμένο ΛΣ, εφαρμογές περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές, η Επιτροπή εκθέτει τα ακόλουθα:

–        η προεγκατάσταση αποτελεί σημαντικό κανάλι διανομής μηχανών αναζήτησης για έξυπνες κινητές συσκευές· τούτο προκύπτει, ιδίως, από τη σύγκριση μεταξύ των εσόδων που δημιουργούνται στο Google Android από τη χρήση της προεγκατεστημένης εφαρμογής περιήγησης Chrome και των λοιπών μη προεγκατεστημένων εφαρμογών περιήγησης ή μεταξύ των εσόδων που δημιουργούνται από τις αναζητήσεις μέσω εφαρμογής περιήγησης στο ΛΣ iOS ή στο ΛΣ Android (αιτιολογικές σκέψεις 900 έως 912 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        το Google Chrome δεν μπορεί να απεγκατασταθεί από τις συσκευές με GMS (αιτιολογικές σκέψεις 913 έως 915 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        οι ανταγωνιστικές, μη προοριζόμενες για συγκεκριμένο ΛΣ, εφαρμογές περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές δεν μπορούν να αντισταθμίσουν το πλεονέκτημα που παρέχει η ομαδοποίηση Chrome-Play Store και Google Search, είτε μέσω μεταφορτώσεων είτε μέσω συμφωνιών προεγκατάστασης (αιτιολογικές σκέψεις 916 έως 946 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        η εξέλιξη των μεριδίων αγοράς επιβεβαιώνει τις διαπιστώσεις αυτές (αιτιολογικές σκέψεις 947 έως 963 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

310    Η Επιτροπή εκτιμά επίσης ότι οι ανταγωνιστικές επιχειρήσεις δεν μπορούν να αντισταθμίσουν το παρεχόμενο από την ομαδοποίηση Chrome-Play Store και Google Search πλεονέκτημα μέσω συμφωνιών προεγκατάστασης με τους ΚΠΕ και τους ΦΕΚΔ (αιτιολογικές σκέψεις 964 έως 982 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

311    Δεύτερον, προκειμένου να αποδείξει το υποστατό και τον επιζήμιο χαρακτήρα των αποτελεσμάτων αποκλεισμού από την αγορά, η Επιτροπή εκθέτει τα ακόλουθα. Προς απόδειξη του ότι η ομαδοποίηση Chrome-Play Store και Google Search «βοηθά την Google να διατηρήσει και να ενισχύσει τη δεσπόζουσα θέση της σε έκαστη εθνική αγορά υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, αποθαρρύνει την καινοτομία και τείνει να προκαλέσει ζημία, άμεσα ή έμμεσα, στους καταναλωτές», η Επιτροπή προβάλλει τα εξής επιχειρήματα:

–        η συμπεριφορά της Google «αποθαρρύνει» την καινοτομία όσον αφορά τις εφαρμογές περιήγησης στο διαδίκτυο, εμποδίζοντας την ανάπτυξη καινοτόμων, μη προοριζόμενων για συγκεκριμένο ΛΣ, εφαρμογών περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές (αιτιολογική σκέψη 970 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        συνεπεία της παρεμβάσεως της Google στην κανονική λειτουργία του ανταγωνισμού, η συμπεριφορά αυτή «είναι [επίσης] ικανή να βλάψει», άμεσα ή έμμεσα, τους καταναλωτές, οι οποίοι ενδέχεται να έχουν λιγότερες επιλογές όσον αφορά τις εφαρμογές περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές (αιτιολογική σκέψη 971 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        η συμπεριφορά της Google τη «βοηθά να διαφυλάξει και να ενισχύσει» τη δεσπόζουσα θέση της στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης και τα έσοδά της από τη σχετιζόμενη με τις αναζητήσεις διαφήμιση· συνεπώς, η συμπεριφορά αυτή «εμποδίζει» τις λοιπές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης να λάβουν αιτήματα αναζήτησης και να αποκτήσουν έσοδα και πληροφορίες αναγκαίες για τη βελτίωση των υπηρεσιών αυτών (αιτιολογικές σκέψεις 972 έως 977 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

312    Κατά την Επιτροπή, οι εκτιμήσεις αυτές δεν κλονίζονται από το επιχείρημα ότι η συμπεριφορά της Google συμπίπτει με τη βελτίωση του Chrome, η οποία παρέχει στους χρήστες τη δυνατότητα να τροποποιούν την προεπιλεγμένη υπηρεσία γενικής αναζήτησης, ούτε από το επιχείρημα ότι οι ΚΠΕ εξακολουθούν να έχουν το δικαίωμα να εγκαταστήσουν άλλες εφαρμογές περιήγησης (αιτιολογική σκέψη 978 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Η Επιτροπή υποστηρίζει επίσης ότι τα διάφορα επιχειρήματα της Google σχετικά με το ότι η πρακτική πρέπει να εξεταστεί εντός του πλαισίου της δεν τεκμηριώνονται (αιτιολογικές σκέψεις 983 έως 992 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

3)      Επί της προϋποθέσεως που αφορά τη μη ύπαρξη αντικειμενικών δικαιολογητικών λόγων

313    Η Επιτροπή απέρριψε επίσης τους αντικειμενικούς δικαιολογητικούς λόγους που επικαλέστηκε η Google. Κατ’ αρχάς, η Google δεν απέδειξε ότι οι πρακτικές της αποτελούσαν αναγκαία ανταμοιβή για τις επενδύσεις της στο Android και στις μη αποφέρουσες έσοδα εφαρμογές της. Υπήρχαν και άλλες λύσεις, λαμβανομένων υπόψη των εσόδων της Google. Η Google επίσης δεν απέδειξε ότι δεν είχε ίδιο συμφέρον να αναπτύξει το Android προκειμένου να αντιμετωπίσει τους κινδύνους που ενείχε για το επιχειρηματικό της μοντέλο η στροφή προς τις κινητές συσκευές. Επιπλέον, η Google δεν απέδειξε ότι οι πρακτικές της ήταν αναγκαίες προκειμένου να παράσχει στους χρήστες την προβαλλόμενη εμπειρία χρήσης. Τέλος, η απόδειξη περί του ότι ήταν αναγκαίο για την Google να αποφύγει την επιβολή χρεώσεων στους ΚΠΕ για το Play Store ήταν ανεπαρκής, λαμβανομένων υπόψη των εσόδων που δημιουργούνται από την αξία του Play Store (αιτιολογικές σκέψεις 993 έως 1008 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

γ)      Συμπληρωματικότητα των πρώτων καταχρήσεων 

314    Μολονότι είναι πράγματι δυνατόν, όπως πράττει η Επιτροπή, να γίνει διάκριση μεταξύ δύο ομαδοποιήσεων προϊόντων βάσει των εφαρμογών που αυτές αφορούν, εντούτοις, πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι οι συγκεκριμένες ομαδοποιήσεις παρουσιάζουν δύο ομοιότητες, επί των οποίων ερωτήθησαν οι διάδικοι κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, και, επομένως, είναι σε ορισμένο βαθμό συμπληρωματικές μεταξύ τους.

315    Συγκεκριμένα, για την εκτίμηση του καταχρηστικού χαρακτήρα των επίμαχων πρακτικών στο πλαίσιο των πρώτων καταχρήσεων, πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι η ομαδοποίηση Chrome-Play Store και Google Search ήρθε να προστεθεί στην ομαδοποίηση Google Search-Play Store προκειμένου να ληφθεί υπόψη η τροποποίηση της MADA, η οποία αρχικώς δεν περιλάμβανε το πρόγραμμα περιήγησης Chrome στο σύνολο GMS (αιτιολογική σκέψη 1010 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

316    Ομοίως, πρέπει να σημειωθεί ότι, σε αμφότερες τις περιπτώσεις, σκοπός των δύο ομαδοποιήσεων που προσδιόρισε η Επιτροπή ήταν να παρασχεθεί στην Google η δυνατότητα να προσεγγίζει τους χρήστες, ώστε οι τελευταίοι να πραγματοποιούν τις γενικές αναζητήσεις τους χρησιμοποιώντας το Google Search είτε ως εφαρμογή γενικής αναζήτησης είτε ως μηχανή αναζήτησης στο πρόγραμμα περιήγησης Chrome.

2.      Επί του πρώτου σκέλους, το οποίο αφορά τον «περιορισμό του ανταγωνισμού» 

317    Προς στήριξη του πρώτου σκέλους του δευτέρου λόγου ακυρώσεως, η Google ισχυρίζεται ότι η Επιτροπή δεν απέδειξε στην προσβαλλόμενη απόφαση ότι οι περί προεγκατάστασης όροι της MADA απέκλειαν τον ανταγωνισμό.

318    Κατά την άποψή της, λαμβανομένων υπόψη των επιλογών που παρέχονται στους ανταγωνιστές και στους χρήστες, οι όροι αυτοί είχαν περιορισμένο μόνον αντίκτυπο επί του ανταγωνισμού. Η MADA απαιτεί μόνο να εμφανίζονται στην αρχική οθόνη των συσκευών, στις οποίες οι ΚΠΕ επιθυμούν να προεγκαταστήσουν το σύνολο GMS, εικονίδια για το Play Store, ένας φάκελος εφαρμογών και η εφαρμογή Google Search. Η προωθητική αυτή τοποθέτηση δεν εμποδίζει τους ΚΠΕ να προεγκαταστήσουν ανταγωνιστικές υπηρεσίες, τοποθετώντας και άλλα εικονίδια στην αρχική οθόνη με ίση ή μεγαλύτερη προβολή. Οι ΚΠΕ διατηρούν επίσης το δικαίωμα να ορίσουν ως προεπιλεγμένες τις ανταγωνιστικές αυτές υπηρεσίες, πράγμα που τους παρέχει μεγαλύτερες δυνατότητες προώθησης σε σχέση με τις απαιτήσεις της MADA όσον αφορά τις εφαρμογές της Google. Επιπλέον, η MADA δεν εμποδίζει τους χρήστες να μεταφορτώσουν ανταγωνιστικές υπηρεσίες αναζήτησης ή ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης, ενώ οι χρήστες μπορούν επίσης να αποκτήσουν πρόσβαση στις υπηρεσίες αναζήτησης απευθείας μέσω του προγράμματος περιήγησης. Το μόνο που δεν μπορούν να πράξουν οι ΚΠΕ στο πλαίσιο της MADA είναι να προεγκαταστήσουν αποκλειστικώς ανταγωνιστικές υπηρεσίες αναζήτησης και ανταγωνιστικές εφαρμογές περιήγησης. Εξακολουθούν ωστόσο να έχουν τη δυνατότητα να πωλούν συσκευές Android χωρίς καμία εφαρμογή Google και να προεγκαθιστούν στις συσκευές αυτές αποκλειστικώς ανταγωνιστικές υπηρεσίες αναζήτησης και ανταγωνιστικές εφαρμογές περιήγησης.

319    Προς στήριξη της επιχειρηματολογίας της, η Google προβάλλει πέντε αιτιάσεις, βάλλοντας κατά της προσβαλλομένης αποφάσεως κατά το μέρος που αυτή, πρώτον, δεν τεκμηριώνει ότι οι περί προεγκατάστασης όροι δημιουργούν «προκατάληψη υπέρ του status quo»· δεύτερον, παραβλέπει το γεγονός ότι η MADA κατέλειπε στους ΚΠΕ το δικαίωμα να προεγκαταστήσουν ανταγωνιστικές υπηρεσίες και να τις ορίσουν ως προεπιλεγμένες· τρίτον, παραβλέπει επίσης το γεγονός ότι οι ανταγωνιστές διέθεταν άλλα αποτελεσματικά μέσα για την προσέγγιση των χρηστών· τέταρτον, δεν αποδεικνύει ότι τα μερίδια χρήσης της υπηρεσίας αναζήτησης και του προγράμματος περιήγησης της Google οφείλονταν στους αμφισβητούμενους όρους περί προεγκατάστασης, και, πέμπτον, δεν λαμβάνει ορθώς υπόψη το συνολικό οικονομικό και νομικό πλαίσιο προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι όροι περί προεγκατάστασης παρείχαν νέες δυνατότητες στους ανταγωνιστές αντί να τους τις στερούν.

α)      Προεγκατάσταση και «προκατάληψη υπέρ του status quo»

320    Με την πρώτη αιτίαση, η Google βάλλει κατά της συλλογιστικής που διατύπωσε η Επιτροπή προκειμένου να τεκμηριώσει την ύπαρξη σημαντικού ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος το οποίο παρείχαν οι περί προεγκατάστασης όροι της MADA.

1)      Προσβαλλόμενη απόφαση

321    Λαμβάνοντας υπόψη διάφορα στοιχεία που πιστοποιούσαν τη σημασία της προεγκατάστασης, ή παρόμοιων τεχνικών, για τη διανομή υπηρεσιών γενικής αναζήτησης και εφαρμογών περιήγησης στις έξυπνες κινητές συσκευές, η Επιτροπή εκτίμησε ότι η προεγκατάσταση δημιουργούσε «προκατάληψη υπέρ του status quo» (status quo bias, κατά την έκφραση που χρησιμοποίησε επιχείρηση του τομέα), δεδομένου ότι οι χρήστες είχαν την τάση να χρησιμοποιούν αυτό που τους προσφερόταν (βλ., ιδίως, αιτιολογικές σκέψεις 781 και 782 της προσβαλλομένης αποφάσεως), με αποτέλεσμα η χρήση της παρεχόμενης υπηρεσίας να αυξάνεται σημαντικά και σε διαρκή βάση (αιτιολογικές σκέψεις 779 και 900 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

322    Μετά τη διαπίστωση του πλεονεκτήματος αυτού, η Επιτροπή έκρινε ότι οι ανταγωνιστές της Google δεν μπορούσαν να το αντισταθμίσουν:

–        ούτε μέσω συμφωνιών προεγκατάστασης με τους ΚΠΕ ή τους ΦΕΚΔ (αιτιολογικές σκέψεις 823 έως 834 και 932 έως 946 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        ούτε μέσω της μεταφόρτωσης ανταγωνιστικών εφαρμογών (αιτιολογικές σκέψεις 805 έως 816 και 917 έως 931 της προσβαλλομένης αποφάσεως)· ούτε

–        μέσω συμφωνιών με δημιουργούς ανταγωνιστικών εφαρμογών περιήγησης (αιτιολογικές σκέψεις 817 έως 822 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

2)      Συνοπτική έκθεση της επιχειρηματολογίας των διαδίκων

323    Η Google ισχυρίζεται ότι οι περί προεγκατάστασης όροι της MADA δεν είχαν αποκλειστικό χαρακτήρα, δεν δημιουργούσαν «προκατάληψη υπέρ του status quo» και, επομένως, δεν απέκλειαν τον ανταγωνισμό. Το αντίθετο συμπέρασμα στηρίζεται κατ’ ουσίαν σε αποδεικτικά στοιχεία των οποίων την καταλληλότητα αμφισβητεί η Google, διότι θεωρεί ότι αφορούν μάλλον την προεπιλεγμένη ρύθμιση, η οποία μνημονευόταν προηγουμένως στην ανακοίνωση αιτιάσεων, παρά την προεγκατάσταση, η οποία εξετάστηκε εν τέλει στην προσβαλλόμενη απόφαση.

324    Συναφώς, η Google αμφισβητεί τα ακόλουθα στοιχεία:

–        πρώτον, τη χρησιμοποίηση των δηλώσεών της και των δηλώσεων τρίτων (HP, Nokia, Amazon, Mozilla), την ανάλυση Yandex και τη συμφωνία Microsoft-Verizon·

–        δεύτερον, τη μελέτη FairSearch, τα παρασχεθέντα από τη Microsoft δεδομένα, ιδίως υπό το πρίσμα των δεδομένων της Netmarketshare, και τη σύγκριση των εσόδων της στις συσκευές Android και iOS·

–        τρίτον, τη σύγκριση των εσόδων που δημιουργούνται από τη χρήση του Safari στο iOS σε σχέση με τα έσοδα που δημιουργούνται από τη χρήση του Chrome, και την έρευνα γνώμης Opera.

325    Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι η δέσμη στοιχείων που μνημονεύεται στην προσβαλλόμενη απόφαση δεν αφορά μόνον την προεπιλεγμένη ρύθμιση ή την προνομιακή τοποθέτηση. Επιπλέον, το γεγονός ότι οι τεχνικές αυτές δημιουργούν «προκατάληψη υπέρ του status quo» ουδόλως μεταβάλλει το γεγονός ότι και η προεγκατάσταση προκαλεί τέτοιου είδους προκατάληψη. Κατά την άποψή της, στην προκειμένη περίπτωση, η Google στηρίζεται σε στενό ορισμό της έννοιας της «προεπιλογής», ο οποίος περιορίζεται στη ρύθμιση μιας υπηρεσίας ως προεπιλεγμένης σε συγκεκριμένη εφαρμογή. Ωστόσο, η Google, όπως και οι λοιπές επιχειρήσεις του τομέα, χρησιμοποιεί τον όρο αυτόν και υπό την ευρύτερη έννοια της προεγκατάστασης ή της «προφόρτωσης» εφαρμογών από τους ΚΠΕ και τους ΦΕΚΔ στις συσκευές τους, ήτοι υπό την έννοια της διαμόρφωσης μιας συσκευής στο εργοστάσιο. Εξεταζόμενα στο πλαίσιο εντός του οποίου εντάσσονται, τα αμφισβητούμενα στοιχεία αφορούν πράγματι την «προκατάληψη υπέρ του status quo» που δημιουργείται από την προεγκατάσταση.

3)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

i)      Προκαταρκτικές παρατηρήσεις

326    Προτού εξεταστεί το βάσιμο των επιχειρημάτων της Google, επιβάλλονται δύο προκαταρκτικές παρατηρήσεις όσον αφορά, αφενός, την έλλειψη πρακτικής χρησιμότητας της προτεινόμενης διάκρισης μεταξύ «προεγκατάστασης» και «προεπιλεγμένης ρύθμισης» και, αφετέρου, την σημασία των όρων περί προεγκατάστασης από ποσοτική άποψη.

–       Έλλειψη πρακτικής χρησιμότητας της προτεινόμενης διάκρισης

327    Η Google προσάπτει, κατ’ ουσίαν, στην Επιτροπή ότι, στην προσβαλλόμενη απόφαση, κάνει λόγο για «προκατάληψη υπέρ του status quo» όσον αφορά τους περί προεγκατάστασης όρους της MADA, λαμβάνοντας υπόψη αποδεικτικά στοιχεία που μάλλον αφορούν την προεπιλεγμένη ρύθμιση.

328    Ειδικότερα, η Google επικρίνει την απουσία διάκρισης ή στάθμισης μεταξύ του τι εμπίπτει στην προεγκατάσταση και του τι στην προεπιλεγμένη ρύθμιση.

329    Η προσέγγιση αυτή στηρίζεται στην παραδοχή ότι μια τέτοια διάκριση ή στάθμιση μπορεί ευχερώς να πραγματοποιηθεί. Επομένως, κατά την Google, είναι δυνατό και σκόπιμο να γίνει διάκριση μεταξύ των αποτελεσμάτων της προεγκατάστασης και των αποτελεσμάτων της προεπιλεγμένης ρύθμισης στην πληθώρα των αναφορών περί των εννοιών αυτών στα διάφορα έγγραφα που μνημονεύονται στην προσβαλλόμενη απόφαση.

330    Ωστόσο, εκ προοιμίου, διαπιστώνεται ότι μια τέτοια διαφοροποίηση δεν είναι ευχερής. Συγκεκριμένα, από ορισμένα έγγραφα που μνημονεύονταιστην προσβαλλόμενη απόφαση προκύπτει ότι και η ίδια η Google χρησιμοποιεί ενίοτε τον όρο «προεπιλογή», όχι για να αναφερθεί, εν στενή εννοία, στη ρύθμιση μιας υπηρεσίας ως προεπιλεγμένης σε συγκεκριμένη εφαρμογή, αλλά για να αναφερθεί ευρύτερα στην προεγκατάσταση ή στην «προφόρτωση» εφαρμογών στο στάδιο της διαμόρφωσης των συσκευών πριν από τη διάθεσή τους στο εμπόριο (αιτιολογική σκέψη 787, σημεία 2 και 3 της προσβαλλομένης αποφάσεως, όπου παρατίθενται εσωτερικά μηνύματα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας ενός υπευθύνου της Google). Μια τέτοια σύγχυση μεταξύ των εννοιών της προεπιλεγμένης ρύθμισης και της προεγκατάστασης, οι οποίες συνδέονται και με μια τρίτη τεχνική που χρησιμοποιείται για την παρακίνηση των χρηστών να χρησιμοποιήσουν την εν λόγω υπηρεσία, ήτοι την προνομιακή τοποθέτηση, γίνεται και από άλλες επιχειρήσεις του τομέα (βλ., ιδίως, αιτιολογικές σκέψεις 781 και 782 της προσβαλλομένης αποφάσεως, στις οποίες παρατίθενται δηλώσεις της HP ή της Nokia).

331    Επιπλέον, όπως εκτέθηκε κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, δεν αμφισβητείται ότι αυτή καθεαυτήν η προεγκατάσταση μιας εφαρμογής παρέχει πλεονέκτημα σε σχέση με τις ανταγωνιστικές εφαρμογές. Είναι ασφαλώς προτιμότερο μια εφαρμογή να είναι διαθέσιμη στη συσκευή ήδη κατά την πρώτη χρήση της παρά να απουσιάζει. Γενικώς, η Google αναγνωρίζει επ’ αυτού ότι, όπως κάθε μορφή προώθησης, η προεγκατάσταση αυξάνει την πιθανότητα οι χρήστες να δοκιμάσουν την εφαρμογή της. Επομένως, η προεγκατάσταση έχει τουλάχιστον προωθητική αξία για την Google, όπως και για τις λοιπές επιχειρήσεις του τομέα. Η άποψη αυτή, που εκτίθεται στην προσβαλλόμενη απόφαση με παράθεση αποσπασμάτων από την απάντηση στην ανακοίνωση αιτιάσεων (αιτιολογική σκέψη 780 της προσβαλλομένης αποφάσεως), έγινε δεκτή από την Google κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση.

332    Στην προκειμένη περίπτωση, πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι στις παρεχόμενες με τους περί προεγκατάστασης όρους της MADA προωθητικές δυνατότητες περιλαμβάνονταν όχι μόνο διατάξεις περί προεγκατάστασης της εφαρμογής Google Search και του προγράμματος περιήγησης Chrome, αλλά και διατάξεις περί προνομιακής τοποθέτησης ή προεπιλεγμένης ρύθμισης. Όπως παραδέχθηκε η Google κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, στους όρους περί προεγκατάστασης υπήρχε πράγματι ένα στοιχείο σχετικό με την τοποθέτηση. Επομένως, και εν πάση περιπτώσει, δεν πρόκειται για απλή προεγκατάσταση.

333    Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο πρέπει να εξεταστεί η προσέγγιση που υιοθετήθηκε στην προσβαλλόμενη απόφαση. Κατά την προσέγγιση αυτή, η Επιτροπή εκτιμά ότι, λαμβανομένων υπόψη των αποτελεσμάτων της προεγκατάστασης, της προεπιλεγμένης ρύθμισης ή της προνομιακής τοποθέτησης, ή ακόμη, ενός συνδυασμού των τεχνικών αυτών (αιτιολογικές σκέψεις 779, 781 και 782 της προσβαλλομένης αποφάσεως), οι περί προεγκατάστασης όροι της MADA παρέχουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα (βλ. αιτιολογική σκέψη 785 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

334    Επομένως, εφόσον τούτο ισχύει, τα αποδεικτικά στοιχεία που αμφισβητεί η Google με το πρώτο σκέλος θα μπορούσαν κάλλιστα να χρησιμοποιηθούν για την απόδειξη μιας γενικής τάσης παγίωσης της κατάστασης, ανεξαρτήτως του αν τα στοιχεία αυτά αφορούν, κατ’ ακριβολογία, την προεπιλεγμένη ρύθμιση ή την προεγκατάσταση, ή ακόμη και την προνομιακή τοποθέτηση. Συγκεκριμένα, κατά την προσέγγιση που έγινε δεκτή στην προσβαλλόμενη απόφαση, το συμπέρασμα που μπορεί να συναχθεί σε περίπτωση προεγκατάστασης ισχύει mutatis mutandis και κατά μείζονα λόγο και σε περίπτωση προεπιλεγμένης ρύθμισης. Ομοίως, ακόμη και αν γίνεται αναφορά μόνον περί προεπιλογής, δεν αποκλείεται το ενδεχόμενο να προκαλούνται αντίστοιχα αποτελέσματα και στην περίπτωση της προεγκατάστασης, ιδίως εάν αυτή συνδυάζεται με προνομιακή τοποθέτηση ή με προεπιλεγμένη ρύθμιση.

335    Κατά συνέπεια, δεν είναι εκ προοιμίου αναγκαίο, για τη στοιχειοθέτηση της υπάρξεως «προκατάληψης υπέρ του status quo», να γίνει σαφής διάκριση, όπως επιθυμεί η Google, μεταξύ των αποτελεσμάτων της προεπιλεγμένης ρύθμισης και των αποτελεσμάτων της προεγκατάστασης, δεδομένου ότι, όπως διαλαμβάνεται στην προσβαλλόμενη απόφαση, τα αποτελέσματα αυτά είναι παρεμφερή στη μία και στην άλλη περίπτωση.

–       Σημασία των όρων περί προεγκατάστασης από ποσοτική άποψη

336    Πέραν αυτού, πρέπει να σημειωθεί ότι η προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search και του προγράμματος περιήγησης Chrome, η οποία συνδυάζεται, όσον αφορά την πρώτη, με προνομιακή τοποθέτηση και, όσον αφορά το δεύτερο, με ορισμό ως προεπιλεγμένης της εφαρμογής Google Search, έχει σημαντικές συνέπειες από ποσοτική άποψη.

337    Συγκεκριμένα, εξαιτίας των όρων περί προεγκατάστασης της MADA, η εφαρμογή Google Search και το πρόγραμμα περιήγησης Chrome είχαν προεγκατασταθεί σε μεγάλο αριθμό έξυπνων κινητών συσκευών. Συναφώς, από την προσβαλλόμενη απόφαση προκύπτουν τα εξής:

–        το 2016, από τα 260 εκατομμύρια έξυπνα τηλέφωνα που πωλήθηκαν στην Ευρώπη, 197 εκατομμύρια, ήτοι ποσοστό 76 %, ήταν συσκευές Google Android, ενώ η Google δεν αμφισβητεί την παραδοχή της προσβαλλομένης αποφάσεως ότι η εφαρμογή Google Search και το πρόγραμμα περιήγησης Chrome είχαν προεγκατασταθεί σχεδόν στο σύνολο των συσκευών αυτών (αιτιολογική σκέψη 783 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        ομοίως, το 2016, από τα 1,65 δισεκατομμύρια έξυπνες κινητές συσκευές που πωλήθηκαν παγκοσμίως, 1,33 δισεκατομμύρια, ήτοι ποσοστό 81 %, ήταν συσκευές Google Android, εκ των οποίων 918 εκατομμύρια, ή ποσοστό 56 %, δηλαδή το σύνολο σχεδόν των συσκευών Google Android που πωλήθηκαν εκτός Κίνας, είχαν προεγκατεστημένη την εφαρμογή Google Search και προεγκατεστημένο το πρόγραμμα περιήγησης Chrome (αιτιολογικές σκέψεις 784 και 901 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

338    Εν είδει συγκρίσεως, το Bing είχε οριστεί ως προεπιλεγμένη υπηρεσία γενικής αναζήτησης μόνο σε 21 εκατομμύρια έξυπνες κινητές συσκευές που πωλήθηκαν παγκοσμίως το 2016, ενώ η Samsung είχε προεγκαταστήσει το δικό της πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο Samsung Internet, το οποίο, κατά τα λοιπά, διέθετε ως προεπιλεγμένη μηχανή αναζήτησης το Google Search μόνο σε 336 εκατομμύρια τέτοιες συσκευές (αιτιολογικές σκέψεις 784 και 901 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

339    Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο πρέπει να εξεταστούν τα επιχειρήματα της Google τα οποία αφορούν, πρώτον, ορισμένες δηλώσεις και πληροφορίες που περιλαμβάνονται στην προσβαλλόμενη απόφαση, δεύτερον, ορισμένες συγκρίσεις που διενεργoύνται στην απόφαση αυτή και, τρίτον, ειδικότερα, ορισμένα στοιχεία σχετικά με το Chrome.

ii)    Επί ορισμένων δηλώσεων και πληροφοριών που περιλαμβάνονται στην προσβαλλόμενη απόφαση

340    Κατά πρώτον, η Google υποστηρίζει ότι τα αποδεικτικά στοιχεία που μνημονεύονται στην προσβαλλόμενη απόφαση αφορούν μάλλον την προεπιλεγμένη ρύθμιση παρά την προεγκατάσταση (στοιχεία σχετικά με την ίδια, την HP, τη Nokia, την Amazon και τη Mozilla), δεν διακρίνουν την προεγκατάσταση από την προεπιλεγμένη ρύθμιση (ανάλυση Yandex), και καταδεικνύουν το γεγονός ότι η Επιτροπή συγχέει τα πλεονεκτήματα της προεπιλεγμένης ρύθμισης με τα πλεονεκτήματα της προεγκατάστασης (συμφωνία προεγκατάστασης μεταξύ Microsoft και Verizon). Ωστόσο, μια προεπιλεγμένη υπηρεσία ενεργοποιείται χωρίς ο χρήστης να χρειάζεται να κάνει κάποια επιλογή, ενώ μια προεγκατεστημένη εφαρμογή που δεν έχει οριστεί ως προεπιλεγμένη πρέπει να επιλεγεί από τον χρήστη. Επομένως, η προβλεπόμενη από τη MADA μη αποκλειστική προεγκατάσταση μιας εφαρμογής που δεν έχει οριστεί ως προεπιλεγμένη, δεν μπορεί να εξομοιωθεί με την προεπιλεγμένη ρύθμιση.  

–       Αποδεικτικά στοιχεία προερχόμενα από την Google

341    Όσον αφορά τα επιχειρήματα σχετικά με τα αποδεικτικά στοιχεία που προέρχονται από την Google επισημαίνονται τα εξής σε σχέση με την πρώτη ομαδοποίηση.

342    Πρώτον, σε εσωτερικό μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας της 14ης Νοεμβρίου 2008, στέλεχος της Google εκφράζει την ανησυχία του για «[την υπηρεσία γενικής αναζήτησης της Google], λόγω των επιπτώσεων που προκαλεί στα έσοδα το γεγονός ότι δεν είναι προφορτωμένη (με την υπόρρητη υπόθεση ότι η εξέχουσα θέση της [εν λόγω υπηρεσίας] οδηγεί στην πραγματοποίηση περισσότερων αναζητήσεων, ιδίως μέσω φωνής)», ενώ διερωτάται το εξής (αιτιολογική σκέψη 787, σημείο 1, της προσβαλλομένης αποφάσεως):

«Πώς μπορούμε να επιλύσουμε αυτό το πρόβλημα; Θα μπορούσαμε τουλάχιστον να απαιτήσουμε την προφόρτωση [της εν λόγω υπηρεσίας] στο Android (ή σε όλες τις πλατφόρμες) ως αναγκαία προϋπόθεση για τη σύναψη οποιασδήποτε συμβάσεως GMS;»

343    Δεύτερον, σε εσωτερικό μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας της 1ης Νοεμβρίου 2010, άλλο στέλεχος της Google αναφέρει τα εξής (αιτιολογική σκέψη 787, σημείο 2, της προσβαλλομένης αποφάσεως):

«Η προφόρτωση εξακολουθεί να είναι πολύτιμη για τους χρήστες και, επομένως, για τους ΚΠΕ, παρά την πλήρη αποομαδοποίηση [δηλαδή παρά το γεγονός ότι οι εφαρμογές Google δεν είναι μόνον προεγκατεστημένες αλλά διατίθενται και στο Play Store για μεταφόρτωση], διότι η πλειονότητα των χρηστών χρησιμοποιούν μόνον ό,τι παρέχεται με τη συσκευή. Ο κόσμος σπανίως αλλάζει τις προεπιλογές [υπό την έννοια των προεπιλεγμένων ρυθμίσεων]».

344    Τρίτον, σε εσωτερικό μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας της 26ης Απριλίου 2011, το ίδιο στέλεχος της Google αναφέρει τα εξής (αιτιολογική σκέψη 787, σημείο 3, της προσβαλλομένης αποφάσεως):

«Έχουμε πραγματικά ανάγκη τους όρους περί αποκλειστικότητας; Η σημερινή εκδοχή [μη ισχύουσα για τις Ηνωμένες Πολιτείες] των όρων αυτών οδηγεί στο ίδιο σχεδόν αποτέλεσμα. Ο ΚΠΕ προεγκαθιστά τις [προεπιλεγμένες ρυθμίσεις] βάσει της MADA + κίνητρα για τους φορείς εκμετάλλευσης δικτύου υπό μορφή κατανομής εσόδων χωρίς αλληλεπικάλυψη + ποσοτικοί στόχοι [συμφωνίες αναζήτησης] = πολλά εμπόδια για τον φορέα εκμετάλλευσης δικτύου που σχεδιάζει να τροποποιήσει τις προεπιλεγμένες ρυθμίσεις. Θα τους ήταν απαραίτητα περισσότερα χρήματα για την εναλλακτική μηχανή αναζήτησης [και θα έπρεπε είτε] να πείσουν τον ΚΠΕ να μας ζητήσει (και να λάβει) εξαίρεση από τη MADA προκειμένου να επιτραπεί η προεγκατάσταση άλλης υπηρεσίας αναζήτησης με προεγκατάσταση άλλης GMS, [είτε] να πωλήσουν συσκευές χωρίς καθόλου εγκατεστημένες υπηρεσίες GMS [απαιτήσεις της MADA]. Στην πράξη, η πώληση χωρίς το σύνολο των υπηρεσιών GMS δεν συμβαίνει παρά μόνο σε οριακές περιπτώσεις, όπως (στο παρελθόν) με την America Movil. Σε όλες τις ανεπτυγμένες αγορές οι χρήστες προσδοκούν και απαιτούν να έχουν GMS».

345    Τέταρτον, στην απάντηση επί της ανακοινώσεως αιτιάσεων, η Google αναφέρει, παραπέμποντας στη συνημμένη σε αυτήν έκθεση του Carl Shapiro, καθηγητή του Πανεπιστημίου Berkeley της Καλιφόρνιας (Ηνωμένες Πολιτείες), της 5ης Νοεμβρίου 2016, ότι «η προφόρτωση [του Google Search και του Google Chrome] και η τοποθέτηση του Search στην αρχική οθόνη είναι αναμφισβήτητα πολύτιμη για την [εν λόγω επιχείρηση]» (αιτιολογική σκέψη 788 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

346    Επιπλέον, όσον αφορά την ομαδοποίηση Chrome-Play Store και Google Search, η προσβαλλόμενη απόφαση μνημονεύει εσωτερικό μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας της Google του Απρίλιου 2012, στο οποίο στέλεχος της εν λόγω επιχειρήσεως τονίζει το συμφέρον της Google να «καταστεί υποχρεωτικό το Chrome», υπό την έννοια ότι θα έπρεπε να είναι διαθέσιμο στις διανεμόμενες από τους ΚΠΕ συσκευές (αιτιολογική σκέψη 904 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

347    Η Επιτροπή επικαλείται τα έγγραφα αυτά προς στήριξη της παραδοχής της ότι η προεγκατάσταση είναι σημαντική για την Google. Συναφώς, η Google υποστηρίζει ότι, χωρίς να αμφισβητεί τη σημασία που έχει αυτή καθεαυτήν η προεγκατάσταση μιας εφαρμογής, τα εν λόγω έγγραφα, και ιδίως το δεύτερο και το τρίτο εξ αυτών, τα οποία αποτελούν εσωτερικά έγγραφα που σχετίζονται με την περίοδο τελέσεως της παραβάσεως, αφορούν μάλλον την προεπιλεγμένη ρύθμιση παρά την προεγκατάσταση.

348    Επ’ αυτού, όπως υποστηρίζει και η Επιτροπή, πρέπει να επισημανθεί ότι η χρησιμοποιούμενη από την Google ορολογία παραμένει ασαφής. Συγκεκριμένα, γίνεται λόγος είτε για «προφόρτωση» είτε για «προεπιλογή». Οι αναφορές αυτές μπορούν μεν να θεωρηθούν a priori ως παραπέμπουσες στον «προεπιλεγμένη ρύθμιση», πλην όμως, εάν συσχετισθούν με το περιεχόμενο της MADA, η οποία προέβλεπε μόνον προεγκατάσταση και προνομιακή τοποθέτηση, ουδεμία αμφιβολία υφίσταται περί του ότι δεν αφορούν την προεπιλεγμένη ρύθμιση υπό την προβαλλόμενη από την Google στενή έννοια.

349    Κατά συνέπεια, λαμβανομένου υπόψη του συμβατικού πλαισίου εντός του οποίου εντάσσονται τα εν λόγω έγγραφα, ήτοι του πλαισίου που καθορίζεται από τους περί προεγκατάστασης όρους της MADA, πρέπει να απορριφθούν τα επιχειρήματα της Google σχετικά με την αναγκαιότητα διάκρισης μεταξύ προεγκατάστασης και προεπιλεγμένης ρύθμισης, και να γίνει δεκτό ότι τα προβαλλόμενα σχετικώς με μία εκ των δύο εννοιών αυτών επιχειρήματα μπορούν να ισχύουν και για την άλλη.

–       Αποδεικτικά στοιχεία προερχόμενα από τρίτες επιχειρήσεις

350    Όσον αφορά τα επιχειρήματα σχετικά με τα αποδεικτικά στοιχεία που προέρχονται από τρίτες επιχειρήσεις, επισημαίνονται τα εξής σε σχέση με την ομαδοποίηση Google Search-Play Store.

351    Πρώτον, στην προσβαλλόμενη απόφαση παρατίθεται δήλωση της HP (αιτιολογική έκθεση 781). Συγκεκριμένα, στην απάντησή της σε αίτημα παροχής πληροφοριών της 12ης Ιουνίου 2013, απευθυνόμενο προς τους ΚΠΕ, η HP, απαντώντας στην ερώτηση 55 σχετικά με «την εμπορική σημασία της προνομιακής τοποθέτησης και του ορισμού προεπιλεγμένων ρυθμίσεων για τη διανομή υπηρεσιών και εφαρμογών κινητών συσκευών στις έξυπνες κινητές συσκευές», ανέφερε τα εξής:

«[Η] προνομιακή τοποθέτηση και ο ορισμός προεπιλεγμένων ρυθμίσεων παρέχουν στις εφαρμογές και στις υπηρεσίες που βρίσκονται στη θέση αυτή το πλεονέκτημα να είναι τα πρώτα πράγματα που βλέπουν οι χρήστες όταν αρχίζουν να αλληλεπιδρούν με τις συσκευές τους. Οι χρήστες είναι πιο πιθανό να δοκιμάσουν τις εφαρμογές ή τις υπηρεσίες αυτές λόγω της εξέχουσας θέσης τους, άπαξ δε και τις χρησιμοποιήσουν, θα εξακολουθήσουν κατά κανόνα να το πράττουν. Είναι ένας εύκολος τρόπος για την απόκτηση νέων χρηστών και την εξασφάλιση σχεδόν αυτόματης προσχώρησης σε ορισμένη εφαρμογή ή υπηρεσία».

352    Καταρχάς, είναι μεν αληθές, όπως επισημαίνει η Google, ότι η δήλωση αυτή δεν αφορά, κατ’ ακριβολογία, την προεγκατάσταση. Συγκεκριμένα, η προεγκατάσταση εξεταζόταν στις ερωτήσεις 50 έως 54 του τμήματος που αφορούσε την «προεγκατάσταση υπηρεσιών και εφαρμογών για κινητές συσκευές» (βλ., ιδίως, ερώτηση 54: «Επηρεάζει η προεγκατάσταση συγκεκριμένης εφαρμογής για κινητές συσκευές τον τρόπο με τον οποίο οι χρήστες κάνουν χρήση των ανταγωνιστικών υπηρεσιών και εφαρμογών κινητών συσκευών;»). Η δε ερώτηση 55 εισάγει το τμήμα που αφορά την «προνομιακή τοποθέτηση και τον ορισμό προεπιλεγμένων ρυθμίσεων για τις υπηρεσίες και εφαρμογές κινητών συσκευών».

353    Εντούτοις, όπως καταδεικνύουν τα διάφορα στιγμιότυπα οθόνης μιας συσκευής Google Android που προσκόμισε η HP με την απάντησή της στην ερώτηση 55, η προνομιακή τοποθέτηση παρέχει πράγματι στους χρήστες της συσκευής αυτής τη δυνατότητα να βλέπουν τις υπηρεσίες της Google σε εξέχουσα θέση. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι, επιπλέον των εν λόγω στιγμιοτύπων οθόνης, η HP αναφέρει, προκειμένου να προσδιορίσει τις εφαρμογές υπό προνομιακή τοποθέτηση, ότι αυτές είναι «προεγκατεστημένες».

354    Πέραν αυτού, διαπιστώνεται επίσης, όπως προκύπτει από τις διευκρινίσεις που παρασχέθηκαν στο πλαίσιο των μέτρων οργανώσεως της διαδικασίας, ότι η απάντηση της HP στην ερώτηση 54 δεν είναι ικανή να θέσει εν αμφιβόλω το περιεχόμενο της απάντησης στην ερώτηση 55, το οποίο έλαβε υπόψη η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση.

355    Εν συνεχεία, διαπιστώνεται επίσης, λαμβανομένων υπόψη των απαντήσεων στα μέτρα οργανώσεως της διαδικασίας, ότι η απάντηση στην ερώτηση 55, σχετικά με την εμπορική σημασία της προνομιακής τοποθέτησης και του ορισμού προεπιλεγμένων ρυθμίσεων, επιβεβαιώνεται από τις οκτώ εκ των λοιπών δώδεκα απαντήσεων που έδωσαν οι ΚΠΕ προς τους οποίους απευθύνθηκε το αίτημα παροχής πληροφοριών.

356    Από τις εν λόγω απαντήσεις προκύπτει σύμπτωση σε ορισμένο βαθμό των απόψεων των ΚΠΕ σχετικά με το ότι η προνομιακή τοποθέτηση ή η προεπιλεγμένη ρύθμιση, ή ένας συνδυασμός των τεχνικών αυτών, διευκολύνει τη χρήση των εφαρμογών που απολαύουν των τεχνικών αυτών. Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο πρέπει να ληφθεί υπόψη η δήλωση της HP που παρατίθεται στην αιτιολογική σκέψη 781 της προσβαλλομένης αποφάσεως.

357    Τέλος, όσον αφορά το περιεχόμενο των λοιπών απαντήσεων που δόθηκαν στην ερώτηση 54 περί της προεγκατάστασης από τους ΚΠΕ προς τους οποίους απευθύνθηκε το αίτημα παροχής πληροφοριών, των οποίων το περιεχόμενο γνωστοποίησε στο Γενικό Δικαστήριο η Επιτροπή, εξ αυτών δεν μπορεί να συναχθεί η ίδια σύμπτωση απόψεων με εκείνη που προκύπτει από τις απαντήσεις που δόθηκαν σχετικά με την προνομιακή τοποθέτηση ή την προεπιλεγμένη ρύθμιση.

358    Συγκεκριμένα, από τους εννέα ΚΠΕ που διατύπωσαν ρητώς την άποψή τους επ’ αυτού, πέντε υποστηρίζουν ότι η προεγκατάσταση δεν μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο οι χρήστες χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες και τις εφαρμογές για κινητές συσκευές. Συναφώς, ένας ΚΠΕ απλώς απαντά αρνητικά στην τεθείσα ερώτηση, ενώ άλλοι τέσσερις επικαλούνται τις δυνατότητες που παρέχει η μεταφόρτωση. Πρέπει να σημειωθεί, όπως υποστηρίζει η Google, ότι με την τελευταία αυτή άποψη συντάσσονται και άλλοι δύο ΚΠΕ, η Gigaset και η HMD. Οι λοιποί τέσσερις ΚΠΕ που απάντησαν στην ερώτηση 54 παραδέχονται, από την πλευρά τους, την επιρροή που μπορεί να ασκεί η προεγκατάσταση, ωστόσο δύο εξ αυτών θεωρούν ότι η επιρροή αυτή μπορεί να αντισταθμιστεί από τις δυνατότητες που παρέχει η μεταφόρτωση.

359    Πάντως, αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Google, η μη ύπαρξη συμφωνίας μεταξύ των ΚΠΕ σχετικά με την επιρροή της προεγκατάστασης επί της συμπεριφοράς των χρηστών δεν αρκεί για να κλονίσει την παραδοχή της Επιτροπής στο σημείο 781 της προσβαλλομένης αποφάσεως. Συγκεκριμένα, διαπιστώνοντας ότι «ο λόγος για τον οποίο η προεγκατάσταση, όπως και η προεπιλεγμένη ρύθμιση ή η προνομιακή τοποθέτηση, μπορεί να αυξήσει σημαντικά και σε διαρκή βάση τη χρήση μιας υπηρεσίας που παρέχεται μέσω εφαρμογής έγκειται στο γεγονός ότι οι χρήστες που βρίσκουν εφαρμογές προεγκατεστημένες και τοποθετημένες σε εμφανές σημείο στις έξυπνες κινητές συσκευές τους ενδέχεται να παραμείνουν σταθεροί στις εφαρμογές αυτές», η Επιτροπή λαμβάνει υπόψη τη δήλωση της HP, αλλά και τα λοιπά αποδεικτικά στοιχεία που μνημονεύονται στην προσβαλλόμενη απόφαση.

360    Τα στοιχεία που επιβεβαιώνουν τη διαπίστωση αυτή, ιδιαιτέρως όσον αφορά την εφαρμογή Google Search, συνεπώς δε και κατ’ αναλογίαν, και το πρόγραμμα περιήγησης Chrome, προέρχονται τόσο από ορισμένους ΚΠΕ, μεταξύ των οποίων η Nokia, όσο και από άλλες επιχειρήσεις, μεταξύ των οποίων η Google, είτε πρόκειται, ειδικότερα, για προγραμματιστές εφαρμογών ή λειτουργικών συστημάτων (Amazon, Yandex), είτε για ΦΕΚΔ (Hutchinson 3G), είτε για παρόχους υπηρεσιών αναζήτησης (Yahoo, Qwant, Microsoft).

361    Ομοίως, η διαπίστωση της Επιτροπής στην αιτιολογική σκέψη 781 της προσβαλλομένης αποφάσεως πρέπει να εξεταστεί εντός του πλαισίου στο οποίο εντάσσεται, δηλαδή λαμβανομένου υπόψη τόσο του γεγονότος ότι η προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search και του προγράμματος περιήγησης Chrome δεν ήταν απλή προεγκατάσταση, αλλά προεγκατάσταση συνοδευόμενη από προνομιακή τοποθέτηση ή από τον ορισμό μιας μηχανής αναζήτησης ως προεπιλεγμένης, αφορούσε δε πολύ μεγάλο αριθμό συσκευών Google Android (βλ. σκέψη 337 ανωτέρω), όσο και του γεγονότος ότι η μεταφόρτωση ανταγωνιστικών εφαρμογών παρέμεινε στην πράξη πολύ χαμηλή (βλ. σκέψεις 549 και 550 κατωτέρω).

362    Επιπλέον, επισημαίνεται ότι η παρέμβαση του ΕΓΕΚ στην υπό κρίση υπόθεση, η οποία μπορεί να θεωρηθεί αντιπροσωπευτική της άποψης των χρηστών των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, μετριάζει τις παρατηρήσεις που διατυπώνουν συναφώς η ADA, εκπροσωπώντας τους προγραμματιστές, και η CCIA, εκπροσωπώντας τις επιχειρήσεις του τομέα. Συγκεκριμένα, οι σχετικές διευκρινίσεις του ΕΓΕΚ τεκμηριώνουν και επιβεβαιώνουν την αντίληψη ότι, υπό το πρίσμα των χρηστών, η προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search και του προγράμματος περιήγησης Chrome σχεδόν σε όλες τις συσκευές Google Android που διατίθενται στο εμπόριο εντός του ΕΟΧ τείνει στην παγίωση της κατάστασης όσον αφορά τη χρήση της συνδεόμενης με τις εφαρμογές αυτές υπηρεσίας γενικής αναζήτησης Google Search.

363    Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι οι αντιρρήσεις της Google όσον αφορά τη δήλωση της HP και την «προκατάληψη υπέρ του status quo» που μπορεί να συνδέεται με την προεγκατάσταση, όπως ακριβώς και με την προεπιλεγμένη ρύθμιση ή την προνομιακή τοποθέτηση, με τις οποίες ενδέχεται να συνδυάζεται, δεν είναι ικανές να προκαλέσουν αμφιβολία προς όφελος της Google. Συγκεκριμένα, μολονότι οι αντιρρήσεις αυτές, εξεταζόμενες εκτός πλαισίου, φαίνονται εκ των προτέρων λυσιτελείς, εντούτοις, δεν αρκούν για να ανατρέψουν το προαναφερθέν συμπέρασμα, εφόσον ληφθούν υπόψη το γενικό πλαίσιο και τα στοιχεία που μνημονεύονται σχετικώς στην προσβαλλόμενη απόφαση, των οποίων το περιεχόμενο εκτέθηκε ανωτέρω.

364    Δεύτερον, στην προσβαλλόμενη απόφαση παρατίθεται δήλωση της Nokia (αιτιολογική έκθεση 782). Συγκεκριμένα, στην απάντησή της σε αίτημα παροχής πληροφοριών της 29ης Ιουνίου 2015 απευθυνόμενο προς τους προγραμματιστές εφαρμογών, η Nokia ανέφερε, μεταξύ άλλων, στην ερώτηση 17 σχετικά με την «προεγκατάσταση εφαρμογών», με την οποία εζητείτο να εκτιμηθεί, για τρεις δημοφιλείς εφαρμογές, το μέσο επιπλέον εισόδημα που προέκυπτε ανά συσκευή όταν η εφαρμογή ήταν είτε προεγκατεστημένη στην αρχική οθόνη, είτε προγκατεστημένη σε σημείο που να απέχει μία κίνηση του δακτύλου από την αρχική οθόνη, σε σχέση με το μέσο εισόδημα που προέκυπτε σε περίπτωση μη ύπαρξης τέτοιας προεγκατάστασης, ότι «[ό]ταν ένα προϊόν [ήταν] προφορτωμένο από προεπιλογή, οι καταναλωτές [είχαν] την τάση να παραμένουν σταθεροί στο προϊόν αυτό, εις βάρος των ανταγωνιστικών προϊόντων, τούτο δε ακόμη και αν το προεπιλεγμένο προϊόν [ήταν] κατώτερο των ανταγωνιστικών προϊόντων». Συναφώς, η Nokia διευκρίνισε ότι η απάντησή της αφορούσε «τον αντίκτυπο των προεγκατεστημένων εφαρμογών εν γένει».

365    Οι προσφεύγουσες επικαλούνται άλλο σημείο της απάντησης της Nokia στη συγκεκριμένη ερώτηση, στο οποίο η εν λόγω επιχείρηση επισήμανε ότι, «όσον αφορά τον αντίκτυπο των προεγκατεστημένων εφαρμογών εν γένει, [ήταν] σαφές ότι η χρησιμότητα της προεπιλεγμένης ρύθμισης στις κινητές συσκευές [ήταν] σημαντική», για να υποστηρίξουν ότι η απάντηση αυτή συγχέει τα αποτελέσματα της προεγκατάστασης με τα αποτελέσματα της προεπιλεγμένης ρύθμισης.

366    Από τη συνολική ανάγνωση της απάντησης της Nokia προκύπτει ότι η τελευταία εξετάζει διάφορες δυνατότητες, ήτοι την προεπιλεγμένη ρύθμιση, όταν αναφέρεται στο Apple Maps, και την προεγκατάσταση, όταν χρησιμοποιεί τον όρο «προφορτωμένος» αναφερόμενη στο Google Search ή στο YouTube. Επομένως, η δήλωση αυτή πρέπει να ληφθεί υπόψη εντός του πλαισίου των διαφόρων τεχνικών λύσεων που έχουν επιλεγεί για τις εν λόγω εφαρμογές, οι οποίες μπορεί να είναι προεπιλεγμένες, προεγκατεστημένες ή να αποτελούν αντικείμενο προνομιακής τοποθέτησης.

367    Η δήλωση της Nokia επιρρωννύεται από δήλωση της Yandex (αιτιολογική σκέψη 782 και υποσημείωση 834 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Συγκεκριμένα, στην απάντησή της σε αίτημα παροχής πληροφοριών της 12ης Ιουνίου 2013, απευθυνόμενο προς τους προγραμματιστές εφαρμογών, η Yandex επισήμανε, απαντώντας στην ερώτηση 35.1, ότι «τα επίπεδα μεταφόρτωσης των εφαρμογών κινητών συσκευών που ανταγωνίζοντ[αν] τις προεγκατεστημένες εφαρμογές κινητών συσκευών [έτειναν] να είναι χαμηλά όταν οι προεγκατεστημένες υπηρεσίες [ήταν] συγκρίσιμης ή ακόμη και ουσιωδώς χαμηλότερης ποιότητας».

368    Τρίτον, στην προσβαλλόμενη απόφαση παρατίθεται μια ακόμη δήλωση της Nokia (αιτιολογική έκθεση 789, σημείο 1). Συγκεκριμένα, στην απάντησή της σε αίτημα παροχής πληροφοριών της 12ης Ιουνίου 2013, απευθυνόμενο προς τους ΚΠΕ, η Nokia, απαντώντας στην ερώτηση 17.2 σχετικά με τη σημασία που έχουν, ως κριτήρια αγοράς για τους χρήστες, η διαθεσιμότητα και η προεγκατάσταση ατομικών υπηρεσιών κινητών συσκευών στις συσκευές τους, ανέφερε, μεταξύ άλλων, ότι «[η] προφόρτωση εφαρμογών (κατ’ αντιδιαστολή προς τη διάθεση εφαρμογών προς μεταφόρτωση) διαδραμ[άτιζε] καίριο ρόλο για τους προγραμματιστές, διότι η παρουσία ορισμένης εφαρμογής σε ευδιάκριτη θέση στην αρχική οθόνη ενός έξυπνου τηλεφώνου ή σε σημείο πλησίον της αρχικής οθόνης [αύξανε] αναπόδραστα την πιθανότητα δοκιμής της από τους καταναλωτές».

369    Οι προσφεύγουσες επικαλούνται άλλα σημεία της απάντησης αυτής, στα οποία η Nokia ανέφερε επίσης ότι «οι χρήστες [ήταν] συνηθισμένοι να πραγματοποιούν αναζητήσεις στα καταστήματα εφαρμογών προκειμένου να μεταφορτώσουν τις εφαρμογές που επιθυμού[σαν] να χρησιμοποιήσουν», ότι «[τ]ο γεγονός αυτό [είχε] μειώσει τη σημασία της προ-φόρτωσης» και ότι «η πλειονότητα των καταναλωτών υπ[έθεταν] ότι οι έξυπνες συσκευές [ήταν] εξοπλισμένες με πλήρεις λειτουργίες περιήγησης και ότι [μπορούσαν] ευχερώς να πραγματοποιήσουν αναζητήσεις στο διαδίκτυο μέσω της έξυπνης συσκευής τους». Κατά την άποψή τους, τα σημεία αυτά αντικρούουν την παραδοχή ότι η προεγκατάσταση μιας εφαρμογής γενικής αναζήτησης δημιουργεί «προκατάληψη υπέρ του status quo».

370    Πάντως, μολονότι βεβαίως πρέπει να ληφθούν υπόψη τα αποσπάσματα που παραθέτουν οι προσφεύγουσες, τα οποία σχετίζονται περισσότερο με την κατάσταση των χρηστών από ό,τι το παρατιθέμενο στην προσβαλλόμενη απόφαση απόσπασμα, το οποίο αφορά τους προγραμματιστές εφαρμογών, εντούτοις, πρέπει να ληφθούν υπόψη και άλλα σημεία της απάντησης της Nokia. Συγκεκριμένα, η εν λόγω επιχείρηση, αφενός μεν, ανέφερε επίσης ότι «η ίδια η Google [ήταν] έτοιμη να καταβάλει σημαντικά χρηματικά ποσά στους συνεργάτες της στον τομέα της διανομής για την ενσωμάτωση των δικών της εφαρμογών σε θέση υψηλής προβολής στις συσκευές», αφετέρου δε, διευκρίνισε σε άλλα σημεία της απάντησής της ότι, κατά την εκτίμησή της, η προεγκατάσταση μπορούσε να επηρεάσει την επιλογή των καταναλωτών και τη χρήση των εφαρμογών.

371    Συνεπώς, βάσει του συνόλου της απάντησης της Nokia στο αίτημα παροχής πληροφοριών της Επιτροπής και των τεχνικών λύσεων στις οποίες παραπέμπει η απάντηση αυτή, ουδόλως μπορεί να συναχθεί ότι η προεγκατάσταση μιας ειδικής εφαρμογής αναζήτησης δεν δημιουργεί «προκατάληψη υπέρ του status quo».

372    Τέταρτον, στην προσβαλλόμενη απόφαση παρατίθενται δύο δηλώσεις της Amazon (αιτιολογική έκθεση 789, σημείο 2). Συγκεκριμένα, στην απάντησή της σε αίτημα παροχής πληροφοριών της 29ης Ιουνίου 2015, απευθυνόμενο προς τους προγραμματιστές εφαρμογών, η Amazon ανέφερε, απαντώντας στην ερώτηση 17 σχετικά με τη σημασία που έχουν, ως κριτήρια αγοράς για τους χρήστες, η διαθεσιμότητα και η προεγκατάσταση ατομικών υπηρεσιών κινητών συσκευών στις συσκευές τους, ότι «η προεγκατάσταση μιας εφαρμογής στη συσκευή βελτ[ίωνε] την ανακάλυψη της εφαρμογής αυτής από τους τελικούς χρήστες». Ομοίως, στην απάντησή της σε αίτημα παροχής πληροφοριών της 12ης Ιουνίου 2013, απευθυνόμενο προς τους προγραμματιστές λειτουργικών συστημάτων, η Amazon ανέφερε, απαντώντας στην ερώτηση 35 σχετικά με την επιρροή που μπορούσε να έχει η προεγκατάσταση μιας συγκεκριμένης εφαρμογής για κινητές συσκευές στη χρήση ανταγωνιστικών εφαρμογών, ότι «η προνομιακή τοποθέτηση των προεγκατεστημένων εφαρμογών [είχε] σημαντικό αντίκτυπο στη χρήση τους» και ότι «[η] ύπαρξη προεγκατεστημένων εφαρμογών κινητών συσκευών περι[όριζε], σε πολλές περιπτώσεις, τη βούληση των χρηστών να δοκιμάσουν ανταγωνιστικές εφαρμογές κινητών συσκευών».

373    Οι προσφεύγουσες παραθέτουν μια τρίτη δήλωση της Amazon, η οποία περιλαμβάνεται στην απάντησή της σε αίτημα παροχής πληροφοριών της 12ης Ιουνίου 2013, απευθυνόμενο προς τους προγραμματιστές εφαρμογών, στην οποία η εν λόγω επιχείρηση, απαντώντας στην ερώτηση 35.1, η οποία αφορούσε το κατά πόσον οι χρήστες μεταφόρτωναν εφαρμογές κινητών συσκευών που ανταγωνίζονταν τις προεγκατεστημένες σε έξυπνες κινητές συσκευές εφαρμογές, ανέφερε ότι διέθετε πληροφορίες σχετικά με τις μεταφορτώσεις προεγκατεστημένων εφαρμογών μόνον όσον αφορά τις εφαρμογές που τύγχαναν προνομιακής τοποθέτησης ή αποτελούσαν αντικείμενο προεπιλεγμένης ρύθμισης. Τα παραδείγματα που ανέφερε σχετικώς η Amazon αφορούσαν τις προεπιλεγμένες υπηρεσίες χαρτών.

374    Και σε αυτήν την περίπτωση, η εξέταση των διαφόρων δηλώσεων που επικαλούνται οι κύριοι διάδικοι, εντός του πλαισίου στο οποίο αυτές εντάσσονται, δεν θέτει εν αμφιβόλω τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιήθηκαν στην προσβαλλόμενη απόφαση. Τα αποσπάσματα που παραθέτει η Επιτροπή μπορούν να χρησιμοποιηθούν προς στήριξη της διαπίστωσης ότι η προεγκατάσταση μιας εφαρμογής, συνδυαζόμενη ή όχι με προνομιακή τοποθέτηση, τείνει στην παγίωση της κατάστασης. Τα αποσπάσματα που παραθέτει η Google δεν ανατρέπουν τις ανωτέρω διαπιστώσεις.

375    Πέμπτον, στην προσβαλλόμενη απόφαση παρατίθεται δήλωση της Hutchison 3G (αιτιολογική έκθεση 789, σημείο 3). Συγκεκριμένα, στην απάντησή της σε αίτημα παροχής πληροφοριών της 12ης Ιουνίου 2013, απευθυνόμενο προς τους ΦΕΚΔ, η Hutchison 3G ανέφερε, απαντώντας στην ερώτηση 51, τα εξής:

«H προεγκατάσταση μιας εφαρμογής είναι πολύ ισχυρή, σε αντίθεση με ένα bootstrap ή ακόμη και μια διαφημιστική πρόταση για τη χρήση της εφαρμογής. Όπως συμβαίνει με οποιαδήποτε υπηρεσία, εάν είναι άμεσα προσβάσιμη, η πιθανότητα χρησιμοποίησής της είναι μεγαλύτερη».

376    Οι προσφεύγουσες αμφισβητούν την ανωτέρω δήλωση για τον λόγο ότι η εταιρία αυτή παραδέχεται, εξάλλου, ότι δεν αναπτύσσει εφαρμογές (απάντηση στο αίτημα παροχής πληροφοριών της 13ης Αυγούστου 2013).

377    Ωστόσο, το γεγονός ότι η Hutchinson 3G αναφέρει ότι δεν αναπτύσσει εφαρμογές δεν την εμποδίζει να έχει άποψη σχετικά με τη χρησιμότητα της προεγκατάστασης, λαμβανομένης υπόψη της εμπειρίας που διαθέτει, ως ΦΕΚΔ, στη συμπεριφορά των χρηστών. Η δήλωση που παρατίθεται στην προσβαλλόμενη απόφαση παραμένει λυσιτελής για την εκτίμηση των αποτελεσμάτων της προεγκατάστασης από την άποψη του εν λόγω φορέα εκμετάλλευσης δικτύου.

378    Έκτον, στην προσβαλλόμενη απόφαση παρατίθεται δήλωση της Yandex (αιτιολογική έκθεση 789, σημείο 4). Συγκεκριμένα, στην απάντησή της σε αίτημα παροχής πληροφοριών της 12ης Ιουνίου 2013, απευθυνόμενο προς τους προγραμματιστές εφαρμογών, η Yandex ανέφερε, απαντώντας στην ερώτηση 25.5, τα εξής:

«[T]ο πιο αποτελεσματικό κανάλι διανομής είναι η προεγκατάσταση από τους ΚΠΕ. Οι ΚΠΕ προεγκαθιστούν κυρίως τις υπηρεσίες που μπορούν να δημιουργήσουν πρόσθετα έσοδα γι’ αυτούς· η υπηρεσία που δημιουργεί συναφώς τα περισσότερα έσοδα είναι η δική μας υπηρεσία αναζήτησης για κινητές συσκευές και οι σχετικές με αυτήν υπηρεσίες. Επομένως, η πλειονότητα των συζητήσεών μας με τους ΚΠΕ αφορούν κυρίως την προεγκατάσταση του Yandex Search».

379    Η δήλωση αυτή δεν αμφισβητείται από την Google. Η Επιτροπή δύναται να την επικαλεστεί προς στήριξη της διαπίστωσης ότι η προεγκατάσταση μιας εφαρμογής τείνει στην παγίωση της κατάστασης.

380    Όσον αφορά την ομαδοποίηση Chrome-Play Store και Google Search, στην προσβαλλόμενη απόφαση παρατίθεται, μεταξύ άλλων, δήλωση της Mozilla (αιτιολογική σκέψη 905, σημείο 1). Συγκεκριμένα, στην απάντησή της σε αίτημα παροχής πληροφοριών της 12ης Ιουνίου 2013, απευθυνόμενο προς τους προγραμματιστές εφαρμογών, η Mozilla ανέφερε, απαντώντας στην ερώτηση 39 σχετικά με την προνομιακή τοποθέτηση και τον ορισμό προεπιλεγμένων ρυθμίσεων στις έξυπνες κινητές συσκευές, ότι «η προεπιλεγμένη ρύθμιση εξακουλοθ[ούσε] να ασκεί τη μεγαλύτερη επιρροή στη χρήση των εφαρμογών» και ότι η προνομιακή τοποθέτηση βρισκόταν, «[στ]ην ιεραρχία από την άποψη της εμπορικής σημασίας [,] μεταξύ [της] προεπιλεγμένης ρύθμισης και [της] προεγκατάστασης», με την προεπιλεγμένη ρύθμιση να βρίσκεται σε ανώτερη θέση (βλ. απάντηση στο αίτημα παροχής πληροφοριών της 22ας Μαρτίου 2016).

381    Κατά τις προσφεύγουσες, η δήλωση αυτή επικεντρώνεται στην προεπιλεγμένη ρύθμιση. Ωστόσο, από τη δήλωση αυτή προκύπτει ότι αναφέρεται και στην προεγκατάσταση μιας εφαρμογής, για την οποία επίσης διαπιστώνεται ότι «αυξάνει την υιοθέτηση από τον χρήστη», έστω και σε μικρότερο βαθμό απ’ ό,τι σε περίπτωση προεπιλεγμένης ρύθμισης. Λαμβανομένης υπόψη της διάκρισης αυτής, η δήλωση της Mozilla εξακολουθεί να ασκεί επιρροή.

382    Οι λοιπές δηλώσεις που μνημονεύονται στην προσβαλλόμενη απόφαση για την απόδειξη της σημασίας της προεγκατάστασης ως καναλιού διανομής δεν αμφισβητούνται από την Google.

383    Συμπερασματικώς, εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι τα διάφορα στοιχεία που εκτίθενται στην προσβαλλόμενη απόφαση, συνολικώς εξεταζόμενα, παρέχουν πράγματι στην Επιτροπή τη δυνατότητα να διαπιστώσει ότι, από την άποψη των παραγόντων της αγοράς, η προεγκατάσταση των εφαρμογών Google Search και Chrome βάσει των προβλεπόμενων από τη MADA όρων, καθιστά δυνατή την «παγίωση της κατάστασης» και την αποτροπή των χρηστών από τη χρήση ανταγωνιστικής εφαρμογής.

384    Η εξέταση των παρεμβάσεων ως προς το σημείο αυτό επιρρωννύει το εν λόγω συμπέρασμα. Συγκεκριμένα, το ΕΓΕΚ, η FairSearch, η Seznam και η Qwant, οι οποίες παρεμβαίνουν υπέρ της Επιτροπής, επιβεβαιώνουν ότι, κατά την άποψή τους, η «προκατάληψη υπέρ του status quo» που συνδέεται με την προεγκατάσταση μπορεί να εξομοιωθεί με εκείνη την οποία προκαλεί η προεπιλεγμένη ρύθμιση. Από την πλευρά τους, η ADA, η CCIA, η HMD, η Gigaset και η Opera, οι οποίες παρεμβαίνουν υπέρ της Google, δεν αμφισβητούν, αυτή καθεαυτήν, την ύπαρξη «προκατάληψης υπέρ του status quo» σχετιζόμενης με την προεγκατάσταση, αλλά τονίζουν τις δυνατότητες που παρέχει η μεταφόρτωση για την αντιμετώπιση της κατάστασης.

–       Ανάλυση Yandex

385    Η προσβαλλόμενη απόφαση αναφέρεται στην ανάλυση Yandex, η οποία αφορά τα μερίδια αγοράς της εν λόγω μηχανής αναζήτησης στη Ρωσία τον Μάιο του 2015, για να επισημάνει ότι, όταν το «search widget» ήταν προεγκατεστημένο στην αρχική οθόνη και η συγκεκριμένη μηχανή αναζήτησης ήταν προεπιλεγμένη στο προεγκατεστημένο πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές, το μερίδιο αγοράς της Yandex στις συσκευές Android ήταν «τρεις φορές μεγαλύτερο» σε σχέση με το μερίδιο αγοράς της χωρίς προεγκατάσταση (αιτιολογική σκέψη 789, σημείο 5, πίνακας 18, και αιτιολογική σκέψη 798, σημείο 4, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

386    Η Google αμφισβητεί την εκτίμηση αυτή για τον λόγο ότι δεν διακρίνει μεταξύ προεγκατάστασης και προεπιλεγμένης ρύθμισης, δεδομένου ότι η μηχανή αναζήτησης της Yandex είναι «προεπιλεγμένη στο προεγκατεστημένο πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές», τα δε αποτελέσματα της προεγκατάστασης εξαρτώνται από την εν λόγω κατά προεπιλογή ρύθμιση (βλ. Econometric Data Report). Επίσης, θεωρεί ότι η εν λόγω ανάλυση ενέχει διάφορα μεθοδολογικά σφάλματα.

387    Εντούτοις, όπως υποστηρίζει η Επιτροπή, τέτοια διάκριση δεν απαιτείται για την εκτίμηση του περιεχομένου της εκτιθέμενης στην προσβαλλόμενη απόφαση εκτιμήσεως. Συγκεκριμένα, η εκτίμηση περιορίζεται στη διαπίστωση, λαμβανομένων υπόψη των διαφόρων σεναρίων που εξετάζονται στην ανάλυση Yandex, ότι, σε περίπτωση προεγκατάστασης και προεπιλεγμένης ρύθμισης (στήλες 4 και 5 του πίνακα 18), το μερίδιο αγοράς της εν λόγω μηχανής αναζήτησης είναι «τρεις φορές μεγαλύτερο» από το μερίδιο αγοράς χωρίς προεγκατάσταση (στήλη 1 του εν λόγω πίνακα). Από τα στοιχεία που περιλαμβάνονται στον εν λόγω πίνακα προκύπτει επίσης ότι το μερίδιο αγοράς της Yandex είναι μεγαλύτερο όταν η μηχανή αναζήτησης είναι προεγκατεστημένη υπό μορφή «widget» αναζήτησης στη δεύτερη οθόνη (στήλη 3 του εν λόγω πίνακα) από ό,τι σε περίπτωση μη υπάρξεως προεγκατάστασης.

388    Επομένως, μπορεί να γίνει επίκληση της ανάλυσης Yandex και των αποτελεσμάτων της που περιλαμβάνονται στον πίνακα 18 της προσβαλλομένης αποφάσεως προς στήριξη της διαπίστωσης ότι η προεγκατάσταση μιας εφαρμογής, συνδυαζόμενη ή όχι με προεπιλεγμένη ρύθμιση ή με προνομιακή τοποθέτηση, καθιστά δυνατή την επίτευξη καλύτερων αποτελεσμάτων.

389    Το γεγονός ότι η ανάλυση Yandex αφορά μόνο μία επιχείρηση και μόνον έναν μήνα ή ότι περιέχει, κατά την άποψη της Google, μεθοδολογικά σφάλματα, δεν την καθιστά αλυσιτελή, καθόσον η Επιτροπή την επικαλείται αποκλειστικώς και μόνον προς επιβεβαίωση άλλων στοιχείων που αφορούν τη σημασία της προεγκατάστασης ως καναλιού διανομής και την «προκατάληψη υπέρ του status quo» που αυτή συνεπάγεται.

390    Επιπλέον, επισημαίνεται συναφώς ότι οι δηλώσεις της Yahoo και της Qwant, οι οποίες αναφέρουν, κατ’ ουσίαν, ότι η προεγκατάσταση είναι ικανή να βελτιώσει τα αποτελέσματα των οικείων υπηρεσιών αναζήτησης (αιτιολογική σκέψη 789, σημείο 6, και αιτιολογική σκέψη 789, σημείο 7, της προσβαλλομένης αποφάσεως), δεν αμφισβητούνται από την Google.

–       Συμφωνία μεταξύ Microsoft και Verizon

391    Η προσβαλλόμενη απόφαση αναφέρεται επίσης στη συμφωνία μεταξύ Microsoft και Verizon του 2008 βάσει της οποίας η υπηρεσία γενικής αναζήτησης της Microsoft, Bing, ήταν προεγκατεστημένη, το 2010 και το 2011, παράλληλα με το Google Search σε έξι μοντέλα συσκευών Google Android, με τη δημιουργηθείσα εκ της συμφωνίας αυτής κίνηση να αντιπροσωπεύει το 15-25 % του συνολικού όγκου των αιτημάτων γενικής αναζήτησης που πραγματοποιήθηκαν στο Bing στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής. Το μερίδιο αγοράς του Bing στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά την περίοδο αυτή αυξήθηκε από σχεδόν μηδέν σε περίπου 1,5 % (αιτιολογική σκέψη 789, σημείο 8, και αιτιολογική σκέψη 798, σημείο 3, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

392    Η Google υποστηρίζει ότι οι διαπιστώσεις αυτές καταδεικνύουν τη σύγχυση μεταξύ των πλεονεκτημάτων της προεπιλεγμένης ρύθμισης και των πλεονεκτημάτων της προεγκατάστασης. Συγκεκριμένα, η Microsoft εξήγησε ότι η συγκεκριμένη συμφωνία της παρείχε τη δυνατότητα να εξασφαλίσει «τον ορισμό του Bing ως προεπιλεγμένης μηχανής αναζήτησης», δεδομένου ότι οι κινητές συσκευές «παρέχονταν με το Bing [ρυθμισμένο] ως προεπιλογή σε όλα τα σημεία εισόδου». Άλλωστε, η εν λόγω αύξηση δεν είναι ούτε «σημαντική» ούτε «διαρκής», ούτε μπορεί να αποδοθεί στην προεγκατάσταση, αλλά μόνο στην προεπιλεγμένη ρύθμιση.

393    Από την εξέταση της απάντησης της Microsoft στην ερώτηση 10.1 του αιτήματος παροχής πληροφοριών της 20ής Νοεμβρίου 2015, απευθυνόμενου προς τους παρόχους υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, διαπιστώνεται πράγματι ότι, από τις έξι μνημονευόμενες σε αυτήν συσκευές, η μία διέθετε ως προεπιλεγμένο το Bing σε όλα τα σημεία εισόδου, ενώ οι λοιπές πέντε διέθεταν, επιπλέον του Bing που ήταν προεπιλεγμένο, και την εφαρμογή Google Voice Search με εικονίδιο στην αρχική οθόνη. Επομένως, η Google βασίμως ισχυρίζεται ότι τα αποτελέσματα που επιτεύχθηκαν από την Microsoft εξαιτίας της εν λόγω συμφωνίας με τη Verizon οφείλονται στην προεπιλεγμένη ρύθμιση και όχι στην προεγκατάσταση στις συσκευές Google Android.

394    Ωστόσο, το γεγονός ότι δεν μπορεί να γίνει επίκληση της συμφωνίας αυτής για την τεκμηρίωση της σημασίας της προεγκατάστασης δεν αναιρεί τη σημασία της προεγκατάστασης για τους λόγους που εξέθεσε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση, λαμβανομένων υπόψη των διαφόρων, εξετασθέντων ανωτέρω, αποδεικτικών στοιχείων.

iii) Επί ορισμένων συγκρίσεων που διενεργήθηκαν στην προσβαλλόμενη απόφαση

395    Κατά δεύτερον, η Google επικρίνει ορισμένες συγκρίσεις που διενεργήθηκαν στην προσβαλλόμενη απόφαση.

–       Μελέτη FairSearch

396    Πρώτον, η προσβαλλόμενη απόφαση αναφέρεται στη μελέτη που πραγματοποίησε το 2017 για λογαριασμό της FairSearch ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ (ΗΠΑ) Marco Iansiti (στο εξής: μελέτη FairSearch), σύμφωνα με την οποία η χρήση έκαστης από τις εφαρμογές του συνόλου GMS, μεταξύ των οποίων και η εφαρμογή Google Search, είναι σημαντικά μεγαλύτερη στις συσκευές Google Android όπου οι εφαρμογές αυτές είναι προεγκατεστημένες από ό,τι στις συσκευές iOS όπου οι χρήστες είναι υποχρεωμένοι να τις μεταφορτώσουν. Η διαπίστωση αυτή στηρίχθηκε στα στοιχεία που παρέσχε η Microsοft σχετικά με τη μηνιαία χρήση των εφαρμογών αυτών στο Ηνωμένο Βασίλειο τον Φεβρουάριο του 2016. Συγκεκριμένα, το 17 % των χρηστών συσκευών iOS χρησιμοποιούσαν τη μεταφορτωμένη εφαρμογή Google Search, ενώ το 76 % των χρηστών συσκευών Android χρησιμοποιούσαν την προεγκατεστημένη εφαρμογή Google Search (αιτιολογικές σκέψεις 791 και 792, πίνακας 10, και γράφημα 19, και αιτιολογική σκέψη 799, σημείο 1, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

397    Η Google υποστηρίζει ότι οι συγκρίσεις που πραγματοποιούνται στη μελέτη FairSearch διαψεύδουν τον ισχυρισμό περί «προκατάληψης υπέρ του status quo», διότι καταδεικνύουν ότι τα μερίδιά της είναι παρεμφερή όσον αφορά τη χρήση των λειτουργιών αναζήτησης, τόσο στο Android, στο οποίο έχει εφαρμογή η MADA, όσο και στο iOS, στο οποίο δεν έχει εφαρμογή η MADA. Προς στήριξη του ισχυρισμού αυτού, η Google αναφέρεται, στην πραγματικότητα, σε δεδομένα διαφορετικά από εκείνα που εκτίθενται στη μελέτη FairSearch. Ειδικότερα, η Google τονίζει ότι η μελέτη FairSearch αφορά μόνον τη χρήση της εφαρμογής Google Search, και όχι τη χρήση της υπηρεσίας Google Search στο σύνολό της, η οποία όμως αποτελεί τη σχετική αγορά κατά την προσβαλλόμενη απόφαση (αιτιολογική σκέψη 323), ούτε τις αναζητήσεις που πραγματοποιούνται μέσω του προγράμματος περιήγησης. Εφόσον ληφθεί υπόψη η πρόσβαση μέσω του προγράμματος περιήγησης, το «εύρος» του Google Search στο Android και στο iOS δεν διαφέρει σημαντικά (βλ. αιτιολογική σκέψη 515, σημείο 3, και υποσημείωση υπ’ αριθ. 857 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Επομένως, εντός του συνολικού αυτού πλαισίου, η σύγκριση της χρήσης στο Android και στο iOS δεν επιβεβαιώνει την ύπαρξη «προκατάληψης υπέρ του status quo» λόγω της προεγκατάστασης, αλλά μάλλον τονίζει τη σημασία που έχει η πρόσβαση στο διαδίκτυο μέσω ενός προγράμματος περιήγησης.

398    Εντούτοις, αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Google, η διαπίστωση στην οποία κατέληξε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση βάσει των πορισμάτων της μελέτης FairSearch εξακολουθεί να ασκεί επιρροή για την εξέταση της πρώτης ομαδοποίησης. Συγκεκριμένα, η μελέτη αυτή λαμβάνει υπόψη μόνον τις πραγματοποιηθείσες αναζητήσεις μέσω της εφαρμογής Google Search και όχι εκείνες που πραγματοποιήθηκαν μέσω άλλων σημείων εισόδου στην υπηρεσία αναζήτησης, όπως οι εφαρμογές περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές (αιτιολογική σκέψη 799, σημείο 1, της προσβαλλομένης αποφάσεως), οι οποίες καλύπτονται από την εκτίμηση που διενεργήθηκε όσον αφορά τη δεύτερη ομαδοποίηση.

399    Πέραν αυτού, όπως υποστηρίζει η Επιτροπή, το ότι η χρήση της υπηρεσίας Google Search –και όχι της εφαρμογής Google Search– αποδεικνύεται παρεμφερής στις συσκευές Android και iOS, εξηγείται από το γεγονός ότι, καίτοι η Apple δεν προεγκαθιστά την εφαρμογή γενικής αναζήτησης στις συσκευές iOS, εντούτοις, ορίζει το Google Search ως προεπιλεγμένη υπηρεσία γενικής αναζήτησης στο Safari (βλ., ειδικότερα, αιτιολογική σκέψη 799, σημείο 2, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

400    Κατά συνέπεια, λαμβανομένων υπόψη των εν λόγω ιδιαιτεροτήτων, δεν μπορεί να γίνει δεκτό ότι η εξέταση των συγκρίσεων που πραγματοποιούνται στη μελέτη FairSearch ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο αυτές χρησιμοποιήθηκαν στην προσβαλλόμενη απόφαση όσον αφορά την ύπαρξη «προκατάληψης υπέρ του status quo».

–       Δεδομένα παρασχεθέντα από τη Microsoft και δεδομένα Netmarketshare

401    Δεύτερον, η προσβαλλόμενη απόφαση παραπέμπει στα δεδομένα που παρέσχε η Microsoft απαντώντας στην ερώτηση 13 του αιτήματος παροχής πληροφοριών της 10ης Απριλίου 2017, τα οποία συγκρίνουν τις γενικές αναζητήσεις που πραγματοποιούνται στις συσκευές Google Android, στις οποίες το Google Search είναι προεγκατεστημένο, και εκείνες που πραγματοποιούνται στις συσκευές Windows Mobile, στις οποίες το Bing έχει οριστεί ως προεπιλογή, στη Γαλλία, στη Γερμανία, στην Ιταλία, στην Ισπανία και στο Ηνωμένο Βασίλειο, από το 2014 έως το 2017. Βάσει των δεδομένων αυτών, το Google Search αντιπροσωπεύει ποσοστό [10-20] % έως [40-50] % των αιτημάτων γενικής αναζήτησης στις συσκευές Windows Mobile και [90-100] % των αιτημάτων γενικής αναζήτησης στις συσκευές Google Android (βλ. αιτιολογική σκέψη 793 και πίνακας 11 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

402    Η Google υποστηρίζει ότι η απουσία διάκρισης μεταξύ των αποτελεσμάτων, αντιστοίχως, της προεπιλεγμένης ρύθμισης και της προεγκατάστασης υπονομεύει τη χρησιμότητα των δεδομένων αυτών, δεδομένου ότι το Google Search δεν ήταν προεγκατεστημένο στις συσκευές Windows Mobile στις οποίες το Bing είχε «οριστεί ως προεπιλεγμένη υπηρεσία γενικής αναζήτησης» (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 793 και 840 της προσβαλλομένης αποφάσεως), ενώ η εν λόγω προεπιλεγμένη ρύθμιση δεν μπορούσε κατά κανόνα να τροποποιηθεί, σε αντίθεση με τις προεπιλεγμένες ρυθμίσεις αναζήτησης στις συσκευές Android. Επομένως, σημαντικό μέρος ή και το σύνολο της διαφοράς που αναφέρει η προσβαλλόμενη απόφαση μπορεί να οφείλεται στην προεπιλεγμένη ρύθμιση. Ο χαμηλός αριθμός μεταφορτώσεων των ανταγωνιστικών εφαρμογών γενικής αναζήτησης εξηγείται μάλλον από την προτίμηση των χρηστών στο Google Search (περίπου 95 % των χρηστών στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη Γαλλία και στη Γερμανία προτιμούν το Google, με βάση τα στοιχεία που υπέβαλε η Google στα τέλη του 2016). Συγκριτικά, από τα δεδομένα Netmarketshare προκύπτει ότι η διαφορά του μεριδίου της Google επί των αιτημάτων αναζήτησης μεταξύ συσκευών Android και συσκευών Windows Mobile είναι μικρότερη, με την πραγματική διαφορά να ανέρχεται σε μόλις 1 % (Data On Operating System Market Share: Mobile OS, Europe, 2015). Στην προσβαλλόμενη απόφαση στηλιτεύεται το γεγονός ότι η Google δεν παρέσχε τα ποσοτικά δεδομένα στα οποία στηρίζονταν οι στατιστικές αυτές (αιτιολογική σκέψη 799, σημείο 3), πλην όμως, κατά την Google, η Επιτροπή μπορούσε να ζητήσει να της χορηγηθούν τα δεδομένα αυτά.

403    Εντούτοις, ακόμη και αν γίνει δεκτό ότι μέρος της διαφοράς μεταξύ των μεριδίων επί των αιτημάτων αναζήτησης στις συσκευές Android και στις συσκευές Windows Mobile μπορεί να «αποδοθεί στην προεπιλεγμένη ρύθμιση στο προεγκατεστημένο πρόγραμμα περιήγησης» παρά στην προεγκατάσταση, τα παρασχεθέντα από τη Microsoft δεδομένα διατηρούν τη λυσιτέλειά τους. Συγκεκριμένα, τα δεδομένα αυτά αντικατοπτρίζουν τις διαφορές μεταξύ των συσκευών που είναι εξοπλισμένες με το ΛΣ Android και με το σύνολο GMS και των συσκευών που είναι εξοπλισμένες με το ΛΣ Windows Mobile: οι πρώτες διαθέτουν προεγκατεστημένη την εφαρμογή της υπηρεσίας αναζήτησης Google Search, ενώ οι δεύτερες έχουν ως προεπιλεγμένη την υπηρεσία αναζήτησης Bing.

404    Όσον αφορά τα δεδομένα Netmarketshare, τα οποία προσκομίζει και επικαλείται η Google προκειμένου να καταδείξει ότι η διαφορά μεταξύ των μεριδίων της στις συσκευές Android και Windows Mobile είναι μικρή και ανέρχεται σε 1 %, πρέπει, καταρχάς, να επισημανθεί ότι τα δεδομένα αυτά είναι συνοπτικά. Παρουσιάζονται υπό μορφή ενός γραφήματος και ενός πίνακα χωρίς επεξηγήσεις. Ειδικότερα, όπως επισημαίνει η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 799, σημείο 3 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ελλείψει πληροφοριών σχετικά με τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν για τον καθορισμό των συσκευών που ελήφθησαν υπόψη για την εκτίμηση των μεριδίων επί των αιτημάτων αναζήτησης στις εξοπλισμένες με το ΛΣ Windows Mobile συσκευές, είναι δύσκολο να εκτιμηθεί το αληθές περιεχόμενο των δεδομένων που μνημονεύονται στη στήλη «Windows Phone». Ομοίως, όπως επίσης εκθέτει η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 799, σημείο 3, της προσβαλλομένης αποφάσεως, τα δεδομένα Netmarketshare αντικρούονται από άλλα στοιχεία που παρείχαν η Microsoft και η Google κατά τη διάρκεια της διοικητικής διαδικασίας, τα οποία επιβεβαιώνουν την παραδοχή της προσβαλλομένης αποφάσεως ότι το μερίδιο της Google επί των γενικών αναζητήσεων που πραγματοποιούνται στις συσκευές Android, στις οποίες είναι προεγκατεστημένη η εφαρμογή Google Search, είναι μεγαλύτερο από ό,τι στις συσκευές Windows Mobile, στις οποίες η εφαρμογή αυτή δεν είναι προεγκατεστημένη.

–       Σύγκριση των εσόδων της Google από τις συσκευές Android και iOS

405    Τρίτον, η προσβαλλόμενη απόφαση αναφέρεται σε σύγκριση των παγκοσμίων εσόδων της Google από τις συσκευές Android και τις συσκευές iOS (αιτιολογική σκέψη 794 και πίνακας 12) για τα έτη 2014 έως 2016, διενεργηθείσα βάσει στοιχείων παρασχεθέντων από την Google, από την οποία προκύπτει ότι η Google αποκομίζει σημαντικά μεγαλύτερα έσοδα από τη χρήση της δικής της εφαρμογής γενικής αναζήτησης Google Search στο Android από ό,τι στο iOS (+71 % το 2014, +134 % το 2015 και +193 % το 2016), ενώ τα συνολικά έσοδα από αναζητήσεις ανέρχονταν σε παρόμοιο επίπεδο μεταξύ Android και iOS (+3 % το 2014, +22 % το 2015 και +28 % το 2016).

406    Η Google υποστηρίζει ότι η σύγκριση αυτή ενέχει το ελάττωμα ότι δεν λαμβάνει υπόψη τις αναζητήσεις που πραγματοποιούνται μέσω προγράμματος περιήγησης. Εάν λαμβάνονταν υπόψη οι αναζητήσεις αυτές, ο πίνακας 12 της προσβαλλομένης αποφάσεως θα καταδείκνυε ότι τα συνολικά έσοδα της Google από αναζητήσεις που πραγματοποιούνται στο iOS ήταν μεγαλύτερα σε σχέση με τα έσοδα από το Android, μολονότι η εφαρμογή Google Search δεν είναι προεγκατεστημένη στα iPhone. Επιπλέον, η Apple δεν διαθέτει το Safari στο Android. Επομένως, αναπόφευκτα το μερίδιο του Chrome είναι μικρότερο στο iOS.

407    Εντούτοις, όπως επισημαίνει η Επιτροπή, από τα παρασχεθέντα εκ μέρους της Google στοιχεία προκύπτει ότι τα έσοδα που δημιουργούνται από την εφαρμογή Google Search είναι υψηλότερα στις συσκευές GMS, στις οποίες είναι προεγκατεστημένη η εφαρμογή Google Search, απ’ ό,τι στις συσκευές iOS, στις οποίες δεν είναι προεγκατεστημένη καμία εφαρμογή γενικής αναζήτησης, συμπεριλαμβανομένου του Google Search. Δεδομένου δε ότι το συγκεκριμένο τμήμα της αποφάσεως αφορά την πρώτη ομαδοποίηση, δεν απαιτείται να συμπεριληφθούν σε αυτό τα έσοδα από την εφαρμογή της δεύτερης ομαδοποίησης. Γενικότερα, και σε αυτήν την περίπτωση, τα εν λόγω δεδομένα συγκρίνουν καταστάσεις στις οποίες η επίμαχη υπηρεσία γενικής αναζήτησης, εν προκειμένω το Google Search, τυγχάνει είτε προεγκατάστασης της εφαρμογής Google Search στο Google Android, είτε ορισμού του Google Search ως προεπιλεγμένου στο πρόγραμμα περιήγησης Safari.

408    Επομένως, πρέπει να απορριφθεί η αιτίαση της Google σχετικά με τη διενεργηθείσα στην προσβαλλόμενη απόφαση σύγκριση μεταξύ των εσόδων της από τις συσκευές Android και εκείνων από τις συσκευές iOS.

iv)    Επί ορισμένων στοιχείων σχετικών με το Chrome

409    Κατά τρίτον, η Google υποστηρίζει ότι η διαπίστωση ότι το Safari αποφέρει μεγαλύτερα έσοδα στο iOS σε σχέση με τα έσοδα που αποφέρει το Chrome (αιτιολογική σκέψη 907 της προσβαλλομένης αποφάσεως) ενέχει και αυτή σύγχυση μεταξύ προεγκατάστασης και προεπιλεγμένης ρύθμισης, καθώς και ότι η έρευνα γνώμης Opera (βλ. αιτιολογική σκέψη 905, σημείο 3, της προσβαλλομένης αποφάσεως) δεν αποδεικνύει την ύπαρξη περιοριστικών αποτελεσμάτων.

–       Σύγκριση μεταξύ των εσόδων της Google μέσω του Safari και μέσω του Chrome

410    Πρώτον, η προσβαλλόμενη απόφαση μνημονεύει σύγκριση των παγκοσμίων εσόδων της Google από τις αναζητήσεις που πραγματοποιούνται μέσω του Safari, το οποίο είναι προεγκατεστημένο στις συσκευές iOS, και μέσω του Chrome, το οποίο δεν είναι προεγκατεστημένο στις συσκευές αυτές. Η σύγκριση αυτή, η οποία διενεργήθηκε με βάση στοιχεία παρασχεθέντα από την Google, καταδεικνύει ότι η Google αποκομίζει περισσότερα έσοδα μέσω του Safari απ’ ό,τι μέσω του Chrome στις συσκευές iOS (+ 2457 % το 2014, + 1988 % το 2015 και + 1883 % το 2016) (βλ. αιτιολογική σκέψη 907 και πίνακας 16 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Για το έτος 2016, σε σύγκριση με τα 258 εκατομμύρια προεγκαταστάσεις του Safari, οι μεταφορτώσεις του Chrome στις συσκευές iOS ήταν μόνο 40 εκατομμύρια (αιτιολογική σκέψη 912, σημείο 2, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

411    Η Google υποστηρίζει ότι η διαπίστωση αυτή, δηλαδή ότι το Safari αποφέρει περισσότερα έσοδα στο iOS απ’ ό,τι το Chrome στις ίδιες συσκευές (αιτιολογική σκέψη 907 της προσβαλλόμενης αποφάσεως), συγχέει την προεγκατάσταση με την προεπιλεγμένη ρύθμιση. Συγκεκριμένα, η Apple ορίζει το δικό της πρόγραμμα περιήγησης Safari ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης σε όλες τις συσκευές iOS, γεγονός που δεν λαμβάνει υπόψη η προσβαλλόμενη απόφαση. Είναι δε αδύνατον, όταν λαμβάνονται υπόψη αποδεικτικά στοιχεία που αφορούν συνδυασμό προεγκατάστασης, προνομιακής τοποθέτησης και προεπιλεγμένης ρύθμισης, να διαχωρισθούν κατ’ ορθό τρόπο τα αποτελέσματα της προεγκατάστασης.

412    Εντούτοις, η παρατήρηση αυτή δεν καθιστά άνευ σημασίας τη σύγκριση μεταξύ των εσόδων που αποκομίζει η Google στις συσκευές iOS από αιτήματα αναζήτησης μέσω του Safari και μέσω του Google Chrome. Συγκεκριμένα, η σύγκριση αυτή διενεργήθηκε λαμβανομένων υπόψη των ιδιαιτεροτήτων των εν λόγω προγραμμάτων περιήγησης στις συσκευές iOS: το πρώτο είναι το μόνο προεγκατεστημένο, ενώ το δεύτερο πρέπει να μεταφορτωθεί στις συσκευές. Επιπλέον, οι χρήστες δεν μεταφορτώνουν το Google Chrome παρά μόνο σε μικρό ποσοστό συσκευών iOS (15 % το 2016) (αιτιολογική σκέψη 912, σημείο 2, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

413    Επομένως, πρέπει να απορριφθεί η αιτίαση της Google όσον αφορά τη διενεργηθείσα στην προσβαλλόμενη απόφαση σύγκριση των εσόδων της που δημιουργούνται μέσω του Safari και μέσω του Chrome.

–       Έρευνα γνώμης Opera

414    Δεύτερον, η προσβαλλόμενη απόφαση αναφέρεται σε έρευνα γνώμης διενεργηθείσα από την Opera (βλ. αιτιολογική σκέψη 905, σημείο 3), στην οποία διαλαμβάνεται, αφενός, ότι το 2013, το 72 % των 1 500 ερωτηθέντων στη Γερμανία, στην Πολωνία και στο Ηνωμένο Βασίλειο χρησιμοποιούσαν το προεγκατεστημένο στις έξυπνες κινητές συσκευές τους πρόγραμμα περιήγησης, και αφετέρου, ότι το 16 % των ατόμων αυτών δεν λάμβαναν υπόψη παράγοντες όπως η ποιότητα, η ευκολία χρήσης, η ταχύτητα, η ασφάλεια ή λοιπά χαρακτηριστικά, αλλά εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούν το πρόγραμμα περιήγησης απλώς και μόνο διότι ήταν προεγκατεστημένο.

415    Η Google υπενθυμίζει ότι η ερώτηση που είχε τεθεί στο πλαίσιο της συγκεκριμένης έρευνας γνώμης ήταν η εξής: «[Ε]πιλέγοντας το πρόγραμμα περιήγησης που χρησιμοποιείτε πιο συχνά/κατά κανόνα, ποιους παράγοντες λάβατε υπόψη;». Για τη θεμελίωση των παραδοχών της, η προσβαλλόμενη απόφαση στηρίζεται στους χρήστες που επέλεξαν την απάντηση ότι «χρησιμοποι[ούσαν] απλώς το πρόγραμμα περιήγησης που παρεχόταν με το κινητό [τους] τηλέφωνο». Κατά την Google, η επιλογή αυτή δεν διακρίνει τους χρήστες ανάλογα με το αν επέλεξαν πρόγραμμα περιήγησης επειδή ήταν προεγκατεστημένο ή επειδή είχε οριστεί ως προεπιλεγμένο. Σε πολλές δε απαντήσεις είχε προστεθεί ως σχόλιο ότι το χρησιμοποιούμενο πρόγραμμα περιήγησης ήταν το «προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης του τηλεφώνου». Επίσης, όπως καταδεικνύουν τα δεδομένα της έρευνας που παρέσχε η Opera (απάντηση στο αίτημα παροχής πληροφοριών της 15ης Δεκεμβρίου 2015), στην πράξη, μόνον 70 από τους 500 συμμετέχοντες (14 %) επέλεξαν την μνημονευόμενη στην προσβαλλόμενη απόφαση απάντηση. Στην πραγματικότητα, ο αριθμός αυτός μπορεί να είναι ακόμη μικρότερος: 18 από τους εν λόγω 70 χρήστες φαίνεται ότι αναφέρονταν σε συσκευές iOS και όχι σε συσκευές Android, δεδομένου ότι δήλωσαν ότι χρησιμοποιούσαν ως πρόγραμμα περιήγησης το Safari, το οποίο δεν είναι διαθέσιμο στο Android. Το υπόλοιπο 86 % των ερωτηθέντων ανέφερε παράγοντες όπως η ταχύτητα, η ευκολία χρήσης, η ασφάλεια, η κατανάλωση δεδομένων και άλλους παράγοντες σχετιζόμενους με την ποιότητα. Επίσης, είναι εσφαλμένο να θεωρηθεί ότι υπήρχε μόνον ένα πρόγραμμα περιήγησης που «παρεχόταν με» το τηλέφωνο, δεδομένου ότι, στην πράξη, οι ΚΠΕ προεγκαθιστούν κατά κανόνα δύο ή περισσότερα προγράμματα περιήγησης.

416    Εντούτοις, όπως υποστηρίζει η Επιτροπή, ακόμη και αν η έρευνα γνώμης Opera δεν διαχωρίζει τα αποτελέσματα της προεγκατάστασης από τα αποτελέσματα της προεπιλεγμένης ρύθμισης, οι λόγοι για τους οποίους οι ερωτηθέντες χρησιμοποιούσαν το πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο «που παρεχόταν με το κινητό τηλέφωνο» μπορούν, τουλάχιστον εν μέρει, να αποδοθούν στο γεγονός της προεγκατάστασης του εν λόγω προγράμματος περιήγησης από τους ΚΠΕ. Η συγκεκριμένη έρευνα γνώμης προσδιορίζει το πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές που χρησιμοποιούν οι χρήστες «πιο συχνά» για να πραγματοποιήσουν αναζητήσεις στο διαδίκτυο μέσω των συσκευών τους. Όσον αφορά τις τρεις χώρες του ΕΟΧ (Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο και Πολωνία) που περιλαμβάνονταν στο δείγμα των 1 500 χρηστών, αφενός μεν, 853 χρήστες (57 %) ανέφεραν το Chrome ή το Safari ως το πρόγραμμα περιήγησης που χρησιμοποιούσαν πιο συχνά –πρόκειται για τα προγράμματα περιήγησης που είναι προεγκατεστημένα σε όλες τις συσκευές GMS και iOS αντιστοίχως– αφετέρου δε, 232 χρήστες (15 %) απάντησαν ότι χρησιμοποιούσαν τα προεπιλεγμένα προγράμματα περιήγησης (ήτοι το Chrome στις συσκευές GMS και το Safari στις συσκευές iOS).

417    Επομένως, πρέπει να απορριφθεί η αιτίαση της Google όσον αφορά τη μνεία των αποτελεσμάτων της έρευνας γνώμης Opera στην προσβαλλόμενη απόφαση.

418    Συμπερασματικώς, τα διάφορα επιχειρήματα που προβάλλει η Google για την αντίκρουση του πλεονεκτήματος που παρέχει η προεγκατάσταση των εφαρμογών Google Search και Chrome στις συσκευές Google Android δεν μπορούν να κλονίσουν τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε η Επιτροπή βάσει των διαφόρων στοιχείων που εκτίθενται σχετικώς στην προσβαλλόμενη απόφαση.

β)      Επί της δυνατότητας των ΚΠΕ να προεγκαθιστούν ή να ορίζουν ως προεπιλεγμένες ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης

1)      Προσβαλλόμενη απόφαση

419    Στην προσβαλλόμενη απόφαση διατυπώνεται η εκτίμηση ότι το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που παρέχουν οι περί προεγκατάστασης όροι της MADA δεν μπορεί να αντισταθμιστεί από τους ανταγωνιστικούς παρόχους υπηρεσιών γενικής αναζήτησης μέσω άλλων συμφωνιών προεγκατάστασης για τους εξής λόγους (αιτιολογική σκέψη 833 της προσβαλλομένης αποφάσεως):

–        γενικώς, οι ΚΠΕ δεν επιθυμούν να εγκαταστήσουν άλλη εφαρμογή γενικής αναζήτησης· τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι τα επιπλέον έσοδα που θα προέκυπταν από την προσθήκη μιας τέτοιας εφαρμογής θα ήταν αρκετά χαμηλά, στο κόστος των διαπραγματεύσεων για τη σύναψη τέτοιων συμφωνιών και στον κίνδυνο που ενέχει η ύπαρξη δύο ίδιων εφαρμογών, η οποία μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την εμπειρία του χρήστη ή να προκαλέσει προβλήματα χώρου αποθήκευσης· το ίδιο ισχύει mutatis mutandis και για τα προγράμματα περιήγησης (αιτιολογικές σκέψεις 824 έως 829, 933 και 934 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        η MADA εμποδίζει τους ΚΠΕ και τους ΦΕΚΔ να προβούν σε αποκλειστική προεγκατάσταση άλλης εφαρμογής υπηρεσιών γενικής αναζήτησης στις συσκευές Google Android (αιτιολογικές σκέψεις 830 έως 832 της προσβαλλομένης αποφάσεως)· επιπλέον, ακόμη και αν ένα πρόγραμμα περιήγησης ανταγωνιστικό του Chrome μπορούσε να προεγκατασταθεί, δεν θα μπορούσε να οριστεί ως προεπιλεγμένο (αιτιολογική σκέψη 935 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

–        οι συναφθείσες με τους ΚΠΕ και τους ΦΕΚΔ συμφωνίες RSA, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα την αποκλειστική προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search στο [50-60 %] έως [80-90 %] του συνόλου των συσκευών Google Android εντός του ΕΟΧ, εμπόδιζαν και τους ανταγωνιστές της Google να προεγκαταστήσουν άλλη εφαρμογή υπηρεσίας γενικής αναζήτησης παράλληλα με την εφαρμογή της Google στις συσκευές αυτές (αιτιολογική σκέψη 833 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        ο αριθμός των προεγκαταστάσεων ανταγωνιστικών προγραμμάτων περιήγησης σε συσκευές Google Android είναι σημαντικά χαμηλότερος από τον αριθμό των προεγκαταστάσεων του Google Chrome (αιτιολογική σκέψη 936 και πίνακας 19 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

420    Ως εκ τούτου, το Bing, ο κύριος ανταγωνιστής του Google Search, δεν κατέστη δυνατόν να προεγκατασταθεί στις συσκευές Google Android μεταξύ 2011 και 2016, με εξαίρεση ένα και μόνο μοντέλο συσκευής που διατίθεται εμπορικά στις Ηνωμένες Πολιτείες από το 2011 (αιτιολογική σκέψη 834 και αιτιολογική σκέψη 789, σημείο 8, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

2)      Συνοπτική έκθεση της επιχειρηματολογίας των διαδίκων

421    Η Google ισχυρίζεται ότι οι περί προεγκατάστασης όροι της MADA δεν εμπόδιζαν τους ΚΠΕ να παράσχουν την ίδια προεγκατάσταση με εκείνη του Google Search και του Chrome και για τις ανταγωνιστικές υπηρεσίες αναζήτησης και τα ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης σε όλες τις συσκευές Android. Μάλιστα ήταν δυνατόν να εξασφαλιστούν μεγαλύτερες δυνατότητες προώθησης από εκείνες των προϊόντων της Google, δεδομένου ότι οι ΚΠΕ μπορούσαν να ορίσουν ένα άλλο πρόγραμμα περιήγησης εκτός του Chrome ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης και τις ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης ως προεπιλεγμένες σε αυτά τα προεγκατεστημένα προγράμματα περιήγησης. Επιπλέον, μολονότι το Google Search ήταν προεπιλεγμένο στη γραμμή διεύθυνσης (URL) του Chrome, οι χρήστες εξακολουθούσαν να έχουν τη δυνατότητα να αντικαταστήσουν τη συγκεκριμένη υπηρεσία αναζήτησης με την υπηρεσία ενός ανταγωνιστή. Συνεπώς, οι επίμαχες πρακτικές δεν θα μπορούσαν να περιορίσουν τον ανταγωνισμό.

422    Ειδικότερα, κατά την Google, η παραδοχή ότι οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ δεν επιθυμούσαν ανταγωνιστικές εφαρμογές στις συσκευές Android διαψεύδεται από τις πρακτικές τους, είτε πρόκειται για τις υπηρεσίες γενικής αναζήτησης και τα προγράμματα περιήγησης είτε για άλλα είδη εφαρμογών. Ομοίως, η συλλογιστική περί των συμφωνιών RSA αντιτίθεται στην παραδοχή ότι οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ δεν έχουν κανένα συμφέρον να προεγκαταστήσουν εφαρμογές αναζήτησης και περιήγησης παράλληλα με τις εφαρμογές της Google (αιτιολογικές σκέψεις 824 έως 829, 933 και 934, συγκριτικά με την αιτιολογική σκέψη 1208, σημείο 1, και τις αιτιολογικές σκέψεις 1213, 1214, 1219 και 1220 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Επιπλέον, ουδείς από τους τέσσερις λόγους στους οποίους η Επιτροπή στηρίζει τη διαπίστωση ότι οι ΚΠΕ δεν επιθυμούσαν να προεγκαταστήσουν τις ανταγωνιστικές εφαρμογές παράλληλα με τις εφαρμογές Google, ήτοι τα εμπόδια που σχετίζονται με την «εμπειρία χρήστη», τα προβλήματα χώρου αποθήκευσης, το κόστος της συναλλαγής και η έλλειψη οικονομικού οφέλους από την προεγκατάσταση, δεν επιβεβαιώνεται από επαρκή αποδεικτικά στοιχεία.

423    Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι οι ανταγωνιστές δεν μπορούν να αντισταθμίσουν, μέσω συμφωνιών προεγκατάστασης, το σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που εξασφαλίζει η Google χάρη στην προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search και του Google Chrome σε όλες σχεδόν τις συσκευές Google Android που πωλούνται εντός του ΕΟΧ.

3)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

i)      Προκαταρκτικές παρατηρήσεις

424    Προκαταρκτικώς, επισημαίνεται ότι με την αιτίαση αυτή η Google υποστηρίζει, κατ’ ουσίαν, ότι οι περί προεγκατάστασης όροι της MADA δεν εμπόδιζαν τους ΚΠΕ να παράσχουν την ίδια προεγκατάσταση με εκείνη του Google Search και του Chrome και για τις ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης και τα ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης στις πωλούμενες εντός του ΕΟΧ συσκευές Google Android.

425    Η Επιτροπή δεν αμφισβητεί στην προσβαλλόμενη απόφαση ότι η MADA επέτρεπε στους ΚΠΕ να προεγκαταστήσουν εφαρμογές ανταγωνιστικές του Google Search και του Chrome. Επομένως, οι ανταγωνιστές της Google, μπορούσαν, κατ’ αρχήν, να προτείνουν στους ΚΠΕ τους ίδιους όρους προεγκατάστασης για τις δικές τους εφαρμογές με τους προβλεπόμενους από τη MADA. Σύμφωνα με τη MADA, η από κοινού εγκατάσταση ήταν δυνατή.

426    Αντιθέτως, η προσβαλλόμενη απόφαση επισημαίνει, αφενός μεν, ότι η MADA «εμποδίζει» τους ΚΠΕ να προεγκαταστήσουν αποκλειστικώς τέτοιες εφαρμογές αντί των Google Search και Chrome (αιτιολογική σκέψη 832 της προσβαλλομένης αποφάσεως), αφετέρου δε, ότι οι RSA επιβάλλουν στους ΚΠΕ και στους ΦΕΚΔ την αποκλειστική προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search στις συσκευές που καλύπτονται από τις εν λόγω συμφωνίες, ήτοι διαχρονικά στο [80-90 %] έως [50-60 %] των πωλούμενων εντός του ΕΟΧ συσκευών Google Android (αιτιολογική σκέψη 833 της προσβαλλομένης αποφάσεως), συμπεριλαμβανόμενων τόσο των RSA ανά χαρτοφυλάκιο όσο και των RSA ανά συσκευή, όπως επιβεβαίωσε η Επιτροπή απαντώντας στα μέτρα οργανώσεως της διαδικασίας.

427    Στο πλαίσιο αυτό, λαμβανομένων υπόψη των μεριδίων αγοράς και της εξέλιξής τους από το 2011, όσον αφορά το Google Search, και από το 2012, όσον αφορά το Chrome, έως την έκδοση της προσβαλλομένης αποφάσεως, η συζήτηση σχετικά με τις παρεχόμενες στους ανταγωνιστές δυνατότητες αντιστάθμισης του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος που απορρέει από τους περί προεγκατάστασης όρους της MADA παραμένει κυρίως θεωρητική. Συγκεκριμένα, στην πράξη, οι πάροχοι ανταγωνιστικών εφαρμογών δεν ήταν σε θέση να αντισταθμίσουν, μέσω συμφωνιών προεγκατάστασης, το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που εξασφάλιζε για λογαριασμό της η Google χάρη στην προεγκατάσταση των Google Search και Chrome πρακτικώς στο σύνολο των πωλούμενων εντός του ΕΟΧ συσκευών Google Android. Όπως επισημαίνεται στην προσβαλλόμενη απόφαση, η προεγκατάσταση ανταγωνιστικών εφαρμογών γενικής αναζήτησης και προγραμμάτων περιήγησης δεν μπορεί να συγκριθεί, από άποψη εύρους, με την προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search και του Google Chrome (βλ. αιτιολογική σκέψη 940 της προσβαλλομένης αποφάσεως για τις εφαρμογές περιήγησης).

428    Συναφώς, επιβάλλεται να γίνει διάκριση μεταξύ των θεωρητικών υποθέσεων περί ανταγωνισμού και της πραγματικής κατάστασης, κατά την οποία οι ανταγωνιστικές εναλλακτικές επιλογές περί των οποίων κάνει λόγο η Google φαίνονται ελάχιστα αξιόπιστες ή άνευ πραγματικής επιρροής λόγω της «προκατάληψης υπέρ του status quo» που προκαλούν οι περί προεγκατάστασης όροι της MADA και των συνεπειών που συνεπάγονται οι όροι αυτοί αθροιστικά με τις λοιπές συμφωνίες της Google, μεταξύ των οποίων και οι RSA.

429    Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο αυτό πρέπει να εξεταστεί η επιχειρηματολογία της Google κατά την οποία, παρά τους όρους περί προεγκατάστασης της MADA, οι ΚΠΕ εξακολουθούσαν να έχουν το δικαίωμα να συνομολογήσουν τους ίδιους όρους περί προεγκατάστασης με εκείνους που ίσχυαν για το Google Search και το Chrome, και όσον αφορά τις ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης και τα ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης στις πωλούμενες εντός του ΕΟΧ συσκευές Google Android. Η επιχειρηματολογία αυτή αφορά, καταρχάς, την προεγκατάσταση ανταγωνιστικών εφαρμογών, εν συνεχεία, την προβαλλόμενη αντίφαση μεταξύ της συλλογιστικής περί των συμφωνιών RSA και της παραδοχής ότι η προεγκατάσταση ανταγωνιστικών εφαρμογών δεν ήταν συμφέρουσα και, τέλος, το συμφέρον των ΚΠΕ για την προεγκατάσταση ανταγωνιστικών εφαρμογών.

ii)    Επί της προεγκατάστασης ανταγωνιστικών εφαρμογών

430    Κατά πρώτον, πρέπει να σημειωθεί ότι η σχετική επιχειρηματολογία της Google επικεντρώνεται περισσότερο στην κατάσταση των προγραμμάτων περιήγησης παρά στην κατάσταση των εφαρμογών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Η επιχειρηματολογία αυτή εξετάζει, καταρχάς, την εφαρμογή Google Search και τις ανταγωνιστικές εφαρμογές, εν συνεχεία, το πρόγραμμα περιήγησης Chrome και τους ανταγωνιστές του και, τέλος, τις λοιπές εφαρμογές.

–       Επί της εφαρμογής Google Search και των ανταγωνιστών της

431    Όσον αφορά τις εφαρμογές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, η Google αμφισβητεί μόνον την αναφορά περί του Bing, το οποίο, από το 2011 έως το 2016, δεν κατέστη δυνατόν να προεγκατασταθεί παρά μόνο σε ένα μοντέλο συσκευής Google Android που διατέθηκε εμπορικά στην αγορά των Ηνωμένων Πολιτειών το 2011 (αιτιολογική σκέψη 834 και αιτιολογική σκέψη 789, σημείο 8, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

432    Κατά την Google, το γεγονός ότι το Bing δεν κατέστη δυνατόν να προεγκατασταθεί σε πωλούμενες εντός του ΕΟΧ συσκευές Google Android δεν οφειλόταν στους όρους περί προεγκατάστασης της MADA, αλλά μάλλον στην έλλειψη τοπικού προγραμματισμού του Bing για την πλειονότητα των χωρών του ΕΟΧ.

433    Εντούτοις, πρέπει να επισημανθεί, όπως σημειώνει και η Επιτροπή, ότι οι ανταγωνιστές της Google σπανίως μπορούσαν να προεγκαταστήσουν σε συσκευές τη δική τους εφαρμογή γενικής αναζήτησης επιπλέον της εφαρμογής Google Search. Εν πάση δε περιπτώσει, τούτο αφορούσε μόνον ένα μικρό ποσοστό των συσκευών των εν λόγω ΚΠΕ, κυρίως εντός του ΕΟΧ.

434    Ειδικότερα, η προσβαλλόμενη απόφαση κάνει λόγο μόνο για δύο περιπτώσεις «προεγκατάστασης» ανταγωνιστικής εφαρμογής γενικής αναζήτησης, τούτο δε σε περιπτώσεις όπου ο ΚΠΕ δεν είχε συνάψει ή δεν δεσμευόταν πλέον από RSA με την Google (αιτιολογική σκέψη 1219 της προσβαλλομένης αποφάσεως), και συγκεκριμένα:

–        για μια συμφωνία κατανομής εσόδων μεταξύ Microsoft και ZTE του Φεβρουαρίου 2017 για την πώληση ορισμένων συσκευών Google Android παγκοσμίως, συμπεριλαμβανομένου του ΕΟΧ, με το Bing ως προεπιλεγμένο στο πρόγραμμα περιήγησης της ZTE, καθώς και για την πώληση ορισμένων ποσοτήτων συσκευών Google Android με προεγκατεστημένη στις συσκευές αυτές την εφαρμογή γενικής αναζήτησης Bing (αιτιολογική σκέψη 1219, σημείο 1, της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        για μια συμφωνία κατανομής εσόδων μεταξύ της Yandex και δύο ΚΠΕ για την πώληση συσκευών Google Android παγκοσμίως, συμπεριλαμβανομένου μικρού αριθμού συσκευών εντός του ΕΟΧ, στις οποίες είχαν προεγκατασταθεί το «widget» της υπηρεσίας γενικής αναζήτησης Yandex και σύνδεσμοι προς την αρχική σελίδα της Yandex στο προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης (αιτιολογική σκέψη 1219, σημείο 2, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

435    Επιπλέον, ο λόγος που επικαλείται η Google σχετικά με το Bing δεν συνιστά εύλογη εξήγηση της αδυναμίας της Microsoft να πείσει τους ΚΠΕ να προεγκαταστήσουν την εφαρμογή αυτή στις συσκευές Google Android. Συγκεκριμένα, η έλλειψη τοπικού προγραμματισμού δεν αφορούσε όλες τις χώρες του ΕΟΧ, ενώ ακόμη και στις χώρες όπου η εφαρμογή αυτή μπορούσε να ρυθμιστεί με βάση την τοποθεσία, όπως στο Ηνωμένο Βασίλειο ή στη Γερμανία, οι ΚΠΕ δεν προεγκατέστησαν την εφαρμογή Bing. Ομοίως, οι ΚΠΕ δεν προεγκατέστησαν την εφαρμογή Seznam στις συσκευές τους στην Τσεχική Δημοκρατία, παρά το γεγονός ότι οι αλγόριθμοι γενικής αναζήτησης της εφαρμογής αυτής είχαν δημιουργηθεί με βάση την τσεχική γλώσσα (βλ. αιτιολογική σκέψη 682 και αιτιολογική σκέψη 814, σημείο 4, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

436    Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι, αντιθέτως προς ό,τι ισχυρίζεται η Google, οι πάροχοι ανταγωνιστικών του Google Search υπηρεσιών γενικής αναζήτησης δεν ήταν σε θέση να αντισταθμίσουν το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που παρείχαν οι όροι περί προεγκατάστασης της MADA.

–       Επί του προγράμματος περιήγησης Chrome και των ανταγωνιστών του

437    Όσον αφορά τα προγράμματα περιήγησης, η Google επικαλείται διάφορα στοιχεία προς στήριξη του ισχυρισμού της ότι οι περί προεγκατάστασης όροι της MADA δεν εμπόδιζαν τους ΚΠΕ να παράσχουν στα ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης τους ίδιους όρους περί προεγκατάστασης με αυτούς που είχαν συνομολογήσει για το Google Search και το Chrome:

–        η προσβαλλόμενη απόφαση αναφέρει ότι, μεταξύ 2013 και 2016, ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης ήταν προεγκατεστημένα παράλληλα με το Chrome σε περίπου 60 % των συσκευών Android (αιτιολογική σκέψη 936 και πίνακας 19)· επομένως, κατά την Google, ο αριθμός των εν λόγω προεγκαταστάσεων ανταγωνιστικών προγραμμάτων περιήγησης δεν είναι «σαφώς χαμηλότερος από τον αριθμό των προεγκαταστάσεων του Google Chrome σε συσκευές Google Android».

–        η προεγκατάσταση ενός δευτέρου προγράμματος περιήγησης θα μπορούσε να αποφέρει μεγαλύτερο μερίδιο εσόδων από αναζητήσεις σε σχέση με την προβλεπόμενη από τη MADA προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search ή του Chrome· τούτο προκύπτει από τα ακόλουθα αποδεικτικά στοιχεία: η Samsung άρχισε το 2016 να προεγκαθιστά το δικό της πρόγραμμα περιήγησης στις συσκευές της τοποθετώντας το σε καλύτερη θέση από το Chrome, με το πρόγραμμα αυτό περιήγησης να αντιπροσωπεύει το 38,4 % των εσόδων του Google Search εντός του ΕΟΧ στις συσκευές Samsung Galaxy S6, ξεπερνώντας την εφαρμογή Google Search (38,1 %) και το Chrome (23,3 %) (αιτιολογική σκέψη 949 της προσβαλλομένης αποφάσεως)· η Huawei ανέφερε το 2015 ότι «το πρόγραμμα περιήγησης Huawei [ήταν] προ-φορτωμένο σε όλα τα έξυπνα κινητά τηλέφωνα Huawei στην αγορά του ΕΟΧ ως το προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης του συστήματος» (Huawei, 14 Δεκεμβρίου 2015), ενώ η HTC ανέφερε το 2015 ότι το δικό της πρόγραμμα περιήγησης, το HTC Internet, ήταν προεγκατεστημένο στις συσκευές της και ότι δεν υπήρξαν «σημαντικές συνέπειες» από την εκ μέρους της Google προσθήκη του Chrome στο σύνολο GMS το 2012, διότι η HTC προεγκαθιστούσε το δικό της πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο στην πλειονότητα των συσκευών της (HTC, 13 Νοεμβρίου 2015).

438    Αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Επιτροπή, η επιχειρηματολογία της Google και τα διάφορα στοιχεία στα οποία στηρίζεται δεν μπορούν να απορριφθούν εκ προοιμίου.

439    Συγκεκριμένα, η επιχειρηματολογία της Google καταδεικνύει a priori, όπως τούτο προκύπτει από τα παρατιθέμενα στην προσβαλλόμενη απόφαση πραγματικά στοιχεία (βλ. στον πίνακα 19, από τον οποίο προκύπτουν ποσοστά παράλληλης προεγκατάστασης από 40 έως 60 % παγκοσμίως από το 2013 έως το 2016), ότι ο ανταγωνισμός όσον αφορά τα προγράμματα περιήγησης είναι πιο έντονος απ’ ό,τι στις εφαρμογές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Και άλλα προγράμματα περιήγησης εκτός του Chrome μπορούν να τύχουν προεγκατάστασης, γεγονός που άλλωστε συμβαίνει συχνά.

440    Η περίπτωση της Opera αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Κατά την Opera, η οποία παρεμβαίνει υπέρ της Google, μεγάλο μέρος των χρηστών της προέρχεται από συμφωνίες προεγκατάστασης που συνήψε με τους ΚΠΕ (Samsung, Huawei, OPPO και Tecno) όσον αφορά τις συσκευές Google Android. Η Επιτροπή επισημαίνει επ’ αυτού ότι οι εν λόγω συμφωνίες αφορούσαν λιγότερο από το 5 % των πωλούμενων εντός του ΕΟΧ συσκευών Google Android (αιτιολογική σκέψη 940 της προσβαλλομένης αποφάσεως), καθόσον οι συσκευές αυτές πωλούνταν κυρίως στην Αφρική (συμφωνίες της Opera με τις Samsung και Tecno).

441    Το παράδειγμα αυτό καταδεικνύει ότι συμφωνίες από κοινού προεγκατάστασης προγράμματος περιήγησης μπορούσαν να υπάρξουν κατά τη διάρκεια της παραβάσεως, εν πάση περιπτώσει σε μεγαλύτερο βαθμό από τις συμφωνίες προεγκατάστασης εφαρμογής υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Ωστόσο, πρέπει να εξεταστούν τα αποτελέσματα των συμφωνιών αυτών για να διαπιστωθεί αν αυτές είναι ικανές να αντισταθμίσουν το πλεονέκτημα που απορρέει από την προεγκατάσταση.

442    Ειδικότερα, η σημασία της σχετικής επιχειρηματολογίας της Google αποδυναμώνεται από τις διάφορες παρατηρήσεις της Επιτροπής και των παρεμβαινόντων υπέρ αυτής. Συγκεκριμένα, φαίνεται ότι, στην πράξη, μολονότι η ελευθερία προεγκατάστασης άλλων εφαρμογών περιήγησης αποτελούσε πράγματι μια δυνατότητα των ΚΠΕ, εντούτοις, αυτοί πρακτικώς δεν μπόρεσαν να την αξιοποιήσουν παρά μόνο για να προεγκαταστήσουν εφαρμογές περιήγησης που χρησιμοποιούσαν το Google Search ως προεπιλεγμένη μηχανή αναζήτησης.

443    Πράγματι, σε αντίθεση με το παράδειγμα της Opera, η Seznam εκθέτει στο υπόμνημα παρεμβάσεώς της τις δυσχέρειες που αντιμετώπισε προκειμένου να επιτύχει την προεγκατάσταση των δικών της εφαρμογών αναζήτησης και περιήγησης. Η Seznam επισημαίνει εξάλλου ότι οι δυσχέρειες αυτές υπήρχαν τόσο κατά τη διάρκεια ισχύος των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, όσο και στη συνέχεια, όταν τέθηκαν σε ισχύ οι RSA ανά συσκευή. Ωσαύτως, μόλις τον Σεπτέμβριο του 2018, ήτοι μετά την έκδοση της προσβαλλομένης αποφάσεως, κατέστη δυνατόν να οριστεί το Qwant ως προεπιλεγμένη μηχανή αναζήτησης στο πρόγραμμα περιήγησης Brave στη Γαλλία και στη Γερμανία.

444    Πρώτον, είναι μεν αληθές ότι, από το 2013 έως το 2016, ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης ήταν προεγκατεστημένα παράλληλα με το Chrome σε σχεδόν 60 % των συσκευών Android (πίνακας 19 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

445    Εντούτοις, αφενός, όσον αφορά τις περιπτώσεις της Samsung και της Huawei τις οποίες αναφέρει η Google, πρέπει να επισημανθεί ότι τα μόνα προγράμματα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές που προεγκαταστάθηκαν σε σημαντικό αριθμό συσκευών Google Android των ΚΠΕ αυτών ήταν τα προγράμματα περιήγησης των ίδιων των εν λόγω ΚΠΕ και όχι προγράμματα περιήγησης τρίτων (αιτιολογική σκέψη 936 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

446    Συναφώς, η Επιτροπή διαπιστώνει ότι ορισμένες επιχειρήσεις, συμπεριλαμβανομένων των Samsung και Huawei, όρισαν το Google Search ως προεπιλεγμένη υπηρεσία γενικής αναζήτησης στα προγράμματα περιήγησής τους. Συγκεκριμένα, η αιτιολογική σκέψη 798, σημείο 2, της προσβαλλομένης αποφάσεως αναφέρεται σε «συμφωνίες με τους ΚΠΕ και τους ΦΕΚΔ που αποσκοπούσαν στο να διασφαλίσουν ότι το Google Search ήταν η μόνη προεγκατεστημένη και προεπιλεγμένη υπηρεσία γενικής αναζήτησης σε όλα τα προεγκατεστημένα προγράμματα περιήγησης για κινητές συσκευές τρίτων». Ερωτηθείσα σχετικώς, η Επιτροπή διευκρίνισε ότι η συγκεκριμένη μνεία αφορούσε τις συμφωνίες RSA. Η Επιτροπή μνημονεύει επίσης την HTC, η οποία επίσης όριζε το Google Search ως προεπιλεγμένη υπηρεσία γενικής αναζήτησης στο πρόγραμμα περιήγησής της, για να επισημάνει ότι, εν πάση περιπτώσει, είχε παύσει να αναπτύσσει το δικό της πρόγραμμα περιήγησης από τις 30 Νοεμβρίου 2016.

447    Αφετέρου, όσον αφορά την κατάσταση των επιχειρήσεων που έχουν συνάψει RSA, επισημαίνεται ότι, για να μπορούν να τύχουν της κατανομής εσόδων, οι εν λόγω επιχειρήσεις δεσμεύονται να ορίσουν ως προεπιλεγμένο το Google Search στα διάφορα σημεία εισόδου των Google Android συσκευών τους, συμπεριλαμβανομένου και του δικού τους προγράμματος περιήγησης (βλ. αιτιολογική σκέψη 822, υποσημείωση υπ’ αριθ. 908, και σημείο 6.3.3 σχετικά με τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο), και να μην προεγκαταστήσουν καμία ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης (αιτιολογικές σκέψεις 192 και 198 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

448    Τούτο είναι ακόμη πιο σημαντικό καθόσον, στην αιτιολογική σκέψη 822 της προσβαλλόμενης αποφάσεως, η Επιτροπή αναφέρει ότι, από το 2011 έως το 2016, οι RSA κάλυπταν από [80-90 %] έως [50-60 %] των πωλούμενων εντός του ΕΟΧ συσκευών Google Android. Από τα στοιχεία που εκτίθενται στην υποσημείωση υπ’ αριθ. 908, κάτωθι της αιτιολογικής σκέψεως 822 της προσβαλλόμενης αποφάσεως, προκύπτει ότι τα στοιχεία που ελήφθησαν συναφώς υπόψη περιλαμβάνουν τα δεδομένα που συνάγονται από την κάλυψη όχι μόνον των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, αλλά και των RSA ανά συσκευή, οι οποίες διαδέχθηκαν τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Τούτο επιβεβαίωσε η Επιτροπή απαντώντας σε ερώτηση που τέθηκε στο πλαίσιο των μέτρων οργανώσεως της διαδικασίας.

449    Ειδικότερα, από το 2011 έως το 2016, πάνω από το 50 % των πωλούμενων εντός του ΕΟΧ συσκευών Google Android καλύπτονταν από RSA που είχαν συναφθεί με την Google, είτε επρόκειτο για RSA ανά χαρτοφυλάκιο είτε για RSA ανά συσκευή, όλες εκ των οποίων επέβαλλαν τον ορισμό του Google Search ως προεπιλεγμένης μηχανής αναζήτησης στα προεγκατεστημένα προγράμματα περιήγησης, απαγόρευαν δε την εγκατάσταση ανταγωνιστικής υπηρεσίας αναζήτησης.

450    Συνεπώς διαπιστώνεται, τούτο δε ισχύει τόσο για τις Samsung, HTC, LG και Sony, όσο και για τις λοιπές επιχειρήσεις που συνήψαν RSA, ότι, στην περίπτωση που ένα πρόγραμμα περιήγησης ήταν προεγκατεστημένο παράλληλα με το Chrome, στο οποίο είναι προεπιλεγμένο το Google Search, το εν λόγω πρόγραμμα περιήγησης είχε επίσης προεπιλεγμένο το Google Search.

451    Η διαπίστωση αυτή καταδεικνύει τη συμπληρωματικότητα των διαφορετικών πρακτικών της Google, συνεπάγεται δε αναγκαίως ότι επιβάλλεται να συνεκτιμηθούν –πράγμα που άλλωστε επισημαίνεται στην προσβαλλόμενη απόφαση– οι συνδυαστικές συνέπειες των MADA και των RSA. Συγκεκριμένα, η απορρέουσα από την RSA συμβατική δέσμευση περί μη εγκατάστασης καμίας άλλης υπηρεσίας πλην του Google Search για την πραγματοποίηση γενικών αναζητήσεων έχει ως αποτέλεσμα ότι το θεωρητικό ενδεχόμενο προεγκατάστασης μιας ανταγωνιστικής των εφαρμογών της Google υπηρεσίας, μολονότι επιτρεπόταν κατ’ αρχήν από τις MADA, εντούτοις, στην πραγματικότητα αποκλειόταν, από το 2011 έως το 2016, τουλάχιστον για το ήμισυ των πωλούμενων εντός του ΕΟΧ συσκευών Google Android. Με άλλα λόγια, οι RSA διασφάλιζαν την αποκλειστικότητα επί των οικείων συσκευών, πράγμα που πρέπει να ληφθεί υπόψη για την εκτίμηση των αντίθετων προς τον ανταγωνισμό αποτελεσμάτων των MADA.

452    Συναφώς, επισημαίνεται ότι η συνεκτίμηση, ως πραγματικών στοιχείων, των συνδυαστικών συνεπειών των MADA και των RSA ουδόλως εξαρτάται από τον καταχρηστικό ή μη χαρακτήρα των RSA, είτε πρόκειται για τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο, οι οποίες συνιστούσαν κατάχρηση κατά την ανάλυση της Επιτροπής, την οποία αμφισβητεί η Google στο πλαίσιο του τρίτου λόγου ακυρώσεως, είτε για τις RSA ανά συσκευή, οι οποίες δεν κρίνονται ως καταχρηστικές στην προσβαλλόμενη απόφαση.

453    Υπό τις συνθήκες αυτές, το επιχείρημα που προέβαλε η Google όσον αφορά έναν ΚΠΕ, κατά τον οποίο, το 2016, το πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές του εν λόγω ΚΠΕ απέφερε, σε μια κατηγορία συσκευών του, υψηλότερα έσοδα από αναζητήσεις εντός του ΕΟΧ απ’ ό,τι η εφαρμογή Google Search ή το Chrome, δεν κλονίζει την προηγηθείσα ανάλυση.

454    Το επιχείρημα αυτό, που προβλήθηκε με το δικόγραφο της προσφυγής, αμφισβητήθηκε από την Επιτροπή με την αιτιολογία ότι δεν μπορούσε να εξακριβώσει τη βασιμότητα του ισχυρισμού αυτού, είτε για τη συγκεκριμένη κατηγορία συσκευών του εν λόγω ΚΠΕ το 2016, είτε γενικότερα, για άλλα έτη και για άλλες κατηγορίες συσκευών του ίδιου ΚΠΕ. Απαντώντας, η Google προσκόμισε τα εσωτερικά δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν για την απόδειξη των προβαλλόμενων με την προσφυγή ισχυρισμών. Τα δεδομένα αυτά πράγματι καταδεικνύουν ότι, το 2016, το πρόγραμμα περιήγησης του εν λόγω ΚΠE απέφερε περισσότερα έσοδα από αιτήματα αναζήτησης απ’ ό,τι η εφαρμογή Google Search ή το Chrome σε δύο σειρές μοντέλων.

455    Τα έσοδα αυτά ήταν επίσης μεγαλύτερα από τα έσοδα που απέφερε το Chrome, το 2017, σε τρεις σειρές μοντέλων (στις δύο προαναφερθείσες και σε μια τρίτη σειρά), και το 2018, σε τέσσερις σειρές μοντέλων (στις τρεις προαναφερθείσες και σε μια τέταρτη) του εν λόγω ΚΠΕ, αλλά μικρότερα από τα έσοδα που απέφερε την περίοδο εκείνη η εφαρμογή Google Search στις εν λόγω συσκευές.

456    Η Google υποστηρίζει ότι πρόκειται για περίπτωση κατά την οποία, με την προεγκατάσταση του δικού του προγράμματος περιήγησης στις συσκευές Google Android, ένας ΚΠΕ μπόρεσε να αντισταθμίσει σε ορισμένο βαθμό το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα του οποίου απήλαυε η ίδια λόγω της προεγκατάστασης της εφαρμογής Google Search και του Chrome.

457    Πάντως, δεδομένου ότι ο εν λόγω ΚΠΕ δεσμευόταν από RSA και, ως εκ τούτου, είχε την υποχρέωση να ορίσει το Google Search ως προεπιλεγμένο στα διάφορα σημεία εισόδου των συσκευών του, συμπεριλαμβανομένου του δικού του προγράμματος περιήγησης, το αποτέλεσμα της αντιστάθμισης αυτής επί του ανταγωνισμού δεν μπορεί να θεωρηθεί ως απόλυτο. Το γεγονός αυτό επιβεβαίωσε η Google απαντώντας στα μέτρα οργανώσεως της διαδικασίας.

458    Επιπλέον, η κατάσταση ενός ΚΠΕ που προεγκαθιστά το δικό του πρόγραμμα περιήγησης στις συσκευές του δεν είναι συγκρίσιμη με την κατάσταση ενός ανταγωνιστή της Google στις αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης ο οποίος δεν έχει τη δυνατότητα να κατασκευάσει τις δικές του συσκευές, καθόσον ο δεύτερος οφείλει να διαπραγματευθεί με έναν ΚΠΕ για να μπορέσει να προεγκαταστήσει τις εφαρμογές του.

459    Δεύτερον, και εν πάση περιπτώσει, η Επιτροπή υπενθυμίζει ότι ένα ανταγωνιστικό πρόγραμμα περιήγησης, ακόμη και αν είναι προεγκατεστημένο σε μια συσκευή Google Android, δεν είναι δυνατόν να οριστεί ως προεπιλεγμένο (αιτιολογική σκέψη 935 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

460    Απαντώντας στους ισχυρισμούς της Google σχετικά με τη δήλωση εκπροσώπου της Huawei, σε μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας που απεστάλη προς την Επιτροπή τον Δεκέμβριο του 2015, ότι ένα άλλο πρόγραμμα περιήγησης εκτός του Chrome θα μπορούσε να είναι το «προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης του συστήματος», η Επιτροπή επισημαίνει συναφώς ότι τούτο δεν θα μπορούσε να συμβεί.

461    Συγκεκριμένα, αφενός, από τις MADA προκύπτει ότι οι ΚΠΕ ήταν υποχρεωμένοι να προεγκαθιστούν το Chrome σχεδόν στο σύνολο των πωλούμενων εντός του ΕΟΧ συσκευών Google Android, αφετέρου δε, από τις AFA και από τον όρο 3.2.3.2 του εγγράφου περί ορισμού συμβατότητας του Android (Android Compatibility Definition Document, στο εξής: CDD), προκύπτει ότι «οι σχεδιαστές συσκευών δεν [έπρεπε] να αποδίδουν ειδικά προνόμια στη χρήση από τις εφαρμογές συστήματος [των] προτύπων ενεργειών, ούτε να εμποδίζουν τις εφαρμογές τρίτων να χρησιμοποιούν τα πρότυπα αυτά και να αναλαμβάνουν τον έλεγχό τους». Επομένως, ένας ΚΠΕ που είχε προεγκαταστήσει το Chrome, γεγονός που προϋπέθετε την υπογραφή MADA και AFA, δεν μπορούσε να ορίσει ως προεπιλεγμένο ένα ανταγωνιστικό πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές.

462    Οι δηλώσεις της Orange και μιας ακόμη επιχειρήσεως (αιτιολογική σκέψη 935 της προσβαλλομένης αποφάσεως) επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι, ακόμη και σε περίπτωση προεγκατάστασης ενός προγράμματος περιήγησης ανταγωνιστικού του Chrome, αυτό δεν μπορεί να «οριστεί ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης». Συναφώς, οι δύο αυτές επιχειρήσεις παραπέμπουν στην ως άνω μνημονευθείσα από την Επιτροπή υποχρέωση να μην ευνοείται ένα ανταγωνιστικό του Chrome πρόγραμμα περιήγησης όταν είναι και αυτό προεγκατεστημένο στη συσκευή Google Android.

463    Στο πλαίσιο αυτό, κανένα από τα στοιχεία που επικαλείται η Google δεν μπορεί να τεκμηριώσει τον ισχυρισμό της ότι ήταν δυνατή η ρύθμιση του ανταγωνιστικού προγράμματος περιήγησης ως προεπιλεγμένου ενώ υπήρχε το Chrome:

–        όσον αφορά τη δήλωση ότι «το πρόγραμμα περιήγησης Huawei είναι προφορτωμένο σε όλα τα έξυπνα τηλέφωνα Huawei στην αγορά του ΕΟΧ ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης συστήματος», φαίνεται ότι η συγκεκριμένη δήλωση δεν διατυπώθηκε εκ μέρους της Huawei ως απάντηση σε αίτημα παροχής πληροφοριών, αλλά απλώς παρεσχέθη από εργαζόμενο της Huawei εν είδει «πληροφορίας γενικού χαρακτήρα» στο πλαίσιο «προκαταρκτικής απάντησης», και ότι εξ αυτής δεν καθίσταται σαφές τι εννοούσε ο εν λόγω εργαζόμενος με τον όρο «προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης συστήματος», ιδίως υπό το πρίσμα της προαναφερθείσας απαίτησης του DDC βάσει της οποίας οι ΚΠΕ δεν μπορούσαν να ορίσουν ως προεπιλεγμένο ένα ανταγωνιστικό πρόγραμμα περιήγησης· εν πάση περιπτώσει, από το 2016, η Huawei δεν προεγκαθιστά πλέον το δικό της πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές (βλ. Huawei ALE Android 6.0 Release Notes, 7 Ιουνίου 2016: «Για την εξασφάλιση καλύτερης εμπειρίας, σε όλα τα κινητά μας τηλέφωνα που είναι προσαρμοσμένα για τις αγορές του εξωτερικού και λειτουργούν με Android 5.0 και άνω, θα καταργηθεί το ενσωματωμένο πρόγραμμα περιήγησης Huawei και θα υιοθετηθεί το Google Chrome»)·

–        όσον αφορά τη δήλωση της Orange σε μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας της 3ης Αυγούστου 2012 ότι «το Chrome θα μπορεί να συνυπάρχει με τα προγράμματα περιήγησης των κατασκευαστών και δεν επιβάλλεται από την Google ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης», εξ αυτής προκύπτει απλώς ότι οι MADA δεν επιβάλλουν στους ΚΠΕ να ρυθμίζουν το Chrome ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης –πράγμα που δεν αμφισβητείται από την Επιτροπή– και όχι ότι οι ΚΠΕ μπορούν να ορίζουν ως προεπιλεγμένο το δικό τους πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές.

464    Επιπλέον, το ζήτημα του κατά πόσον ένα ανταγωνιστικό πρόγραμμα περιήγησης μπορεί να οριστεί ως προεπιλεγμένο δεν ασκεί επιρροή. Η Google δεν αμφισβητεί, άλλωστε, ότι το ζήτημα αυτό έχει θεωρητικό χαρακτήρα, λαμβανομένων υπόψη των συνδυαστικών συνεπειών των MADA και των AFA. Αυτό που έχει σημασία εν προκειμένω είναι να εξεταστούν οι διάφορες πρακτικές δυνατότητες που διαθέτουν οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης για να προσεγγίζουν τους χρήστες, ενόσω η Google διασφαλίζει ότι οι ΚΠΕ τηρούν, όσον αφορά τα προγράμματα περιήγησης, την υποχρέωσή τους –όπως αυτή απορρέει από τις AFA– να επιφυλάσσουν στο Google Search τουλάχιστον την ίδια μεταχείριση με αυτή που μπορεί να παρέχουν σε μια άλλη υπηρεσία γενικής αναζήτησης.

465    Τρίτον, το γεγονός ότι οι ΚΠΕ προεγκαθιστούν τα δικά τους προγράμματα περιήγησης σε ορισμένες από τις συσκευές τους ουδόλως μεταβάλλει το γεγονός ότι ο αριθμός των προεγκαταστάσεων καθενός από τα προγράμματα περιήγησης αυτά είναι μικρότερος από τον αριθμό των προεγκαταστάσεων του Google Chrome στις εν λόγω συσκευές. Ειδικότερα πρέπει να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι ορισμένα εκ των δεδομένων που επικαλείται η Google αφορούν την προεγκατάσταση σε παγκόσμια κλίμακα, συμπεριλαμβανομένης της Κίνας (βλ., για παράδειγμα, τον πίνακα 19 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Όμως, η έλλειψη προεγκατάστασης του Google Chrome στην Κίνα επηρεάζει σημαντικά τα δεδομένα που αφορούν τον ΕΟΧ. Η προεγκατάσταση του Google Chrome κάλυπτε σχεδόν το σύνολο των συσκευών Google Android εντός του ΕΟΧ, ενώ συγκριτικά η από κοινού προεγκατάσταση ενός άλλου προγράμματος περιήγησης εξακολουθούσε να είναι λιγότερο σημαντική από άποψη εύρους και αποτελεσματικότητας. Επομένως, οι διαπιστώσεις της Επιτροπής όσον αφορά το σημείο αυτό δεν τίθενται εν αμφιβόλω από την Google.

–       Επί των λοιπών εφαρμογών

466    Όσον αφορά τις λοιπές εφαρμογές πλην Google Search και Chrome, που περιλαμβάνονται στο σύνολο GMS, και τις ανταγωνιστικές τους εφαρμογές, πρέπει να επισημανθεί, όπως σημειώνει η Επιτροπή, ότι τα επιχειρήματα της Google προβάλλονται αλυσιτελώς. Συγκεκριμένα, οι εν λόγω λοιπές εφαρμογές και οι ανταγωνιστικές αυτών εφαρμογές δεν είναι εφαρμογές γενικής αναζήτησης ή προγράμματα περιήγησης και, ως εκ τούτου, δεν αποτελούν αντικείμενο των καταχρήσεων δεσπόζουσας θέσης που προσδιορίζονται στην προσβαλλόμενη απόφαση.

iii) Επί της προβαλλόμενης αντίφασης μεταξύ της συλλογιστικής περί των συμφωνιών RSA και της διαπίστωσης ότι η προεγκατάσταση ανταγωνιστικών εφαρμογών δεν ήταν συμφέρουσα

467    Κατά δεύτερον, η Google υποστηρίζει ότι η συλλογιστική της προσβαλλομένης αποφάσεως σχετικά με τις RSA είναι αντίθετη με την παραδοχή ότι ΚΠΕ δεν έχουν συμφέρον να προεγκαταστήσουν εφαρμογές γενικής αναζήτησης και περιήγησης παράλληλα με τις δικές της εφαρμογές.

468    Συναφώς, πρέπει, καταρχάς, να υπομνησθεί το περιεχόμενο των επίμαχων δηλώσεων.

469    Αφενός, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι συμφωνίες προεγκατάστασης με τους ΚΠΕ δεν μπορούσαν να συγκριθούν από απόψεως εύρους και αποτελεσματικότητας με τις συμφωνίες προεγκατάστασης της εφαρμογής Google Search στις συσκευές GMS, η Επιτροπή εκτίμησε –μεταξύ άλλων στοιχείων– ότι ήταν «ελάχιστα πιθανό» οι ΚΠΕ να προεγκαταστήσουν μία ή περισσότερες άλλες εφαρμογές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης επιπλέον της υποχρεωτικής εφαρμογής Google Search. Το συμπέρασμα αυτό δικαιολογείται, ιδίως, από το γεγονός ότι οι ΚΠΕ όφειλαν να σταθμίσουν τα δυνητικά έσοδα που θα αποκόμιζαν από την εν λόγω άλλη εφαρμογή υπηρεσίας γενικής αναζήτησης σε σχέση με το κόστος μιας τέτοιας πράξης και με τα λοιπά έξοδα που σχετίζονται με παράγοντες όπως η εμπειρία του χρήστη και ο υλικός φορέας (αιτιολογικές σκέψεις 823 και 824 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

470    Εξηγώντας το συμπέρασμα αυτό, η Επιτροπή ανέφερε ότι έλαβε υπόψη τα ακόλουθα στοιχεία:

–        πρώτον, το ποσοστό των δυνητικών εσόδων που θα αποκόμιζαν οι ΚΠΕ από την εγκατάσταση μίας ή περισσότερων άλλων εφαρμογών επιπλέον της εφαρμογής Google Search είναι μικρό, λαμβανομένου υπόψη του μεριδίου αγοράς άνω του 90 % που κατέχει η Google στις περισσότερες από τις εθνικές αγορές υπηρεσιών αναζήτησης εντός του ΕΟΧ και του γεγονότος ότι το Google θα εξακολουθούσε να είναι προεπιλεγμένο σε όλα τα άλλα κύρια σημεία εισόδου, και ειδικότερα στα προγράμματα περιήγησης (αιτιολογική σκέψη 825 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        δεύτερον, οι ΚΠΕ θα έπρεπε να επιβαρυνθούν με το κόστος συναλλαγής για να επιτύχουν τη σύναψη τέτοιων συμφωνιών προεγκατάστασης, πιθανότατα δε το κόστος αυτό δεν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί για μικρή ποσότητα συσκευών (αιτιολογική σκέψη 826 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        τρίτον, οι ΚΠΕ θα έπρεπε να λάβουν επίσης υπόψη το γεγονός ότι, δεδομένου ότι το σύνολο GMS περιλαμβάνει 12 έως 30 εφαρμογές, θα μπορούσαν να υπάρξουν διπλές εφαρμογές, πράγμα που θα μπορούσε να βλάψει την εμπειρία του χρήστη (αιτιολογικές σκέψεις 827 έως 829 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

471    Ομοίως, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι συμφωνίες προεγκατάστασης με τους ΚΠΕ δεν μπορούσαν να συγκριθούν από απόψεως εύρους και αποτελεσματικότητας με τις συμφωνίες προεγκατάστασης του προγράμματος περιήγησης Chrome στις συσκευές GMS, η Επιτροπή εκτίμησε –μεταξύ άλλων στοιχείων– ότι οι ΚΠΕ ήταν «επιφυλακτικοί» όσον αφορά την προεγκατάσταση εφαρμογών που θα μπορούσαν να είναι διπλές σε σχέση με τις ήδη εγκατεστημένες, λόγω των προβλημάτων με τον χώρο αποθήκευσης σε ορισμένες συσκευές (αιτιολογικές σκέψεις 932 έως 933 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

472    Αφετέρου, στο τμήμα της προσβαλλομένης αποφάσεως που αφορά τις RSA, η Επιτροπή κάνει, εντούτοις, επανειλημμένως λόγο για το συμφέρον των ΚΠΕ να επιτύχουν τη σύναψη τέτοιων συμφωνιών για τους εξής λόγους:

–        «χωρίς τις πληρωμές από την κατανομή των εσόδων ανά χαρτοφυλάκιο, οι ΚΠΕ […] θα είχαν εμπορικό συμφέρον να προεγκαταστήσουν ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης τουλάχιστον σε ορισμένες από τις Google Android συσκευές τους» (αιτιολογική σκέψη 1208, σημείο 1, της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        η προεγκατάσταση ανταγωνιστικών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης θα παρείχε στους ΚΠΕ τη δυνατότητα «να προσφέρουν διαφοροποιημένα προϊόντα» (αιτιολογική σκέψη 1213 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        η «προεγκατάσταση υπηρεσιών γενικής αναζήτησης παράλληλα με εκείνες της Google θα αύξανε την κίνηση προς τις υπηρεσίες αυτές» (βλ. αιτιολογική σκέψη 1214 της προσβαλλομένης αποφάσεως, στην οποία μνημονεύονται οι Yahoo!, Qwant, Microsoft, Yandex, και Seznam)·

–        ορισμένοι ΚΠΕ συνήψαν συμφωνίες για την προεγκατάσταση ανταγωνιστικών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης σε συσκευές ή για τον ορισμό των υπηρεσιών αυτών ως προεπιλεγμένων (αιτιολογική σκέψη 1219 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        μια συμφωνία μεταξύ της Mozilla και μιας ανταγωνιστικής υπηρεσίας αναζήτησης «καταδεικνύει ότι η Mozilla θεωρεί ότι οι ΚΠΕ […] έχουν εμπορικό συμφέρον να προεγκαταστήσουν το πρόγραμμα περιήγησης Mozilla με προεπιλεγμένη ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης τουλάχιστον σε ορισμένες από τις Android συσκευές τους» (αιτιολογική σκέψη 1220 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

473    Αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Google, δεν μπορεί να γίνει δεκτό ότι οι δύο αυτές συλλογιστικές είναι αντιφατικές μεταξύ τους. Συγκεκριμένα, σε πρώτο στάδιο, η Επιτροπή εξετάζει την πιθανότητα ή το κίνητρο για τους ΚΠΕ να διαπραγματευθούν συμφωνίες προεγκατάστασης με ανταγωνιστές των εφαρμογών Google Search ή Chrome, οι οποίες είναι προεγκατεστημένες στις συσκευές GMS δυνάμει της MADA. Συνεπώς, η Επιτροπή δεν αμφισβητεί ότι οι ΚΠΕ μπορούν να έχουν εμπορικό συμφέρον για τη διαπραγμάτευση τέτοιων συμφωνιών, το οποίο εξετάζεται, ειδικότερα, σε σχέση με τις RSA. Ωστόσο, το εμπορικό αυτό συμφέρον πρέπει να εκτιμηθεί σε σχέση και με τους άλλους παράγοντες που μνημονεύονται στη συλλογιστική της Επιτροπής όσον αφορά την πρώτη ομαδοποίηση (μικρό εναπομένον μερίδιο αγοράς για μια δεύτερη εφαρμογή υπηρεσίας γενικής αναζήτησης, κόστος συναλλαγής, δυσχέρειες σχετιζόμενες με την ύπαρξη διπλών εφαρμογών από την άποψη της εμπειρίας του χρήστη και της ικανότητας αποθήκευσης) και τη δεύτερη ομαδοποίηση (προβλήματα σχετιζόμενα με τον χώρο αποθήκευσης).

474    Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι πρέπει να απορριφθεί η αιτίαση που αφορά την αντίφαση μεταξύ της συλλογιστικής της προσβαλλομένης αποφάσεως σχετικά με τις RSA και των παραδοχών της Επιτροπής ότι οι ΚΠΕ είναι ελάχιστα πιθανό να προεγκαταστήσουν εφαρμογές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης ανταγωνιστικές της εφαρμογής Google Search ή ότι οι ΚΠΕ ήταν επιφυλακτικοί όσον αφορά την προεγκατάσταση προγραμμάτων περιήγησης ανταγωνιστικών του Chrome.

iv)    Επί του συμφέροντος των ΚΠΕ για την προεγκατάσταση ανταγωνιστικών εφαρμογών

475    Κατά τρίτον, η Google υποστηρίζει ότι στην προσβαλλόμενη απόφαση προσδιορίζονται τέσσερις λόγοι προς στήριξη της παραδοχής ότι «οι ΚΠΕ είναι ελάχιστα πιθανό να προεγκαταστήσουν μια πρόσθετη εφαρμογή υπηρεσίας γενικής αναζήτησης επιπλέον της υποχρεωτικής εφαρμογής Google Search» (αιτιολογική σκέψη 824 της προσβαλλομένης αποφάσεως, στο εξής: αμφισβητούμενη παραδοχή), και συγκεκριμένα τα εμπόδια που σχετίζονται με την εμπειρία του χρήστη, τα προβλήματα σχετικά με τον χώρο αποθήκευσης, το κόστος της συναλλαγής και η έλλειψη οικονομικού οφέλους από την προεγκατάσταση. Ωστόσο, κατά την Google, δεδομένου ότι, εν τοις πράγμασι, οι ΚΠΕ προεγκαθιστούν ανταγωνιστικές εφαρμογές στις συσκευές GMS, ουδείς εκ των λόγων αυτών επιβεβαιώνεται από αποδεικτικά στοιχεία, και επομένως, η αμφισβητούμενη παραδοχή είναι εσφαλμένη.

476    H εξέταση της επιχειρηματολογίας αυτής απαιτεί προηγουμένως την ένταξή της στο πλαίσιο εντός του οποίου προβάλλεται.

477    Συγκεκριμένα, αφενός, η αμφισβητούμενη παραδοχή στηρίζεται στην αντίληψη, η οποία εκτίθεται στην ίδια αιτιολογική σκέψη 824 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ότι η απόφαση για την προεγκατάσταση μιας εφαρμογής υπηρεσίας γενικής αναζήτησης, ανταγωνιστικής της εφαρμογής Google Search, είναι απόρροια της στάθμισης εκ μέρους του ΚΠΕ, κατά πρώτον, των εσόδων που μπορούν να προέλθουν από την επιπλέον αυτή εφαρμογή και, κατά δεύτερον, του κόστους της πράξεως και των συνεπειών της για την εμπειρία του χρήστη ή για τον υλικό φορέα. Επομένως, η αμφισβητούμενη παραδοχή αφορά κυρίως το συμφέρον των ΚΠΕ να προεγκαταστήσουν μια εφαρμογή ανταγωνιστική της εφαρμογής Google Search, ή παρεμπιπτόντως, του προγράμματος περιήγησης Chrome στο οποίο είναι προεπιλεγμένη η υπηρεσία γενικής αναζήτησης Google Search, και όχι οποιαδήποτε από τις λοιπές εφαρμογές του συνόλου GMS, και ιδίως εκείνες που δεν σχετίζονται με την υλοποίηση της υπηρεσίας γενικής αναζήτησης.

478    Κατά συνέπεια, τα κρίσιμα πραγματικά περιστατικά για την εκτίμηση της βασιμότητας της αμφισβητούμενης παραδοχής είναι όσα αφορούν εφαρμογές που υλοποιούν μια υπηρεσία γενικής αναζήτησης και όχι άλλου τύπου εφαρμογές.

479    Αφετέρου, η αμφισβητούμενη παραδοχή αποτελεί την πρώτη από τις πέντε εξηγήσεις που διέλαβε η Επιτροπή για να διαπιστώσει, αντιθέτως προς ό,τι υποστήριζε η Google κατά τη διοικητική διαδικασία, ότι «οι συμφωνίες προεγκατάστασης με τους ΚΠΕ και τους ΦΕΚΔ δεν μπορούν να συγκριθούν από απόψεως εύρους και αποτελεσματικότητας με την προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search στις συσκευές GMS» (αιτιολογική σκέψη 823 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

480    Η Google δεν αμφισβητεί τις ακόλουθες εξηγήσεις:

–        η MADA εμπόδιζε τους ΚΠΕ να προεγκαταστήσουν στις συσκευές Google Android αποκλειστικώς μια εφαρμογή υπηρεσίας γενικής αναζήτησης, ανταγωνιστική της εφαρμογής Google Search· επομένως, οι ανταγωνιστές της Google στερούνταν της δυνατότητας να επιτύχουν καλύτερους όρους σε σχέση με τους προβλεπόμενους από τη MADA· συγκεκριμένα, στην πράξη, ένας ΚΠΕ ο οποίος θα αποδεχόταν την αποκλειστική προεγκατάσταση μιας ανταγωνιστικής εφαρμογής υπηρεσίας γενικής αναζήτησης δεν θα μπορούσε να παρέχει το Play Store ή τις λοιπές εφαρμογές του συνόλου GMS (αιτιολογικές σκέψεις 830 και 831 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        η MADA εμπόδιζε επίσης τους ΦΕΚΔ να ζητήσουν από τους ΚΠΕ να προεγκαταστήσουν αποκλειστικώς μια εφαρμογή υπηρεσίας γενικής αναζήτησης, ανταγωνιστική της εφαρμογής Google Search, στις συσκευές Google Android, δεδομένου ότι σχεδόν όλοι οι ΚΠΕ είχαν συνάψει MADA και, συνεπώς, δεσμεύονταν να προεγκαθιστούν την εφαρμογή Google Search στις συσκευές GMS (αιτιολογική σκέψη 832 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        οι συναφθείσες με ορισμένους ΚΠΕ και ΦΕΚΔ συμφωνίες RSA είχαν ως αποτέλεσμα την αποκλειστική προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search στο [80-90 %] έως [50-60 %] των συσκευών Google Android που πωλούνταν εντός του ΕΟΧ από το 2011 έως το 2016, γεγονός που στερούσε από τους ανταγωνιστές της Google τη δυνατότητα να προεγκαταστήσουν τη δική τους εφαρμογή υπηρεσίας γενικής αναζήτησης παράλληλα με την εφαρμογή Google Search (αιτιολογική σκέψη 833 και σημείο 13.4.2.1 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        το Bing, ο κύριος ανταγωνιστής του Google Search, δεν κατέστη δυνατόν να προεγκατασταθεί σε οποιαδήποτε συσκευή Google Android μεταξύ 2011 και 2016, με εξαίρεση μία και μόνη συσκευή που κυκλοφόρησε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 2011 (αιτιολογική σκέψη 834 και αιτιολογική σκέψη 789, σημείο 8, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

481    Σε αυτό ακριβώς το πραγματικό πλαίσιο, το οποίο λαμβάνει υπόψη το εύρος και την αποτελεσματικότητα της προεγκατάστασης της εφαρμογής Google Search στις συσκευές GMS υπό το πρίσμα των διαφόρων συμφωνιών που συνήψε η Google κατά τη γενική στρατηγική της με σκοπό την εδραίωση και τη διατήρηση των μεριδίων αγοράς της στο κινητό διαδίκτυο εντός του ΕΟΧ, πρέπει να εξεταστούν τα επιχειρήματα της Google σχετικά με την αμφισβητούμενη παραδοχή. Κατ’ ουσίαν, η Google επικρίνει τους διαφόρους λόγους που ανέφερε η Επιτροπή (βλ. σκέψη 475 ανωτέρω) για την εκτίμηση του συμφέροντος των ΚΠΕ να προβούν στην προεγκατάσταση ανταγωνιστικών εφαρμογών, δηλαδή τα δυνητικά έσοδα, το κόστος συναλλαγής, την εμπειρία του χρήστη και τον χώρο αποθήκευσης.

–       Επί των δυνητικών εσόδων

482    Στο πλαίσιο της εκτιμήσεώς της σχετικά με την πιθανότητα ένας ΚΠΕ να προεγκαταστήσει μια πρόσθετη εφαρμογή υπηρεσίας γενικής αναζήτησης επιπλέον της εφαρμογής Google Search στις συσκευές GMS, η Επιτροπή παρατηρεί ότι «το ποσοστό των δυνητικών εσόδων που θα αντλούσαν οι ΚΠΕ από μία ή περισσότερες επιπλέον εφαρμογές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης είναι μικρό, δεδομένου ότι η Google κατείχε μερίδιο αγοράς 90 % στην πλειονότητα των εθνικών αγορών και, όπως εξηγείται στην αιτιολογική σκέψη 796 [της προσβαλλομένης αποφάσεως], το Google θα εξακολουθούσε να είναι προεπιλεγμένο στα άλλα κύρια σημεία εισόδου, και ειδικότερα στα προγράμματα περιήγησης» (αιτιολογική σκέψη 825 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

483    Η Google επικρίνει την εξήγηση αυτή για τους εξής λόγους:

–        κατά την προσβαλλόμενη απόφαση, οι εξίσου αποτελεσματικοί ανταγωνιστές θα μπορούσαν να αποκτήσουν μερίδιο 22,5 % επί των αιτημάτων αναζήτησης εάν ήταν προεγκατεστημένοι παράλληλα με το Google και ορίζονταν ως προεπιλεγμένοι στα σημεία εισόδου των προγραμμάτων περιήγησης (αιτιολογική σκέψη 1226, σημείο 2 της προσβαλλομένης αποφάσεως)· επομένως, οι εν λόγω ανταγωνιστές θα μπορούσαν να κατανείμουν τα έσοδα από τις αναζητήσεις αυτές με τους ΚΠΕ (στο εξής: πρώτη αιτίαση)·

–        η παραδοχή ότι «το Google θα εξακολουθούσε να είναι προεπιλεγμένο στα άλλα κύρια σημεία εισόδου, και ειδικότερα στα προγράμματα περιήγησης» (αιτιολογική σκέψη 825 της προσβαλλομένης αποφάσεως) είναι εσφαλμένη διότι «η MADA ουδέποτε απαίτησε τον ορισμό του Google [Search] ως προεπιλεγμένου στα ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης»· η προσβαλλόμενη απόφαση παραπέμπει εν προκειμένω σε αποδεικτικά στοιχεία που αφορούν τον ορισμό προεπιλεγμένων ρυθμίσεων σε μη Android συσκευές (βλ. αιτιολογική σκέψη 796, σημείο 2, στην οποία γίνεται λόγος για τα προγράμματα περιήγησης στις συσκευές iOS ή στους φορητούς ηλεκτρονικούς υπολογιστές), ήτοι σε στοιχεία που δεν έχουν σχέση με την υπό κρίση περίπτωση· επιπλέον, σε άλλα σημεία της προσβαλλομένης αποφάσεως γίνεται αναφορά σε μια εκδοχή της MADA, η οποία όμως δεν απαιτούσε τον ορισμό προεπιλεγμένων ρυθμίσεων στα προγράμματα περιήγησης και η οποία, εν πάση περιπτώσει, καταργήθηκε (αιτιολογική σκέψη 185) (στο εξής: δεύτερη αιτίαση)·

–        οι αναφορές, σε άλλα σημεία της προσβαλλομένης αποφάσεως, στις δηλώσεις δύο επιχειρήσεων, κατά τις οποίες τα ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης δεν μπορούν να ρυθμιστούν ως προεπιλεγμένα (αιτιολογική σκέψη 935 της προσβαλλομένης αποφάσεως), δεν τεκμηριώνονται· καμία από τις εν λόγω επιχειρήσεις δεν ήταν συμβαλλόμενη σε MADA, ενώ μία εξ αυτών διευκρίνισε ότι «το Chrome θα μπορ[ούσε] να συνυπάρχει με τα προγράμματα περιήγησης των ΚΠΕ και ότι δεν [ήταν] απαραίτητο να είναι το προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης»· οι ισχυρισμοί αυτοί διαψεύδονται από τους ΚΠΕ, όπως η Huawei, που όρισαν ανταγωνιστικό πρόγραμμα περιήγησης ως προεπιλεγμένο (στο εξής: τρίτη αιτίαση)·

–        η παραδοχή ότι οι ΚΠΕ δεν έχουν συμφέρον να προεγκαταστήσουν ανταγωνιστικές εφαρμογές, διότι το μεγαλύτερο μέρος της χρήσης που σχετίζεται με τις αναζητήσεις θα πήγαινε στην Google, συνεπάγεται ότι οι εφαρμογές αυτές είναι λιγότερο ελκυστικές, πράγμα που ισοδυναμεί με την προστασία ανταγωνιστών που είναι λιγότερο αποτελεσματικοί (στο εξής: τέταρτη αιτίαση).

484    Εντούτοις, οι αιτιάσεις αυτές δεν είναι ικανές να θέσουν εν αμφιβόλω την αμφισβητούμενη παραδοχή.

485    Συγκεκριμένα, όπως ήδη επισημάνθηκε, η Google δεν αμφισβητεί ότι η MADA είχε ως συνέπεια να μην μπορεί καμία εφαρμογή υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, ανταγωνιστική της εφαρμογής Google Search, να τύχει αποκλειστικής προεγκατάστασης στις συσκευές Google Android (αιτιολογικές σκέψεις 830 έως 832 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Μόνον η από κοινού προεγκατάσταση ήταν δυνατή σε αυτές τις συσκευές.

486    Επιπλέον, επισημαίνεται ότι, στην πράξη, απλώς και μόνο λόγω της MADA, η Google εξασφάλιζε για τον εαυτό της προεγκατάσταση η οποία παρέμενε αποκλειστική εφόσον ο ΚΠΕ δεν αποφάσιζε να εγκαταστήσει από κοινού άλλη εφαρμογή υπηρεσίας γενικής αναζήτησης.

487    Σε αντίθεση με την προεγκατάσταση που εξασφάλιζε εκ προοιμίου η Google βάσει της MADA, o ΚΠΕ ή ένας ανταγωνιστής της Google έπρεπε να υπολογίσει και άλλες παραμέτρους για να προεγκαταστήσει ή να επιτύχει την προεγκατάσταση μιας άλλης εφαρμογής υπηρεσιών γενικής αναζήτησης.

488    Στο πλαίσιο αυτό, το ποσοστό των δυνητικών εσόδων που θα μπορούσε να προέλθει από την προεγκατάσταση μίας ή περισσότερων επιπλέον εφαρμογών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης δεν μπορούσε να συγκριθεί από απόψεως εύρους και αποτελεσματικότητας με το προερχόμενο από τη MADA ποσοστό εσόδων, μπορούσε δε να είναι μόνον περιορισμένο.

489    Τούτο οφείλεται, καταρχάς, όπως επισημαίνει η Επιτροπή στις αιτιολογικές σκέψεις 825 και 830 της προσβαλλομένης αποφάσεως, στο γεγονός ότι η υπηρεσία γενικής αναζήτησης της Google είναι ο ηγέτης του τομέα με ισχυρά και σταθερά μερίδια αγοράς άνω του 90 % στις περισσότερες χώρες του ΕΟΧ, τούτο δε από το 2008 και εντεύθεν (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 683 και 684 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη η ισχυρή φήμη του εμπορικού σήματος της Google, φήμη της οποίας απολαύει και η υπηρεσία γενικής αναζήτησης αυτής (αιτιολογικές σκέψεις 712, 812 και 830 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Καμία από τις παραδοχές αυτές δεν αμφισβητείται από την Google.

490    Αντιθέτως, η Google βάλλει κατά της παραδοχής που διαλαμβάνεται στο τέλος της αιτιολογικής σκέψης 825 της προσβαλλομένης αποφάσεως, κατά την οποία, ακόμη και σε περίπτωση προεγκατάστασης μιας ανταγωνιστικής εφαρμογής υπηρεσίας γενικής αναζήτησης στις συσκευές GMS, «το Google θα εξακολουθούσε να είναι προεπιλεγμένο στα άλλα κύρια σημεία εισόδου, και ειδικότερα στα προγράμματα περιήγησης». Συγκεκριμένα, με τη δεύτερη αιτίασή της, η Google υποστηρίζει ότι η παραδοχή αυτή είναι εσφαλμένη, αφενός, διότι «η MADA ουδέποτε απαίτησε τον ορισμό του Google [Search] ως προεπιλεγμένου στα ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης», και αφετέρου, διότι η εν λόγω παραδοχή στηρίζεται σε στοιχεία που αφορούν την προεπιλεγμένη ρύθμιση σε μη Android συσκευές (βλ. αιτιολογική σκέψη 796, σημείο 2, η οποία κάνει λόγο για συσκευές iOS, Η/Υ εξοπλισμένους με Chrome και Η/Υ εξοπλισμένους με Safari, Opera ή Firefox).

491    Όσον αφορά τα δύο πρώτα επιχειρήματα της δεύτερης αιτίασης, πρέπει καταρχάς να σημειωθεί ότι η προσβαλλόμενη απόφαση δεν αναφέρει ότι η ρύθμιση της υπηρεσίας γενικής αναζήτησης Google Search ως προεπιλεγμένης στα άλλα κύρια σημεία εισόδου ήταν αποτέλεσμα της MADA. Εξεταζόμενη εντός του πλαισίου στο οποίο εντάσσεται, η παραδοχή που διαλαμβάνεται στο τέλος της αιτιολογικής σκέψης 825 της προσβαλλομένης αποφάσεως αφήνει περισσότερο να εννοηθεί, όπως υποστηρίζει η Επιτροπή στο υπόμνημά της αντικρούσεως, ότι η Google χρησιμοποιούσε διάφορα μέσα που είχε στη διάθεσή της για να διασφαλίσει ότι οι ΚΠΕ θα όριζαν το Google Search ως προεπιλεγμένη υπηρεσία γενικής αναζήτησης σε σημεία εισόδου άλλα από τα συνδεόμενα με τη χρήση της προεγκατεστημένης εφαρμογής Google Search.

492    Βεβαίως, είναι μεν αληθές, όπως επισημαίνει η Google, ότι ορισμένα αποδεικτικά στοιχεία που μνημονεύονται στην προσβαλλόμενη απόφαση για την απόδειξη της σημασίας της χρήσης του Google Search για την πραγματοποίηση γενικών αναζητήσεων δεν αφορούν τις συσκευές GMS, αλλά συσκευές iOS, Η/Υ εξοπλισμένους με Chrome ή Η/Υ εξοπλισμένους με τα προγράμματα περιήγησης Safari, Opera ή Firefox, τα οποία στο σύνολο τους διαθέτουν ως προεπιλεγμένο το Google Search (βλ. αιτιολογική σκέψη 796, σημείο 2, της προσβαλλομένης αποφάσεως), πλην όμως είναι επίσης προφανές ότι, και όσον αφορά τις συσκευές GMS, ακόμη και σε περίπτωση προεγκατάστασης μιας ανταγωνιστικής εφαρμογής υπηρεσίας γενικής αναζήτησης, το Google Search θα εξακολουθούσε να είναι προεπιλεγμένο σε άλλα σημεία εισόδου, ιδίως δε σε προγράμματα περιήγησης.

493    Συγκεκριμένα, όπως προκύπτει από τις αιτιολογικές σκέψεις 818 και 973 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Google δεν παρέχει τη δυνατότητα σε άλλη υπηρεσία γενικής αναζήτησης εκτός από το Google Search να οριστεί ως προεπιλεγμένη στο Chrome. Αυτή η προεπιλεγμένη ρύθμιση δεν μπορεί να τροποποιηθεί από τον ΚΠΕ.

494    Ομοίως, από τις απαντήσεις στα μέτρα οργανώσεως της διαδικασίας προκύπτει ότι, στα περισσότερα προγράμματα περιήγησης που ήταν προεγκατεστημένα εκ παραλλήλου με το Chrome ή μεταφορτώνονταν, το Google Search ήταν η προεπιλεγμένη υπηρεσία γενικής αναζήτησης. Τούτο ισχύει για τα προγράμματα περιήγησης Samsung, Mozilla και UC Web browser ή, εντός του ΕΟΧ, για το Opera. Η εν λόγω προεπιλεγμένη ρύθμιση ήταν απόρροια της συνάψεως RSA ή αντίστοιχης συμφωνίας μεταξύ της Google και της οικείας επιχειρήσεως, γεγονός που, κατά συνέπεια, περιόριζε το οικονομικό συμφέρον που θα μπορούσε να έχει ένας ΚΠΕ για την προεγκατάσταση μιας εφαρμογής υπηρεσίας γενικής αναζήτησης ανταγωνιστικής της εφαρμογής Google Search.

495    Τα διάφορα μέσα που χρησιμοποίησε η Google στο πλαίσιο της συνολικής στρατηγικής της με σκοπό την εδραίωση και τη διατήρηση της θέσης της στις αγορές των γενικών αναζητήσεων, ειδικότερα των πραγματοποιούμενων μέσω κινητών συσκευών που συνδέονται στο διαδίκτυο, της παρείχαν τη δυνατότητα να αποκτήσει, με την υπηρεσία γενικής αναζήτησης Google Search και σε όλες σχεδόν τις εθνικές αγορές εντός του ΕΟΧ το 2016, μερίδιο αγοράς δύο έως πέντε φορές μεγαλύτερο από το άθροισμα των μεριδίων αγοράς όλων των άλλων υπηρεσιών γενικής αναζήτησης (βλ. αιτιολογική σκέψη 796, σημείο 1, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

496    Συνεπώς, λαμβανομένων υπόψη των ως άνω πραγματικών διαπιστώσεων, πρέπει να γίνει δεκτό ότι η παραδοχή, στο τέλος της αιτιολογικής σκέψης 825 της προσβαλλομένης αποφάσεως, κατά την οποία, ακόμη και σε περίπτωση προεγκατάστασης μιας ανταγωνιστικής εφαρμογής υπηρεσίας γενικής αναζήτησης στις συσκευές GMS, «το Google θα εξακολουθούσε να είναι προεπιλεγμένο στα άλλα κύρια σημεία εισόδου, ιδίως δε στα προγράμματα περιήγησης», δεν είναι εσφαλμένη.

497    Εν πάση περιπτώσει, όσον αφορά το τρίτο επιχείρημα της δεύτερης αιτίασης, η σημασία των διαλαμβανόμενων στην προσβαλλόμενη απόφαση αναφορών περί των σχετικών με την προεπιλεγμένη ρύθμιση διατάξεων της MADA που επισημαίνει η Google, υποστηρίζοντας ότι παρερμηνεύθηκαν και ότι, εν πάση περιπτώσει, καταργήθηκαν, πρέπει να θεωρηθεί περιορισμένη καθόσον οι αναφορές αυτές δεν ασκούν επιρροή στην ανωτέρω συλλογιστική. Υπό τις συνθήκες αυτές, η κριτική που διατυπώνει κατά των αναφορών αυτών η Google καθίσταται αλυσιτελής.

498    Είναι αληθές ότι, σε άλλα σημεία της προσβαλλομένης αποφάσεως εκτός της αιτιολογικής σκέψης 825, η Επιτροπή ανέφερε ότι ορισμένες εκδοχές της MADA ήταν διατυπωμένες κατά τρόπο που να φαίνεται ότι απαιτούσαν από τους ΚΠΕ να ορίζουν την υπηρεσία γενικής αναζήτησης Google Search ως προεπιλεγμένη σε όλα τα σημεία εισόδου για την πραγματοποίηση αναζητήσεων στις συσκευές GMS (βλ. αιτιολογική σκέψη 185, όπου επισημαίνεται επίσης ότι η Google έπαυσε να επιβάλλει την υποχρέωση αυτή από τον Οκτώβριο του 2014).

499    Εντούτοις, πρέπει να γίνει δεκτό ότι, για τους λόγους που εξέθεσε η Google κατά τη διοικητική διαδικασία, δεν αμφισβητείται πλέον ότι οι εν λόγω συμβατικές διατάξεις δεν απαιτούσαν από τους ΚΠΕ να ρυθμίζουν το Google Search ως προεπιλεγμένο για όλες τις αναζητήσεις που πραγματοποιούνται μέσω προγράμματος περιήγησης προεγκατεστημένου σε συσκευή Google Android. Όπως επισημαίνει η Google, χωρίς τούτο να αντικρούεται από την Επιτροπή, η εν λόγω ρήτρα αποσκοπούσε στην επίλυση των συγκρούσεων που θα μπορούσαν να ανακύψουν σε περίπτωση που ένα αίτημα γενικής αναζήτησης, υποβαλλόμενο μέσω οποιασδήποτε εφαρμογής, υπήρχε ενδεχόμενο να διεκπεραιωθεί από πλείονες της μίας εφαρμογές γενικής αναζήτησης.

500    Επομένως, ακόμη και αν η Επιτροπή βασίμως επισημαίνει ότι από τη δικογραφία προκύπτει ότι υπήρξε κάποια ασάφεια ως προς το αληθές περιεχόμενο των εν λόγω συμβατικών διατάξεων στην αρχή της περιόδου τελέσεως της παραβάσεως (βλ., αφενός, αιτιολογικές σκέψεις 1228 έως 1238, και, αφετέρου, αιτιολογική σκέψη 1230 της προσβαλλομένης αποφάσεως, στο πλαίσιο της αναλύσεως των RSA ανά χαρτοφυλάκιο), εντούτοις, οι εξηγήσεις που παρέσχε σε σχέση με το ζήτημα αυτό η Google είναι πειστικές και εξηγούν τον λόγο υπάρξεως των διατάξεων αυτών. Ως προς το σημείο αυτό, η αμφιβολία πρέπει να αποβεί υπέρ της ελεγχομένης επιχειρήσεως.

501    Όσον αφορά την πρώτη αιτίαση, η αναφορά, στο πλαίσιο της εξετάσεως του καταχρηστικού χαρακτήρα των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, που εμπίπτει στον τρίτο λόγο ακυρώσεως, στην υπόθεση ότι ένας ή περισσότεροι υποθετικοί ανταγωνιστές, εξίσου αποτελεσματικοί με την Google, θα μπορούσαν να αποκτήσουν μερίδιο 22,5 % επί των αιτημάτων γενικής αναζήτησης «εάν ήταν προεγκατεστημένοι παράλληλα με τις εφαρμογές της Google και επίσης ορίζονταν ως προεπιλεγμένοι στα σημεία εισόδου των προγραμμάτων περιήγησης», δεν θέτει εν αμφιβόλω τη συλλογιστική της Επιτροπής που επικρίνει η Google. Συγκεκριμένα, ακόμη και αν γίνει δεκτό ότι η υπόθεση αυτή μπορεί να ληφθεί υπόψη για την εκτίμηση «του ποσοστού των δυνητικών εσόδων που θα αντλούσαν οι ΚΠΕ από την προεγκατάσταση μίας ή περισσότερων επιπλέον εφαρμογών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης», γεγονός παραμένει ότι τα εν λόγω έσοδα δυσχερώς θα μπορούσαν να είναι συγκρίσιμα με τα έσοδα που αποκομίζει η Google λόγω των προβλεπόμενων από τη MADA όρων περί προεγκατάστασης

502    Επίσης, κατ’ αρχήν, για να δεχθεί να προεγκαταστήσει μία ή περισσότερες άλλες εφαρμογές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης παράλληλα με τις προεγκατεστημένες κατ’ εφαρμογήν της MADA εφαρμογές, ο ΚΠΕ θα ζητούσε να λάβει αμοιβή από τον ανταγωνιστή της Google. Όμως, απλώς και μόνο λόγω της παρουσίας της εφαρμογής Google Search και του Chrome και αποκλειομένης της περιπτώσεως καταβολής πληρωμών για την εξασφάλιση της αποκλειστικότητας δυνάμει των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, αυτό που θα μπορούσε να προτείνει σχετικώς ένας ανταγωνιστής της Google δεν θα μπορούσε να παρουσιάζει ενδιαφέρον λαμβανομένων υπόψη των εσόδων που αυτός θα μπορούσε να προσδοκά από την εν λόγω από κοινού προεγκατάσταση.

503    Όσον αφορά την τρίτη αιτίαση, η Επιτροπή ορθώς υπενθυμίζει ότι, ακόμη και αν ένας ΚΠΕ προεγκαταστήσει ένα πρόγραμμα περιήγησης ανταγωνιστικό του Chrome στις συσκευές GMS, δεν μπορεί να το ορίσει ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης.

504    Συγκεκριμένα, όπως προκύπτει από τις απαντήσεις στα μέτρα οργανώσεως της διαδικασίας, η Google δεν αμφισβητεί ότι, βάσει των AFA και του CDD, εάν περισσότερα του ενός προγράμματα περιήγησης ήταν προεγκατεστημένα σε συσκευή Android, κανένα από αυτά τα προγράμματα περιήγησης δεν μπορούσε να οριστεί ως προεπιλεγμένο.

505    Όσον δε αφορά τις συσκευές Google Android, δεδομένου ότι, κατ’ εφαρμογήν της MADA, ο ΚΠΕ ήταν υποχρεωμένος να προεγκαταστήσει το Chrome προκειμένου να λάβει το σύνολο GMS, ορθώς επισημαίνεται στην αιτιολογική σκέψη 935 της προσβαλλομένης αποφάσεως ότι, λαμβανομένων υπόψη των συνεπειών της εν λόγω συμφωνίας συνδυαστικά με τις ανωτέρω διατάξεις, «ακόμη και αν ένα ανταγωνιστικό πρόγραμμα περιήγησης ήταν εγκατεστημένο, δεν μπορούσε να οριστεί ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης».

506    Συναφώς, σε αντίθεση με ό,τι υποστηρίζει η Google και όπως κρίθηκε ήδη στις σκέψεις 462 και 463 ανωτέρω, δεν μπορεί να γίνει λυσιτελώς επίκληση των δηλώσεων ορισμένων επιχειρήσεων προκειμένου να τεθεί εν αμφιβόλω η αμφισβητούμενη παραδοχή.

507    Σε μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας της Google της 27ης Μαρτίου 2013, απευθυνόμενο σε έναν εκ των βασικών ΚΠΕ, επισημαίνεται ότι είναι αναγκαίο για τον ΚΠΕ να παράσχει στον χρήστη τη δυνατότητα να επιλέξει μεταξύ του προεγκατεστημένου προγράμματος περιήγησης του εν λόγω ΚΠΕ και του Google Chrome σε μια τέτοια περίπτωση.

508    Αντιστοίχως, η δήλωση της Orange σε μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας της 3ης Αυγούστου 2012, κατά την οποία «το Chrome θα μπορεί να συνυπάρχει με τα προγράμματα περιήγησης των κατασκευαστών[·] η Google δεν το επιβάλλει ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης», αναφέρει απλώς και μόνον ότι η MADA δεν υποχρέωνε τους ΚΠΕ να ρυθμίζουν το Chrome ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης και ότι, επομένως, το εν λόγω πρόγραμμα περιήγησης μπορούσε να συνυπάρχει με άλλα προγράμματα περιήγησης (βλ. σκέψη 463 ανωτέρω).

509    Οι δηλώσεις άλλης επιχείρησης το 2013 (αιτιολογική σκέψη 935, σημείο 2, της προσβαλλομένης αποφάσεως) εντάσσονται και αυτές στο πλαίσιο κατά το οποίο, όπως υποστηρίζει η Επιτροπή, οι ΚΠΕ και, συνακόλουθα, οι ΦΕΚΔ δεν μπορούσαν να ορίσουν ένα ανταγωνιστικό πρόγραμμα περιήγησης ως προεπιλεγμένο. Η Επιτροπή όντως μπορούσε να στηριχθεί στις δηλώσεις αυτές για να διαπιστώσει, όπως το έπραξε στην αιτιολογική σκέψη 935 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ότι «ακόμη και αν ένα ανταγωνιστικό πρόγραμμα περιήγησης ήταν επίσης προεγκατεστημένο, δεν μπορούσε να οριστεί ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης» (βλ. σκέψη 462 ανωτέρω).

510    Όσον αφορά τη δήλωση της Huawei το 2015, υπό τη μορφή προκαταρκτικής απάντησης εκ μέρους ενός εκ των εργαζομένων της, κατά την οποία «το πρόγραμμα περιήγησης Huawei είναι προφορτωμένο σε όλα τα έξυπνα τηλέφωνα Huawei στην αγορά του ΕΟΧ ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης συστήματος», το περιεχόμενο της δηλώσεως αυτής παραμένει ασαφές (βλ. σκέψη 463 ανωτέρω). Όπως υποστηρίζει η Επιτροπή, είναι πράγματι δύσκολο να γίνει αντιληπτό τι θεωρεί ο απαντήσας εργαζόμενος ως «προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης συστήματος» λαμβανομένων υπόψη των απαιτήσεων του CDD, κατ’ εφαρμογήν του οποίου οι ΚΠΕ δεν μπορούσαν να ορίσουν ως προεπιλεγμένο ένα ανταγωνιστικό πρόγραμμα περιήγησης. Επομένως, κατ’ αρχήν, το πρόγραμμα περιήγησης Huawei δεν μπορούσε να οριστεί ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης εάν ήταν προεγκατεστημένο σε συσκευή στην οποία ήταν επίσης προεγκατεστημένο το Chrome, τουλάχιστον κατά την έννοια που ορίζεται στο CDD. Συνεπώς, όπως επίσης υποστηρίζει η Επιτροπή, είναι πιθανό ο όρος «προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης συστήματος» να παραπέμπει απλώς στο γεγονός ότι το πρόγραμμα περιήγησης της Huawei ήταν «προφορτωμένο», δηλαδή προεγκατεστημένο στις συσκευές Google Android.

511    Ομοίως, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως καθοριστικής σημασίας το περιεχόμενο της επιστολής της Opera που απεστάλη κατόπιν δικής της πρωτοβουλίας στην Επιτροπή στις 31 Μαΐου 2017, στην οποία επισημαίνεται ότι «ορισμένοι ΚΠΕ Android δέχθηκαν να προεγκαταστήσουν το Opera και να ορίσουν το Opera ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης στις συσκευές τους και να το τοποθετήσουν σε εξέχουσα θέση στην προεπιλεγμένη αρχική οθόνη». Πράγματι, η εν λόγω επιστολή έρχεται σε αντίθεση με όσα είχε προηγουμένως εκθέσει η Opera, στην απάντησή της επί του αιτήματος παροχής πληροφοριών της 19ης Οκτωβρίου 2015, στην οποία ανέφερε ότι «η διαθεσιμότητα του προγράμματος περιήγησης Chrome ως προεπιλεγμένης εφαρμογής περιήγησης, προεγκατεστημένης και διαθέσιμης στην αρχική οθόνη των τηλεφώνων Android περι[όριζε] την ικανότητα του Opera να ανταγωνιστεί για τη θέση του προεπιλεγμένου προγράμματος περιήγησης σε όλες τις συσκευές Android» (βλ. αιτιολογική σκέψη 925, σημείο 2, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

512    Συναφώς, προκειμένου να εξηγήσει τη μεταβολή της θέσεώς της, η Opera αναφέρει στο υπόμνημά της παρεμβάσεως ότι, ενώ το 2015 είχε την εντύπωση ότι «οι MADA απαιτούσαν από τους ΚΠΕ όχι μόνο να προεγκαθιστούν το Chrome, αλλά και να το ορίζουν ως προεπιλεγμένο πρόγραμμα περιήγησης και να προβλέπουν την τοποθέτησή του σε θέση υψηλής προβολής στην αρχική οθόνη των συσκευών Android», το 2017 είχε αντιληφθεί ότι «η ερμηνεία της προδήλως δεν ανταποκρινόταν στις όρους περί προεγκατάστασης των MADA[·] οι MADA απαιτού[σαν] μόνον την προεγκατάσταση του Chrome σε έναν φάκελο». Η εξήγηση αυτή μπορεί πράγματι να προβληθεί, καθόσον οι περί προεγκατάστασης όροι των MADA δεν επέβαλλαν τη ρύθμιση ενός προγράμματος περιήγησης ως προεπιλεγμένου εις βάρος ενός άλλου σε περίπτωση προεγκατάστασης από κοινού (βλ. σκέψη 491 ανωτέρω).

513    Ωστόσο, όπως ορθώς επισημαίνει η Επιτροπή, η ρύθμιση ενός ανταγωνιστικού προγράμματος περιήγησης ως προεπιλεγμένου σε περίπτωση προεγκατάστασης από κοινού με το Chrome δεν ήταν εφικτή λόγω των συνδυαστικών συνεπειών της MADA και του CDD. Ένα προεγκατεστημένο ανταγωνιστικό πρόγραμμα περιήγησης μπορούσε να ρυθμιστεί ως προεπιλεγμένο μόνο με παρέμβαση του χρήστη σε μεταγενέστερο στάδιο. Άλλωστε, στο υπόμνημά της παρεμβάσεως, η Opera δεν επικαλείται πλέον την προεγκατάσταση του δικού της προγράμματος περιήγησης με ρύθμισή του «ως προεπιλεγμένου προγράμματος περιήγησης» και τοποθέτησή του στην αρχική οθόνη, αλλά μόνον την προεγκατάσταση του προγράμματος περιήγησής της με τοποθέτησή του στην αρχική οθόνη.

514    Όσον αφορά την τέταρτη αιτίαση, ο ισχυρισμός της Google ότι η αμφισβητούμενη παραδοχή συνεπάγεται ότι οι ανταγωνιστικές εφαρμογές υπηρεσιών αναζήτησης ήταν λιγότερο ελκυστικές για τους χρήστες ή ότι προέρχονταν από λιγότερο αποτελεσματικούς ανταγωνιστές, δεν μπορεί να γίνει δεκτός. Συγκεκριμένα, όπως προεξετέθη (βλ. αιτιολογική σκέψη 294 ανωτέρω), η προσβαλλόμενη απόφαση αναφέρει τους λόγους για τους οποίους δεν μπορεί να συναχθεί το συμπέρασμα αυτό στην υπό κρίση περίπτωση, λαμβανομένου υπόψη του ενδιαφέροντος που παρουσίαζαν οι διάφορες προσφερόμενες από τους ανταγωνιστές της Google τεχνικές λύσεις για τους χρήστες ή για την καινοτομία.

515    Συμπερασματικά, από τα ανωτέρω προκύπτει ότι δεν μπορεί να τεθεί εν αμφιβόλω η εκτίμηση της Επιτροπής ότι οι ΚΠΕ μπορούσαν να αντλήσουν περιορισμένα μόνον έσοδα από την προεγκατάσταση μίας ή περισσότερων ανταγωνιστικών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης παραλλήλως με την εφαρμογή Google Search.

–       Επί του κόστους συναλλαγής

516    Κατά δεύτερον, η Google βάλλει κατά της παραδοχής ότι το κόστος συναλλαγής θα απέτρεπε τους ΚΠΕ από το να διαπραγματευθούν τη σύναψη συμφωνιών προεγκατάστασης με εναλλακτικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης, διότι «το κόστος αυτό είναι ελάχιστα πιθανό να δικαιολογηθεί για μικρή ποσότητα συσκευών» (αιτιολογική σκέψη 826 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Συγκεκριμένα, κατά την Google, από κανένα αποδεικτικό στοιχείο δεν παρέχεται η δυνατότητα δικαιολόγησης ή ποσοτικοποίησης του εν λόγω κόστους συναλλαγής ούτε εξηγείται για ποιον λόγο το κόστος αυτό θα κάλυπτε μόνο μικρή ποσότητα συσκευών. Το μόνο στοιχείο που μνημονεύεται σχετικώς, ήτοι ένα εσωτερικό μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας της Google του 2012 που αφορά συζητήσεις με έναν ΚΠΕ σχετικά με την κατανομή των εσόδων που δημιουργούνται από το Play Store σε τηλεοράσεις και κινητές συσκευές (βλ. αιτιολογική σκέψη 1222, σημείο 2, της προσβαλλομένης αποφάσεως), είναι ανεπαρκές.

517    Κατά την Επιτροπή, η προσβαλλόμενη απόφαση δεν καταλήγει σε «κανένα γενικό συμπέρασμα ότι το κόστος συναλλαγής εμπ[όδιζε] τις συμφωνίες προεγκατάστασης», αλλά απλώς διαπιστώνει ότι, λόγω του κόστους συναλλαγής, είναι ελάχιστα πιθανό οι ΚΠΕ να συνάψουν μεγάλο αριθμό συμφωνιών για μικρές ποσότητες, είτε πρόκειται για συμφωνίες προεγκατάστασης είτε για συμφωνίες κατανομής εσόδων. Επιπλέον, το εσωτερικό μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας της Google του 2012 καταδεικνύει ότι η Google αναγνωρίζει την ύπαρξη τέτοιου κόστους συναλλαγών όσον αφορά την περίπτωσή της.

518    Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι οι κύριοι διάδικοι συμφωνούν ότι η παραδοχή σχετικά με το κόστος συναλλαγής δεν έχει την έννοια ότι εμποδίζει τις συμφωνίες προεγκατάστασης. Αντιθέτως, το ζήτημα είναι εάν το κόστος αυτό καθιστά απίθανη τη σύναψη συμφωνιών προεγκατάστασης για μικρή ποσότητα συσκευών.

519    Το μόνο στοιχείο που αναφέρει επ’ αυτού η προσβαλλόμενη απόφαση, ήτοι το εσωτερικό μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας της Google του 2012, το οποίο μνημονεύεται στην αιτιολογική σκέψη 826 και παρατίθεται στην αιτιολογική σκέψη 1222, σημείο 2, δεν μπορεί να θεωρηθεί επαρκές για τη στοιχειοθέτηση της υπάρξεως εμποδίου για τη διαπραγμάτευση συμφωνιών προεγκατάστασης.

520    Συγκεκριμένα, πρόκειται για ένα και μοναδικό έγγραφο, σχετικώς παλαιό σε σχέση με την περίοδο τελέσεως της παραβάσεως και όχι άμεσα συναφές, διότι αφορά εν εξελίξει διαπραγμάτευση μεταξύ της Google και ενός ΚΠΕ σχετικά με την κατανομή των εσόδων που δημιουργούνται από το Play Store σε τηλεοράσεις και κινητές συσκευές. Οι ενδείξεις ότι η συμφωνία αυτή αφορούσε ποσότητα χαρακτηριζόμενη ως «μη σημαντική», λαμβανομένων υπόψη των δεσμευόμενων πόρων και των πληρωμών που θα πραγματοποιούσε η Google, είναι, αφενός,υπερβολικά γενικές, καθόσον δεν είναι ποσοτικοποιημένες, και, αφετέρου, πολύ στενά συνδεδεμένες με την ιδιαίτερη κατάσταση της Google για να μπορούν να ληφθούν υπόψη γενικότερα για την αξιολόγηση της καταστάσεως των ανταγωνιστών της.

521    Επομένως, όπως υποστηρίζει η Google, από τη δικογραφία δεν προκύπτει ότι το μνημονευόμενο στην προσβαλλόμενη απόφαση κόστος συναλλαγής εμπόδιζε τη διαπραγμάτευση συμφωνιών προεγκατάστασης μεταξύ ΚΠΕ και παρόχων ανταγωνιστικής του Google Search υπηρεσίας γενικής αναζήτησης. Πάντως, ακόμη και αν το εν λόγω κόστος δεν αποτελεί εμπόδιο για τη διαπραγμάτευση τέτοιων συμφωνιών, εντούτοις, αποτελεί οικονομική παράμετρο την οποία λαμβάνουν υπόψη οι ΚΠΕ κατά την αξιολόγηση του ενδιαφέροντος που αυτές παρουσιάζουν.

522    Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο πρέπει να ληφθούν υπόψη τα διάφορα στοιχεία και οι εκτιμήσεις που μνημονεύονται στην προσβαλλόμενη απόφαση όσον αφορά το κόστος συναλλαγής.

–       Επί της εμπειρίας του χρήστη

523    Κατά τρίτον, η Google βάλλει κατά της παραδοχής ότι «η ύπαρξη υπερβολικά μεγάλου αριθμού διπλών εφαρμογών μπορεί να έχει αρνητικό αντίκτυπο επί της εμπειρίας του χρήστη», διότι, για παράδειγμα, οι χρήστες «θα ειδοποιούνται επανειλημμένως να επιλέξουν ποια εφαρμογή θα χρησιμοποιήσουν ή θα ορίσουν ως προεπιλεγμένη» (αιτιολογικές σκέψεις 827 και 828 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Συγκεκριμένα, κατά την Google, στην προσβαλλόμενη απόφαση δεν αποδεικνύεται ότι η επιλογή εφαρμογής γενικής αναζήτησης ή προγράμματος περιήγησης βλάπτει την εμπειρία του χρήστη, κατά τρόπον ώστε οι ΚΠΕ να μην επιθυμούν να προεγκαταστήσουν ανταγωνιστικές υπηρεσίες. Επίσης, στην προσβαλλόμενη απόφαση δεν αποδεικνύεται ότι οι χρήστες «καλούνται επανειλημμένως» να επιλέξουν ποια εφαρμογή γενικής αναζήτησης ή ποιο πρόγραμμα περιήγησης επιθυμούν να χρησιμοποιήσουν ή να ορίσουν ως προεπιλογή. Επιπλέον, η προεγκατάσταση μιας ανταγωνιστικής εφαρμογής γενικής αναζήτησης και ενός ανταγωνιστικού προγράμματος περιήγησης δεν οδηγεί σε διπλή χρήση «υπερβολικά πολλών εφαρμογών», αλλά μόνον εφαρμογών όμοιων με το Google Search και το Chrome. Δεν πρόκειται για περίπτωση «bloatware», δεδομένου ότι ο όρος αυτός αναφέρεται σε εφαρμογές που έχουν ελάχιστη ή καθόλου χρησιμότητα.

524    Από την πλευρά της, η Επιτροπή υπενθυμίζει ότι, βάσει της MADA, οι ΚΠΕ οφείλουν να προεγκαταστήσουν ένα σύνολο 12 έως 30 εφαρμογών της Google και όχι μόνον την εφαρμογή Google Search και το Chrome. Στο πλαίσιο αυτό, η εγκατάσταση υπερβολικά μεγάλου αριθμού διπλών εφαρμογών σε σχέση με τις εφαρμογές Google θα είχε αρνητικό αντίκτυπο στην εμπειρία του χρήστη. Η παρατήρηση αυτή ισχύει για τις διάφορες εφαρμογές που περιλαμβάνονται στο σύνολο GMS και όχι ειδικά για τις εφαρμογές γενικής αναζήτησης και περιήγησης που είναι ανταγωνιστικές της εφαρμογής Google Search ή του Chrome.

525    Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι οι κύριοι διάδικοι συμφωνούν ότι οι επικρίσεις σχετικά με την εγκατάσταση διπλών εφαρμογών δεν αφορούν, κατ’ ακριβολογία, τις εφαρμογές Google Search και Chrome ή τις ανταγωνιστικές εφαρμογές γενικής αναζήτησης και τα ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης, αλλά μάλλον άλλες εφαρμογές που περιλαμβάνονται στο σύνολο GMS.

526    Τα στοιχεία που μνημονεύονται στις αιτιολογικές σκέψεις 827 και 828 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ήτοι ένα εσωτερικό μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας της Google της 10ης Ιανουαρίου 2012, ένα εσωτερικό μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας της Google της 17ης Ιανουαρίου 2014, σχετικά με την πορεία των συζητήσεων μεταξύ Google και ενός ΚΠΕ, και ένα μήνυμα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας της Google προς τον εν λόγω ΚΠΕ της 18ης Απριλίου 2014, επιβεβαιώνουν το γεγονός αυτό.

527    Επιπλέον, όσον αφορά ειδικότερα το μειονέκτημα που θα μπορούσε να αποτελεί για τον χρήστη το να ειδοποιείται επανειλημμένως να επιλέξει ποια εφαρμογή γενικής αναζήτησης ή ποιο πρόγραμμα περιήγησης επιθυμεί να χρησιμοποιήσει ή να ορίσει ως προεπιλογή, επισημαίνεται ότι η Google υποστηρίζει, χωρίς να αντικρούεται επ’ αυτού, ότι τέτοια ειδοποίηση λαμβάνει χώρα μόνον όταν μια εφαρμογή επιθυμεί να εκτελέσει μια γενική αναζήτηση ή μια ενέργεια στο πρόγραμμα περιήγησης και δεν έχει εξειδικεύσει την υπηρεσία γενικής αναζήτησης ή το πρόγραμμα περιήγησης που θα χρησιμοποιηθεί, σε περίπτωση δε που συμβαίνει τούτο, ο χρήστης μπορεί κατά κανόνα να επιλέξει «πάντα» για να χρησιμοποιήσει την εφαρμογή που προτιμά, οπότε η ειδοποίηση δεν θα εμφανίζεται πλέον. Η Google επισημαίνει επίσης, χωρίς να αντικρούεται, ότι εν πάση περιπτώσει οι χρήστες μπορούσαν ευχερώς να απενεργοποιήσουν τις εφαρμογές Google Search και Chrome, οπότε θα γίνονταν αόρατες και θα έπαυαν να λειτουργούν.

528    Επομένως, όπως υποστηρίζει η Google, από τη δικογραφία δεν προκύπτει ότι η εγκατάσταση δύο ή περισσοτέρων εφαρμογών γενικής αναζήτησης και προγραμμάτων περιήγησης βλάπτει την εμπειρία των χρηστών.

–       Επί του χώρου αποθήκευσης

529    Κατά τέταρτον, η Google βάλλει κατά της παραδοχής ότι «η ύπαρξη υπερβολικά μεγάλου αριθμού διπλών εφαρμογών όμοιων με τις υποχρεωτικές εφαρμογές Google μπορ[ούσε] να προκαλέσει προβλήματα χώρου αποθήκευσης σε ορισμένες συσκευές» (αιτιολογικές σκέψεις 829 και 933 της προσβαλλομένης αποφάσεως), δεδομένου ότι η προεγκατάσταση πλειόνων εφαρμογών γενικής αναζήτησης και περιήγησης ασφαλώς δεν θα μπορούσε να εξαντλήσει τον χώρο αποθήκευσης μιας σύγχρονης κινητής συσκευής. Συγκεκριμένα, η χωρητικότητα της μνήμης των κινητών συσκευών έχει αυξηθεί εκθετικά. Για παράδειγμα, το Samsung Galaxy S9 διατίθετο με 64 GB εσωτερικής μνήμης, το S9+ με έως και 256 GB μνήμης, ενώ το HTC Desire διέθετε εσωτερική μνήμη flash 512 MB, όταν μια ανταγωνιστική εφαρμογή γενικής αναζήτησης όπως το Bing είχε μέγεθος 2,9 MB το 2012 και 14 MB το 2016. Επιπλέον, βάσει των στοιχείων που παρείχε η International Data Corporation (IDC), το 2012, η πλειονότητα των πωλούμενων έξυπνων κινητών τηλεφώνων Android διέθεταν χώρο αποθήκευσης 4 GB ή περισσότερο, ενώ το πρώτο εξάμηνο του 2017, το 74 % των συσκευών διέθεταν χώρο αποθήκευσης 16 GB ή περισσότερο. Οι δε παρατιθέμενες στην προσβαλλόμενη απόφαση δηλώσεις δεν κατισχύουν των αντικειμενικών αποδεικτικών στοιχείων για τον διαθέσιμο χώρο αποθήκευσης.

530    Κατά την Επιτροπή, η προσβαλλόμενη απόφαση δεν διαπιστώνει ότι τα προβλήματα που σχετίζονται με τον χώρο αποθήκευσης των συσκευών αποθαρρύνουν γενικώς τους ΚΠΕ από το να προεγκαταστήσουν μια ανταγωνιστική εφαρμογή επιπλέον της εφαρμογής Google Search ή του προγράμματος περιήγησης Chrome. Η προσβαλλόμενη απόφαση διαπιστώνει απλώς και μόνον ότι οι ΚΠΕ έπρεπε να είναι προσεκτικοί όσον αφορά τις συνέπειες, για την εμπειρία του χρήστη, από την εγκατάσταση μιας διπλής εφαρμογής όμοιας με συγκεκριμένη προεγκατεστημένη εφαρμογή Google, λαμβανομένου υπόψη του γεγονότος ότι, λόγω της MADA, οι ΚΠΕ όφειλαν να προεγκαταστήσουν ένα σύνολο 12 έως 30 εφαρμογών της Google και ότι η ύπαρξη υπερβολικά μεγάλου αριθμού διπλών εφαρμογών όμοιων με τις εν λόγω εφαρμογές της Google μπορούσε να προκαλέσει προβλήματα με τον χώρο αποθήκευσης ορισμένων συσκευών (αιτιολογικές σκέψεις 827 έως 829 και 926 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

531    Όπως και για την προηγούμενη αιτίαση, σχετικά με την εμπειρία του χρήστη, οι κύριοι διάδικοι συμφωνούν ότι η κριτική σχετικά με την ύπαρξη διπλών εφαρμογών δεν αφορά, κατ’ ακριβολογία, τις εφαρμογές Google Search και Chrome ή τις ανταγωνιστικές εφαρμογές γενικής αναζήτησης και τα ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης, αλλά μάλλον άλλες εφαρμογές που περιλαμβάνονται στο σύνολο GMS.

532    Όσον αφορά τις εφαρμογές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης και λαμβανομένων υπόψη των τεχνολογικών εξελίξεων ως προς τη μνήμη των έξυπνων κινητών συσκευών καθώς και των παραδειγμάτων που παρέχει η Google, η εγκατάσταση διπλών εφαρμογών αυτού του είδους δεν φαίνεται να δημιουργεί πραγματικό πρόβλημα. Επισημαίνεται επ’ αυτού ότι η δήλωση της Hutchinson 3G, η οποία μνημονεύεται στην αιτιολογική σκέψη 829 της προσβαλλομένης αποφάσεως, αφορά την εγκατάσταση διπλών εφαρμογών γενικώς και όχι την εγκατάσταση διπλών εφαρμογών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Επομένως, όπως υποστηρίζει η Google, από τη δικογραφία δεν προκύπτει ότι η εγκατάσταση δύο ή περισσοτέρων εφαρμογών γενικής αναζήτησης και προγραμμάτων περιήγησης δημιουργεί προβλήματα αποθήκευσης.

533    Ωστόσο, όσον αφορά τα προγράμματα περιήγησης, πρέπει να σημειωθεί ότι οι δηλώσεις δύο ΚΠΕ που παρατίθενται στην αιτιολογική σκέψη 934 της προσβαλλομένης αποφάσεως αναφέρονται, η μία, σε αιτήματα του ΚΠΕ τον Αύγουστο του 2012, η δε άλλη, στην απόφαση του ΚΠΕ να μην προεγκαθιστά το δικό του πρόγραμμα περιήγησης από το 2012 και μετά, λαμβανομένης υπόψη της υποχρεωτικής προεγκατάστασης του Chrome κατ’ εφαρμογήν της MADA. Επομένως, ευλόγως μπορεί να θεωρηθεί ότι οι δηλώσεις αυτές έγιναν σε χρόνο κατά τον οποίον ο διαθέσιμος χώρος στις έξυπνες κινητές συσκευές ήταν ακόμη σχετικά περιορισμένος, γεγονός που έπαυσε να ισχύει στη συνέχεια, όπως καταδεικνύει η Google επικαλούμενη παραδείγματα σύγχρονων συσκευών.

534    Κατά συνέπεια, μολονότι δεν αποδεικνύεται ότι η προεγκατάσταση πλειόνων εφαρμογών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης δημιουργεί πρόβλημα χωρητικότητας αποθήκευσης, εντούτοις, φαίνεται ότι ορισμένοι ΚΠΕ έπαυσαν να εγκαθιστούν ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης λόγω της εγκατάστασης του Chrome, τουλάχιστον κατά τα πρώτα έτη της παραβάσεως. Από τη δικογραφία προκύπτει επίσης ότι, τουλάχιστον από το 2016 και εντεύθεν, ένας εκ των ΚΠΕ που μνημονεύονται στην αιτιολογική σκέψη 934 της προσβαλλομένης αποφάσεως μπόρεσε να εγκαταστήσει το δικό του πρόγραμμα περιήγησης επιπλέον του Chrome στις Google Android συσκευές του. Φαίνεται επομένως ότι ο περιορισμός λόγω του χώρου αποθήκευσης έπαυσε γρήγορα να υπάρχει.

535    Ωστόσο, σε συνέχεια της αναλύσεως αυτής και λαμβανομένης επομένως υπόψη της συνεχούς αύξησης της χωρητικότητας της μνήμης των κινητών συσκευών, πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι οι εφαρμογές Google Search και Chrome συγκροτούσαν ένα σύνολο, γεγονός που αύξανε αντίστοιχα τον χρησιμοποιούμενο χώρο.

536    Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο πρέπει να ληφθούν υπόψη τα διάφορα στοιχεία και οι εκτιμήσεις περί των οποίων γίνεται λόγος στην προσβαλλόμενη απόφαση όσον αφορά τον χώρο αποθήκευσης.

–       Συμπέρασμα

537    Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι, παρά το γεγονός ότι ορισμένες αιτιάσεις που διατυπώνουν οι προσφεύγουσες κατά ορισμένων στοιχείων της αιτιολογίας της προσβαλλομένης αποφάσεως είναι δυνατόν να οδηγήσουν στην άμβλυνση ή στη διαφοροποίηση του περιεχομένου αυτής, εντούτοις, η Επιτροπή ορθώς εκτίμησε ότι, ακόμη και αν οι πάροχοι υπηρεσιών γενικής αναζήτησης ανταγωνιστικών του Google Search εξακολουθούσαν να έχουν τη δυνατότητα να παρέχουν στους ΚΠΕ και στους ΦΕΚΔ την ίδια προεγκατάσταση με εκείνη της εφαρμογής Google Search και του Chrome στις πωλούμενες εντός του ΕΟΧ συσκευές Google Android, τούτο δεν συνέβη κατά το μεγαλύτερο τμήμα της περιόδου τελέσεως της παραβάσεως και ότι, τουλάχιστον εν μέρει, η έλλειψη τέτοιων προεγκαταστάσεων οφειλόταν στις συνδυαστικές συνέπειες των MADA, των RSA, καθώς και των AFA.

538    Σχετικώς, η διαφορά μεταξύ της περιπτώσεως της Seznam, η οποία, παρά τις προσπάθειές της, δεν κατόρθωσε να επιτύχει συμφωνίες προεγκατάστασης σε συσκευές Google Android, και της Opera, η οποία κατόρθωσε να επιτύχει συμφωνίες προεγκατάστασης στις εν λόγω συσκευές, είναι χαρακτηριστική, καθόσον η διαφορά αυτή οφειλόταν στο γεγονός ότι η πρώτη επιδίωκε να ανταγωνιστεί την υπηρεσία γενικής αναζήτησης Google Search, ενώ η δεύτερη επιθυμούσε να χρησιμοποιήσει την εν λόγω υπηρεσία ορίζοντάς την ως προεπιλεγμένη στο πρόγραμμα περιήγησής της.

γ)      Άλλα μέσα εκτός από την προεγκατάσταση που παρέχουν τη δυνατότητα προσέγγισης των χρηστών

1)      Επιχειρήματα των διαδίκων

539    Η Google υποστηρίζει ότι οι ανταγωνιστές όχι μόνον έχουν τη δυνατότητα να εξασφαλίσουν ότι οι ΚΠΕ θα προεγκαθιστούν τις δικές τους υπηρεσίες γενικής αναζήτησης, θα τις ρυθμίζουν ως προεπιλεγμένες και θα τις τοποθετούν σε θέση ίσης ή υψηλότερης προβολής σε σχέση με τις προεγκατεστημένες εφαρμογές Google, αλλά και ότι διαθέτουν, επίσης, δυνατότητα ελεύθερης πρόσβασης στους χρήστες μέσω της μεταφόρτωσης και μέσω του προγράμματος περιήγησης, σε περίπτωση γενικών υπηρεσιών αναζήτησης. Ως εκ τούτου δεν μπορεί να συναχθεί το συμπέρασμα ότι οι όροι περί προεγκατάστασης είναι ικανοί να αποκλείσουν την πρόσβαση στους χρήστες. Η συμπεριφορά των χρηστών καταδεικνύει ότι μεταφορτώνουν συνεχώς εφαρμογές, συμπεριλαμβανομένων των ανταγωνιστικών εφαρμογών για τις οποίες υπάρχει εναλλακτική προεγκατεστημένη στη συσκευή. Αυτές οι συνήθειες μεταφόρτωσης εφαρμογών διαψεύδουν την παραδοχή της προσβαλλομένης αποφάσεως ότι η προεγκατάσταση δημιουργεί «προκατάληψη υπέρ του status quo» η οποία εμποδίζει τους χρήστες από το να αναζητούν ανταγωνιστικές υπηρεσίες.

540    Κατά πρώτον, όσον αφορά τη μεταφόρτωση εφαρμογών εκ μέρους των χρηστών, η Google παρατηρεί ότι η μεταφόρτωση αποτελεί αποτελεσματικό μέσο για την προσέγγιση των χρηστών, συμπεριλαμβανόμενης και της περίπτωσης κατά την οποία είναι προεγκατεστημένες ανταγωνιστικές εφαρμογές. Τα αποδεικτικά στοιχεία που αφορούν την εφαρμογή Google Search και τις Seznam, Naver και Yandex επιβεβαιώνουν ότι οι χρήστες μεταφορτώνουν ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης εάν αυτές είναι ελκυστικές. Τα προγράμματα περιήγησης σημειώνουν επίσης σημαντικά ποσοστά μεταφόρτωσης. Συγκριτικώς, τα στοιχεία στα οποία στηρίζεται η προσβαλλόμενη απόφαση δεν επαρκούν για να συναχθεί το συμπέρασμα ότι η μεταφόρτωση είναι αναποτελεσματική. Συγκεκριμένα, οι παρατιθέμενες απαντήσεις στα αιτήματα παροχής πληροφοριών δεν αντικατοπτρίζουν το γενικό περιεχόμενο των ληφθεισών απαντήσεων.

541    Κατά συνέπεια, ούτε η γενική διστακτικότητα των χρηστών για μεταφόρτωση εφαρμογών για τις οποίες είναι προεγκατεστημένη μια ανταγωνιστική υπηρεσία, ούτε η αναποτελεσματικότητα της μεταφόρτωσης μπορούν να δικαιολογήσουν τα χαμηλά ποσοστά μεταφόρτωσης ανταγωνιστικών εφαρμογών γενικής αναζήτησης που διαπιστώνονται στην προσβαλλόμενη απόφαση (αιτιολογικές σκέψεις 808 έως 810). Λαμβανομένων υπόψη των υψηλών ποσοστών μεταφόρτωσης άλλων ειδών ανταγωνιστικών εφαρμογών, είναι πιο εύλογο αυτά τα χαμηλά ποσοστά μεταφόρτωσης να οφείλονται σε παράγοντες που δεν συνδέονται με τη MADA, όπως είναι η προτίμηση των χρηστών για το Google Search, η ποιότητα και οι επιδόσεις του ή το γεγονός ότι οι χρήστες πραγματοποιούν τις αναζητήσεις τους μέσω του προγράμματος περιήγησης.

542    Κατά δεύτερον, η Google επισημαίνει ότι οι χρήστες μπορούν να αποκτήσουν εύκολα και γρήγορα πρόσβαση σε ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης μέσω του προγράμματος περιήγησης, χωρίς μεταφόρτωση εφαρμογών. Ορισμένα προγράμματα περιήγησης, όπως το Chrome, ήδη προτείνουν ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης, παρέχοντας στους χρήστες καταλόγους με υπηρεσίες γενικής αναζήτησης υπό μορφή αναδιπλούμενης λίστας, η οποία τους παρέχει τη δυνατότητα να επιλέξουν μία από τις υπηρεσίες αυτές ως προεπιλεγμένη. Στην προσβαλλόμενη απόφαση διαπιστώνεται ότι η πλειονότητα των αιτημάτων αναζήτησης στο Google Search προέρχονται από το πρόγραμμα περιήγησης και όχι από την εφαρμογή Google Search (αιτιολογική σκέψη 1234, σημείο 3, στοιχείο βʹ). Το σημαντικό μερίδιο του Chrome στη χρήση των προγραμμάτων περιήγησης και η ρύθμιση σε αυτό του Google Search ως προεπιλεγμένης υπηρεσίας αναζήτησης (αιτιολογικές σκέψεις 818 και 821 της προσβαλλομένης αποφάσεως) δεν ασκούν επιρροή. Αυτό που έχει σημασία είναι οι χρήστες να μπορούν να αποκτήσουν, και να αποκτούν, πρόσβαση στις ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης μέσω του Chrome, όπως και σε οποιοδήποτε πρόγραμμα περιήγησης για κινητές συσκευές. Επομένως, οι χρήστες έχουν ακώλυτη πρόσβαση σε ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης μέσω του προγράμματος περιήγησης, μεγάλο δε μέρος των αναζητήσεων πραγματοποιείται κατ’ αυτόν τον τρόπο.

543    Επιπροσθέτως, στο πλαίσιο της επιχειρηματολογίας αυτής, η Google προσάπτει στην προσβαλλόμενη απόφαση ότι συγχέει το «ανταγωνιστικό πλεονέκτημα» με τον «αποκλεισμό του ανταγωνισμού». Ο δεύτερος είναι δυνατόν να συνάγεται από το πρώτο. Ωστόσο, για να θεωρηθεί η συμπεριφορά ως καταχρηστική, η Επιτροπή οφείλει να αποδείξει ότι το αποτέλεσμα αποκλεισμού καθιστά «δυσχερέστερη, ή ακόμη και αδύνατη, την πρόσβαση στην αγορά για τους ανταγωνιστές της κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχειρήσεως». Ένα ανταγωνιστικό μειονέκτημα δεν ισοδυναμεί με πρακτική αποκλεισμού του ανταγωνισμού. Στην προκειμένη περίπτωση, ακόμη και αν γίνει δεκτό ότι οι όροι περί προεγκατάστασης της MADA παρείχαν στη Google «σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα», όπερ δεν ισχύει, η προσβαλλόμενη απόφαση δεν αποδεικνύει ότι οι ανταγωνιστές δεν ήταν σε θέση να αντισταθμίσουν το πλεονέκτημα αυτό ή ότι οι εν λόγω όροι κατέστησαν «πολύ δυσχερή, ή και αδύνατη, την είσοδο στην αγορά» των ανταγωνιστών αυτών. Στην προσβαλλόμενη απόφαση δεν προσδιορίζεται το φερόμενο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα ούτε εξετάζεται το εύρος της συμπεριφοράς, ενώ η μεγάλη πλειονότητα των αιτημάτων γενικής αναζήτησης εντός του ΕΟΧ –μεταξύ [80-90] % και [70-80] %, από το 2013 έως το 2015– δεν πραγματοποιούνταν σε συσκευές Google Android (αιτιολογική σκέψη 796). Η MADA περιορίζεται μόνο στις συσκευές GMS, οι οποίες αποτελούν μόνον ένα ποσοστό των συσκευών στις οποίες οι χρήστες αποκτούν πρόσβαση σε προγράμματα περιήγησης και σε υπηρεσίες γενικής αναζήτησης· οι χρήστες χρησιμοποιούν, μεταξύ άλλων, κινητές συσκευές Apple ή σταθερούς υπολογιστές Windows. Επιπλέον, οι προγραμματιστές ανταγωνιστικών προγραμμάτων περιήγησης και υπηρεσιών γενικής αναζήτησης έχουν τη δυνατότητα να διαπραγματευθούν συμφωνίες προεγκατάστασης για συσκευές GMS και να επιτύχουν την ίδια ή καλύτερη προώθηση για τις υπηρεσίες τους στις εν λόγω συσκευές. Η ευχέρεια πρόσβασης στους ανταγωνιστές μέσω της μεταφόρτωσης και του προγράμματος περιήγησης σημαίνει ότι αυτοί διαθέτουν πρόσθετες δυνατότητες για να προσεγγίσουν τους χρήστες στις συσκευές αυτές. Επομένως, είναι εντελώς αβάσιμος ο ισχυρισμός περί αποκλεισμού των ανταγωνιστών από την αγορά.

544    Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι ουδείς εκ των ισχυρισμών της Google κλονίζει το συμπέρασμα ότι οι ανταγωνιστές δεν μπορούν να αντισταθμίσουν το σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που εξασφαλίζει η Google χάρη στην προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search και του Google Chrome πρακτικώς στο σύνολο των πωλούμενων εντός του ΕΟΧ συσκευών Google Android. Συγκεκριμένα, οι μεταφορτώσεις ανταγωνιστικών εφαρμογών γενικής αναζήτησης και προγραμμάτων περιήγησης ή η ρύθμιση μιας ανταγωνιστικής υπηρεσίας γενικής αναζήτησης ως προεπιλεγμένης στα προγράμματα περιήγησης στις συσκευές Google Android δεν είναι συγκρίσιμες από απόψεως εύρους και αποτελεσματικότητας (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 805 έως 812 και 917 έως 931 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Πέραν αυτού, για τη διαπίστωση του περιορισμού του ανταγωνισμού, η προσβαλλόμενη απόφαση λαμβάνει υπόψη όχι μόνον το σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που παρέχει η προεγκατάσταση, αλλά και το γεγονός ότι το πλεονέκτημα αυτό δεν μπορεί να αντισταθμιστεί από τους ανταγωνιστές (βλ. αιτιολογική σκέψη 896, σημείο 1, της προσβαλλομένης αποφάσεως). Επιπλέον, μολονότι δεν είναι αναγκαίο να προσδιορίζεται ποσοτικώς το σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που απορρέει από τη συνδυασμένη πώληση ή να εξετάζεται η κάλυψη της αγοράς από τη συνδυασμένη πώληση, εντούτοις, στην προσβαλλόμενη απόφαση επισημαίνεται, μεταξύ άλλων, ότι μεταξύ 2013 και 2015, οι συσκευές Google Android αντιπροσώπευαν το [10-20] % έως [20-30] % των αιτημάτων γενικής αναζήτησης στο Google Search εντός του ΕΟΧ, και το 2016, το [20-30] % των αιτημάτων αυτών (βλ. αιτιολογική σκέψη 796 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

2)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

545    Εκτός από τις δυνατότητες προεγκατάστασης που παρέχονται για τις ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης ή τα ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης, η Google υποστηρίζει επίσης ότι οι ανταγωνιστές της μπορούν να αντισταθμίσουν την τάση προς παγίωση της καταστάσεως που απορρέει από τους όρους περί προεγκατάστασης της MADA, εμπιστευόμενοι τη συμπεριφορά των χρηστών, οι οποίοι μπορούν να μεταφορτώσουν τις εφαρμογές τους ή να αποκτήσουν πρόσβαση στην υπηρεσία γενικής αναζήτησης αυτών μέσω του προγράμματος περιήγησης.

i)      Επί της μεταφορτώσεως ανταγωνιστικών εφαρμογών

546    Προκαταρκτικώς, επισημαίνεται ότι οι κύριοι διάδικοι δεν αμφισβητούν ότι οι χρήστες μπορούν ευχερώς να μεταφορτώσουν εφαρμογές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης ή περιήγησης ανταγωνιστικές της εφαρμογής Google Search ή του Chrome.

547    Οι κύριοι διάδικοι διαφωνούν σχετικά με το κατά πόσον λαμβάνουν πράγματι χώρα τέτοιες μεταφορτώσεις, ζήτημα που επηρεάζει άμεσα τη δυνατότητα των ανταγωνιστών της Google να αντισταθμίσουν τους όρους περί προεγκατάστασης της MADA.

548    Επομένως, τα διαλαμβανόμενα στην προσβαλλόμενη απόφαση σχετικά με το ζήτημα αυτό όντως αφορούν τον χαρακτηρισμό των συγκεκριμένων και πραγματικών αποτελεσμάτων της επίμαχης συμπεριφοράς της Google κατά το χρονικό διάστημα από το 2011 ή το 2012 έως το 2018.

549    Συναφώς, όσον αφορά τις εφαρμογές γενικής αναζήτησης, από τα στοιχεία που παρείχε η Google και παρατίθενται στην προσβαλλόμενη απόφαση προκύπτει ότι ο αριθμός των μεταφορτώσεων εφαρμογών ανταγωνιστικών της εφαρμογής Google Search παρέμεινε χαμηλός σε σχέση με τον αριθμό των συσκευών στις οποίες ήταν προεγκατεστημένη η εφαρμογή Google Search:

–        μεταξύ 2011 και 2016, οι χρήστες μεταφόρτωσαν από το Play Store ανταγωνιστικές εφαρμογές γενικής αναζήτησης σε λιγότερο από το 5 % των συσκευών GMS που πωλήθηκαν παγκοσμίως, ποσοστό που μειώνεται σε λιγότερο από 1 % για τις συσκευές GMS που πωλήθηκαν εντός του ΕΟΧ, δεδομένου ότι οι περισσότερες από τις μεταφορτώσεις αυτές πραγματοποιήθηκαν στη Νότια Κορέα (αιτιολογικές σκέψεις 808 και 809 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        μεταξύ 2011 και 2016, ο ετήσιος αριθμός μεταφορτώσεων ανταγωνιστικών εφαρμογών γενικής αναζήτησης από το Play Store σε έκαστη χώρα του ΕΟΧ ήταν ελάχιστος, εκτός από την Τσεχική Δημοκρατία με την εφαρμογή Seznam (αιτιολογική σκέψη 810 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        όσον αφορά την Τσεχική Δημοκρατία, οι χρήστες μεταφόρτωσαν την εφαρμογή αναζήτησης Seznam από το Play Store, κατά το μέγιστο, σε ποσοστό 23 % των συσκευών GMS που πωλήθηκαν στο εν λόγω κράτος μέλος σε ένα συγκεκριμένο έτος.

550    Ομοίως, όσον αφορά τα προγράμματα περιήγησης, από τα παρασχεθέντα εκ μέρους της Google στοιχεία που παρατίθενται στην προσβαλλόμενη απόφαση προκύπτει ότι ο αριθμός των μεταφορτώσεων ανταγωνιστικών του Chrome προγραμμάτων περιήγησης παρέμεινε χαμηλός σε σχέση με τον αριθμό των συσκευών στις οποίες ήταν προεγκατεστημένο το Chrome:

–        το 2016, κανένα ανταγωνιστικό πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές δεν επέτυχε αριθμό μεταφορτώσεων συγκρίσιμο με τον αριθμό των προεγκατεστημένων προγραμμάτων περιήγησης Google Chrome (αιτιολογική σκέψη 919 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        το 2016, οι χρήστες μεταφόρτωσαν ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές σε λιγότερο από το 50 % των συσκευών GMS που πωλήθηκαν παγκοσμίως, ενώ μεταξύ 2013 και 2016, οι χρήστες μεταφόρτωσαν ανταγωνιστικά προγράμματα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές μόνο σε περίπου 30 % των συσκευών GMS που πωλήθηκαν παγκοσμίως (βλ. αιτιολογική σκέψη 920 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        το 2016, οι χρήστες μεταφόρτωσαν τα προγράμματα περιήγησης UC, Opera και Firefox σε λιγότερο από το 1 %, 1,5 % και 4 %, αντιστοίχως, των συσκευών GMS που πωλήθηκαν εντός του ΕΟΧ, ενώ, μεταξύ 2013 και 2016, ο συνολικός αριθμός μεταφορτώσεων ανταγωνιστικών προγραμμάτων περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές από το Play Store σε συσκευές GMS εντός του ΕΟΧ αντιστοιχούσε σε λιγότερο από 10 % των συσκευών GMS που διέθεταν προεγκατεστημένο το Google Chrome (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 921 και 922 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

551    Στο πλαίσιο αυτό, πρέπει να επισημανθεί ότι τα στοιχεία που επικαλείται η Google όσον αφορά τη μεταφόρτωση των εφαρμογών Seznam, Naver και Yandex δεν αρκούν για να ανατρέψουν τις ανωτέρω διαπιστώσεις. Όπως παραδέχονται οι κύριοι διάδικοι, τα τρία αυτά παραδείγματα χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι πρόκειται για υπηρεσίες γενικής αναζήτησης βασισμένες σε αλγόριθμο που λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες της τσεχικής, της κορεατικής και της ρωσικής γλώσσας.

552    Επίσης, η Επιτροπή εξηγεί, κατά τρόπο πειστικό, ότι το αντιπαράδειγμα της μεταφόρτωσης της εφαρμογής Google Search στις συσκευές Windows Mobile στις οποίες το Bing είναι ρυθμισμένο ως προεπιλογή δεν έχει την αποδεικτική αξία που ισχυρίζεται η Google, δεδομένου ότι το έτος 2016 δεν είναι αντιπροσωπευτικό, στα δε στοιχεία των οποίων γίνεται επίκληση δεν περιλαμβάνονται μόνον τα έξυπνα τηλέφωνα, αλλά και άλλα είδη συσκευών (υποσημείωση υπ’ αριθ. 901 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Ως εκ τούτου, το φερόμενο ποσοστό 95 % των μεταφορτώσεων της εφαρμογής Google Search στην πραγματικότητα ήταν μόνο 27 % το 2016. Το ποσοστό αυτό μπορεί να συγκριθεί με το ποσοστό 23 % που αντιστοιχεί στη μεταφόρτωση της εφαρμογής Seznam στα έξυπνα τηλέφωνα Google Android που πωλούνταν στην Τσεχική Δημοκρατία, τα οποία είχαν στο σύνολό τους προεγκατεστημένη την εφαρμογή Google Search.

553    Ομοίως, η Επιτροπή ορθώς επισημαίνει ότι, για τους λόγους που εκτίθενται στην αιτιολογική σκέψη 813 της προσβαλλομένης αποφάσεως, οι υποστηριζόμενες από την Google αναλογίες με βάση τις πρακτικές μεταφόρτωσης που παρατηρούνται για άλλα είδη εφαρμογών, όπως οι εφαρμογές ανταλλαγής μηνυμάτων, δεν μπορούν να ληφθούν υπόψη για τις αναζητήσεις και την περιήγηση στο διαδίκτυο.

554    Πέραν αυτού, σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς της Google, τα διάφορα στοιχεία που εκτίθενται στην προσβαλλόμενη απόφαση για τη διαπίστωση ότι η μεταφόρτωση ανταγωνιστικών του Google Search και του Chrome εφαρμογών δεν αντισταθμίζει το πλεονέκτημα που παρέχει η προεγκατάσταση διατηρούν τη λυσιτέλειά τους. Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνουν ότι οι μεταφορτώσεις δεν είναι συγκρίσιμες από απόψεως εύρους και αποτελεσματικότητας με την προεγκατάσταση.

555    Τούτο ισχύει για την έρευνα γνώμης που προσκόμισε η Opera (αιτιολογικές σκέψεις 812 και 923 της προσβαλλομένης αποφάσεως), η οποία, μολονότι παρέχει στοιχεία μόνο σχετικά με τη χρήση των προεγκατεστημένων προγραμμάτων περιήγησης και αφορά μόνο το έτος 2013, εντούτοις μπορεί να ληφθεί υπόψη στην προσβαλλόμενη απόφαση προς στήριξη της παραδοχής ότι «ορισμένοι χρήστες εξακολουθούν να είναι διστακτικοί ως προς τη μεταφόρτωση εφαρμογών και προτιμούν να χρησιμοποιούν το προεγκατεστημένο πρόγραμμα περιήγησης για κινητές συσκευές».

556    Ομοίως, όσον αφορά τις διάφορες δηλώσεις που περιλαμβάνονται στις απαντήσεις επί των αιτημάτων παροχής πληροφοριών, πράγματι φαίνεται ότι οι απαντήσεις που δεν παρατίθενται στην προσβαλλόμενη απόφαση αναφέρονται στη θεωρητική δυνατότητα της μεταφόρτωσης να αντισταθμίσει την προεγκατάσταση. Ωστόσο, τούτο δεν καθιστά άνευ σημασίας τις διάφορες παρατιθέμενες στην προσβαλλόμενη απόφαση απαντήσεις, από τις οποίες προκύπτει ότι οι χρήστες έχουν την τάση να προτιμούν την προεγκατεστημένη εφαρμογή σε σχέση με μια εφαρμογή που πρέπει να μεταφορτωθεί.

557    Επιπλέον, αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Google, δεν μπορεί να γίνει δεκτό ότι η προσβαλλόμενη απόφαση δεν είναι σύμφωνη με τη νομολογία και την προγενέστερη πρακτική της Επιτροπής. Συγκεκριμένα, στην προσβαλλόμενη απόφαση δεν αμφισβητείται ότι η μεταφόρτωση μπορεί κατ’ αρχήν να αντισταθμίσει το πλεονέκτημα που παρέχεται με την προεγκατάσταση, όπως έχει ήδη αναλυθεί σε άλλες υποθέσεις που εξέτασε η Επιτροπή. Ωστόσο, στην υπό κρίση περίπτωση, για τους λόγους που εκτέθηκαν στην προσβαλλόμενη απόφαση και αναλύθηκαν ανωτέρω, φαίνεται ότι, ακόμη και αν είναι ευχερές και δωρεάν να μεταφορτωθεί μια εφαρμογή γενικής αναζήτησης ή περιήγησης, εντούτοις, η μεταφόρτωση αυτή δεν πραγματοποιείται στην πράξη ή, εν πάση περιπτώσει, αφορά μη ικανό ποσοστό των επίμαχων συσκευών.

558    Επομένως, η αιτίαση της Google σχετικά με τη μεταφόρτωση ανταγωνιστικών εφαρμογών πρέπει να απορριφθεί.

ii)    Επί της προσβάσεως σε ανταγωνιστικές υπηρεσίες αναζήτησης μέσω του προγράμματος περιήγησης

559    Η επιχειρηματολογία της Google δεν ανατρέπει το συμπέρασμα ότι οι ανταγωνιστές δεν μπορούν να αντισταθμίσουν, μέσω συμφωνιών με τους δημιουργούς προγραμμάτων περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές, το σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που εξασφαλίζει η Google χάρη στην προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search πρακτικώς στο σύνολο των πωλούμενων εντός του ΕΟΧ συσκευών Google Android.

560    Προς τούτο, πρέπει να συγκριθεί η πραγματική κατάσταση που διαπιστώθηκε από την Επιτροπή και περιγράφεται στην προσβαλλόμενη απόφαση με τις διάφορες εναλλακτικές λύσεις που προβάλλει η Google, οι οποίες όμως στερούνται υλοποίησης στην πραγματικότητα.

561    Συγκεκριμένα, όπως εκθέτει η Επιτροπή, η ρύθμιση μιας ανταγωνιστικής υπηρεσίας γενικής αναζήτησης ως προεπιλεγμένης στα προγράμματα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές στις συσκευές Google Android δεν μπορεί να συγκριθεί, από απόψεως εύρους και αποτελεσματικότητας, με την προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 817 έως 822 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Ειδικότερα, πρέπει να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι η Google δεν παρέχει τη δυνατότητα να οριστεί άλλη υπηρεσία αναζήτησης πλην του Google Search ως προεπιλεγμένη στο Chrome και επίσης ότι το Chrome κατείχε μερίδιο χρήσης 75 % περίπου μεταξύ των μη προοριζόμενων για συγκεκριμένο ΛΣ προγραμμάτων περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές στην Ευρώπη και 58 % σε παγκόσμιο επίπεδο.

562    Επίσης η Επιτροπή εκθέτει, χωρίς να αντικρούεται επί του σημείου αυτού από την Google, διάφορα στοιχεία, μεταξύ των οποίων παρουσιάσεις της Microsoft και της Yandex, από τα οποία καταδεικνύεται ότι οι χρήστες δεν αποκτούν στην πράξη πρόσβαση σε άλλες υπηρεσίες γενικής αναζήτησης μέσω των προγραμμάτων περιήγησης, μόνο δε σπανίως τροποποιούν την προεπιλεγμένη ρύθμιση των εν λόγω προγραμμάτων περιήγησης. Οι παρατηρήσεις αυτές είναι κρίσιμες, αντιθέτως προς ό,τι ισχυρίζεται η Google, και θεμελιώνουν τη διαπίστωση ότι, παρά τη σχετικώς παρεχόμενη δυνατότητα ορισμού άλλης μηχανής γενικής αναζήτησης, στην πράξη αυτή εξακολουθεί να είναι η εξαρχής ορισθείσα.

563    Υπό αυτές τις συνθήκες, η αιτίαση της Google σχετικά με την πρόσβαση σε ανταγωνιστικές υπηρεσίες αναζήτησης μέσω του προγράμματος περιήγησης πρέπει να απορριφθεί.

iii) Σχετικά με τη σύγχυση μεταξύ ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος και αποκλεισμού του ανταγωνισμού

564    Ως προς την προβαλλόμενη σύγχυση μεταξύ ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος και αποκλεισμού του ανταγωνισμού, επισημαίνεται ότι η αιτίαση αυτή ερείδεται σε εσφαλμένη ερμηνεία της προσβαλλομένης αποφάσεως, από την οποία προκύπτει ότι διαπιστώνει, αφενός, την ύπαρξη πλεονεκτήματος συνδεόμενου με τους όρους περί προεγκατάστασης της MADA, το οποίο δεν μπορούσαν να αντισταθμίσουν οι ανταγωνιστές, και αφετέρου, τα αντίθετα προς τον ανταγωνισμό αποτελέσματα του εν λόγω πλεονεκτήματος.

565    Όσον αφορά το ζήτημα του κατά πόσον το πλεονέκτημα πρέπει να προσδιορίζεται ποσοτικώς, διαπιστώνεται, εν πάση περιπτώσει, ότι, όπως αναφέρει η Επιτροπή, μεταξύ 2013 και 2015, οι συσκευές Google Android αντιπροσώπευαν από 11 έως 24 % του συνόλου των πραγματοποιηθέντων στο Google Search αιτημάτων αναζήτησης εντός του ΕΟΧ. Το 2016, οι συσκευές Google Android αντιπροσώπευαν το 29 % των αιτημάτων αναζήτησης αυτών (αιτιολογική σκέψη 796 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Ομοίως, το 2016, η MADA κάλυψε το σύνολο των συσκευών Google Android που πωλήθηκαν εκτός Κίνας, όπερ αντιστοιχεί στο 76 % του συνολικού αριθμού των έξυπνων κινητών συσκευών που πωλήθηκαν στην Ευρώπη και στο 56% του συνολικού αριθμού των έξυπνων κινητών συσκευών που πωλήθηκαν παγκοσμίως (συμπεριλαμβανομένης της Κίνας) (αιτιολογικές σκέψεις 783, 784 και 901 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Υπό τις συνθήκες αυτές, εξακολουθεί να μπορεί να γίνει δεκτό, όπως έπραξε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση, ότι οι όροι περί προεγκατάστασης της MADA παρείχαν στην Google σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα.

566    Συνεπώς, η αιτίαση της Google σχετικά με τη σύγχυση μεταξύ ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος και αποκλεισμού του ανταγωνισμού πρέπει να απορριφθεί.

iv)    Συμπέρασμα

567    Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι η Επιτροπή βασίμως εκτίμησε ότι, ακόμη και αν οι χρήστες είχαν τη δυνατότητα να μεταφορτώσουν εφαρμογές ανταγωνιστικές της εφαρμογής Google Search και του Chrome ή να τροποποιήσουν τις προεπιλεγμένες ρυθμίσεις, οι δε προγραμματιστές προγραμμάτων περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές μπορούσαν να παρέχουν τις εφαρμογές τους στους ΚΠΕ, εντούτοις, τούτο δεν συνέβαινε σε επαρκή βαθμό κατά το μεγαλύτερο μέρος της περιόδου τελέσεως της παραβάσεως λόγω των όρων περί προεγκατάστασης της MADA.

δ)      Μη απόδειξη της σύνδεσης μεταξύ των μεριδίων χρήσης και της προεγκατάστασης

1)      Επιχειρήματα των διαδίκων

568    Η Google επισημαίνει ότι, κατά την προσβαλλόμενη απόφαση, τα μερίδιά της στις γενικές αναζητήσεις και στην περιήγηση «δεν φαίνεται να δικαιολογούνται» από την προτίμηση των χρηστών και «συνάδουν με» περιορισμό του ανταγωνισμού (αιτιολογική σκέψη 835, 837, 947 και 954). Εντούτοις, η προσβαλλόμενη απόφαση δεν καταδεικνύει ότι τα μερίδια της Google οφείλονταν στους αμφισβητούμενους όρους περί προεγκατάστασης ή ότι δεν είναι συμβατά με τον υγιή ανταγωνισμό, πράγμα που ωστόσο όφειλε να αποδείξει η Επιτροπή. Επιπλέον, η απόφαση παραβλέπει πληθώρα αποδεικτικών στοιχείων από τα οποία προκύπτει ότι η επιτυχία της υπηρεσίας γενικής αναζήτησης και του προγράμματος περιήγησης της Google αντανακλά την ποιότητά τους. Η επίκληση των αξιολογήσεων της εφαρμογής Google Search και των ανταγωνιστών της στο Play Store δεν αρκεί για να απορριφθούν τα αποδεικτικά αυτά στοιχεία.

569    Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι κανένα από τα επιχειρήματα της Google δεν ανατρέπει το συμπέρασμα ότι το σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που απορρέει από την προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search και του Google Chrome πρακτικώς στο σύνολο των πωλούμενων εντός του ΕΟΧ συσκευών Google Android και η αδυναμία των ανταγωνιστών να αντισταθμίσουν το εν λόγω πλεονέκτημα συμπίπτουν με την εξέλιξη του μεριδίου αγοράς της Google. Η επιτυχία της εφαρμογής Google Search και του Google Chrome δεν αντανακλά απλώς και μόνον την προβαλλόμενη «ανώτερη ποιότητα και απόδοση των υπηρεσιών της Google». Ομοίως, το γεγονός ότι οι αξιολογήσεις των χρηστών στο Play Store βασίζονται σε δείγματα διαφορετικών μεγεθών δεν είναι καθοριστικό. Τα δείγματα αυτά είναι αρκετά μεγάλα ώστε να είναι αντιπροσωπευτικά.

2)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

570    Πρώτον, όσον αφορά την προεγκατάσταση και τα αποτελέσματά της, επισημαίνεται ότι, στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή ανέφερε ότι τα συμπεράσματά της σχετικά με την ύπαρξη ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος υπέρ της Google λόγω της προεγκατάστασης, το οποίο δεν μπόρεσαν να αντισταθμίσουν οι ανταγωνιστές και το οποίο είχε ως συνέπεια τον περιορισμό του υγιούς ανταγωνισμού εις βάρος των καταναλωτών, επιβεβαιώνονταν από την εξέλιξη των αποδιδόμενων στην Google μεριδίων χρήσης στις έξυπνες κινητές συσκευές (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 835 έως 851 και 947 έως 963 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

571    Στο πλαίσιο αυτό, οι αναφορές της Επιτροπής στην εξέλιξη των εν λόγω μεριδίων χρήσης δεν επιδέχονται, αυτές καθεαυτές, κριτική. Συγκεκριμένα, οι αναφορές αυτές παρέχουν στην Επιτροπή τη δυνατότητα να καταδείξει, αφενός, ότι η προεγκατάσταση παρέχει πλεονέκτημα στις εφαρμογές γενικής αναζήτησης και περιήγησης της Google και, αφετέρου, ότι το πλεονέκτημα αυτό δεν κατέστη δυνατό να αντισταθμιστεί από τους ανταγωνιστές.

572    Ειδικότερα, όσον αφορά την εξέλιξη του μεριδίου της Google επί των αιτημάτων γενικής αναζήτησης ανά είδος συσκευής στην Ευρώπη από το 2009 έως τον Μάρτιο του 2017, η Επιτροπή είχε τη δυνατότητα να διαπιστώσει ότι το μερίδιο αυτό κυμαινόταν μεταξύ 95-98 % συνεχώς από το 2011 έως τον Μάρτιο του 2017 όσον αφορά τις έξυπνες κινητές συσκευές και ότι το μερίδιο αυτό ήταν συνεχώς μεγαλύτερο από το παρατηρούμενο κατά την ίδια περίοδο όσον αφορά τους Η/Υ(88-95 %) ή τα τάμπλετ (90-98 % από τον Ιούλιο του 2012 έως τον Μάρτιο του 2017) (αιτιολογική σκέψη 836 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

573    Όσον αφορά την εξέλιξη του μεριδίου χρήσης του Chrome σε σύγκριση με το μερίδιο άλλων μη προοριζόμενων για συγκεκριμένο ΛΣ προγραμμάτων περιήγησης για κινητές συσκευές στην Ευρώπη από τον Αύγουστο 2012 έως τον Μάρτιο 2017, η Επιτροπή είχε επίσης τη δυνατότητα να διαπιστώσει ότι το μερίδιο του Chrome αυξήθηκε από 4,7 % σε 74,9 % κατά τη διάρκεια της εν λόγω χρονικής περιόδου. Αντιθέτως, το μερίδιο των λοιπών προγραμμάτων περιήγησης Android («AOSP-based browsers» ή «Android browsers») μειώθηκε από 74,5 % σε 8,2 % κατά την ίδια περίοδο (βλ. αιτιολογική σκέψη 949 της προσβαλλομένης αποφάσεως)· για παρουσίαση των αποτελεσμάτων σε παγκόσμιο επίπεδο, βλ. αιτιολογική σκέψη 950 της προσβαλλομένης αποφάσεως· για παρουσίαση των αποτελεσμάτων με τα προγράμματα περιήγησης σε Η/Υ, βλ. αιτιολογική σκέψη 951 της προσβαλλομένης αποφάσεως· για παρουσίαση των αποτελεσμάτων με τα προοριζόμενα για συγκεκριμένο ΛΣ προγράμματα περιήγησης στην Ευρώπη, βλ. αιτιολογική σκέψη 952 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

574    Αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Google, η Επιτροπή βασίμως επικαλείται τα δεδομένα αυτά προς στήριξη της θέσεώς της περί ζημίας. Δεδομένου ότι η θέση αυτή εκκινεί από τη συνδεόμενη με την προεγκατάσταση «προκατάληψη υπέρ του status quo», η οποία διαταράσσει τη λειτουργία του ανταγωνισμού που επικαλείται η Google, κατά την άποψη της οποίας ο χρήστης μπορεί να ανατρέψει την τάση αυτή, ειδικότερα, μεταφορτώνοντας μια ανταγωνιστική εφαρμογή –πράγμα που ακριβώς δεν πράττει–, η Επιτροπή ορθώς παραπέμπει στα εν λόγω μερίδια χρήσης.

575    Κατά δεύτερον, όσον αφορά τον παράγοντα της ποιότητας και τα προβαλλόμενα αποτελέσματά του, πρέπει να γίνει δεκτό ότι, σε περίπτωση όπως η κρινομένη, η Επιτροπή δεν ήταν υποχρεωμένη να προσδιορίσει με ακρίβεια κατά πόσον τα εν λόγω μερίδια χρήσης δικαιολογούνται όχι μόνον από την προεγκατάσταση –όπως είναι η εκτίμησή της–, αλλά επίσης, ή και σε μεγαλύτερο βαθμό, από την ποιοτική υπεροχή που επικαλείται η Google. Συγκεκριμένα, κατά την Google, η μη αμφισβήτηση των μεριδίων χρήσης της εφαρμογής Google Search ή η σταδιακή αύξηση των μεριδίων χρήσης του Chrome οφείλονται περισσότερο στην ποιοτική υπεροχή των προϊόντων της παρά στην προεγκατάσταση. Εντούτοις, στην προκειμένη περίπτωση, η προεγκατάσταση δεν αμφισβητείται, δεδομένου ότι το σύνολο των συσκευών Google Android διέθεταν την εφαρμογή Google Search και το Chrome, με την Google να ισχυρίζεται απλώς ότι η ποιότητα επέδρασε στη μη προεγκατάσταση ή μεταφόρτωση ανταγωνιστικής εφαρμογής, χωρίς όμως τα σχετικώς προσκομιζόμενα αποδεικτικά στοιχεία να είναι επαρκή ή ιδιαιτέρως συναφή.

576    Προς τούτο, η Google επικαλείται τη δήλωση ενός εκ των διευθυντικών στελεχών της, το οποίο αναφέρεται στην ποιοτική υπεροχή της εφαρμογής Google Search σε σχέση με τους ανταγωνιστές της. Στο εν λόγω έγγραφο πράγματι μνημονεύονται διάφορα στοιχεία, μεταξύ των οποίων μια έρευνα γνώμης διενεργηθείσα σε καταναλωτές το 2016, από την οποία προκύπτει ότι το Google Search ήταν η προτιμώμενη μηχανή γενικής αναζήτησης των καταναλωτών στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη Γερμανία και στη Γαλλία, καθώς και διάφορα άρθρα στα οποία επισημαίνεται ότι το Google Search διέθετε καλύτερες ή νεότερες λειτουργίες από το Bing ή ότι το Bing δεν ήταν τόσο ακριβές όσο διακήρυσσε. Ωστόσο, η δήλωση του διευθυντικού στελέχους της Google και τα διάφορα συνημμένα σε αυτήν στοιχεία δεν αρκούν, αφ’ εαυτών, για να αποδείξουν ότι το μερίδιο χρήσης του Google Search και του Chrome οφείλεται περισσότερο στο ότι η Google διαθέτει υπηρεσία ανώτερης ποιότητας, παρά στο ότι οι εν λόγω εφαρμογές είναι προεγκατεστημένες.

577    Εξάλλου, ακόμη και αν γίνει δεκτό ότι το Google Search και το Chrome διαθέτουν ποιοτική υπεροχή έναντι των υπηρεσιών που προσφέρουν οι ανταγωνιστές, αυτή δεν είναι καθοριστικής σημασίας, δεδομένου ότι ουδόλως υποστηρίζεται ότι οι διάφορες προτεινόμενες από τους ανταγωνιστές υπηρεσίες δεν είναι τεχνικώς ικανές να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των καταναλωτών.

578    Επιπλέον, όπως προκύπτει από τα στοιχεία της δικογραφίας, οι ανάγκες των καταναλωτών δεν ικανοποιούνται κατ’ ανάγκην από την καλύτερη ποιοτικά λύση, εφόσον γίνει δεκτό ότι η Google μπορεί να ισχυριστεί ότι οι υπηρεσίες της αποτελούν τέτοια λύση, δεδομένου ότι σημασία έχουν και άλλοι παράγοντες εκτός από την τεχνική ποιότητα, όπως η προστασία της ιδιωτικής ζωής ή η λήψη υπόψη των γλωσσικών ιδιαιτεροτήτων των υποβαλλόμενων αιτημάτων αναζήτησης.

579    Κατά τρίτον, επισημαίνεται ότι, για την αντίκρουση του επιχειρήματος της Google κατά το οποίο το εύρος και η εξέλιξη των μεριδίων χρήσης της οφείλονται μάλλον στην ποιότητα των προϊόντων της κατά την αντίληψη των καταναλωτών παρά στην προεγκατάσταση, η Επιτροπή ανέφερε στην προσβαλλόμενη απόφαση ότι τέτοιο ποιοτικό πλεονέκτημα δεν φαίνεται να προκύπτει από τη βαθμολόγηση των ανταγωνιστικών υπηρεσιών στο Play Store.

580    Όσον αφορά την πρώτη ομαδοποίηση, ο μέσος όρος βαθμολογίας στο Play Store ήταν 4,4 για την εφαρμογή Google Search με 5,8 εκατομμύρια αξιολογήσεις, 4,3 για την εφαρμογή Bing με 73 000 αξιολογήσεις, 4,2 για την εφαρμογή Yahoo με 28 000 αξιολογήσεις, 4,3 για την εφαρμογή της Seznam με 39 000 αξιολογήσεις και 4,4 για την εφαρμογή Yandex με 219 000 αξιολογήσεις (αιτιολογική σκέψη 837 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

581    Όσον αφορά τη δεύτερη ομαδοποίηση, ο μέσος όρος βαθμολογίας στο Play Store ήταν 4,3 για το Chrome με 7,4 εκατομμύρια αξιολογήσεις, 4,3 για το Opera με 2,2 εκατομμύρια αξιολογήσεις, 4,4 για το Firefox με 2,8 εκατομμύρια αξιολογήσεις, 4,5 για το UC Browser με 13,9 εκατομμύρια αξιολογήσεις και 4,4 για τον UC Browser Mini με 2,8 εκατομμύρια αξιολογήσεις (αιτιολογική σκέψη 954 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

582    Βεβαίως, όπως επισημαίνει η Google, οι αξιολογήσεις δεν έχουν όλες το ίδιο εύρος και δεν αποτελούν κατ’ ανάγκην αντιπροσωπευτικό κριτήριο αξιολόγησης. Πλην όμως, όπως υποστηρίζει η Επιτροπή, από τις βαθμολογίες αυτές προκύπτει σαφώς ότι η ποιοτική αξιολόγηση των διαφόρων ανταγωνιστικών υπηρεσιών είναι παρεμφερής. Επομένως, το γεγονός αυτό μπορεί να ληφθεί υπόψη προκειμένου να γίνει δεκτό ότι η ποιότητα των διαφόρων ανταγωνιστικών υπηρεσιών αναζήτησης και περιήγησης δεν αποτελεί καθοριστικό κριτήριο για τη χρήση τους, δεδομένου ότι στο σύνολό τους παρέχουν υπηρεσία ικανή να ανταποκριθεί στη ζήτηση.

583    Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι, λαμβανομένης υπόψη της τάσης παγίωσης της κατάστασης που σχετίζεται με τους όρους περί προεγκατάστασης της MADA και ελλείψει απόδειξης της συγκεκριμένης επίδρασης της ποιοτικής υπεροχής που επικαλείται η Google όσον αφορά τις δικές της εφαρμογές γενικής αναζήτησης και περιήγησης, η Επιτροπή ορθώς εκτίμησε ότι τα μερίδια χρήσης της Google επιβεβαίωναν την «προκατάληψη υπέρ του status quo» που συνδέεται με την προεγκατάσταση.

584    Επομένως, η εν λόγω αιτίαση πρέπει να απορριφθεί.

ε)      Μη λήψη υπόψη του οικονομικού και νομικού πλαισίου

1)      Επιχειρήματα των διαδίκων

585    Η Google ισχυρίζεται ότι η προσβαλλόμενη απόφαση δεν περιλαμβάνει εκτίμηση του κατά πόσον οι όροι περί προεγκατάστασης της MADA ήταν ικανοί να θίξουν τον ανταγωνισμό που θα υφίστατο εάν δεν υπήρχαν οι όροι αυτοί, τούτο δε λαμβανομένου υπόψη του πλήρους οικονομικού και νομικού πλαισίου. Η πλήρης ανάλυση του εν λόγω πλαισίου αποδεικνύει ότι οι όροι αυτοί δεν υπήρχε ενδεχόμενο να αποκλείσουν τον ανταγωνισμό ούτε ήταν να ικανοί να το πράξουν, διότι δημιουργούσαν νέες δυνατότητες για τους ανταγωνιστές, παρά τους τις στερούσαν. Το κατά πόσον η Google ή οι ανταγωνιστές της εκμεταλλεύθηκαν τις δυνατότητες αυτές εξαρτάται από τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά των υπηρεσιών τους και την ελκυστικότητά τους έναντι των χρηστών. Ειδικότερα, οι όροι περί προεγκατάστασης της MADA αποτελούν μέρος του προτύπου δωρεάν παραχώρησης άδειας χρήσης που αναπτύχθηκε για την πλατφόρμα Android και, ως εκ τούτου, δεν μπορούν να εξεταστούν αυτοτελώς. Επιπλέον, οποιοσδήποτε μπορεί να λάβει δωρεάν το ΛΣ Android και να το χρησιμοποιήσει.

586    Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι η Google, και όχι η προσβαλλόμενη απόφαση, είναι αυτή που δεν αξιολογεί το οικονομικό και νομικό πλαίσιο της συνδυασμένης πωλήσεως της εφαρμογής Google Search με το Play Store και της συνδυασμένης πωλήσεως του Google Chrome με το Play Store και την εφαρμογή Google Search. Συγκεκριμένα, η προσβαλλόμενη απόφαση λαμβάνει υπόψη τη φύση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των διαφόρων μερών της πλατφόρμας Android (αιτιολογικές σκέψεις 874 και 875, 990 και 991 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Ιδίως, πρέπει να ληφθούν υπόψη οι ακόλουθες πτυχές της συνδυασμένης πωλήσεως:

–        εντός του ΕΟΧ, η προεγκατάσταση του Google Chrome κάλυπτε πρακτικώς το σύνολο των συσκευών Google Android (αιτιολογική σκέψη 901 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        στις συσκευές GMS, η Google δεν επιτρέπει την αποκλειστική προεγκατάσταση καμίας άλλης εφαρμογής γενικής αναζήτησης πλην του Google Search. Η εφαρμογή Google Search αποτελεί το σημαντικότερο μοναδικό σημείο εισόδου για τη διενέργεια γενικών αναζητήσεων στις συσκευές Google Android, αντιπροσώπευε δε ποσοστό [40-50] % του συνόλου των αιτημάτων γενικής αναζήτησης στις συσκευές Google Android το 2016 (αιτιολογική σκέψη 799, σημείο 1, και αιτιολογική σκέψη 974 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        η Google δεν παρέχει τη δυνατότητα να ρυθμιστεί άλλη υπηρεσία γενικής αναζήτησης εκτός του Google Search ως προεπιλεγμένη στο Google Chrome, το δεύτερο σημαντικότερο σημείο εισόδου για τη διενέργεια γενικών αναζητήσεων στις συσκευές Google Android, με το [30-40] % του συνόλου των αιτημάτων γενικής αναζήτησης στις συσκευές Google Android να έχουν γίνει μέσω του Google Chrome το 2016 (αιτιολογικές σκέψεις 818, 973 και 974 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        μεταξύ 2011 και 2016, η Google συνήψε συμφωνίες κατανομής εσόδων με ΚΠΕ και ΦΕΚΔ. Βάσει των συμφωνιών αυτών, οι οποίες κάλυπταν μεταξύ [50-60] % και [80-90] % του συνόλου των πωλούμενων εντός του ΕΟΧ συσκευών Google Android, οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ ήταν υποχρεωμένοι να προεγκαθιστούν αποκλειστικώς την εφαρμογή Google Search και να ρυθμίζουν το Google Search ως προεπιλεγμένη υπηρεσία γενικής αναζήτησης σε όλα τα προεγκατεστημένα προγράμματα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 822 και 833 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        βάσει των AFA, οι ΚΠΕ που επιθυμούν να πωλήσουν έστω και μία συσκευή στην οποία να έχουν προεγκατασταθεί το Play Store και η εφαρμογή Google Search δεν μπορούν να πωλήσουν καμία άλλη συσκευή που να λειτουργεί με παρακλάδι του Android·

–        δυνάμει συμφωνίας κατανομής εσόδων που διατηρείται σε ισχύ από το 2007, η Apple ορίζει το Google Search ως προεπιλεγμένη υπηρεσία γενικής αναζήτησης στο πρόγραμμα περιήγησης Safari στις συσκευές iOS (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 119 και 154, αιτιολογική σκέψη 515, σημείο 1, αιτιολογική σκέψη 796, σημείο 2, στοιχείο αʹ, αιτιολογική σκέψη 799, σημείο 2, αιτιολογικές σκέψεις 840 και 1293 της προσβαλλομένης αποφάσεως)·

–        βάσει συμφωνιών κατανομής εσόδων, όλα τα κυριότερα προγράμματα περιήγησης στο διαδίκτυο για Η/Υ, με εξαίρεση το Internet Explorer/Edge της Microsoft, υποχρεούνται να ορίζουν το Google Search ως προεπιλεγμένη υπηρεσία γενικής αναζήτησης (βλ. αιτιολογική σκέψη 796, σημείο 2, στοιχείο γʹ, και αιτιολογική σκέψη 845 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

2)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

587    Κατ’ ουσίαν, η Google προσάπτει στην Επιτροπή ότι δεν εξέτασε το σύνολο των κρίσιμων περιστάσεων για την εκτίμηση των φερόμενων αποτελεσμάτων της επίμαχης συμπεριφοράς.

588    Κατά την Google, η Επιτροπή όφειλε να λάβει ορθότερα υπόψη, αφενός, τον λόγο που την ώθησε να αναπτύξει την πλατφόρμα Android, ήτοι τη βούληση να αντιμετωπίσει το κλείδωμα των άλλων λειτουργικών συστημάτων (iOS ή Windows) από τους ιδιοκτήτες τους, και, αφετέρου, τα θετικά για τον ανταγωνισμό αποτελέσματα που προκαλεί η επιτυχία της ανοικτής και δωρεάν πλατφόρμας Android, ακόμη και υπό το καθεστώς ισχύος των επίμαχων όρων περί προεγκατάστασης, από τα οποία αποτελέσματα προκύπτει αύξηση του όγκου χρήσης των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης και περιήγησης καθώς και αύξηση του αριθμού των εφαρμογών. Στο πλαίσιο αυτό, η Επιτροπή όφειλε να εκτιμήσει την κατάσταση συγκρίνοντας την με την κατάσταση κατά την οποία, λόγω της μη υπάρξεως των επίμαχων όρων περί προεγκατάστασης, η Google δεν θα ήταν σε θέση να αναπτύξει και να διατηρήσει την ανοικτή και δωρεάν πλατφόρμα Android.

589    Ωστόσο, η επιχειρηματολογία αυτή δεν ανταποκρίνεται στο περιεχόμενο της προσβαλλομένης αποφάσεως.

590    Συγκεκριμένα, όπως υποστηρίζει η Επιτροπή, η περιγραφόμενη στην προσβαλλόμενη απόφαση καταχρηστική συμπεριφορά δεν αφορά την ανάπτυξη και τη συντήρηση της πλατφόρμας Android, συμπεριλαμβανομένου του ανοικτού και δωρεάν χαρακτήρα της, που επελέγη από την Google για την αντιμετώπιση αυτού που η εν λόγω επιχείρηση θεωρεί ότι συνιστά κλείδωμα των άλλων λειτουργικών συστημάτων από τους ιδιοκτήτες τους. Η Επιτροπή αναγνωρίζει, άλλωστε, ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου ότι η πλατφόρμα Android αύξησε τις δυνατότητες για τους ανταγωνιστές της Google.

591    Από την προσβαλλόμενη απόφαση προκύπτει επίσης ότι η Google είχε προβάλει ενώπιον της Επιτροπής την ίδια επιχειρηματολογία με εκείνη που επανέλαβε ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου και ότι η επιχειρηματολογία αυτή απορρίφθηκε από την Επιτροπή με την αιτιολογία, μεταξύ άλλων, ότι η Επιτροπή δεν έθετε υπό αμφισβήτηση συνολικά τη MADA, αλλά μόνον μία εκ των πτυχών της, της οποίας τα αποτελέσματα περιόριζαν τον ανταγωνισμό (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 867 έως 876 για την πρώτη ομαδοποίηση· βλ. αιτιολογικές σκέψεις 983 έως 992 για τη δεύτερη ομαδοποίηση). Επομένως, η επιχειρηματολογία της Google ελήφθη υπόψη από την Επιτροπή στο πλαίσιο της εκτιμήσεως του συνόλου των κρίσιμων περιστάσεων, όπως τούτο προκύπτει από την προσβαλλόμενη απόφαση.

592    Πράγματι, ακόμη και λαμβανομένων υπόψη των θετικών για τον ανταγωνισμό αποτελεσμάτων που προκαλεί η πλατφόρμα Android, ένα από τα μέσα υλοποίησης της οποίας αποτελεί η MADA, η Επιτροπή έκρινε, εντούτοις, ότι μια συγκεκριμένη πτυχή της MADA, ήτοι οι επίμαχοι όροι περί προεγκατάστασης, ήταν καταχρηστική.

593    Συγκεκριμένα, όπως εξετάστηκε ανωτέρω στο πλαίσιο του πρώτου λόγου ακυρώσεως (βλ., επίσης, τις διάφορες πραγματικές περιστάσεις που υπομνήσθηκαν στη σκέψη 585 ανωτέρω), η Επιτροπή εκτίμησε ότι οι δύο ομαδοποιήσεις προϊόντων παρέχουν στην Google ανταγωνιστικό πλεονέκτημα οφειλόμενο στην «προκατάληψη υπέρ του status quo» που συνδέεται με την προεγκατάσταση, το οποίο δεν μπορούν να αντισταθμίσουν οι ανταγωνιστές και το οποίο συνεπάγεται περιορισμό του υγιούς ανταγωνισμού εις βάρος των καταναλωτών.

594    Οι εν λόγω όροι περί προεγκατάστασης της MADA είναι αυτοί που συνιστούν την επίμαχη συμπεριφορά, και όχι γενικότερα το σύστημα ανοικτής και δωρεάν παραχώρησης άδειας χρήσης, το οποίο επιθυμεί η Google με τους ΚΠΕ που υπογράφουν τη συμφωνία αυτή.

595    Συνεπώς, σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο πρέπει να γίνει αναφορά, όπως προτείνει η Επιτροπή, στις διάφορες συνεισφορές της Opera. Ορισμένες εξ αυτών επισημαίνουν, όπως αναφέρει η Google, τα θετικά για τον ανταγωνισμό αποτελέσματα της ανάπτυξης και της συντήρησης της πλατφόρμας Android. Άλλες κάνουν λόγο, όπως επισημαίνει η Επιτροπή, για τα περιοριστικά του ανταγωνισμού αποτελέσματα που συνδέονται με την προεγκατάσταση.

596    Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι η Google δεν απέδειξε, όπως ισχυρίζεται, ότι η Επιτροπή δεν έλαβε δεόντως υπόψη το σύνολο των κρίσιμων περιστάσεων για την εκτίμηση της επίμαχης συμπεριφοράς. Επομένως, η αιτίαση αυτή πρέπει να απορριφθεί.

3.      Επί του δευτέρου σκέλους, το οποίο αφορά τους αντικειμενικούς δικαιολογητικούς λόγους

α)      Επιχειρήματα των διαδίκων 

597    Η Google υποστηρίζει ότι οι περί προεγκατάστασης όροι της MADA είναι αντικειμενικά δικαιολογημένοι, διότι της παρέχουν τη δυνατότητα να διαθέτει δωρεάν την πλατφόρμα Android, διασφαλίζοντας ότι οι παράγουσες έσοδα εφαρμογές Google Search και Chrome δεν αποκλείονται από την προεγκατάσταση και τις σχετικές προωθητικές δυνατότητες. Κατά την άποψή της, οι εν λόγω θεμιτοί και ευνοϊκοί για τον ανταγωνισμό όροι συνέβαλαν στην ποικιλομορφία και στη γενικευμένη χρήση των κινητών συσκευών, μείωσαν τους φραγμούς εισόδου και δημιούργησαν δυνατότητες για τους ανταγωνιστές. Η διατυπούμενη στην προσβαλλόμενη απόφαση πρόταση περί επιβολής χρέωσης στους ΚΠΕ για το δικαίωμα χρήσης του Play Store, διαφορετικού ύψους για τις συσκευές κατώτερης και ανώτερης κατηγορίας, εξαλείφει τα οφέλη που έχει για τον ανταγωνισμό η εκ μέρους της Google δωρεάν παροχή της πλατφόρμας Android. Η Google αμφισβητεί επίσης ότι μπορεί να λάβει αποζημίωση με βάση τα δεδομένα κινητής τηλεφωνίας. Ομοίως, η μη χρηματική συναλλαγή που προβλέπουν οι όροι περί προεγκατάστασης της MADA είναι περισσότερο αποτελεσματική και αυξάνει την παραγωγή σε σχέση με ένα σύστημα στο οποίο οι ΚΠΕ θα κατέβαλλαν χρηματικά ποσά για τις υπηρεσίες που συγκροτούν την πλατφόρμα Android.

598    Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι οι όροι περί προεγκατάστασης του Google Search και του Chrome πρακτικώς στο σύνολο των πωλούμενων εντός του ΕΟΧ συσκευών Google Android δεν δικαιολογούνται αντικειμενικά. Συγκεκριμένα, η Google κάνει απόσβεση των επενδύσεων χάρη στην εμπορική διάθεση των δεδομένων που συλλέγονται από τους χρήστες και στα έσοδα που παράγονται από το Play Store και από άλλες εφαρμογές και υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένου του Google Search. Επιπλέον, σημαντικός αριθμός χρηστών του Google Android θα συνεχίσει να χρησιμοποιεί το Google Search και ελλείψει των απαιτήσεων αυτών. Επίσης, η Google δεν αποδεικνύει ότι η προεγκατάσταση ήταν αναγκαία για να αποτραπεί το ενδεχόμενο να μην έχει η Google πρόσβαση στην αποκλειστική προεγκατάσταση σε συσκευές Google Android ή για να αποφύγει την υποχρέωση επιβολής χρεώσεων στους ΚΠΕ για το Play Store.

β)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου 

599    Υπενθυμίζεται ότι, στην περίπτωση που διαπιστώνεται η ύπαρξη δυσμενών συνεπειών για τον ανταγωνισμό λόγω της συμπεριφοράς επιχείρησης που κατέχει δεσπόζουσα θέση, η επιχείρηση αυτή μπορεί να δικαιολογήσει ενέργειες που ενδέχεται να εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της απαγόρευσης του άρθρου 102 ΣΛΕΕ (πρβλ. απόφαση της 27ης Μαρτίου 2012, Post Danmark, C-209/10, EU:C:2012:172, σκέψη 40 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

600    Ειδικότερα, η επιχείρηση αυτή μπορεί να αποδείξει, προς τούτο, είτε ότι η συμπεριφορά της είναι αντικειμενικά αναγκαία, είτε ότι το αποτέλεσμα αποκλεισμού του ανταγωνισμού που αυτή προκαλεί μπορεί να αντισταθμιστεί, ή ακόμη και να υπερκερασθεί, από πλεονεκτήματα ως προς την αποτελεσματικότητα τα οποία ωφελούν επίσης τον καταναλωτή (πρβλ. απόφαση της 27ης Μαρτίου 2012, Post Danmark, C-209/10, EU:C:2012:172, σκέψη 41 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

601    Όσον αφορά την πρώτη περίπτωση, έχει κριθεί ότι, μολονότι η Επιτροπή φέρει το βάρος αποδείξεως όσον αφορά την ύπαρξη περιστάσεων που στοιχειοθετούν παράβαση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, εντούτοις, δεν απόκειται στην Επιτροπή αλλά στην κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση, αν παραστεί ανάγκη και πριν από το πέρας της διοικητικής διαδικασίας, να προβάλει ενδεχόμενη αντικειμενική δικαιολόγηση καθώς και συναφή επιχειρήματα και αποδεικτικά στοιχεία. Στην Επιτροπή απόκειται, ακολούθως, αν διαπιστώσει κατάχρηση δεσπόζουσας θέσεως, να αποδείξει ότι τα επιχειρήματα και τα αποδεικτικά στοιχεία που προβλήθηκαν από την εν λόγω επιχείρηση δεν μπορούν να υπερισχύσουν και, ως εκ τούτου, ότι η προβληθείσα δικαιολόγηση δεν μπορεί να γίνει δεκτή (πρβλ. απόφαση της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής, T-201/04, EU:T:2007:289, σκέψεις 688 και 1144).

602    Όσον αφορά τη δεύτερη περίπτωση, εναπόκειται στην οικεία επιχείρηση που κατέχει δεσπόζουσα θέση να αποδείξει ότι τα κέρδη σε αποτελεσματικότητα που ενδέχεται να προκύπτουν από την υπό εξέταση συμπεριφορά εξουδετερώνουν το αποτέλεσμα αποκλεισμού του ανταγωνισμού που αυτή προκαλεί, ότι τα κέρδη σε αποτελεσματικότητα επιτεύχθηκαν ή είναι πιθανόν να επιτευχθούν μέσω της εν λόγω συμπεριφοράς, ότι η εν λόγω συμπεριφορά είναι απαραίτητη για την επίτευξή τους και ότι δεν εξαλείφει τον αποτελεσματικό ανταγωνισμό καταργώντας όλες ή τις περισσότερες υφιστάμενες πηγές πραγματικού ή δυνητικού ανταγωνισμού (πρβλ. απόφαση της 27ης Μαρτίου 2012, Post Danmark, C-209/10, EU:C:2012:172, σκέψη 42).

603    Συναφώς, επισημαίνεται ότι, στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή εξέτασε υπό τον ίδιο τίτλο «Αντικειμενικοί δικαιολογητικοί λόγοι και κέρδη ως προς την αποτελεσματικότητα» τα διάφορα επιχειρήματα που προέβαλε σχετικώς η Google κατά τη διοικητική διαδικασία (αιτιολογικές σκέψεις 993 έως 1008).

604    Με τα δικόγραφά της, η Google προβάλλει, κατ’ ουσίαν, δύο ομάδες επιχειρημάτων για τη δικαιολόγηση της συμπεριφοράς της, τα οποία σε μεγάλο βαθμό συμπίπτουν με τα επιχειρήματα που είχε προβάλει κατά τη διοικητική διαδικασία και τα οποία εξετάστηκαν και απορρίφθηκαν με την προσβαλλόμενη απόφαση.

605    Κατά πρώτον, η Google είχε υποστηρίξει ενώπιον της Επιτροπής ότι οι πρακτικές της ήταν θεμιτές διότι της παρείχαν τη δυνατότητα να αποσβέσει τις επενδύσεις της για το Android και τις εφαρμογές της που δεν αποφέρουν έσοδα (αιτιολογική σκέψη 993, σημείο 1, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

606    Η επιχειρηματολογία αυτή επαναλαμβάνεται και στην υπό κρίση προσφυγή, με την οποία η Google επικαλείται, αφενός, το ύψος των επενδύσεών της για την ανάπτυξη και τη συντήρηση της πλατφόρμας Android, συμπεριλαμβανομένου του ΛΣ Android, του Play Store και του συνόλου GMS, και, αφετέρου, τη δωρεάν παροχή της πλατφόρμας αυτής. Συνεπώς, οι όροι περί προεγκατάστασης της MADA είναι δικαιολογημένοι, διότι παρέχουν στην Google τη δυνατότητα, μέσω των εσόδων που δημιουργούνται από τις εφαρμογές Google Search και Chrome, να εξασφαλίσει την προσήκουσα απόδοση για τις επενδύσεις της, χωρίς ωστόσο να αποκλείουν τη δυνατότητα των ανταγωνιστών ή των χρηστών να κάνουν χρήση της προεγκατάστασης ή άλλων επιλογών.

607    Απορρίπτοντας την επιχειρηματολογία αυτή, η Επιτροπή εκτίμησε ότι η Google δεν είχε αποδείξει ότι οι επίμαχες ομαδοποιήσεις ήταν αναγκαίες για την απόσβεση των επενδύσεών της για το Android και τις εφαρμογές της που δεν αποφέρουν έσοδα (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 995 έως 998 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

608    Σε σχέση με το ποσό των επενδύσεων που δαπάνησε η Google για την ανάπτυξη και τη συντήρηση του Android, είτε το ποσό αυτό είναι αυτό που αναφέρει η Επιτροπή είτε εκείνο που επικαλείται η Google, φαίνεται, εν πάση περιπτώσει, ότι η Google είχε πάντοτε στη διάθεσή της σημαντικές πηγές εσόδων για τη χρηματοδότηση των εν λόγω επενδύσεων που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο της στρατηγικής της για τη διατήρηση των μεριδίων της αγοράς στις υπηρεσίες γενικής αναζήτησης ενόψει της μετάβασης στο διαδίκτυο μέσω κινητών συσκευών.

609    Πέραν των εσόδων που παράγονται από το Play Store (αιτιολογική σκέψη 996 και υποσημείωση υπ’ αριθ. 1074 της προσβαλλομένης αποφάσεως), τα οποία είναι πλέον αρκετά ώστε η Google να δύναται να ανακτήσει εξ αυτών και μόνον τις πραγματοποιηθείσες επενδύσεις για την ανάπτυξη και τη συντήρηση της πλατφόρμας Android κατά το αντίστοιχο έτος (βλ., συναφώς, τα δεδομένα που προσκόμισε η Google ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου), η Google διέθετε και άλλες πηγές εσόδων.

610    Συγκεκριμένα, όπως επισημαίνει η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Google είχε επιπλέον τη δυνατότητα να αξιοποιεί τα σχετικά με τους χρήστες δεδομένα που συλλέγονται από τις συσκευές Google Android, όπως τα δεδομένα θέσης ή τα δεδομένα χρήσης των Google Play Services. Επίσης, η Google είχε τη δυνατότητα, λαμβανομένων υπόψη των σημαντικών μεριδίων αγοράς της στους Η/Υ, να αποκομίζει σημαντικά έσοδα προερχόμενα από τη διαφήμιση κατά την πραγματοποίηση αναζητήσεων (αιτιολογικές σκέψεις 997 έως 998 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

611    Οι αιτιάσεις που διατυπώνει η Google κατά των δυνατοτήτων αυτών είναι γενικές και αόριστες.

612    Κατά συνέπεια, η Επιτροπή ορθώς εκτίμησε, λαμβάνοντας υπόψη, αφενός, την αξία των σχετικών με τους χρήστες δεδομένων και, αφετέρου, το ύψος των εσόδων που προέρχονται από τη διαφήμιση κατά την πραγματοποίηση αναζητήσεων σε Η/Υ, ότι η Google μπορούσε να ανακτήσει το σύνολο των δαπανών για την ανάπτυξη και τη συντήρηση της πλατφόρμας Android μέσω των εσόδων που δημιουργούνται από την πλατφόρμα αυτή και μόνον.

613    Επιπλέον, όπως επίσης επισημαίνει η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Google ουδόλως απέδειξε ότι δεν ήταν προς το συμφέρον της να αναπτύξει το Android προκειμένου να αντιμετωπίσει τους κινδύνους που ενείχε η μετάβαση στις έξυπνες κινητές συσκευές για το επιχειρηματικό της μοντέλο που βασίζεται στη σχετιζόμενη με τις αναζητήσεις διαφήμιση (αιτιολογική σκέψη 999 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Από την άποψη αυτή, μπορεί ευλόγως να θεωρηθεί ότι η Google θα είχε πραγματοποιήσει τις δαπάνες για την ανάπτυξη και τη συντήρηση της πλατφόρμας Android ακόμη και χωρίς να είναι βέβαιη ότι οι δαπάνες αυτές θα αντισταθμίζονταν από τα έσοδα που θα προέκυπταν από την εν λόγω πλατφόρμα, λαμβάνοντας υπόψη, για παράδειγμα, τα έσοδα που θα προέκυπταν από το Play Store.

614    Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι η Google δεν απέδειξε ότι οι περί προεγκατάστασης όροι της MADA ήταν αντικειμενικά δικαιολογημένοι, επειδή της παρείχαν τη δυνατότητα, διασφαλίζοντας την προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search και του Chrome στις συσκευές Google Android, να ανακτήσει το ποσό των δαπανών που είχε πραγματοποιήσει για την ανάπτυξη και τη συντήρηση της πλατφόρμας Android.

615    Κατά δεύτερον, η Google υποστηρίζει ότι οι όροι περί προεγκατάστασης της MADA της παρείχαν τη δυνατότητα να παρέχει δωρεάν το Play Store, δεδομένου ότι η αξία του Play Store για τους ΚΠΕ και τους χρήστες αντιστοιχούσε στην αξία που είχε για την Google η προώθηση από τους εν λόγω ΚΠΕ της δικής της υπηρεσίας γενικής αναζήτησης. Η πρόταση της Επιτροπής περί επιβολής χρεώσεων για το δικαίωμα χρήσης του Play Store θα υπονόμευε το μοντέλο αυτό και τα θετικά αποτελέσματά του για τον ανταγωνισμό (βλ. αιτιολογική σκέψη 993, σημείο 3, της προσβαλλομένης αποφάσεως).

616    Εντούτοις, η Google δεν ανταποκρίθηκε, ούτε ως προς το σημείο αυτό, στο βάρος που φέρει όσον αφορά την απόδειξη των αντικειμενικών δικαιολογητικών λόγων.

617    Το γεγονός ότι η Google προτίμησε τη λύση της δωρεάν παραχώρησης άδειας χρήσης δεν αποκλείει, παρά ταύτα, την εφαρμογή των εναλλακτικών λύσεων που εξέτασε η Επιτροπή, οι οποίες θα παρείχαν στην Google τη δυνατότητα να υποκαταστήσει τα έσοδα που απορρέουν από την προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search και του Chrome στις συσκευές Google Android, όπως, για παράδειγμα, την καταβολή τέλους για το δικαίωμα χρήσης του Play Store, η οποία μπορεί να είναι συμβατή και με διαφορετική μεταχείριση μεταξύ προϊόντων κατώτερης και ανώτερης κατηγορίας.

618    Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι η Google δεν κατόρθωσε να αποδείξει ότι οι περί προεγκατάστασης όροι της MADA είναι αντικειμενικά δικαιολογημένοι επειδή της εξασφαλίζουν τη δυνατότητα να παρέχει δωρεάν άδεια χρήσης του Play Store.

619    Επομένως, το δεύτερο σκέλος που αφορά τους αντικειμενικούς λόγους δικαιολόγησης της προεγκατάστασης πρέπει να απορριφθεί, όπως και ο δεύτερος λόγος ακυρώσεως, με τον οποίο προβάλλεται εσφαλμένη εκτίμηση του καταχρηστικού χαρακτήρα των όρων περί προεγκατάστασης της MADA, στο σύνολό του.

Δ.      Επί του τρίτου λόγου ακυρώσεως, με τον οποίο προβάλλεται εσφαλμένη εκτίμηση του καταχρηστικού χαρακτήρα του περιλαμβανόμενου στις RSA ανά χαρτοφυλάκιο όρου περί αποκλειστικής προεγκατάστασης

620    Με τον τρίτο λόγο της προσφυγής της, η Google ισχυρίζεται ότι η Επιτροπή εσφαλμένως έκρινε ότι ορισμένοι όροι που περιλαμβάνονται στις RSA ανά χαρτοφυλάκιο ήταν καταχρηστικοί.

1.      Στοιχεία γενικού πλαισίου

α)      Προσβαλλόμενη απόφαση

621    Κατά την προσβαλλόμενη απόφαση, η Google προέβαινε στην καταβολή ποσών σε ορισμένους ΚΠΕ και ΦΕΚΔ υπό τον όρο να μην προεγκαθιστούν ή να μην καθιστούν αμέσως διαθέσιμη μετά την αγορά καμία ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης σε ένα σύνολο κινητών συσκευών που περιλαμβάνονται σε ένα προκαθορισμένο χαρτοφυλάκιο συσκευών (αιτιολογικές σκέψεις 198 και 1195 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

622    Από την προσβαλλόμενη απόφαση προκύπτει επίσης ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο για τις οποίες επιβλήθηκε κύρωση ήταν εκείνες που ήταν σε ισχύ από την 1η Ιανουαρίου 2011, ημερομηνία κατά την οποία η Επιτροπή εκτίμησε ότι η Google είχε δεσπόζουσα θέση σε έκαστη εθνική αγορά υπηρεσιών γενικής αναζήτησης εντός του ΕΟΧ, μέχρι την 31η Μαρτίου 2014, ημερομηνία κατά την οποία έληξε μια RSA ανά χαρτοφυλάκιο με έναν ΚΠΕ που μνημονεύει η Επιτροπή (αιτιολογική σκέψη 1333 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

1)      Επί της φύσεως των RSA ανά χαρτοφυλάκιο

623    Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο περιλαμβάνουν πληρωμές αποκλειστικότητας. Υπενθυμίζει ότι, κατ’ εφαρμογήν των εν λόγω RSA, εάν ο οικείος ΚΠΕ ή ΦΕΚΔ προεγκαταστήσει ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης σε οποιαδήποτε συσκευή υπαγόμενη στο προκαθορισμένο και συμφωνημένο χαρτοφυλάκιο, απεμπολεί το δικαίωμα στη διανομή εσόδων για το σύνολο του χαρτοφυλακίου.

624    Στην περίπτωση τόσο των επίμαχων ΚΠΕ όσο και των ΦΕΚΔ, η Επιτροπή τονίζει ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο κάλυπταν σημαντικό τμήμα των πωλούμενων κινητών συσκευών. Από εσωτερικά έγγραφα της Google επιβεβαιώνεται ότι σκοπός των RSA ανά χαρτοφυλάκιο ήταν να διασφαλίσουν ότι η Google θα κάλυπτε το σύνολο των αναγκών των εν λόγω ΚΠΕ και ΦΕΚΔ όσον αφορά τις υπηρεσίες γενικής αναζήτησης στις συσκευές που περιλαμβάνονταν σε αυτά τα χαρτοφυλάκια. Τα εν λόγω έγγραφα καταδεικνύουν επίσης ότι η Google είχε επίγνωση του ότι η πρακτική αυτή μπορούσε να εγείρει ζητήματα σχετικά με τον ανταγωνισμό (αιτιολογικές σκέψεις 1195 έως 1205 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

2)      Επί της ικανότητας των RSA ανά χαρτοφυλάκιο να περιορίσουν τον ανταγωνισμό

625    Στις αιτιολογικές σκέψεις 1206 και 1207 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή υποστηρίζει ότι το συμπέρασμα ότι οι πληρωμές αποκλειστικότητας της Google είναι καταχρηστικές επιβεβαιώνεται στην προκειμένη περίπτωση από την ανάλυση της ικανότητάς τους να περιορίσουν τον ανταγωνισμό, λαμβανομένου ιδίως υπόψη του ποσοστού κάλυψης των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης από την επίμαχη πρακτική.

626    Kαταρχάς, η Επιτροπή εκτιμά ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο μείωσαν τα κίνητρα για την προεγκατάσταση ανταγωνιστικών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης από τους επίμαχους ΚΠΕ και ΦΕΚΔ. Πρώτον, ελλείψει των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, οι εν λόγω ΚΠΕ και ΦΕΚΔ θα είχαν εμπορικό συμφέρον να προεγκαταστήσουν τέτοιες υπηρεσίες τουλάχιστον σε ορισμένες από τις Google Android συσκευές τους. Δεύτερον, οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης δεν θα μπορούσαν να παράσχουν στους εν λόγω ΚΠΕ και ΦΕΚΔ το ίδιο επίπεδο εσόδων με το παρεχόμενο από την Google. Τρίτον, οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο αποτελούν έναν από τους λόγους για τους οποίους οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ δίσταζαν να εγκαταστήσουν ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης στις Google Android συσκευές τους (αιτιολογικές σκέψεις 1208 έως 1281 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

627    Εν συνεχεία, η Επιτροπή αναφέρει ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο κατέστησαν δυσχερέστερη την πρόσβαση των ανταγωνιστών της Google στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Πρώτον, οι πληρωμές αυτές αποθάρρυναν τους ΚΠΕ και τους ΦΕΚΔ από το να προεγκαθιστούν ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης. Δεύτερον, οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο καλύπτουν σημαντικό τμήμα των σχετικών αγορών. Τρίτον, οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες δεν ήταν σε θέση να αντισταθμίσουν, μέσω εναλλακτικών καναλιών διανομής, όπως η μεταφόρτωση, το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που αντλούσε η Google από την επίμαχη πρακτική (αιτιολογικές σκέψεις 1282 έως 1312 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

628    Τέλος, η Επιτροπή επισημαίνει ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο αποθάρρυναν την καινοτομία, καθόσον εμπόδισαν την κυκλοφορία συσκευών Google Android στις οποίες θα ήταν προεγκατεστημένες άλλες υπηρεσίες γενικής αναζήτησης πλην του Google Search. Εάν δεν υπήρχε αυτή η πρακτική, οι χρήστες θα διέθεταν περισσότερες δυνατότητες επιλογής. Η πρακτική αυτή επίσης μείωσε, αφενός, τα κίνητρα των ανταγωνιστών για την ανάπτυξη καινοτόμων λειτουργιών, εμποδίζοντάς τους από το να αξιοποιήσουν επιπλέον αιτήματα αναζητήσεων και έσοδα και δεδομένα αναγκαία για τη βελτίωση των υπηρεσιών τους, και, αφετέρου, το κίνητρο της Google να καινοτομεί, δεδομένου ότι δεν υφίστατο πλέον πίεση λόγω υγιούς ανταγωνισμού. Επιπροσθέτως, ανεξαρτήτως του αν η πρακτική συνέπεσε με μια περίοδο βελτίωσης της υπηρεσίας γενικής αναζήτησης της Google, η Google ουδόλως απέδειξε ότι η πρακτική αυτή δεν επηρέασε τα κίνητρα ή την ικανότητα των ανταγωνιστικών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης για να βελτιώσουν τις υπηρεσίες τους. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η Google μπόρεσε να βελτιώσει τις υπηρεσίες της σε μεγαλύτερο βαθμό (αιτιολογικές σκέψεις 1313 έως 1322 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

629    Περαιτέρω, όπως προκύπτει ειδικότερα από την αιτιολογική σκέψη 1259 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή εξέτασε στην υπό κρίση περίπτωση το κατά πόσον η επίμαχη πρακτική ήταν ικανή να οδηγήσει σε αποτέλεσμα αποκλεισμού από την αγορά των επιχειρήσεων που θεωρούνται εξίσου αποτελεσματικές με την κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση. Ερωτηθείσα επ’ αυτού κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, η Επιτροπή επιβεβαίωσε ότι έλαβε πράγματι υπόψη κατά την εκτίμησή της τα χαρακτηριστικά ενός τέτοιου υποθετικού ανταγωνιστή.

3)      Επί της υπάρξεως αντικειμενικών δικαιολογητικών λόγων

630    Η Επιτροπή αντικρούει τους αντικειμενικούς δικαιολογητικούς λόγους που προέβαλε η Google. Συγκεκριμένα, πρώτον, οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο δεν ήταν αναγκαίες για να πεισθούν εν αρχή οι ΚΠΕ ή οι ΦΕΚΔ να πωλήσουν συσκευές Google Android, δεδομένου ότι οι συσκευές Google Android αντιπροσώπευαν ήδη περισσότερο από το 40 % των παγκοσμίων πωλήσεων έξυπνων κινητών συσκευών τον Ιανουάριο του 2011, και ότι οι RSA είχαν ως σκοπό όχι την πώληση συσκευών Google Android, αλλά την παροχή της δυνατότητας «αποκλειστικής εγκατάστασης της υπηρεσίας γενικής αναζήτησης» της Google στις συσκευές Google Android. Δεύτερον, η Google δεν απέδειξε ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο ήταν αναγκαίες για να μπορέσει να ανακτήσει τις επενδύσεις που πραγματοποίησε για το Android. Εάν δεν υπήρχαν οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο, η Google θα εξακολουθούσε να είναι σε θέση να αποκομίζει σημαντικά έσοδα από το Android. Τρίτον, η Google δεν απέδειξε ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο ήταν αναγκαίες για να μπορέσουν οι συσκευές Google Android να ανταγωνιστούν την Apple (αιτιολογικές σκέψεις 1323 έως 1332 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

β)      Επί της διακρίσεως μεταξύ των RSA ανά χαρτοφυλάκιο και των RSA ανά συσκευή

631    Οι κατανομές διαφημιστικών εσόδων στις οποίες αναφέρεται η προσβαλλόμενη απόφαση εξαρτώνται από την προϋπόθεση της αποκλειστικής προεγκατάστασης του Google Search σε ένα σύνολο προκαθορισμένων συσκευών εντασσόμενων σε ένα χαρτοφυλάκιο. Με άλλα λόγια, για καθεμία από τις καλυπτόμενες συσκευές, οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ οφείλουν, προκειμένου να λάβουν μερίδιο από τα διαφημιστικά έσοδα της Google, να πληρούν τις προϋποθέσεις που θέτουν οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

632    Ωστόσο, όπως σημειώνει η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 197 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Google αντικατέστησε σταδιακά, από τον Μάρτιο του 2013 και μετά, τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο με τις RSA ανά συσκευή. Κατ’ εφαρμογή μιας RSA ανά συσκευή, το μερίδιο ενός ΚΠΕ και ενός ΦΕΚΔ επί των εσόδων της Google εξαρτάται από τον αριθμό των πωλούμενων συσκευών που τηρούν την υποχρέωση μη προεγκατάστασης ανταγωνιστικών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Ως εκ τούτου, οι RSA ανά συσκευή παρέχουν σε έναν ΚΠΕ ή σε έναν ΦΕΚΔ τη δυνατότητα να προσφέρουν, για τον ίδιο τύπο συσκευής, μερικές συσκευές που να προωθούν αποκλειστικά τις υπηρεσίες της Google και άλλες που να περιέχουν και ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης.

633    Κατά συνέπεια, σε αντιδιαστολή προς τη θέση που διατύπωσε στην ανακοίνωση αιτιάσεων, η Επιτροπή δεν εκτίμησε στην προσβαλλόμενη απόφαση ότι οι RSA ανά συσκευή, οι οποίες τέθηκαν σταδιακά σε εφαρμογή πέντε έτη πριν από την έκδοση της προσβαλλομένης αποφάσεως, συνιστούσαν, αυτές καθεαυτές, καταχρηστική πρακτική. Οι RSA ανά συσκευή εξακολουθούν, ωστόσο, να αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του πραγματικού πλαισίου εντός του οποίου η Επιτροπή εξέτασε στην προσβαλλόμενη απόφαση τα αποτελέσματα αποκλεισμού από την αγορά που συνεπάγονται οι αποδιδόμενες στην Google πρακτικές (βλ. σκέψεις 448 έως 452 ανωτέρω).

γ)      Επί των κατανεμόμενων εσόδων δυνάμει των RSA ανά χαρτοφυλάκιο

634    Δυνάμει των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, η Google κατανέμει μέρος των διαφημιστικών της εσόδων ως αντάλλαγμα για την αποκλειστική προεγκατάσταση του Google Search σε ένα σύνολο κινητών συσκευών που περιλαμβάνονται σε προκαθορισμένο χαρτοφυλάκιο.

635    Στην αιτιολογική σκέψη 1240 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή σημειώνει ότι οι RSA δεν καλύπτουν τα έσοδα από τις αναζητήσεις που πραγματοποιούνται σε κινητές συσκευές μέσω της αρχικής σελίδας της Google στο διαδίκτυο, γεγονός που η Google επιβεβαίωσε ρητώς απαντώντας σε ερώτηση που έθεσε το Γενικό Δικαστήριο πριν από την επ’ ακροατηρίου συζήτηση.

636    Με άλλα λόγια, οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο καλύπτουν τα διαφημιστικά έσοδα που προέρχονται από τα αιτήματα αναζήτησης που υποβάλλονται μέσω του Google Search, του Chrome και της γραμμής διεύθυνσης (URL) άλλων προγραμμάτων περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές, όταν η μηχανή αναζήτησης της Google έχει οριστεί ως προεπιλεγμένη σε αυτά. Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται από τον συνδυασμό των αιτιολογικών σκέψεων 1234 και 1240 της προσβαλλομένης αποφάσεως.

δ)      Επί της αποδείξεως του καταχρηστικού χαρακτήρα της πληρωμής λόγω αποκλειστικότητας

637    Κατά την προσβαλλόμενη απόφαση, οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο έχουν ως σκοπό να διασφαλίσουν για την Google την αποκλειστικότητα στην προεγκατάσταση εφαρμογών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης στις κινητές συσκευές. Η πρακτική αυτή οδηγεί σε αποτέλεσμα κατ’ ουσίαν πανομοιότυπο με εκείνο των λεγόμενων εκπτώσεων «πιστότητας», οι οποίες αποτέλεσαν τον πυρήνα της υποθέσεως επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής (C-413/14 P, EU:C:2017:632). Στην υπό κρίση περίπτωση, η Google ανταμείβει τους ΚΠΕ και τους ΦΕΚΔ για την αποκλειστική προεγκατάσταση του Google Search.

638    Στο πλαίσιο αυτό, πριν από την εκτίμηση της βασιμότητας των επιχειρημάτων που προβάλλει η Google προς στήριξη του τρίτου λόγου ακυρώσεως, επιβάλλεται να υπομνησθούν οι αρχές που διέπουν την εκτίμηση, υπό το πρίσμα του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, των λεγόμενων πληρωμών «αποκλειστικότητας».

639    Από τη νομολογία προκύπτει ότι, σε περίπτωση κατά την οποία, όπως εν προκειμένω, η επιχείρηση εις βάρος της οποίας εκκρεμεί διαδικασία του άρθρου 102 ΣΛΕΕ που ενδέχεται να καταλήξει στην κατάφαση της ευθύνης της για κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης, υποστηρίζει, κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής, ότι η συμπεριφορά της δεν ήταν ικανή να περιορίσει τον ανταγωνισμό και, ειδικότερα, να προκαλέσει, όπως της προσάπτεται, τον εκτοπισμό ανταγωνιστών από την αγορά, εναπόκειται εν συνεχεία στην Επιτροπή, προκειμένου να θεμελιώσει την ευθύνη της επιχείρησης αυτής, να αναλύσει τις διάφορες περιστάσεις βάσει των οποίων μπορεί να αποδειχθεί ο περιορισμός του ανταγωνισμού που απορρέει από την επίμαχη πρακτική (πρβλ. απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής (C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψεις 137 και 138).

640    Σε μια τέτοια περίπτωση, η Επιτροπή οφείλει όχι μόνο να αναλύσει, αφενός, τη σπουδαιότητα της δεσπόζουσας θέσης της επιχείρησης στη σχετική αγορά και, αφετέρου, το ποσοστό κάλυψης της αγοράς από την επίμαχη πρακτική, καθώς και τους όρους και τη διαδικασία εφαρμογής των επίμαχων τιμολογιακών πολιτικών, τη διάρκεια ισχύος τους και το ύψος τους, αλλά υποχρεούται επίσης να εκτιμήσει εάν υφίσταται στρατηγική σκοπούσα τον εκτοπισμό των ανταγωνιστών που είναι τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικοί. Ομοίως, η στάθμιση των θετικών και αρνητικών για τον ανταγωνισμό συνεπειών της επίμαχης πρακτικής μπορεί να διενεργηθεί μόνο μετά από ανάλυση της εγγενούς ικανότητας της επίμαχης πρακτικής να επιφέρει τον εκτοπισμό από την αγορά των ανταγωνιστών που είναι τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικοί (απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψεις 139 και 140).

641    Για την εκτίμηση της εγγενούς ικανότητας μιας πρακτικής να οδηγήσει στον αποκλεισμό των ανταγωνιστών που είναι τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικοί, μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμο το λεγόμενο κριτήριο του εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή (As Efficient Competitor Test, στο εξής: κριτήριο AEC).

642    Το κριτήριο αυτό αφορά έναν υποθετικώς εξίσου αποτελεσματικό ανταγωνιστή, ο οποίος θεωρείται ότι εφαρμόζει στους πελάτες του τις ίδιες τιμές με εκείνες που εφαρμόζει η κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση, συγχρόνως δε αντιμετωπίζει το ίδιο κόστος με το οποίο επιβαρύνεται εκείνη (πρβλ. απόφαση της 17ης Φεβρουαρίου 2011, TeliaSonera Sverige, C-52/09, EU:C:2011:83, σκέψεις 40 έως 44). Εξάλλου, πέραν της τιμής, ο υποθετικός αυτός ανταγωνιστής, για να μπορεί να θεωρηθεί ως «εξίσου αποτελεσματικός» με την κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση, πρέπει να παρουσιάζει ίδιο ενδιαφέρον για τους πελάτες της εν λόγω επιχειρήσεως από άποψη επιλογών, ποιότητας ή καινοτομίας (πρβλ. απόφαση της 27ης Μαρτίου 2012, Post Danmark, C-209/10, EU:C:2012:172, σκέψη 22).

643    Το κριτήριο AEC, το οποίο μνημονεύεται στις «Κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με τις προτεραιότητες της Επιτροπής κατά τον έλεγχο της εφαρμογής του άρθρου [102 ΣΛΕΕ] σε καταχρηστικές συμπεριφορές αποκλεισμού που υιοθετούν δεσπόζουσες επιχειρήσεις» (ΕΕ 2009, C 45, σ. 7, στο εξής: κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με τις καταχρηστικές πρακτικές αποκλεισμού»), αποσκοπεί στο να διακρίνει τις συμπεριφορές που δεν μπορεί να υιοθετήσει μια κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση από εκείνες που της επιτρέπεται να υιοθετήσει. Το κριτήριο AEC αποτελεί, επομένως, δυνητικό πλαίσιο ανάλυσης των αποτελεσμάτων αποκλεισμού σε μια συγκεκριμένη υπόθεση και των φερόμενων αποτελεσμάτων αποκλεισμού. Εντούτοις, πρόκειται για ένα μόνον από τα στοιχεία που μπορούν να ληφθούν υπόψη προκειμένου να διαπιστωθεί, βάσει ποιοτικών ή ποσοτικών αποδεικτικών στοιχείων, κατά πόσον υφίσταται αντίθετος προς τον ανταγωνισμό αποκλεισμός από την αγορά κατά την έννοια του άρθρου 102 ΣΛΕΕ.

644    Πάντως, σε περίπτωση εφαρμογής, όπως εν προκειμένω, του κριτηρίου AEC, αυτή πρέπει να είναι σχολαστική. Συναφώς, προκειμένου να κρίνει κατά πόσον ένας ανταγωνιστής, που είναι υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός, κινδυνεύει να αποκλειστεί από την αγορά λόγω της αμφισβητούμενης πρακτικής, η Επιτροπή οφείλει να εξετάσει τα οικονομικά δεδομένα που αφορούν το κόστος και τις τιμές πωλήσεως και ιδίως να εξακριβώσει αν η κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση εφαρμόζει τιμές κάτω του κόστους. Ωστόσο, η συγκεκριμένη μέθοδος προϋποθέτει να είναι διαθέσιμα αρκούντως αξιόπιστα δεδομένα. Εφόσον είναι αξιόπιστα, η Επιτροπή υποχρεούται να χρησιμοποιεί τα σχετικά με το κόστος στοιχεία της ίδιας της κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχείρησης. Προκειμένου δε να αποκτήσει τα αναγκαία δεδομένα, η Επιτροπή διαθέτει ανακριτικές εξουσίες. Επιπλέον, ελλείψει αξιόπιστων στοιχείων σχετικά με το κόστος αυτό, η Επιτροπή δύναται να αποφασίσει να χρησιμοποιήσει το κόστος των ανταγωνιστών ή άλλα παρόμοια αξιόπιστα στοιχεία.

645    Όσον αφορά τις πληρωμές λόγω αποκλειστικότητας, σκοπός του κριτηρίου AEC είναι να εκτιμηθεί κατά πόσον ένας ανταγωνιστής, υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός με την κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση, θα ήταν ικανός να ισοσταθμίσει ή και να υπερακοντίσει τις εν λόγω πληρωμές. Στην υπό κρίση περίπτωση, όπως προκύπτει από την προσβαλλόμενη απόφαση, αντικείμενο του κριτηρίου AEC που εφάρμοσε η Επιτροπή ήταν να εκτιμηθεί κατά πόσον ένας ανταγωνιστής της Google, υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός με αυτήν, μπορούσε να έχει στρατηγικό ή οικονομικό συμφέρον να αποκτήσει το διεκδικήσιμο μερίδιο επί των αιτημάτων παροχής υπηρεσιών γενικής αναζήτησης που καλύπτονταν από τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

646    Συναφώς, υπενθυμίζεται ότι η ανάλυση που διενήργησε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση για να διαπιστώσει τον αντίθετο προς τον ανταγωνισμό χαρακτήρα των RSA ανά χαρτοφυλάκιο εξαρτάται ειδικότερα από δύο σειρές εκτιμήσεων, που αφορούν, πρώτον, την εξέταση της κάλυψης της εν λόγω πρακτικής και, δεύτερον, τα αποτελέσματα του κριτήριου AEC που εφάρμοσε η Επιτροπή.

647    Υπό το πρίσμα ακριβώς των ως άνω προκαταρκτικών παρατηρήσεων πρέπει να εκτιμηθεί η βασιμότητα των επιχειρημάτων που προβάλλει η Google προς στήριξη του τρίτου λόγου ακυρώσεως.

648    Ο τρίτος λόγος ακυρώσεως αποτελείται από τρία σκέλη. Με το πρώτο σκέλος, η Google προσάπτει στην Επιτροπή ότι εσφαλμένως έκρινε ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο περιλάμβαναν όρο περί αποκλειστικότητας. Με το δεύτερο σκέλος, το οποίο αναπτύχθηκε κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, η Google υποστηρίζει ότι η απόφαση στηρίζεται σε ελλιπή αιτιολογία, καθόσον η Επιτροπή δεν εξηγεί κατά πόσον μια πρακτική με περιορισμένη κάλυψη της σχετικής αγοράς περιορίζει τον ανταγωνισμό. Με το τρίτο σκέλος, η Google ισχυρίζεται ότι η Επιτροπή δεν απέδειξε επαρκώς από πραγματική και νομική άποψη την αντίθετη προς τον ανταγωνισμό φύση των RSA.

2.      Επί του πρώτου σκέλους, το οποίο αφορά τη φύση των RSA ανά χαρτοφυλάκιο

α)      Επιχειρήματα των διαδίκων

649    Η Google υποστηρίζει ότι η Επιτροπή εσφαλμένως χαρακτήρισε τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο ως συμφωνίες αποκλειστικότητας. Κατάσταση αποκλειστικότητας μπορεί, θεωρητικώς, να υφίσταται μόνον εάν καλύπτεται το σύνολο των αναγκών ενός πελάτη. Ωστόσο, πρώτον, οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο δεν προορίζονται για τη ρύθμιση των αναγκών των ΚΠΕ και των ΦΕΚΔ σε υπηρεσίες γενικής αναζήτησης στις μη Android κινητές συσκευές ή στους υπολογιστές. Δεύτερον, οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο αφορούν μόνον ένα σημείο εισόδου προς τις υπηρεσίες γενικής αναζήτησης. Επιβάλλουν σαφώς στους ΚΠΕ και στους ΦΕΚΔ να διατηρούν σημεία εισόδου για τις ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης. Τρίτον, οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο είναι, για ορισμένους, τοπικώς περιορισμένες.

650    Η Επιτροπή παρατηρεί ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο αποτελούν την «κορωνίδα» των διαφόρων στενά συνδεδεμένων μεταξύ τους πρακτικών για τις οποίες επιβλήθηκε κύρωση με την προσβαλλόμενη απόφαση. Συγκεκριμένα, κατά την Επιτροπή, για να μπορούν να λάβουν μέρος των εσόδων που προέρχονται από αιτήματα αναζήτησης υποβαλλόμενα μέσω της υπηρεσίας γενικής αναζήτησης της Google σε συσκευές που λειτουργούν με εγκεκριμένες από την Google εκδόσεις του Android, οι ΚΠΕ όφειλαν καταρχάς να συνάψουν AFA και MADA και, ακολούθως, RSA ανά χαρτοφυλάκιο, με την τελευταία να επιτείνει τις περιοριστικές δυνατότητες των AFA και των MADA. Επιπλέον, κανείς από τους τρεις λόγους που προβάλλει η Google αρνούμενη ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο αποτελούν συμφωνίες αποκλειστικότητας δεν είναι πειστικός, καθόσον στο σύνολό τους οι λόγοι αυτοί αφορούν το εύρος της κάλυψης των RSA και όχι τον αποκλειστικό τους χαρακτήρα.

β)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

651    Πρώτον, όπως ορθώς αναφέρει η Google, κατάσταση αποκλειστικότητας δημιουργείται σε περίπτωση αποκλειστικής κάλυψης του συνόλου ή σημαντικού μέρους των αναγκών ενός πελάτη από μία επιχείρηση. Πράγματι, η πρακτική μιας επιχείρησης που κατέχει δεσπόζουσα θέση στην αγορά να δεσμεύει αγοραστές με την υποχρέωση ή την υπόσχεση να καλύπτουν το σύνολο ή σημαντικό μέρος των αναγκών τους αποκλειστικά από την εν λόγω επιχείρηση, μπορεί να συνιστά καταχρηστική εκμετάλλευση δεσπόζουσας θέσης κατά την έννοια του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, ανεξαρτήτως του αν η υποχρέωση αυτή έχει συμφωνηθεί χωρίς αντάλλαγμα είτε με αντάλλαγμα τη χορήγηση εκπτώσεως. Το ίδιο ισχύει και σε περίπτωση που η εν λόγω επιχείρηση, χωρίς να δεσμεύει τους αγοραστές με ρητή υποχρέωση, εφαρμόζει, είτε βάσει συμφωνιών με τους αγοραστές αυτούς, είτε μονομερώς, σύστημα εκπτώσεων υπέρ των πιστών πελατών, δηλαδή εκπτώσεων που εξαρτώνται από τον όρο ότι ο πελάτης, όποιο και αν είναι, εξάλλου, το ύψος των αγορών του, θα καλύπτει το σύνολο ή σημαντικό μέρος των αναγκών του αποκλειστικά από την επιχείρηση που κατέχει δεσπόζουσα θέση (αποφάσεις της 13ης Φεβρουαρίου 1979, Hoffmann-La Roche κατά Επιτροπής, 85/76, EU:C:1979:36, σκέψη 89, και της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψη 137).

652    Συνεπώς, για την εκτίμηση του επιχειρήματος της Google ότι η Επιτροπή εσφαλμένως χαρακτήρισε τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο ως συμφωνίες αποκλειστικότητας, πρέπει να εξακριβωθεί αν, βάσει των συμφωνιών αυτών, οι πελάτες της Google, ήτοι οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ, μπορούσαν, για το σύνολο ή σημαντικό μέρος των αναγκών τους να ζητήσουν την παροχή και των υπηρεσιών ή των προϊόντων ανταγωνιστών της κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχειρήσεως.

653    Στην προκειμένη περίπτωση, και υπό την επιφύλαξη της εξέτασης της κάλυψης των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, η οποία αποτελεί αντικείμενο του τρίτου σκέλους του υπό κρίση λόγου ακυρώσεως, διαπιστώνεται ότι η Google δεν αμφισβητεί ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο συνιστούσαν οικονομικό πλεονέκτημα που παρεχόταν στους ΚΠΕ και στους ΦΕΚΔ υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα προεγκαθιστούσαν καμία άλλη υπηρεσία γενικής αναζήτησης πλην του Google Search σε ένα σύνολο κινητών συσκευών εντασσόμενων σε ένα προκαθορισμένο χαρτοφυλάκιο. Ομοίως, δεν αμφισβητείται ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο αποτελούσαν, για τους ΚΠΕ και τους ΦΕΚΔ, στον βαθμό που επιθυμούσαν να διαθέσουν στο εμπόριο έξυπνες κινητές συσκευές εξοπλισμένες με υπηρεσία γενικής αναζήτησης, κίνητρο για να εφοδιασθούν από την Google και για να αποκλείσουν τους ανταγωνιστές της από σημαντική μερίδα των συσκευών αυτών (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 1197 και 1199 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

654    Δεύτερον, η Google ισχυρίζεται ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο δεν απέκλειαν την πρόσβαση σε ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης, οι οποίες παρέμεναν προσβάσιμες παρά την αποκλειστική προεγκατάσταση του Google Search. Το αυτό ισχύει και για τη μεταφόρτωση ανταγωνιστικών εφαρμογών ή την απευθείας πρόσβαση μέσω άλλων προγραμμάτων περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές, εκτός του Chrome.

655    Συναφώς, από την προμνησθείσα νομολογία περί των συμφωνιών αποκλειστικότητας προκύπτει ότι η έννοια της αποκλειστικότητας εκτιμάται σε σχέση με τη δυνατότητα των πελατών της επιχειρήσεως που κατέχει δεσπόζουσα θέση να ζητήσουν από τους ανταγωνιστές της την παροχή πανομοιότυπων υπηρεσιών. Επομένως, η αποκλειστικότητα δεν εκτιμάται σε σχέση με τη συμπεριφορά των χρηστών, αλλά σε σχέση με τη συμπεριφορά των πελατών της κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχειρήσεως. Ως εκ τούτου, το επιχείρημα της Google ότι οι χρήστες θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν οι ίδιοι υπηρεσίες γενικής αναζήτησης ανταγωνιστικές του Google Search, μεταφορτώνοντας εφαρμογές ή άλλα προγράμματα περιήγησης πλην του Chrome, πρέπει να απορριφθεί ως αλυσιτελές.

656    Τρίτον, η Google σημειώνει ότι το τοπικό πεδίο εφαρμογής ορισμένων RSA ανά χαρτοφυλάκιο περιοριζόταν σε ορισμένα κράτη μέλη. Ωστόσο, όπως ορθώς επισημαίνει η Επιτροπή, η Google δεν αμφισβητεί το γεγονός ότι οι υπό εξέταση αγορές είναι όλες οι εθνικές αγορές, μεμονωμένα εξεταζόμενες, για υπηρεσίες γενικής αναζήτησης. Το γεγονός ότι ορισμένες RSA ανά χαρτοφυλάκιο έχουν εφαρμογή μόνο σε περιορισμένο αριθμό κρατών μελών δεν αποκλείει το ενδεχόμενο να έχουν ως συνέπεια την αποκλειστικότητα στις επίμαχες εθνικές αγορές.

657    Συνεπώς, ο ισχυρισμός της Google ότι η Επιτροπή υπέπεσε σε σφάλμα εκτιμήσεως κρίνοντας ότι οι επίμαχες πληρωμές αποτελούσαν πληρωμές αποκλειστικότητας δεν είναι βάσιμος.

3.      Επί του δευτέρου σκέλους, το οποίο αφορά έλλειψη αιτιολογίας

658    Κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, η Google υποστήριξε ότι η προσβαλλόμενη απόφαση έχει ανεπαρκή αιτιολογία. Συγκεκριμένα, η Επιτροπή ουδόλως εξηγεί κατά πόσον μια πρακτική με περιορισμένη, κατά την Google, κάλυψη της σχετικής αγοράς μπορεί να περιορίσει τον ανταγωνισμό.

659    Συναφώς, υπενθυμίζεται ότι η απαιτούμενη από το άρθρο 296 ΣΛΕΕ αιτιολογία πρέπει να προσαρμόζεται στη φύση της οικείας πράξεως και να εκθέτει κατά τρόπο σαφή και μη διφορούμενο τη συλλογιστική του εκδόντος την πράξη θεσμικού οργάνου, κατά τρόπο που να παρέχει τη δυνατότητα στους μεν ενδιαφερομένους να γνωρίζουν τους λόγους που δικαιολογούν τη λήψη του μέτρου, στο δε αρμόδιο δικαιοδοτικό όργανο να ασκεί τον έλεγχό του. H υποχρέωση αιτιολογήσεως πρέπει να εκτιμάται αναλόγως των περιστάσεων της συγκεκριμένης περιπτώσεως, και ιδίως του περιεχομένου της πράξεως, της φύσεως των προβαλλομένων λόγων και του συμφέροντος που ενδέχεται να έχουν προς παροχή διευκρινίσεων οι αποδέκτες ή άλλα πρόσωπα τα οποία η πράξη αφορά άμεσα και ατομικά. Η αιτιολογία δεν απαιτείται να εξειδικεύει όλα τα ουσιώδη πραγματικά και νομικά στοιχεία, στο μέτρο που το ζήτημα κατά πόσον η αιτιολογία μιας πράξεως ικανοποιεί τις επιταγές του άρθρου 296 ΣΛΕΕ πρέπει να εκτιμάται όχι μόνον βάσει του γράμματός του, αλλά και του πλαισίου στο οποίο εντάσσεται, καθώς και του συνόλου των κανόνων δικαίου που διέπουν το σχετικό θέμα (απόφαση της 27ης Ιουνίου 2012, Microsoft κατά Επιτροπής, T-167/08, EU:T:2012:323, σκέψη 99).

660    Καταρχάς, υπενθυμίζεται ότι οι λόγοι για τους οποίους η Επιτροπή έκρινε ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο είχαν καταχρηστικό χαρακτήρα εκτίθενται στις αιτιολογικές σκέψεις 1188 έως 1336 της προσβαλλομένης αποφάσεως, οι οποίες αφορούν τον καταχρηστικό χαρακτήρα των RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Συναφώς, στο πλαίσιο της συλλογιστικής αυτής, η Επιτροπή εξέτασε στις αιτιολογικές σκέψεις 1286 έως 1304 την κάλυψη των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης από την επίμαχη πρακτική.

661    Υπό το πρίσμα της εν λόγω συλλογιστικής και της σχετικής επιχειρηματολογίας της Google στο πλαίσιο του τρίτου σκέλους του υπό κρίση λόγου ακυρώσεως, το Γενικό Δικαστήριο εκτιμά, αφενός, ότι η Google είχε τη δυνατότητα να αμφισβητήσει λυσιτελώς την ανάλυση της Επιτροπής επί του ζητήματος αυτού και, αφετέρου, ότι είναι σε θέση να εκτιμήσει τη βασιμότητά της.

662    Ως εκ τούτου, η αιτίαση περί ελλείψεως αιτιολογίας που προβάλλει η Google πρέπει να απορριφθεί ως αβάσιμη.

4.      Επί του τρίτου σκέλους, το οποίο αφορά τη διαπίστωση περί περιορισμού του ανταγωνισμού

663    Η Google ισχυρίζεται, πράγμα που αντικρούει η Επιτροπή, ότι η προσβαλλόμενη απόφαση δεν αναλύει κατ’ ορθό τρόπο, υπό το πρίσμα του συνόλου των σχετικών περιστάσεων, τον όρο περί μοναδικής προεγκατάστασης που περιλαμβάνεται στις RSA ανά χαρτοφυλάκιο, προκειμένου να διαπιστώσει τα αποτελέσματα αποκλεισμού από την αγορά των εν λόγω συμφωνιών.

664    Πρώτον, η προσβαλλόμενη απόφαση δεν λαμβάνει υπόψη το μικρό μερίδιο αγοράς που καλύπτει η επίμαχη πρακτική και τον αμελητέο αντίκτυπό της. Δεύτερον, η προσβαλλόμενη απόφαση αξιολογεί κατ’ εσφαλμένο τρόπο τη δυνατότητα των RSA ανά χαρτοφυλάκιο να αποκλείσουν από την αγορά ανταγωνιστές που είναι υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικοί, και ειδικότερα την ικανότητα των τελευταίων να αντισταθμίσουν τις εν λόγω συμφωνίες. Τρίτον, η προσβαλλόμενη απόφαση παραβλέπει τους όρους καταβολής των επίμαχων πληρωμών, οι οποίοι καταλείπουν στους χρήστες τη δυνατότητα ελεύθερης πρόσβασης στους ανταγωνιστές. Τέταρτον, η Επιτροπή δεν προέβη σε έγκυρη εξέταση αντίστροφου σεναρίου.

α)      Επί της καλύψεως και του αντικτύπου των RSA ανά χαρτοφυλάκιο

1)      Προσβαλλόμενη απόφαση

665    Κατά την προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή εκτίμησε ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο κάλυπταν ένα «σημαντικό τμήμα» των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης (αιτιολογική σκέψη 1286 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

666    Πρώτον, προς στήριξη της διαπιστώσεως αυτής, η Επιτροπή σημειώνει ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο συνήφθησαν με τους κυριότερους ΚΠΕ που πωλούν έξυπνα κινητά τηλέφωνα Google Android και με τους κυριότερους ΦΕΚΔ που δραστηριοποιούνται στην ευρωπαϊκή αγορά. Κατά την Επιτροπή, οι εν λόγω ΚΠΕ πώλησαν στην ευρωπαϊκή αγορά περίπου [80-90] % των έξυπνων κινητών τηλεφώνων Google Android την περίοδο 2011-2012. Λαμβάνοντας επίσης υπόψη το γεγονός ότι τα έξυπνα κινητά τηλεφώνα Google Android αντιπροσώπευαν ποσοστό 56 % του συνόλου των έξυπνων κινητών τηλεφώνων το 2011-2012, η Επιτροπή συνάγει εξ αυτού το συμπέρασμα ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο κάλυπταν, κατή τη διάρκεια της περιόδου αυτής, [40-50] % του συνόλου των έξυπνων κινητών τηλεφώνων που πωλήθηκαν στην Ευρώπη. Η Επιτροπή διευκρινίζει σχετικώς ότι δεν συμπεριέλαβε όλα τα έξυπνα κινητά τηλέφωνα που πωλήθηκαν από τους ΦΕΚΔ στο πλαίσιο των δικών τους RSA ανά χαρτοφυλάκιο, τα οποία, για δύο εκ των ΦΕΚΔ που ελήφθησαν υπόψη, αντιπροσώπευαν μόνον ένα μικρό τμήμα των προαναφερθεισών πωλήσεων (αιτιολογικές σκέψεις 1287 έως 1289 και υποσημείωση υπ’ αριθ. 1376 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

667    Δεύτερον, η Επιτροπή παρατηρεί ότι το ποσοστό των αιτημάτων αναζήτησης που υποβλήθηκαν μέσω του Google Search στο σύνολο των κινητών συσκευών αυξήθηκε σημαντικά μεταξύ 2012 και 2014 για να ανέλθει σε περίπου [30-40] % των αιτημάτων στο Google το 2014 εντός του ΕΟΧ (αιτιολογική σκέψη 1290 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

668    Τρίτον, η Επιτροπή αναφέρεται στην αντικατάσταση από το 2013 των RSA ανά χαρτοφυλάκιο από τις RSA ανά συσκευή, οι οποίες κάλυπταν περίπου [50-60] % και [60-70] % των συσκευών Google Android, αντιστοίχως, το 2013 και το 2014. Ομοίως, η Επιτροπή σημειώνει ότι το Google Search είχε οριστεί ως προεπιλογή στο πρόγραμμα περιήγησης της Apple, το Safari, στο σύνολο των iPhone. Επομένως, το Google Search ήταν προεγκατεστημένο ή ρυθμισμένο ως προεπιλογή σε πρόγραμμα περιήγησης στη μεγάλη πλειονότητα των υπολοίπων κινητών συσκευών ή Η/Υ (αιτιολογικές σκέψεις 1291 έως 1293 και 1298 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

669    Τέταρτον, το ποσοστό των αιτημάτων αναζήτησης από συσκευές Google Android ανερχόταν, αντιστοίχως, σε [10-20] % και σε [10-20] % του συνόλου των αιτημάτων αναζήτησης Google που υποβλήθηκαν το 2013 και το 2014 εντός του ΕΟΧ (αιτιολογική σκέψη 1294 της προσβαλλομένης αποφάσεως· δεν υπήρχαν διαθέσιμα δεδομένα για το 2011 και το 2012).

670    Πέμπτον, απαντώντας στο επιχείρημα της Google σχετικά με τον ελάχιστο «αντίκτυπο» των RSA ανά χαρτοφυλάκιο βάσει ορισμένων δεδομένων που λαμβάνονταν υπόψη στην ανακοίνωση αιτιάσεων, όσον αφορά τη δυνατότητα των ανταγωνιστικών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης να παρέχουν πληρωμές εφάμιλλου επιπέδου με τις καταβαλλόμενες στους εν λόγω ΚΠΕ ή ΦΕΚΔ (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 1225 έως 1271 της προσβαλλομένης αποφάσεως), η Επιτροπή αναφέρει ότι, καίτοι η Google θεωρούσε ελάχιστο τον «αντίκτυπο» αυτόν, εντούτοις, ήταν σημαντικός για τις εν λόγω υπηρεσίες, ιδίως διότι τα αιτήματα αναζητήσεων περί των οποίων γίνεται λόγος στο πλαίσιο της ανάλυσης αυτής θα είχαν αποτελέσει γι’ αυτές «σημαντική ποσότητα επιπλέον αναζητήσεων» σε μια κρίσιμη στιγμή για την εξέλιξη της διενέργειας γενικών αναζητήσεων, ήτοι κατά τη μετάβαση από την πραγματοποίηση γενικών αναζητήσεων σε Η/Υ στην πραγματοποίηση γενικών αναζητήσεων σε κινητές συσκευές (αιτιολογικές σκέψεις 1299 έως 1302 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Η Επιτροπή υποστηρίζει επίσης ότι ο σημαντικός χαρακτήρας της καλύψεως των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης από την επίμαχη πρακτική προκύπτει από το γεγονός ότι το συγκεκριμένο είδος αναζήτησης παρείχε τη δυνατότητα απόκτησης πολύτιμων δεδομένων θέσης τα οποία μπορούσαν, αυτά καθεαυτά, να βελτιώσουν την υπηρεσία γενικής αναζήτησης και τα απορρέοντα εξ αυτής διαφημιστικά έσοδα (αιτιολογική σκέψη 1298 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

2)      Επιχειρήματα των διαδίκων

671    Η Google επισημαίνει ότι, στις αιτιολογικές σκέψεις 1286, 1287 και 1295 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή υποστηρίζει ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο «κάλυπταν σημαντικό μέρος των σχετικών εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης» λόγω του ότι οι RSA αυτές είχαν εφαρμογή στους «πιο σημαντικούς ΚΠΕ» που διανέμουν τις συσκευές Google Android και στους «κυριότερους ΦΕΚΔ που δραστηριοποιούνται εντός του ΕΟΧ». Η εκτίμηση αυτή δεν λαμβάνει υπόψη το ποσοστό κάλυψης της επίμαχης πρακτικής. Συγκεκριμένα, η ορθή ανάλυση της κάλυψης των RSA ανά χαρτοφυλάκιο συναρτάται από το ποσοστό των αιτημάτων αναζήτησης που υποβάλλονται μέσω συσκευών Google Android και από το ποσοστό των συσκευών Google Android που υπάγονται σε RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

672    Κατά μέσο όρο, η Google αναφέρει στο σημείο 262 της προσφυγής ή, λαμβάνοντας υπόψη της παρατηρήσεις της Επιτροπής επί του ζητήματος αυτού, στο σημείο 172 του υπομνήματος απαντήσεως, ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο κάλυπταν μόνο [0-5] % των εθνικών «αγορών» υπηρεσιών γενικής αναζήτησης κατά την περίοδο της προβαλλόμενης κατάχρησης. Ειδικότερα, οι εν λόγω «αγορές» περιλαμβάνουν, κατά την αιτιολογική σκέψη 353 της προσβαλλομένης αποφάσεως, «τις αναζητήσεις μέσω Η/Υ και έξυπνων κινητών συσκευών», ενώ οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο, οι οποίες είχαν εφαρμογή μόνο για ορισμένα έξυπνα κινητά τηλέφωνα, δεν αντιπροσώπευαν παρά ένα μη σημαντικό μέρος των αιτημάτων που υποβλήθηκαν κατά την κρίσιμη περίοδο. Ομοίως, πολλοί ΚΠΕ και ΦΕΚΔ ουδέποτε συνήψαν RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Επομένως, ποσοστό κάλυψης [0-5] % κατά μέσο όρο κατά τη χρονική περίοδο από το 2011 έως 2014 δεν μπορεί να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι οι εν λόγω RSA κατέστησαν την πρόσβαση στις σχετικές αγορές «δυσχερέστερη ή ακόμη και αδύνατη» για τους ανταγωνιστές. Το ποσοστό αυτό είναι, άλλωστε, σημαντικά χαμηλότερο από το ποσοστό κάλυψης της αγοράς στις πρακτικές που κρίθηκαν καταχρηστικές σε προηγούμενες υποθέσεις, το οποίο ήταν 39 %, 40 % ή 85 %.

673    Απαντώντας στην κριτική της Επιτροπής ότι η Google χρησιμοποίησε στοιχεία που αφορούν τις πωληθείσες και όχι τις χρησιμοποιούμενες συσκευές, η Google υποστηρίζει ότι και η ίδια η προσβαλλόμενη απόφαση λαμβάνει υπόψη τις πωληθείσες συσκευές ως δείκτη αναφοράς για την κάλυψη της αγοράς. Η Google προσθέτει ότι ακόμη και αν τροποποιήσει τους υπολογισμούς της ώστε να συμπεριλάβει σε αυτούς τις χρησιμοποιούμενες συσκευές, δεδομένου ότι κάθε πωλούμενη συσκευή έχει εκτιμώμενη διάρκεια ζωής περίπου δύο ετών, ο αντίκτυπος επί της κάλυψης παραμένει ελάχιστος.

674    Παρεμπιπτόντως, η Google επισημαίνει ότι, κατά την Επιτροπή, όπως προκύπτει από την αιτιολογική σκέψη 1226 της προσβαλλομένης αποφάσεως, οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες αναζήτησης θα μπορούσαν να έχουν λάβει, κατά το μέγιστο, [0-5] % των αιτημάτων στις υποκείμενες σε κατανομή εσόδων συσκευές Google Android, εάν η εφαρμογή τους είχε προεγκατασταθεί παράλληλα με την εφαρμογή Google Search. Ως εκ τούτου, λαμβανομένων υπόψη των υπό εξέταση αγορών και σύμφωνα με την ανάλυση της ίδιας της Επιτροπής, ο αντίκτυπος των RSA ανά χαρτοφυλάκιο στα μερίδια επί των αιτημάτων γενικής αναζήτησης εντός του ΕΟΧ είναι εξαιρετικά μικρός καθ’ έκαστο έτος της φερομένης παραβάσεως.

675    Κατά συνέπεια, λαμβανομένων υπόψη της χαμηλής κάλυψης των επίμαχων RSA ανά χαρτοφυλάκιο και του αμελητέου αντικτύπου τους, οι προβληθέντες λόγοι για τη συναγωγή του συμπεράσματος ότι η κάλυψη του όρου περί μοναδικής προεγκατάστασης ήταν «σημαντική» δεν πρέπει να γίνουν δεκτοί.

676    Η Επιτροπή υποστηρίζει, κατ’ ουσίαν, ότι η κατά τους ισχυρισμούς της Google κάλυψη των RSA ανά χαρτοφυλάκιο δεν κλονίζει το συμπέρασμα που διατυπώνεται στην προσβαλλόμενη απόφαση σχετικά με τη σημασία της κάλυψης αυτής για τους μνημονευόμενους στην απόφαση λόγους.

677    Ειδικότερα, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι ο αριθμός των συσκευών που αποτελούν αντικείμενο των RSA ανά χαρτοφυλάκιο ισούται με τον αριθμό των ετήσιων πωλήσεων, χωρίς να ληφθούν υπόψη και οι πραγματοποιηθείσες, κατά τα προηγούμενα έτη, πωλήσεις των συσκευών που εξακολουθούν να είναι εν λειτουργία. Επιπλέον, ο υπολογισμός αντικτύπου εκ μέρους της Google στηρίζεται, χωρίς άλλη εξήγηση, στο διεκδικήσιμο μερίδιο αγοράς [0-5] % αντί του διεκδικήσιμου μεριδίου 22,5 %, το οποίο θα μπορούσε να επιτύχει ένας ανταγωνιστής σε περίπτωση που η υπηρεσία του αναζήτησης είχε οριστεί ως προεπιλογή σε άλλο προεγκατεστημένο πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές εκτός του Chrome.

678    Από την πλευρά της, η VDZ υποστηρίζει ότι ο βαθμός καλύψεως της αγοράς δεν ασκεί επιρροή, δεδομένου ότι ο ανταγωνισμός πρέπει να προστατεύεται στον μέγιστο βαθμό όταν μια επιχείρηση έχει δεσπόζουσα θέση στην αγορά. Στο πλαίσιο αυτό, οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο συμβάλλουν στην ενίσχυση της δεσπόζουσας θέσης της Google, εμποδίζοντας τους ΚΠΕ να παρέχουν φιλοξενία πολλαπλών υπηρεσιών στους χρήστες.

3)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

679    Υπενθυμίζεται ότι στην περίπτωση κατά την οποία η ενδιαφερόμενη επιχείρηση υποστηρίζει, κατά τη διοικητική διαδικασία, προσκομίζοντας σχετικά αποδεικτικά στοιχεία, ότι η εκ μέρους της ασκούμενη πρακτική δεν ήταν ικανή να περιορίσει τον ανταγωνισμό και, ειδικότερα, να προκαλέσει, όπως της προσάπτει η Επιτροπή, τον εκτοπισμό ανταγωνιστών από την αγορά, η Επιτροπή οφείλει να αναλύσει, μεταξύ άλλων, το ποσοστό κάλυψης της αγοράς από την αμφισβητούμενη πρακτική (πρβλ. απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψεις 138 και 139).

680    Η ανάλυση αυτή παρέχει τη δυνατότητα να διαπιστωθεί το αποτέλεσμα κλειδώματος της σχετικής αγοράς που μπορεί να αποδοθεί στην αμφισβητούμενη πρακτική, με σκοπό να προσδιοριστεί ειδικότερα ποιο τμήμα της αγοράς αποκλείεται από τον ανταγωνισμό ως αποτέλεσμα της παρεχόμενης λόγω των επίμαχων πληρωμών αποκλειστικότητας.

681    Από την αιτιολογική σκέψη 1286 της προσβαλλομένης αποφάσεως προκύπτει σαφώς ότι η Επιτροπή εκτίμησε ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο που συνήψε η Google με ορισμένους ΚΠΕ και ΦΕΚΔ κάλυπταν σημαντικό τμήμα των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης εντός του ΕΟΧ.

682    Από την προσβαλλόμενη απόφαση προκύπτει επίσης ότι στις διάφορες αυτές αγορές περιλαμβάνεται το σύνολο των γενικών αναζητήσεων που πραγματοποιούνται από συσκευές όλων των ειδών, συμπεριλαμβανομένων των μη Android κινητών συσκευών και των Η/Υ (βλ., για παράδειγμα, αιτιολογική σκέψη 353 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

683    Όπως ισχυρίζεται συναφώς η Google, από τα διάφορα παραδείγματα που απορρέουν από την προηγούμενη πρακτική της Επιτροπής προκύπτει επίσης ότι η τελευταία θεωρούσε σημαντική την κάλυψη μεταξύ 39 % και 85 % της σχετικής αγοράς.

684    Εντούτοις, στην υπό κρίση περίπτωση, το ποσοστό κάλυψης της επίμαχης πρακτικής το οποίο κρίθηκε από την Επιτροπή ως σημαντικό είναι, αυτό καθεαυτό, σημαντικά χαμηλότερο από τα ποσοστά που η ίδια δεχόταν κατά το παρελθόν. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα δεδομένα που προσκόμισε σχετικώς η Google, είναι μικρότερο από 5 % της αγοράς που όρισε η Επιτροπή.

685    Μολονότι η Επιτροπή ισχυρίζεται ότι το ποσοστό κάλυψης που αναφέρει η Google στην προσφυγή και εν συνεχεία στο υπόμνημα αντικρούσεως υποεκτιμά τον αριθμό των χρησιμοποιούμενων συσκευών που αποτελούσαν αντικείμενο RSA ανά χαρτοφυλάκιο κατά την κρίσιμη περίοδο τελέσεως της παραβάσεως, εντούτοις, είναι γεγονός ότι, με βάση τα δεδομένα και τις διευκρινίσεις που επικαλείται σχετικώς με το ζήτημα αυτό η Google, μπορεί να γίνει δεκτό ότι οι υπολογισμοί της Google είναι εύλογοι.

686    Τούτο ισχύει κατά μείζονα λόγο διότι η Επιτροπή, καίτοι υπείχε σχετική υποχρέωση σύμφωνα με τη νομολογία που μνημονεύθηκε στη σκέψη 679 ανωτέρω, εντούτοις, παρέλειψε να αναφέρει ποια είναι η δική της εκτίμηση για το ποσοστό κάλυψης των RSA ανά χαρτοφυλάκιο όσον αφορά τις διάφορες αγορές που η ίδια θεώρησε ως σχετικές για την ανάλυσή της.

687    Συγκεκριμένα, φαίνεται ότι τα επιχειρήματα που εκθέτει η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση για τη συναγωγή του συμπεράσματος ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο κάλυπταν σημαντικό τμήμα των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης εντός του ΕΟΧ αφορούν, είτε μόνον ένα τμήμα των διαφόρων σχετικών αγορών, ήτοι το τμήμα που αντιστοιχεί στα αιτήματα γενικής αναζήτησης που υποβάλλονται από έξυπνη κινητή συσκευή, είτε στοιχεία που δεν έχουν σχέση με τον αντίκτυπο της επίμαχης πρακτικής στις αγορές αυτές.

688    Ειδικότερα, πρώτον, η Επιτροπή παρατηρεί στις αιτιολογικές σκέψεις 1287 έως 1289 της προσβαλλομένης αποφάσεως, αφενός, ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο, κατ’ ουσίαν, δεσμεύουν σημαντικούς ΚΠΕ (η Επιτροπή μνημονεύει τρεις) και ΦΕΚΔ (η Επιτροπή μνημονεύει τέσσερις) εντός του ΕΟΧ και, αφετέρου, ότι εκείνες οι οποίες δέσμευαν ΚΠΕ κάλυπταν [40-50] % των συνόλου των κινητών συσκευών που πωλήθηκαν στην Ευρώπη το 2011 και το 2012. Εντούτοις, οι διαπιστώσεις αυτές δεν μπορούν να θεμελιώσουν την παραδοχή ότι η κάλυψη των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης από τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο ήταν σημαντική. Οι διαπιστώσεις αυτές καταδεικνύουν ότι επηρεάζεται μόνον ένα τμήμα των εν λόγω αγορών, εκείνο των αναζητήσεων μέσω κινητών συσκευών. Η σημασία των διαπιστώσεων αυτών καθίσταται ακόμη πιο περιορισμένη δεδομένου ότι από το σημείο 1288 της προσβαλλομένης αποφάσεως προκύπτει ότι το μερίδιο των κινητών συσκευών Google Android που πωλήθηκαν από τους ΚΠΕ και καλύπτονταν από RSA ανά χαρτοφυλάκιο μειώθηκε σταδιακά από το 2011 έως το 2014, φθάνοντας από [70-80] % το 2011 σε [5-10] % το 2014.

689    Βεβαίως, από την αιτιολογική σκέψη 1292 της προσβαλλομένης αποφάσεως προκύπτει ότι, από το 2013, έτος κατά το οποίο το ποσοστό των έξυπνων κινητών τηλεφώνων Google Android που καλύπτονταν από RSA ανά χαρτοφυλάκιο παρουσίασε μεγάλη μείωση, η Google αντικατέστησε σταδιακά τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο με τις RSA ανά συσκευή. Η Επιτροπή σημειώνει ότι οι τελευταίες αφορούσαν [50-60] % και [60-70] % των έξυπνων κινητών τηλεφώνων Google Android που πωλήθηκαν το 2013 και το 2014. Εντούτοις, είναι γεγονός ότι για τον προσδιορισμό του ποσοστού κάλυψης μιας φερόμενης ως αντίθετης προς τον ανταγωνισμό πρακτικής που ενέχει αποκλειστικότητα, κατ’ αρχήν, δεν μπορούν να λαμβάνονται υπόψη πρακτικές που οι ίδιες δεν θεωρούνται ως αντίθετες προς τον ανταγωνισμό. Επίσης, δεν έχει σημασία για την εκτίμηση του ποσοστού κάλυψης των RSA ανά χαρτοφυλάκιο το γεγονός ότι αυτές αντικαταστάθηκαν σταδιακά από τις RSA ανά συσκευή από το 2013 και εντεύθεν.

690    Δεύτερον, στις αιτιολογικές σκέψεις 1290 και 1297 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή επισημαίνει ότι τα αιτήματα γενικής αναζήτησης που υποβλήθηκαν στο Google Search από το σύνολο των κινητών συσκευών αυξήθηκαν σταθερά μεταξύ 2012 και 2014 και αντιπροσώπευαν [30-40] % του συνόλου των αιτημάτων Google εντός του ΕΟΧ το 2014. Ωστόσο, η διαπίστωση αυτή δεν καταδεικνύει τη φερόμενη σημαντική κάλυψη των RSA ανά χαρτοφυλάκιο επί των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, αλλά μόνον τη σημασία που έχει για την Google το Google Search ως σημείο εισόδου στις κινητές συσκευές.

691    Τρίτον, στις αιτιολογικές σκέψεις 1293 έως 1298 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή στηρίζει την εκτίμησή της για τη φερόμενη σημαντική κάλυψη των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης από τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο στη διαπίστωση ότι το Google Search είναι ορισμένο ως προεπιλογή στο πρόγραμμα περιήγησης Safari που είναι ενσωματωμένο στις πωλούμενες από την Apple κινητές συσκευές. Ωστόσο, όπως υποστηρίζει η Google, η συμφωνία της με την Apple δεν περιλαμβάνεται μεταξύ των μνημονευόμενων στην προσβαλλόμενη απόφαση RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

692    Τέταρτον, στην αιτιολογική σκέψη 1294 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή παρατηρεί ότι το ποσοστό των αιτημάτων αναζήτησης από κινητές συσκευές Google Android ανερχόταν, αντιστοίχως, σε [10-20] % και σε [10-20] % του συνόλου των αιτημάτων αναζήτησης Google που υποβλήθηκαν το 2013 και το 2014. Εντούτοις, η διαπίστωση αυτή δεν επιβεβαιώνει την ύπαρξη της φερόμενης σημαντικής κάλυψης των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, το αντίθετο μάλιστα. Πράγματι, ακόμη και αν γίνει δεκτό, πράγμα που δεν συνέβαινε, ότι το σύνολο των κινητών συσκευών Google Android καλυπτόταν από RSA ανά χαρτοφυλάκιο κατά τα έτη 2013 και 2014 και ότι η Google κατείχε το σύνολο των μεριδίων αγοράς στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, πράγμα που δεν συνέβαινε, έστω και αν τα μερίδια αγοράς της Google προσέγγιζαν το επίπεδο αυτό, η θεωρητική κάλυψη των RSA ανά χαρτοφυλάκιο επί των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης το 2013 και το 2014 δεν μπορούσε να υπερβαίνει, αντιστοίχως, το [10-20] % και το [10‑20] % των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Η Επιτροπή, στην απάντησή της σε ερώτηση που έθεσε το Γενικό Δικαστήριο κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, παραδέχθηκε ρητώς τον εν λόγω αμιγώς υποθετικό υπολογισμό.

693    Υπό τις συνθήκες αυτές, το ποσοστό κάλυψης των σχετικών αγορών από την επίμαχη πρακτική δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως σημαντικό.

694    Βεβαίως, απαντώντας στο επιχείρημα της Google σχετικά με τον ελάχιστο «αντίκτυπο» των RSA ανά χαρτοφυλάκιο βάσει ορισμένων δεδομένων που λαμβάνονταν υπόψη στην ανακοίνωση αιτιάσεων, όσον αφορά τη δυνατότητα των ανταγωνιστικών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης να παρέχουν πληρωμές εφάμιλλου επιπέδου με τις καταβαλλόμενες στους εν λόγω ΚΠΕ ή ΦΕΚΔ (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 1225 έως 1271 της προσβαλλομένης αποφάσεως), η Επιτροπή αναφέρει ότι, καίτοι η Google θεωρούσε ελάχιστο τον «αντίκτυπο» αυτόν, εντούτοις, ήταν σημαντικός για τις εν λόγω υπηρεσίες, ιδίως διότι τα αιτήματα αναζητήσεων περί των οποίων γίνεται λόγος στο πλαίσιο της ανάλυσης αυτής θα είχαν αποτελέσει γι’ αυτές «σημαντική ποσότητα επιπλέον αναζητήσεων» σε μια κρίσιμη στιγμή για την εξέλιξη της διενέργειας γενικών αναζητήσεων, ήτοι κατά τη μετάβαση από την πραγματοποίηση γενικών αναζητήσεων σε Η/Υ στην πραγματοποίηση γενικών αναζητήσεων σε κινητές συσκευές (αιτιολογικές σκέψεις 1299 έως 1302 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Η Επιτροπή υποστηρίζει επίσης, απαντώντας σε άλλο επιχείρημα, ότι ο σημαντικός χαρακτήρας της καλύψεως των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης από την επίμαχη πρακτική προκύπτει από το γεγονός ότι το συγκεκριμένο είδος αναζήτησης παρείχε τη δυνατότητα απόκτησης πολύτιμων δεδομένων θέσης τα οποία μπορούσαν, αυτά καθεαυτά, να βελτιώσουν την υπηρεσία γενικής αναζήτησης και τα απορρέοντα εξ αυτής διαφημιστικά έσοδα (αιτιολογική σκέψη 1298 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

695    Τοποθετούμενες στο πλαίσιο της συλλογιστικής που διατυπώνεται στην προσβαλλόμενη απόφαση και η οποία εξετάζεται ανωτέρω, οι παρατηρήσεις αυτές δεν επαρκούν, ωστόσο, για τη θεμελίωση του σημαντικού χαρακτήρα της καλύψεως των σχετικών αγορών από την επίμαχη πρακτική.

696    Διαφορετική θα ήταν η περίπτωση εάν η Επιτροπή είχε επιλέξει να υποστηρίξει, πράγμα που δεν έπραξε, ότι, παρά το μη σημαντικό ποσοστό κάλυψης των σχετικών αγορών από την επίμαχη πρακτική, το τμήμα της αγοράς που καλυπτόταν από την εν λόγω πρακτική ή απλώς και μόνον οι επίμαχοι εν προκειμένω ΚΠΕ και ΦΕΚΔ ήταν τόσο στρατηγικής σημασίας ώστε το αποδιδόμενο στην πρακτική αυτή αποτέλεσμα κλειδώματος της αγοράς μπορούσε να συνεπάγεται τον αποκλεισμό των ανταγωνιστικών της Google υπηρεσιών γενικής αναζήτησης από τις σχετικές αγορές. Ως εκ τούτου οι εν λόγω ανταγωνιστικές υπηρεσίες θα είχαν στερηθεί τη δυνατότητα να ασκήσουν υγιή ανταγωνισμό, με το να εισέλθουν ή να αναπτυχθούν περαιτέρω στις αγορές αυτές, και μάλιστα σε χρόνο κατά τον οποίο, τόσο για την Google όσο και για τους ανταγωνιστές της, όπως η Microsoft, ήταν σημαντικό να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της μετάβασης από τις γενικές αναζητήσεις σε Η/Υ στις γενικές αναζητήσεις σε κινητές συσκευές.

697    Τέτοιο συμπέρασμα δεν προκύπτει από την προσβαλλόμενη απόφαση, όπου απλώς και μόνον σκιαγραφείται και δεν στοιχειοθετείται επαρκώς από την Επιτροπή στο τμήμα της αποφάσεως που αρχίζει με την επισήμανση ότι το συμπέρασμα της Επιτροπής ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο καλύπτουν σημαντικό τμήμα των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης δεν κλονίζεται από τους ισχυρισμούς της Google επί του ζητήματος (βλ. αιτιολογική σκέψη 1295 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

698    Από το σύνολο της αναλύσεως σχετικά με την κάλυψη των RSA ανά χαρτοφυλάκιο προκύπτει ότι η κάλυψη αυτή εσφαλμένως χαρακτηρίστηκε, στην αιτιολογική σκέψη 1286 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ως «σημαντική». Κατά συνέπεια, το σφάλμα αυτό πρέπει να ληφθεί υπόψη για την εκτίμηση του καταχρηστικού χαρακτήρα των ίδιων των RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

699    Επιπλέον, πρέπει να εξεταστούν τα επιχειρήματα της Google σχετικά με τα σφάλματα στα οποία, κατά την άποψή της, υπέπεσε η Επιτροπή κατά την εκτίμηση των προϋποθέσεων υπό τις οποίες ένας τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής μπορούσε να αντισταθμίσει το παρεχόμενο από τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα.

β)      Επί της αντισταθμίσεως των RSA ανά χαρτοφυλάκιο

1)      Προσβαλλόμενη απόφαση

700    Στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή υπογραμμίζει ότι μια ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης δεν θα μπορούσε να αντισταθμίσει την απώλεια διαφημιστικών εσόδων που θα υφίσταντο οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ στην περίπτωση που μια ανταγωνιστική εφαρμογή προεγκαθίστατο παράλληλα με το Google Search. Κατά πρώτον, η Επιτροπή στηρίζεται στα εξής δεδομένα (αιτιολογικές σκέψεις 1225 έως 1271 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

701    Καταρχάς, μια ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης θα μπορούσε, κατά την Επιτροπή, να προσβλέπει στη διεκδίκηση μόνο [0-5] %, κατά το μέγιστο, των αιτημάτων αναζήτησης που υποβάλλονται σε κινητή συσκευή, σε περίπτωση που η εφαρμογή της προεγκαθίστατο παράλληλα με το Google Search. Κατά την Επιτροπή, το εν λόγω διεκδικήσιμο μερίδιο θα έφθανε το 22,5 % εάν, επιπλέον της προεγκατάστασης μιας ανταγωνιστικής εφαρμογής, οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ όριζαν μια ανταγωνιστική μηχανή αναζήτησης ως προεπιλεγμένη σε άλλο πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές πλην του Chrome.

702    Πρώτον, η Επιτροπή τονίζει ότι, λόγω των MADA, μια ανταγωνιστική του Google Search εφαρμογή θα μπορούσε να προεγκατασταθεί μόνο συμπληρωματικά προς το Google Search και όχι αντ’ αυτού. Επίσης υφίσταται σύγχυση, όπως προκύπτει από τα λεγόμενα ορισμένων ΚΠΕ και ορισμένων εργαζομένων της Google, όσον αφορά την υποχρέωση, βάσει των MADA, ορισμού της μηχανής αναζήτησης της Google ως προεπιλεγμένης στα λοιπά προγράμματα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές πλην του Chrome. Σε περίπτωση ορισμού της μηχανής αναζήτησης της Google ως προεπιλεγμένης στο σύνολο των προγραμμάτων περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές, το καλύτερο που θα μπορούσε να ελπίζει μια ανταγωνιστική υπηρεσία ήταν να επιτύχει την προεγκατάσταση, παράλληλα με το Google Search, της δικής της εφαρμογής για κινητές συσκευές.

703    Δεύτερον, η Επιτροπή παραθέτει λεπτομερή υπολογισμό του διεκδικήσιμου μεριδίου, σε περίπτωση προεγκατάστασης μιας ανταγωνιστικής εφαρμογής αναζήτησης παράλληλα με το Google Search. Αφενός, λαμβάνει υπόψη το ποσοστό των αιτημάτων αναζήτησης (12 %) που υποβλήθηκαν μέσω Η/Υ στο σύνολο των ανταγωνιστικών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης κατά την περίοδο από το 2011 έως το 2014 και εφαρμόζει το ποσοστό αυτό στην περίπτωση των αιτημάτων αναζήτησης που υποβάλλονται από κινητή συσκευή. Αφετέρου, λαμβάνει υπόψη το ποσοστό των αιτημάτων αναζήτησης στο Google που προέρχονταν από την εφαρμογή Google Search, ήτοι [30-40] %. Ως εκ τούτου, το διεκδικήσιμο μερίδιο αντιστοιχεί σε [0-5] % των προερχόμενων από την εν λόγω εφαρμογή αιτημάτων αναζήτησης. Τούτο ισχύει διότι, κατ’ εφαρμογήν των MADA, οποιαδήποτε ανταγωνιστική εφαρμογή υπηρεσιών αναζήτησης πρέπει, στην περίπτωση αυτή, να προεγκαθίσταται παράλληλα με την εφαρμογή Google Search. Κατά την Επιτροπή, το εν λόγω ποσοστό είναι ευνοϊκό για την Google.

704    Τρίτον, η Επιτροπή παραθέτει λεπτομερή υπολογισμό του διεκδικήσιμου μεριδίου, σε περίπτωση επιπλέον ορισμού μιας ανταγωνιστικής μηχανής αναζήτησης ως προεπιλεγμένης σε άλλο πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές πλην του Chrome, ήτοι 22,5 %. Το ποσοστό αυτό προκύπτει από το άθροισμα του διεκδικήσιμου μεριδίου [0-5] % επί των αιτημάτων αναζήτησης μέσω εφαρμογής για κινητές συσκευές και από το μερίδιο [10-20] % επί των αιτημάτων αναζήτησης που λαμβάνει η Google μέσω της γραμμής διεύθυνσης (URL) ενός προγράμματος περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές.

705    Εν συνεχεία, η Επιτροπή παρατηρεί ότι οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ λάμβαναν μεταξύ [0-20] % και [30-50] % των διαφημιστικών εσόδων της Google που καλύπτονταν από τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

706    Τέλος, κατά την Επιτροπή, οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο κάλυπταν μόνον τα παραγόμενα διαφημιστικά έσοδα από το [70-80] % των αιτημάτων αναζήτησης της Google. Συγκεκριμένα, η Επιτροπή τονίζει ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο αφορούσαν τα παραγόμενα έσοδα μέσω της αρχικής σελίδας της Google στο διαδίκτυο.

707    Κατά δεύτερον, υπό το πρίσμα των εν λόγω στοιχείων, η Επιτροπή υποστηρίζει ότι μια ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης θα ήταν αδύνατον να αντισταθμίσει την απώλεια εσόδων στο σύνολο των συσκευών που καλύπτονταν από τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Η Επιτροπή εξετάζει δύο διαφορετικά σενάρια, τα οποία διακρίνονται ανάλογα με την ύπαρξη ή μη, βάσει των MADA, υποχρέωσης ορισμού της μηχανής αναζήτησης της Google ως προεπιλεγμένης σε άλλα προγράμματα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές.

708    Από τη μια πλευρά, σε περίπτωση μη ύπαρξης τέτοιας υποχρέωσης, η Επιτροπή εκθέτει ότι, προκειμένου να ανταγωνιστεί κατανομή εσόδων ύψους [30-40] %, μια ανταγωνιστική υπηρεσία θα έπρεπε να απεμπολήσει περισσότερο από 100 % των διαφημιστικών της εσόδων. Η Επιτροπή προσθέτει ότι, προκειμένου να ανταγωνιστεί κατανομή εσόδων ύψους [10-20] %, μια ανταγωνιστική υπηρεσία θα έπρεπε να απεμπολήσει περισσότερο από [70-80] % των διαφημιστικών της εσόδων. Το ποσοστό αυτό μειώνεται σε [50-60] % σε περίπτωση κατανομής εκ μέρους της Google του [10-20] % των διαφημιστικών της εσόδων και σε [30-40] % σε περίπτωση κατανομής εκ μέρους της Google του [10-20] % των διαφημιστικών της εσόδων. Οι διαφορές αυτές εξηγούνται από το ότι, ενώ η Google κατανέμει περίπου [70-80] % των διαφημιστικών της εσόδων, μια ανταγωνιστική υπηρεσία θα μπορούσε να κατανείμει, σύμφωνα με το διεκδικήσιμο μερίδιο, κατά μέγιστο το 22,5 % των εσόδων αυτών.

709    Ομοίως, η Επιτροπή υπογραμμίζει ότι ο υπολογισμός αυτός ισχύει μόνον εάν οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες είναι παρούσες, σε περίπτωση κατανομής ύψους [10-20] %, τουλάχιστον στο [70-80] % των καλυπτόμενων από RSA ανά χαρτοφυλάκιο κινητών συσκευών, σε περίπτωση κατανομής ύψους [10-20] %, τουλάχιστον στο [50-60] % των κινητών συσκευών και, σε περίπτωση κατανομής ύψους [10-20] %, τουλάχιστον στο [30-40] % των κινητών συσκευών. Σε περίπτωση κατανομής ύψους [30-40] %, η αντιστάθμιση θα ήταν εν πάση περιπτώσει αδύνατη.

710    Η προεγκατάσταση ανταγωνιστικών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης σε μεγάλο αριθμό κινητών συσκευών αποδεικνύεται δυσχερής στην πράξη, ιδίως για τις υπηρεσίες που απευθύνονται σε περιορισμένη μερίδα καταναλωτών, όπως η υπηρεσία της Seznam που απευθύνεται σε χρήστες της τσεχικής γλώσσας. Η δυσχέρεια επιτείνεται από το γεγονός ότι οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης μπορούν να προσβλέπουν στην προεγκατάστασή τους μόνο στις νέες κινητές συσκευές και όχι σε εκείνες που ήταν ήδη σε κυκλοφορία. Όσο μεγαλύτερος ήταν ο αριθμός των κινητών συσκευών Google Android σε κυκλοφορία, τόσο υψηλότερο θα ήταν το ποσοστό εσόδων που θα έπρεπε να απεμπολήσουν οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες για να αντισταθμίσουν τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

711    Από την άλλη πλευρά, σε περίπτωση μη ύπαρξης τέτοιας υποχρέωσης ορισμού του Google Search ως προεπιλεγμένου σε άλλο προεγκατεστημένο πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές πλην του Chrome, η Επιτροπή εκτιμά ότι δεν καταλείπεται περιθώριο αμφιβολιών. Συγκεκριμένα, προκειμένου να αντισταθμίσει κατανομή εκ μέρους της Google έστω του [10-20] % των διαφημιστικών της εσόδων, μια ανταγωνιστική υπηρεσία θα έπρεπε να προσφέρει περισσότερο από 100 % των εν λόγω εσόδων. Πέραν αυτού, θα υπήρχε και ο περιορισμός από την προεγκατάσταση της ανταγωνιστικής εφαρμογής πιθανότατα σε περιορισμένο αριθμό κινητών συσκευών καλυπτόμενων από RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

2)      Επιχειρήματα των διαδίκων

712    Η Google υποστηρίζει ότι, λόγω της μικρής κάλυψης της αγοράς από τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο, της ελεύθερης πρόσβασης των χρηστών στους ανταγωνιστές και της δυνατότητας των εξίσου αποτελεσματικών ανταγωνιστών να ισοσταθμίσουν τις πληρωμές που η ίδια καταβάλλει βάσει των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, είναι εσφαλμένη η εκτίμηση ότι οι εν λόγω συμφωνίες καθιστούσαν δυνατό τον αποκλεισμό των εξίσου αποτελεσματικών ανταγωνιστών από την αγορά. Συγκεκριμένα, βάσει της αναλύσεως της ίδιας της προσβαλλομένης αποφάσεως, εξίσου αποτελεσματικοί ή ακόμη και λιγότερο αποτελεσματικοί ανταγωνιστές θα μπορούσαν να ισοσταθμίσουν τις πληρωμές που καταβάλλονται βάσει των RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

713    Κατά πρώτον, η Google υποστηρίζει ότι η μεγάλη πλειονότητα των RSA ανά χαρτοφυλάκιο προέβλεπαν πληρωμές [10-20] % των εσόδων από αναζητήσεις και ότι οι πληρωμές άνω του [20-30] % ήταν εξαιρετικά σπάνιες. Οι υπολογισμοί που εκτίθενται στην προσβαλλόμενη απόφαση, ιδίως στην αιτιολογική σκέψη 1243, καταδεικνύουν ότι οι εξίσου αποτελεσματικοί (ή ακόμη και λιγότερο αποτελεσματικοί) ανταγωνιστές μπορούσαν να αντισταθμίσουν τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο που παρείχαν πληρωμές έως και [20-30] %. Πιο συγκεκριμένα, η προσβαλλόμενη απόφαση αναφέρει ότι «για έναν ΚΠΕ ή ΦΕΚΔ που είχε λάβει πληρωμή λόγω κατανομής εσόδων ανά χαρτοφυλάκιο της τάξεως του [20-30] % εκ μέρους της Google, μια ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης θα έπρεπε να προσφέρει μερίδιο από τα έσοδά της μεγαλύτερο του [70-80] %». Επομένως, κατά την προσβαλλόμενη απόφαση, οι ανταγωνιστές μπορούσαν να αντισταθμίσουν τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο, διατηρώντας συγχρόνως περιθώριο περίπου [30-40] % των εσόδων από αναζητήσεις στις καλυπτόμενες συσκευές. Το περιθώριο αυτό αυξάνεται σε [60-70] % προκειμένου περί πληρωμών λόγω κατανομής εσόδων της Google της τάξεως του [10-20] %.

714    Πάντως, η προσβαλλόμενη απόφαση αναφέρει στην αιτιολογική σκέψη 1246 ότι οι ανταγωνιστές δεν θα είχαν κανένα περιθώριο όσον αφορά τα έσοδα από αναζητήσεις στις καλυπτόμενες συσκευές όταν οι πληρωμές λόγω κατανομής εσόδων της Google ανέρχονταν στο επίπεδο του [40-50] %, πλην όμως τούτο αφορά μόνον δύο ΚΠΕ. Ουδείς άλλος συνεργάτης είχε λάβει πληρωμές λόγω κατανομής εσόδων αυτού του επιπέδου. Η δε συμφωνία με τον έναν εκ των δύο αυτών συνεργαζόμενων ΚΠΕ συνήφθη προτού αποκτήσει η Google τη φερόμενη δεσπόζουσα θέση και έληξε περίπου ένα έτος πριν από την αποδιδόμενη παράβαση, ενώ η συμφωνία με τον δεύτερο συνεργαζόμενο ΚΠΕ κάλυπτε μόνον ορισμένα κράτη μέλη του ΕΟΧ, όπως προκύπτει από τις αιτιολογικές σκέψεις 208 και 209 της προσβαλλομένης αποφάσεως. Δεδομένου ότι η κάλυψη των RSA ανά χαρτοφυλάκιο ήταν πολύ μικρή στο σύνολό της, η κάλυψη των εν λόγω δύο RSA ανά χαρτοφυλάκιο ήταν σημαντικά ακόμη μικρότερη. Επομένως, στην προσβαλλόμενη απόφαση δεν στοιχειοθετούνται ενδεχόμενα αποτελέσματα αποκλεισμού από την αγορά εκ των συμφωνιών αυτών.

715    Κατά δεύτερον, η Google υποστηρίζει ότι η ανάλυση της προσβαλλομένης αποφάσεως σχετικά με την ικανότητα των ανταγωνιστών να προσφέρουν εφάμιλλες πληρωμές με τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο ενέχει πλείονα σφάλματα τα οποία καθιστούν πλημμελές το συμπέρασμά της ότι μια ανταγωνιστική υπηρεσία αναζήτησης δεν θα μπορούσε να αντισταθμίσει, για έναν ΚΠΕ ή ΦΕΚΔ, την απώλεια των πληρωμών της Google βάσει των σχετικών RSA.

716    Συγκεκριμένα, το περιθώριο που μπορεί να διαθέτει μια ανταγωνιστική υπηρεσία αναζήτησης, προσφέροντας συγχρόνως εφάμιλλα της Google ποσά κατανομής εσόδων, εξαρτάται από το μερίδιο επί των αιτημάτων που ένας εξίσου αποτελεσματικός και ελκυστικός ανταγωνιστής μπορεί να προσδοκά ότι θα επιτύχει όταν η εφαρμογή του προεγκατασταθεί παράλληλα με εκείνη της Google, από το ποσοστό των συσκευών στις οποίες ένας ΚΠΕ ή ΦΕΚΔ είναι διατεθειμένος να προεγκαταστήσει μια ανταγωνιστική υπηρεσία και από το κόστος ενός εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή. Επί των σημείων αυτών, η προσβαλλόμενη απόφαση περιέχει σφάλματα τα οποία, εάν διορθωθούν, αποδεικνύεται ότι οι ανταγωνιστές θα μπορούσαν να υπερακοντίσουν τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο της Google, συμπεριλαμβανομένων των RSA που παρέχουν μερίδιο κατανομής εσόδων της τάξεως του [40-50] %.

717    Πρώτον, ένας εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής θα μπορούσε να λάβει πολύ περισσότερο από 12 % των αιτημάτων αναζήτησης της εφαρμογής Google Search, εάν η ανταγωνιστική εφαρμογή αναζήτησης ήταν επίσης προεγκατεστημένη. Επί παραδείγματι, η Seznam έλαβε στην Τσεχική Δημοκρατία μέχρι και 26 % του ετήσιου μεριδίου των αιτημάτων γενικής αναζήτησης σε PC κατά την περίοδο τελέσεως της φερομένης καταχρήσεως. Επομένως, ένας εξίσου ελκυστικός και, κατά συνέπεια, εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής μπορούσε να λάβει τουλάχιστον το 26% των αιτημάτων γενικής αναζήτησης.

718    Δεύτερον, ένας εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής θα μπορούσε να λάβει αιτήματα μέσω της αρχικής του σελίδας και να αποκομίσει, μέσω αυτού του σημείου εισόδου, έσοδα που θα μπορούσαν να κατανεμηθούν. Μολονότι η Google δεν κατανέμει τέτοια εισοδήματα, ένας τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής θα μπορούσε να υπερθεματίσει με την κατανομή των εισοδημάτων αυτών.

719    Τρίτον, ένας εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής θα μπορούσε να λάβει επιπλέον αιτήματα μέσω προεπιλεγμένης ρύθμισης ενός προγράμματος περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές, χωρίς τούτο να απαγορεύεται από τις MADA. Οι παρατιθέμενες στην προσβαλλομένη απόφαση δηλώσεις τριών ΚΠΕ δεν αποδεικνύουν ότι οι ΚΠΕ είχαν παρερμηνεύσει τους όρους της MADA. Εν πάση περιπτώσει, το εν λόγω ζήτημα θα έπρεπε να αξιολογηθεί επί τη βάσει των αντικειμενικών όρων της MADA, και όχι βάσει παρερμηνειών. Επιπλέον, από τις εν λόγω δηλώσεις ουδόλως προκύπτει ότι οι ΚΠΕ δεν μπορούσαν να ορίσουν ένα άλλο πρόγραμμα περιήγησης ως προεπιλεγμένο ή μια άλλη υπηρεσία αναζήτησης ως προεπιλεγμένη στη γραμμή διεύθυνσης (URL) άλλων προγραμμάτων περιήγησης. Άλλα έγγραφα καταδεικνύουν ότι οι ΚΠΕ είχαν τη δυνατότητα, βάσει της MADA, να ορίσουν ανταγωνιστικές υπηρεσίες αναζήτησης ως προεπιλεγμένες στα προγράμματα περιήγησης, επιβεβαιώνουν δε ότι οι ΚΠΕ είχαν επίγνωση του γεγονότος αυτού. Συνεπώς, η προσβαλλόμενη απόφαση υπερεκτιμά το εικαζόμενο αποτέλεσμα αποκλεισμού από την αγορά των RSA της Google.

720    Τέταρτον, στην προσβαλλόμενη απόφαση δεν εξηγείται ούτε γιατί ένας εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής δεν θα μπορούσε να εξασφαλίσει προεγκατάσταση παρά μόνο σε περιορισμένη μερίδα των συσκευών των ΚΠΕ, ούτε γιατί ένας συγκεκριμένος ΚΠΕ θα είχε εμποδισθεί να προεγκαταστήσει διπλές εφαρμογές σε ορισμένες από τις συσκευές του, και όχι στις υπόλοιπες, ούτε γιατί οι ανταγωνιστικές εφαρμογές δεν μπορούσαν να προεγκατασταθούν σε συσκευές που είχαν ήδη πωληθεί κατά τη διάρκεια της περιόδου εφαρμογής της RSA.

721    Πέμπτον, η προσβαλλόμενη απόφαση υπερεκτιμά το κόστος για την Google και, ως εκ τούτου, υποεκτιμά το περιθώριο που ένας εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής θα μπορούσε να εξασφαλίσει, παρέχοντας συγχρόνως εφάμιλλα ποσά με τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο της Google.

722    Κατά την Google, ένας εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής θα μπορούσε να προσελκύσει τουλάχιστον [30-40] % των αιτημάτων αναζήτησης εάν προεγκαθίστατο παράλληλα με το Google Search και οριζόταν ως προεπιλογή. Θα έπρεπε να είναι σε θέση να εξασφαλίσει προεγκατάσταση σε ένα ολόκληρο χαρτοφυλάκιο συσκευών, ενώ θα επιβαρυνόταν με κόστος μόνο [5-10] %. Ως εκ τούτου, θα μπορούσε να υπερθεματίσει σε σχέση με τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο της Google, διαθέτοντας ταυτόχρονα περιθώριο από [10-20] %, όσον αφορά τις RSA που προβλέπουν πληρωμές της τάξεως του [40-50] %, μέχρι [70-80] % όσον αφορά τις RSA που προβλέπουν πληρωμές της τάξεως του [10-20] %.

723    Από την πλευρά της, η Επιτροπή παρατηρεί, κατά πρώτον, ότι η εξέταση της αδυναμίας των εξίσου αποτελεσματικών ανταγωνιστών να αντισταθμίσουν τις πληρωμές της Google αποτελεί απλώς και μόνον ένα στοιχείο μεταξύ άλλων προκειμένου να κριθεί η ικανότητα των RSA ανά χαρτοφυλάκιο να περιορίσουν τον ανταγωνισμό. Επιπλέον, η εφαρμογή του κριτηρίου AEC δεν είναι πρόσφορη σε περίπτωση κατά την οποία η αγορά είναι δομημένη με τέτοιο τρόπο ώστε η εμφάνιση ενός εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή να είναι πρακτικώς αδύνατη.

724    Επίσης, η Επιτροπή εκτιμά ότι, στην προκειμένη περίπτωση, δεν θα μπορούσε να μη ληφθεί υπόψη η δεσπόζουσα θέση της Google στις γενικές αναζητήσεις, η οποία επιτείνει το αποτέλεσμα μόχλευσης που επιτυγχάνει η Google συνάπτοντας RSA ανά χαρτοφυλάκιο με τους ΚΠΕ και τους ΦΕΚΔ. Τα κίνητρα της Google για τη σύναψη των εν λόγω RSA είναι επίσης κρίσιμα, όπως επίσης και ο σκοπός των εν λόγω RSA να εξασφαλίσουν ότι οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ θα καλύπτουν από την Google το σύνολο των αναγκών τους σε υπηρεσίες γενικής αναζήτησης στις συσκευές που περιλαμβάνονται στη συμφωνημένη σειρά συσκευών.

725    Κατά δεύτερον, όσον αφορά την εκτίμηση των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, η Επιτροπή τονίζει την απουσία ομοιομορφίας των RSA καθώς και την ύπαρξη περιορισμών που επιβάλλονταν στους ΚΠΕ με τις MADA. Συναφώς, στην προσβαλλόμενη απόφαση επισημαίνεται ότι υπάρχουν ορισμένα σημεία εισόδου για την πραγματοποίηση αναζητήσεων σε συσκευή Google Android που είναι ήδη διαμορφωμένα κατά τρόπο ευνοϊκό για την Google βάσει των MADA, μέσω της υποχρέωσης προεγκατάστασης της εφαρμογής Google Search στην αρχική οθόνη της συσκευής και της προεγκατάστασης του Google Chrome, στο οποίο το Google ορίζεται ως προεπιλογή για την πραγματοποίηση γενικών αναζητήσεων.

726    Στο πλαίσιο αυτό, η Google κατέβαλλε στους ΚΠΕ ή στους ΦΕΚΔ ποσοστό μεταξύ [0-10] % και [30-40] % των καθαρών διαφημιστικών εσόδων της Google που προέκυπταν από τις αναζητήσεις Google σε μια συγκεκριμένη κατηγορία συσκευών, μέσω της εφαρμογής Google Search, της γραμμής διεύθυνσης του Chrome και της γραμμής διεύθυνσης (URL) όλων των λοιπών προγραμμάτων περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές. Οι πληρωμές αυτές είχαν ως προϋπόθεση ο ΚΠΕ ή ο ΦΕΚΔ να διατηρεί την αποκλειστικότητα, δηλαδή να μην εγκαθιστά, σε οποιαδήποτε συσκευή της εν λόγω κατηγορίας, οποιαδήποτε υπηρεσία παρεμφερή με το Google Search.

727    Η Επιτροπή υπενθυμίζει, επίσης, ότι το ζήτημα του κατά πόσον οι MADA εμπόδιζαν τους ΚΠΕ να ορίσουν μια άλλη υπηρεσία γενικής αναζήτησης ως προεπιλεγμένη σε πρόγραμμα περιήγησης που οι εν λόγω ΚΠΕ είχαν ενδεχομένως προεγκαταστήσει επιπλέον του Chrome, αποτελούσε σημείο αβεβαιότητας για τους ΚΠΕ. Ορισμένοι ΚΠΕ είχαν την αντίληψη ότι η MADA τους επέβαλλε να ορίζουν την υπηρεσία γενικής αναζήτησης της Google ως την προεπιλεγμένη υπηρεσία σε όλα τα σημεία εισόδου των συσκευών τους. Εντούτοις, προκειμένου να κρίνει κατά πόσον μια ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης μπορούσε να ισοσταθμίσει τις πληρωμές της Google, η Επιτροπή στηρίχθηκε στην ευνοϊκή για την Google εκδοχή ότι οι MADA δεν επέβαλλαν τέτοιο περιορισμό. Επομένως, τα σχετικά επιχειρήματα της Google προβάλλονται αλυσιτελώς.

728    Κατά τρίτον, οι αιτιάσεις που διατυπώνει η Google κατά της συλλογιστικής που ακολουθήθηκε στην προσβαλλόμενη απόφαση, πρώτον, έχουν ως αφετηρία ένα ενδιάμεσο στάδιο του υπολογισμού, και μάλιστα δεν λαμβάνουν υπόψη την εν συνεχεία εκτιθέμενη ανάλυση σχετικά με το περιορισμένο εύρος της εγκατάστασης που μπορούσε να ελπίζει ότι θα επιτύχει ένας ανταγωνιστής. Οι εκτιμήσεις αυτές δεν τίθενται υπό αμφισβήτηση από τις αιτιάσεις που διατυπώνονται όσον αφορά τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο που συνήφθησαν με δύο συνεργαζόμενους ΚΠΕ Android.

729    Δεύτερον, όσον αφορά την επιχειρηματολογία της Google με την οποία επιδιώκει να αντικρούσει τη συνάφεια του ποσοστού αναφοράς 12 % που προκύπτει από το συνολικό μερίδιο που έλαβαν οι ανταγωνιστές επί των αιτημάτων γενικής αναζήτησης σε Η/Υ, για τον λόγο ότι το εν λόγω ποσοστό αναφοράς δεν εκφράζει το μερίδιο που θα μπορούσε να λάβει ένας ανταγωνιστής, η Επιτροπή υπενθυμίζει ότι η εκτίμησή της περί της ικανότητας των ανταγωνιστών να ισοσταθμίσουν τις πληρωμές της Google ήταν ευνοϊκή για την Google. Ομοίως, η Επιτροπή απορρίπτει στο σύνολό τους τα επιχειρήματα που προέβαλε συναφώς η Google.

730    Τρίτον, όσον αφορά το επιχείρημα της Google με το οποίο επικαλείται την κατανομή από τους ανταγωνιστές των εσόδων που παράγονται μέσω της αρχικής σελίδας, θα ήταν ουτοπικό, κατά την Επιτροπή, να θεωρηθεί ότι οι εν λόγω ανταγωνιστές θα δέχονταν να κατανείμουν έσοδα τα οποία η Google δεν κατανέμει δυνάμει των δικών της RSA.

731    Τέταρτον, στην προσβαλλόμενη απόφαση εξηγείται πράγματι γιατί είναι ελάχιστα πιθανό οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες αναζήτησης να εγκατασταθούν στο σύνολο της σειράς συσκευών ενός ΚΠΕ, ποια ήταν η επίδραση της προεγκατάστασης της εφαρμογής Google Search επί των συσκευών που είχαν ήδη πωληθεί, γιατί μια ανταγωνιστική υπηρεσία αναζήτησης δεν θα μπορούσε να αντισταθμίσει τις πληρωμές της Google, παρά την αύξηση των πωλήσεων νέων συσκευών, και γιατί οι ΚΠΕ δεν είναι πιθανό να συνάψουν RSA με πλείονες ανταγωνιστές με σκοπό να αντισταθμίσουν τις πληρωμές της Google.

732    Πέμπτον, όσον αφορά την επιχειρηματολογία της Google σχετικά με τις δαπάνες, αυτή καθίσταται αλυσιτελής εφόσον το Γενικό Δικαστήριο δεχθεί τα επιχειρήματα της Επιτροπής ως προς την ορθότητα της ανάλυσης ότι ένας ανταγωνιστής αδυνατεί να ευθυγραμμιστεί με τους όρους των RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Εν πάση περιπτώσει, η συγκεκριμένη επιχειρηματολογία είναι αβάσιμη, μεταξύ άλλων, διότι οι υπολογιζόμενες από την Google δαπάνες δεν συμπεριλαμβάνουν μέρος των παγίων δαπανών, και ειδικότερα τις δαπάνες έρευνας και ανάπτυξης (R&D).

3)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

733    Η Google αιτιάται την Επιτροπή διότι έκρινε ότι οι ανταγωνιστικές επιχειρήσεις ήταν αδύνατον να αντισταθμίσουν τις απώλειες που θα υφίσταντο οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ στην περίπτωση που αποφάσιζαν να προεγκαταστήσουν, παράλληλα με το Google Search, μια ανταγωνιστική εφαρμογή γενικής αναζήτησης.

734    Προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα αυτό, η Επιτροπή, μεταξύ άλλων, εφάρμοσε το κριτήριο AEC, του οποίου τα αποτελέσματα, καθώς και τη μεθοδολογία και τις ποσοτικές παραδοχές αμφισβητεί η Google. Συνεπώς, τα σφάλματα που επικαλείται η Google πρέπει να εξεταστούν υπό το πρίσμα των νομολογιακών αρχών που υπομνήσθηκαν στις σκέψεις 639 έως 645 ανωτέρω.

i)      Επί των δαπανών ενός υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή

735    Κατά την Google, στις αιτιολογικές σκέψεις 1265 και 1266 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή υπερεκτιμά τις δαπάνες της Google και, συνακόλουθα, υποτιμά το περιθώριο που θα μπορούσε να διατηρήσει μια ανταγωνιστική υπηρεσία αναζήτησης εάν η εφαρμογή της επρόκειτο να προεγκατασταθεί παράλληλα με το Google Search.

736    Συγκεκριμένα, η Επιτροπή εσφαλμένα δέχεται ότι οι δαπάνες της Google αντιστοιχούν σε [10-20] % των διαφημιστικών της εσόδων και ότι, για να ανταγωνιστεί την Google, ένας υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής θα έπρεπε να διατηρήσει τουλάχιστον [10-20] % των διαφημιστικών εσόδων. Ωστόσο, οι βαρύνουσες την Google και κρίσιμες για την εφαρμογή του κριτηρίου AEC δαπάνες είναι, κατά την Google, μάλλον της τάξεως του [0-10] %. Αντί να προσδιορίσει κατά τεκμαρτό τρόπο τις δαπάνες της Google, η Επιτροπή θα μπορούσε να αποκτήσει ευχερώς πρόσβαση σε ακριβείς πληροφορίες ζητώντας να της χορηγηθούν τα οικονομικά της στοιχεία.

737    Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι το ζήτημα των δαπανών είναι άνευ σημασίας. Η προβαλλόμενη από την Google δυνατότητα ενός εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή να αφαιρέσει δαπάνες ύψους μόνο [0-10] % αντί [10-20] % δεν αρκεί για να μεταβληθεί το αποτέλεσμα της αναλύσεως που διαλαμβάνεται στην προσβαλλόμενη απόφαση. Η Google δεν προσκομίζει αποδείξεις περί του αντιθέτου, ενώ αποκρύπτει, όπως επισημαίνεται στην αιτιολογική σκέψη 1267 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ότι μια ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης θα έπρεπε να καλύψει και μέρος των παγίων δαπανών της, και ειδικότερα τις δαπάνες R&D.

738    Επίσης, κατά την άποψη της Επιτροπής, η αιτίαση σχετικά με τη μη λήψη υπόψη «κρίσιμων και διαθέσιμων πληροφοριών» είναι αβάσιμη. Τα στοιχεία που προσαρτά η Google στο δικόγραφο της προσφυγής δεν προσκομίστηκαν κατά τη διοικητική διαδικασία.

739    Συναφώς, πρέπει να επισημανθεί ότι ένας υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής είναι ένας ανταγωνιστής ο οποίος, αν μη τι άλλο, διαθέτει, όπως σημειώνει η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 1259 της προσβαλλομένης αποφάσεως, την ίδια ικανότητα παραγωγής εσόδων, ενώ είναι αντιμέτωπος με δαπάνες πανομοιότυπες με εκείνες της κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχειρήσεως. Η απαίτηση αυτή περιλαμβάνεται, εξάλλου, στις κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με τις καταχρηστικές πρακτικές αποκλεισμού. Συγκεκριμένα, η Επιτροπή τονίζει, κατ’ ουσίαν, στην παράγραφο 25 των εν λόγω κατευθυντήριων γραμμών ότι για να προσδιορίσει εάν ένας υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής είναι πιθανόν να αποκλειστεί από την αγορά μέσω πρακτικών τιμολογιακής φύσεως, η Επιτροπή εξετάζει, μεταξύ άλλων, εφόσον είναι διαθέσιμα, τα οικονομικά στοιχεία που αφορούν τις δαπάνες της κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχειρήσεως.

740    Ειδικότερα, οι δαπάνες που θα ληφθούν υπόψη έχουν άμεσο αντίκτυπο επί του περιθωρίου που ένας ανταγωνιστής, υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός με την Google, θα μπορούσε να διατηρήσει εφόσον όφειλε να προβεί σε πληρωμές αποκλειστικότητας για να αντισταθμίσει, εν προκειμένω, τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Όσο μικρότερες είναι οι δαπάνες που πρέπει να καλυφθούν, τόσο πιθανότερο είναι το ενδεχόμενο ένας υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής να διαθέτει μεγάλο περιθώριο και, συνακόλουθα, να μπορεί να κατανείμει σημαντικά ποσά εσόδων.

741    Πέραν της προκαταρκτικής αυτής παρατήρησης, επισημαίνεται, πρώτον, ότι στην αιτιολογική σκέψη 1265 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή αναφέρει ότι η Google, στην απάντησή της επί της δεύτερης εκθέσεως πραγματικών περιστατικών, «αναγνώρισε» ότι οι λεγόμενες «λειτουργικές» δαπάνες της ανέρχονται σε [10-20] % και ότι, κατ’ ουσίαν, ένας ανταγωνιστής υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός με την Google θα έπρεπε να επιβαρυνθεί με το ίδιο επίπεδο δαπανών.

742    Είναι μεν αληθές ότι στην απάντησή της επί της δεύτερης εκθέσεως πραγματικών περιστατικών, η Google παραδέχεται ότι το έγγραφο που επικαλείται η Επιτροπή, ήτοι μια RSA ανά χαρτοφυλάκιο συναφθείσα με έναν ΚΠΕ, περιλαμβάνει γραμμή που αφορά τις «λειτουργικές δαπάνες», οι οποίες προσδιορίζονται αριθμητικώς σε [10-20] %. Πλην όμως, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι η Google επίσης τόνισε σαφώς ότι το ποσοστό που έλαβε υπόψη η Επιτροπή δεν αντιστοιχούσε στο κρίσιμο για την εφαρμογή του κριτηρίου AEC ποσό δαπανών, το οποίο έπρεπε να είναι το οριακό κόστος.

743    Ειδικότερα, η Google ενημέρωσε την Επιτροπή ότι το εν λόγω ποσοστό δεν είχε καμία σχέση με τις δαπάνες με τις οποίες θα επιβαρυνόταν ένας υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής. Αντιστοιχούσε απλώς στη μείωση του μεριδίου των κατανεμόμενων στον αντισυμβαλλόμενο εσόδων, η οποία είναι εκπεφρασμένη σε ακαθάριστη, και όχι καθαρή, αξία. Το γεγονός αυτό επισήμανε η Google στην απάντησή της στην πρώτη έκθεση πραγματικών περιστατικών.

744    Επομένως, η Επιτροπή δεν μπορεί να ισχυριστεί, χωρίς να παραμορφώσει την απάντηση της Google επί της δεύτερης εκθέσεως πραγματικών περιστατικών, ότι η Google συγκατατέθηκε σιωπηρώς στο να ληφθεί υπόψη το ποσοστό αυτό ως το κρίσιμο για την εφαρμογή του κριτηρίου AEC ποσό δαπανών.

745    Δεύτερον, η Google τόνισε, στην απάντησή της επί της δεύτερης εκθέσεως πραγματικών περιστατικών, ότι η Επιτροπή όφειλε να διεξαγάγει τη δέουσα έρευνα για να προσδιορίσει με ακρίβεια τις σχετικές δαπάνες. Ειδικότερα, η Google διαμαρτυρόταν για το γεγονός ότι Επιτροπή εκτίμησε ότι οι δαπάνες που έπρεπε να ληφθούν υπόψη στο πλαίσιο του κριτηρίου AEC ανέρχονταν σε [10‑20] %, έχοντας συναγάγει το ποσοστό αυτό από έγγραφα υποβληθέντα εκ μέρους τρίτου, και όχι από απάντηση σε αίτημα παροχής πληροφοριών που απευθύνθηκε απευθείας στην ίδια.  

746    Από την παράγραφο 25 των κατευθυντήριων γραμμών σχετικά με τις καταχρηστικές πρακτικές αποκλεισμού προκύπτει ειδικότερα ότι, εφόσον είναι διαθέσιμα, η Επιτροπή λαμβάνει υπόψη τα οικονομικά στοιχεία που προέρχονται από την κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση, επομένως η Επιτροπή παρέλειψε, στην προκειμένη περίπτωση, να διεξαγάγει τη δέουσα έρευνα σχετικά με τις δαπάνες.

747    Επιπλέον, μολονότι, όπως σημειώνει η Επιτροπή, η Google δεν διαβίβασε αυτοβούλως τα στοιχεία αυτά κατά τη διοικητική διαδικασία, εντούτοις, δεν είναι δυνατόν να της προσαφθεί το γεγονός αυτό.

748    Συγκεκριμένα, το βάρος αποδείξεως του καταχρηστικού χαρακτήρα μιας πρακτικής φέρει η Επιτροπή, λαμβανομένων υπόψη των δικαιολογητικών λόγων που τυχόν επικαλείται η ενδιαφερόμενη επιχείρηση (πρβλ. απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψεις 138 έως 140). Συνεπώς, στην υπό κρίση περίπτωση, η Επιτροπή δεν μπορούσε να στηριχθεί αποκλειστικώς και μόνο σε στοιχεία που περιλαμβάνονται σε έγγραφο που υπέβαλε τρίτος και να απαλλαγεί από την υποχρέωση να επιβεβαιώσει τα στοιχεία αυτά από την Google, ενδεχομένως, μέσω αιτήματος παροχής πληροφοριών.

749    Τρίτον, από την αιτιολογική σκέψη 1266 της προσβαλλομένης αποφάσεως προκύπτει ότι η Επιτροπή αναγνωρίζει τη σημασία του οριακού κόστους για την εφαρμογή του κριτηρίου AEC στην προκειμένη περίπτωση, καθόσον σημειώνει ότι, εφόσον οι «λειτουργικές δαπάνες» που αφαιρεί η Google αποτελούν ποσοστό επί των εσόδων που σχετίζονται με τα αιτήματα αναζήτησης, προσεγγίζουν, κατ’ ουσίαν, το εν λόγω κόστος.

750    Πάντως, πρέπει να επισημανθεί ότι η Επιτροπή στηρίζεται επ’ αυτού απλώς και μόνο σε υποθετικές εκτιμήσεις, χωρίς να παραπέμπει σε ακριβέστερα στοιχεία προερχόμενα από την Google. Τούτο είναι κρίσιμο κατά μείζονα λόγο διότι, ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου, η Google προσδιορίζει αριθμητικώς το οριακό κόστος της, το οποίο θα έπρεπε να ληφθεί υπόψη στο πλαίσιο του κριτηρίου AEC, στο ύψος του [0-10] %. Όπως δε ορθώς ισχυρίζεται η Google, δεν μπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα ένας υποθετικώς εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής, έχοντας να καλύψει δαπάνες ύψους μόνον [0-10] %, να βρίσκεται σε καλύτερη θέση για να αντισταθμίσει τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο σε σχέση με αυτή την οποία δέχθηκε η Επιτροπή.

751    Υπό τις συνθήκες αυτές, η Επιτροπή δεν μπορεί να αρκεστεί στην επισήμανση του αλυσιτελούς χαρακτήρα της επιχειρηματολογίας της Google, υποστηρίζοντας ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου ότι, εάν λάμβανε υπόψη χαμηλότερο ποσοστό, το αποτέλεσμα του κριτηρίου AEC θα παρέμενε το ίδιο, καθώς και ότι η Google δεν ισχυρίζεται το αντίθετο.

752    Κατόπιν των ανωτέρω, η αναφορά εκ μέρους της Google ποσοστού σημαντικά χαμηλότερου από εκείνο που έλαβε υπόψη η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση, συνδυαζόμενη με τη μη διενέργεια περαιτέρω έρευνας εκ μέρους της Επιτροπής και τη μη διατύπωση εμπεριστατωμένης αιτιολογίας σχετικά με το ζήτημα αυτό στην προσβαλλόμενη απόφαση, είναι ικανή να εγείρει αμφιβολία ως προς την ορθότητα και τη νομιμότητα του κριτηρίου AEC που εφάρμοσε η Επιτροπή.

ii)    Επί των εσόδων που θα μπορούσε να κατανείμει ένας υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής

753    Κατά την Google, η Επιτροπή εσφαλμένως παραβλέπει το μερίδιο των αιτημάτων αναζήτησης που μια ανταγωνιστική επιχείρηση θα μπορούσε να λάβει μέσω της αρχικής σελίδας της μηχανής αναζήτησής της στο διαδίκτυο. Καίτοι η Google δεν κατανέμει τα παραγόμενα διαφημιστικά έσοδα από τα αιτήματα αναζήτησης στην αρχική της σελίδα στο διαδίκτυο, οι τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικές ανταγωνιστικές επιχειρήσεις θα μπορούσαν να επιλέξουν να κατανείμουν τα εν λόγω έσοδα και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, να ανταγωνιστούν την Google. Στην αιτιολογική σκέψη 1264 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή αποκλείει αυτό το ενδεχόμενο, χωρίς ωστόσο να διατυπώνει επαρκή αιτιολογία.

754    Συναφώς, επισημαίνεται εκ προοιμίου ότι η Google αμφισβητεί μόνον έναν από τους δύο λόγους βάσει των οποίων η Επιτροπή απέρριψε το ενδεχόμενο αυτό. Συγκεκριμένα, στην αιτιολογική σκέψη 1264 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή επισημαίνει ότι οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης δεν θα προέβαιναν στην κατανομή των διαφημιστικών εσόδων που παράγονται από αιτήματα αναζήτησης υποβαλλόμενα στην ιστοσελίδα των δικών τους μηχανών αναζήτησης, δεδομένου ότι, πρώτον, η Google δεν κατανέμει τα έσοδα αυτά και, δεύτερον, τα εν λόγω έσοδα δημιουργούνται ανεξάρτητα από τη σύναψη οποιασδήποτε συμφωνίας κατανομής εσόδων με τους ΚΠΕ και τους ΦΕΚΔ.

755    Το επιχείρημα της Google δεν μπορεί να γίνει δεκτό. Για την εκτίμηση της ικανότητας μιας πρακτικής να αποκλείσει από την αγορά έναν υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικό ανταγωνιστή, είναι αναγκαίο να ληφθούν υπόψη τα έσοδα που κατανέμει η κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση. Το αντίθετο θα ισοδυναμούσε με εκτίμηση των αποτελεσμάτων της συμπεριφοράς της κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχειρήσεως επί ενός λιγότερο αποτελεσματικού ανταγωνιστή, καθόσον ο εν λόγω ανταγωνιστής θα ήταν υποχρεωμένος να κατανείμει μια επιπλέον πηγή εσόδων προκειμένου να ασκήσει ανταγωνισμό.

756    Επιπλέον, η δεύτερη αιτιολογία που διαλαμβάνεται στην αιτιολογική σκέψη 1264 της προσβαλλομένης αποφάσεως αρκεί για να αποκλειστεί η συνεκτίμηση των εσόδων αυτών κατά την εφαρμογή του κριτηρίου AEC στην υπό κρίση περίπτωση. Η λογική μιας συμφωνίας κατανομής εσόδων είναι να παρακινήσει τους ΚΠΕ και τους ΦΕΚΔ να ευνοήσουν την πραγματοποίηση αναζητήσεων, ειδικότερα, μέσω εφαρμογής για κινητές συσκευές ή άλλου σημείου εισόδου. Αντιθέτως, οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ δεν διαθέτουν καμία δυνατότητα να ενθαρρύνουν τους χρήστες να μεταβούν αυτοβούλως στην αρχική σελίδα της ανταγωνιστικής μηχανής αναζήτησης στο διαδίκτυο, ανεξαρτήτως των τυχόν συναφθεισών συμφωνιών.

757    Συνεπώς, το εν λόγω επιχείρημα πρέπει να απορριφθεί ως αβάσιμο.

iii) Επί του μεριδίου αιτημάτων αναζήτησης που μπορεί να διεκδικήσει ένας υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής

758    Η Google ισχυρίζεται ότι το περιθώριο που θα μπορούσαν να διατηρήσουν για τον εαυτό τους οι ανταγωνιστικές επιχειρήσεις προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο πρέπει να επανεκτιμηθεί προς τα άνω. Τούτο συμβαίνει διότι το διεκδικήσιμο μερίδιο επί των αιτημάτων αναζήτησης που ελήφθη υπόψη στην αιτιολογική σκέψη 1234 της προσβαλλομένης αποφάσεως έπρεπε να είναι μεγαλύτερο. H Google επισημαίνει επίσης ότι οι MADA ουδόλως εμπόδιζαν τους εν λόγω ΚΠΕ ή ΦΕΚΔ να ρυθμίσουν μια ανταγωνιστική υπηρεσία αναζήτησης ως προεπιλεγμένη σε άλλο πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές εκτός του Chrome. Η Επιτροπή παρατηρεί, από την πλευρά της, ότι τα δεδομένα που ελήφθησαν υπόψη στην προσβαλλόμενη απόφαση είναι ευνοϊκά για την Google. Τονίζει επίσης ότι οι MADA ήταν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους, γεγονός που αντανακλάται στις συμπεριφορές των ΚΠΕ και των ΦΕΚΔ.

759    Συναφώς, επισημαίνεται, πρώτον, ότι το περιεχόμενο των MADA δεν εκτιμήθηκε κατά τον ίδιο τρόπο από το σύνολο των εν λόγω ΚΠΕ και ΦΕΚΔ. Όπως σημειώνει η Επιτροπή στις αιτιολογικές σκέψεις 1229 και 1230 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ορισμένοι ΚΠΕ και ΦΕΚΔ, όχι όμως το σύνολο αυτών, ερμήνευσαν τις MADA ως απαγορεύουσες τη ρύθμιση μιας ανταγωνιστικής υπηρεσίας γενικής αναζήτησης ως προεπιλεγμένης σε άλλο πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές πλην του Chrome.

760    Η διαπίστωση αυτή ασκεί επιρροή στη συλλογιστική που ακολούθησε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση. Συγκεκριμένα, στην περίπτωση που το διεκδικήσιμο μερίδιο αιτημάτων αναζήτησης περιλαμβάνει, ως σημείο εισόδου προς τις ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης, και τον ορισμό μιας ανταγωνιστικής μηχανής αναζήτησης ως προεπιλεγμένης σε πρόγραμμα περιήγησης τρίτου, η Επιτροπή, κατ’ ουσίαν, καταλήγει, στην αιτιολογική σκέψη 1243 της προσβαλλομένης αποφάσεως, σε ενδιάμεσο στάδιο της αναλύσεώς της, στο συμπέρασμα ότι ένας ανταγωνιστής υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός με την Google θα μπορούσε να αντισταθμίσει το σύνολο σχεδόν των RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Εντούτοις, τη διαπίστωση αυτή θέτει εν αμφιβόλω η ίδια η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 1244 της προσβαλλομένης αποφάσεως, καθόσον προσθέτει, ως συμπληρωματική παράμετρο, την οποία επίσης αμφισβητεί η Google στο πλαίσιο της υπό κρίση προσφυγής, το περιορισμένο εύρος της προεγκατάστασης την οποία μπορεί, στην πράξη, να επιτύχει μια ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης.

761    Αντιθέτως, εάν ληφθεί υπόψη μόνον ένα σημείο εισόδου, δηλαδή η προεγκατάσταση μιας ανταγωνιστικής εφαρμογής παράλληλα με το Google Search, η Επιτροπή καταλήγει στο συμπέρασμα, ήδη από το ενδιάμεσο στάδιο της αναλύσεώς της, στην αιτιολογική σκέψη 1253 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ότι ένας υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός με την Google ανταγωνιστής δεν είναι σε θέση να αντισταθμίσει τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Επομένως, στο πλαίσιο αυτό, είναι αναγκαίο να κριθεί το ζήτημα του κατά πόσον ελήφθησαν υπόψη, κατά την εφαρμογή του κριτηρίου AEC, οι πολλαπλές ερμηνείες των οποίων έτυχαν οι MADA.

762    Τυχόν αβεβαιότητα ή αμφιβολία, όπως εν προκειμένω, σχετικά με το περιεχόμενο συμβατικής υποχρέωσης, στο πλαίσιο έρευνας με αντικείμενο την επιβολή του νόμου που ενδέχεται να καταλήξει στην επιβολή προστίμου, πρέπει να αποβαίνει υπέρ της ελεγχόμενης επιχειρήσεως, διότι το αντίθετο θα συνεπαγόταν τη μετάθεση του βάρους για την άρση της αμφιβολίας αυτής στην εν λόγω επιχείρηση (πρβλ. απόφαση της 22ας Νοεμβρίου 2012, E.ON Energie κατά Επιτροπής, C-89/11 P, EU:C:2012:738, σκέψεις 71 και 72).

763    Κατά συνέπεια, η Επιτροπή μπορούσε να λάβει υπόψη, για την εφαρμογή του κριτηρίου AEC, μόνον την περίπτωση κατά την οποία το διεκδικήσιμο μερίδιο περιλαμβάνει τόσο το μερίδιο που απορρέει από την προεγκατάσταση μιας ανταγωνιστικής εφαρμογής παράλληλα με το Google Search όσο και εκείνο που απορρέει από τον ορισμό μιας ανταγωνιστικής υπηρεσίας αναζήτησης ως προεπιλεγμένης σε άλλο πρόγραμμα περιήγησης στο διαδίκτυο για κινητές συσκευές πλην του Chrome.

764    Κατά δεύτερον, η Google προσάπτει στην Επιτροπή ότι εκτίμησε προς τα κάτω το μερίδιο επί των αιτημάτων αναζήτησης σε κινητές συσκευές που θα μπορούσε να διεκδικήσει ένας ανταγωνιστής που είναι υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός. Ένας τέτοιος ανταγωνιστής θα μπορούσε, κατά την Google, να αποσπάσει περισσότερο από το 12 % των αιτημάτων αναζήτησης που πραγματοποιούν οι χρήστες μέσω του Google Search.

765    Υπενθυμίζεται, καταρχάς, ότι το διεκδικήσιμο μερίδιο αιτημάτων αναζήτησης 12 % αντιστοιχεί, όπως προκύπτει από την αιτιολογική σκέψη 1234 της προσβαλλομένης αποφάσεως, στο μερίδιο που λαμβάνει το σύνολο των ανταγωνιστικών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης όσον αφορά τα αιτήματα γενικής αναζήτησης που υποβάλλονται σε Η/Υ εντός του ΕΟΧ. Πράγματι, η Επιτροπή δέχθηκε ως διεκδικήσιμο μερίδιο επί των αιτημάτων γενικής αναζήτησης σε κινητές συσκευές το μερίδιο που επιτυγχάνεται στα αιτήματα γενικής αναζήτησης σε Η/Υ. Βάσει του μεριδίου αυτού, η Επιτροπή προσδιόρισε το μέγιστο ποσοστό αιτημάτων γενικής αναζήτησης που θα μπορούσε να λάβει, κατά το μέγιστο, μια ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης, εάν η εφαρμογή της προεγκαθίστατο παράλληλα με το Google Search.

766    Προς στήριξη των ισχυρισμών της, η Google τονίζει, πρώτον, ότι το μερίδιο επί των αιτημάτων γενικής αναζήτησης που λαμβάνει το σύνολο των ανταγωνιστικών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης όσον αφορά τους Η/Υ είναι ελάχιστο. Τούτο σημαίνει, κατά την Google, ότι οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης δεν αποτελούν υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικούς ανταγωνιστές. Επισημαίνει επίσης ότι στις εθνικές αγορές όπου οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες έχουν σημαντική κάλυψη, όπως η Seznam στην Τσεχική Δημοκρατία, το μερίδιο που επιτυγχάνεται είναι υψηλότερο. Δεύτερον, η Επιτροπή απέκρυψε το γεγονός ότι, κατά τη ληφθείσα υπόψη χρονική περίοδο, το Bing ήταν προεπιλεγμένο στο σύνολο σχεδόν των Η/Υ.

767    Συναφώς, από τη μια πλευρά, το επιχείρημα που αφορά τον ορισμό του Bing ως προεπιλεγμένου σχεδόν στο σύνολο των Η/Υ δεν μπορεί να γίνει δεκτό. Συγκεκριμένα, η Επιτροπή επισημαίνει, χωρίς να αντικρούεται επί του σημείου αυτού από την Google, ότι, κατά τη ληφθείσα υπόψη χρονική περίοδο, ήτοι από το 2011 έως το 2014, το Bing δεν ήταν προεπιλεγμένο στο σύνολο των Η/Υ. Η Microsoft ήταν υποχρεωμένη, κατά την περίοδο αυτή, να καταλείπει στους χρήστες δυνατότητα επιλογής.

768    Από την άλλη πλευρά, η Google εκθέτει ότι η Επιτροπή, λαμβάνοντας υπόψη ως διεκδικήσιμο μερίδιο το 12 % των αιτημάτων αναζήτησης, δεν στηρίχθηκε στο μερίδιο που θα μπορούσε να διεκδικήσει ένας ανταγωνιστής που ήταν υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός με την Google. Αντιθέτως, η Επιτροπή έλαβε υπόψη το μερίδιο που πραγματικά λαμβάνουν συνολικά οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης σε Η/Υ, οι οποίες είναι πιθανώς λιγότερο αποτελεσματικές. Το σφάλμα αυτό καθιστά, κατά την Google, ελαττωματικό στο σύνολό του το κριτήριο AEC που εφάρμοσε η Επιτροπή.

769    Ο προσδιορισμός του διεκδικήσιμου μεριδίου αιτημάτων αναζήτησης στηρίζεται, όπως ορθώς επισημαίνει η Google, σε εσφαλμένη συλλογιστική και στρεβλή αντίληψη περί του κριτηρίου AEC.

770    Πρώτον, το γεγονός ότι η Επιτροπή επέλεξε να λάβει υπόψη ως βάση της συλλογιστικής της το μερίδιο επί των αιτημάτων γενικής αναζήτησης που πραγματικά λαμβάνουν στο σύνολό τους οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης σε Η/Υ δεν παρέχει τη δυνατότητα να γίνει δεκτό με επαρκή βεβαιότητα ότι ένας υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής θα μπορούσε να διεκδικήσει, στις κινητές συσκευές, μόνον αυτό ακριβώς το μερίδιο. Η λήψη υπόψη των μεριδίων που επιτυγχάνονται στην πραγματικότητα στους Η/Υ δεν μπορούσε, στην προκειμένη περίπτωση, να αποτελέσει ευλόγως τη βάση του κριτηρίου AEC, το οποίο αποσκοπεί στην εξακρίβωση του μεριδίου επί των αιτημάτων γενικής αναζήτησης που θα μπορούσε να διεκδικήσει ένας ανταγωνιστής, υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός με την Google, στις κινητές συσκευές.

771    Δεύτερον, για ορισμένες εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, όπως ειδικότερα στην Τσεχική Δημοκρατία, το μερίδιο που επιτυγχάνουν ορισμένοι ανταγωνιστές, όπως η Seznam, φαίνεται ότι είναι πολύ υψηλότερο από εκείνο το οποίο έλαβε υπόψη η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση. Συγκεκριμένα, η Google υπογραμμίζει, χωρίς να αντικρούεται επί του σημείου αυτού από την Επιτροπή, ότι, κατά την περίοδο τελέσεως της παραβάσεως, η Seznam έλαβε έως και 26 % των αιτημάτων γενικής αναζήτησης σε PC.

772    Το γεγονός ότι στο διεκδικήσιμο μερίδιο 12 % συνυπολογίζεται το μερίδιο που λαμβάνει η Seznam στην Τσεχική Δημοκρατία επίσης δεν καθιστά δυνατό να γίνει δεκτό ότι ένας υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής δεν θα μπορούσε, όπως ακριβώς η Seznam στην Τσεχική Δημοκρατία, να διεκδικήσει μεγαλύτερο μερίδιο επί των αιτημάτων αναζήτησης εντός του ΕΟΧ. Ακριβώς δε το γεγονός ότι η Google υφίσταται μεγαλύτερο ανταγωνισμό σε ορισμένες εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης είναι ικανό να εγείρει αμφιβολία ως προς την ορθότητα του ποσοστού αυτού.

773    Τρίτον, το γεγονός ότι μόνον η Google μπορούσε να απολαύει των πλεονεκτημάτων που απορρέουν από την ισχύ της στην αγορά ώστε να βελτιώνεται και να παρέχει υπηρεσίες ακριβείας επίσης δεν καθιστά δυνατό να αποκλειστεί μετά βεβαιότητας το ενδεχόμενο ένας ανταγωνιστής, υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός, ιδίως από την άποψη της ποιότητας των υπηρεσιών και της καινοτομίας, να διεκδικήσει μερίδιο μεγαλύτερο του 12 % των αιτημάτων αναζήτησης.

774    Συνεπώς, η Επιτροπή επίσης έσφαλε στηριζόμενη στην παραδοχή ότι ένας ανταγωνιστής, υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός με την Google, θα μπορούσε να διεκδικήσει, στις κινητές συσκευές, μόνο 12 % των αιτημάτων αναζήτησης που υποβάλλονται από τους χρήστες μέσω Google Search.

iv)    Επί του εύρους της προεγκατάστασης της εφαρμογής ενός υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή

775    Κατά την Google, η Επιτροπή δεν εξηγεί, στην αιτιολογική 1244 της προσβαλλομένης αποφάσεως, τους λόγους για τους οποίους μια ανταγωνιστική εφαρμογή υπηρεσίας αναζήτησης θα μπορούσε να προεγκατασταθεί μόνο σε περιορισμένο αριθμό κινητών συσκευών. Κατά την Google, η παραπομπή στο τμήμα της προσβαλλομένης αποφάσεως που αφορά τις MADA δεν επαρκεί, ενώ έρχεται σε αντίθεση με την αιτιολογική σκέψη 1208 της προσβαλλομένης αποφάσεως, κατά την οποία η Επιτροπή επισημαίνει ότι, εάν δεν υπήρχαν οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο, οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ θα είχαν εμπορικό συμφέρον να προεγκαταστήσουν περισσότερες εφαρμογές γενικής αναζήτησης.

776    Συναφώς, επιβάλλεται η επισήμανση ότι, στην αιτιολογική σκέψη 1244 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Επιτροπή αιτιολογεί την παραδοχή ότι ένας ανταγωνιστής δεν θα μπορούσε να ζητήσει, από έναν ΚΠΕ ή έναν ΦΕΚΔ, να προβεί στην προεγκατάσταση της εφαρμογής του στο σύνολο του χαρτοφυλακίου κινητών συσκευών που καλύπτονταν από τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο, παραπέμποντας στις αιτιολογικές σκέψεις 824 έως 832 της προσβαλλομένης αποφάσεως.

777    Οι αιτιολογικές σκέψεις 824 έως 832 της προσβαλλομένης αποφάσεως αφορούν την εκτίμηση περί της αντίθετης προς τον ανταγωνισμό φύσεως των MADA. Η Επιτροπή εκθέτει σε αυτές ότι, μολονότι, κατ’ εφαρμογήν των MADA, οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ, θεωρητικώς δεν εμποδίζονταν να προεγκαταστήσουν ανταγωνιστικές εφαρμογές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, εντούτοις, στην πράξη, ήταν επιφυλακτικοί να προεγκαταστήσουν περισσότερες εφαρμογές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης.

778    Εντούτοις, όπως ορθώς επισημαίνει η Google, δεν είναι πειστική η παραπομπή, στην αιτιολογική σκέψη 1244 της προσβαλλομένης αποφάσεως, στην αιτιολογία που αφορά την εκτίμηση της αντίθετης προς τον ανταγωνισμό φύσεως των MADA, προκειμένου να κριθεί ότι η δυνατότητα ενός υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή να αντισταθμίσει τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο είναι περιορισμένη. Συγκεκριμένα, το πλαίσιο της εκτίμησης των MADA από την άποψη των κανόνων του ανταγωνισμού είναι διαφορετικό από το πλαίσιο της εκτίμησης της δυνατότητας ενός υποθετικώς τουλάχιστον αποτελεσματικού ανταγωνιστή με την Google, ο οποίος επιθυμεί να εξασφαλίσει την προεγκατάσταση της εφαρμογής του με αντάλλαγμα την κατανομή των διαφημιστικών εσόδων, να αντισταθμίσει τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

779    Πρώτον, προκειμένου να αποδείξει ότι το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που αντλεί η Google από τις MADA δεν μπορεί να αντισταθμιστεί από την προεγκατάσταση ανταγωνιστικών εφαρμογών, η Επιτροπή επισημαίνει, στις αιτιολογικές σκέψεις 825 έως 832 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ότι οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ θα ήταν δυνατόν να αποκομίσουν μικρά μόνον επιπλέον έσοδα, λαμβανομένου υπόψη του μεριδίου αγοράς της Google και της καθολικής της παρουσίας στα σημεία πρόσβασης στις υπηρεσίες γενικής αναζήτησης. Επιπροσθέτως, οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ αντιμετωπίζουν υψηλότερο κόστος συναλλαγής και τεχνικά προβλήματα που σχετίζονται με το μέγεθος του χώρου αποθήκευσης, υποβαθμίζοντας με τον τρόπο αυτό την εμπειρία των χρηστών.

780    Η αιτιολογία αυτή, μολονότι είναι κατάλληλη εφόσον λαμβάνεται υπόψη η κατάσταση ενός υφιστάμενου ανταγωνιστή της Google ο οποίος δεν θα επεδίωκε να προβεί σε κατανομή των διαφημιστικών εσόδων του, εντούτοις, ουδόλως παρέχει τη δυνατότητα να υποστηριχθεί ότι ένας υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής, ο οποίος επιθυμεί να κατανείμει τα έσοδά του, δεν θα ήταν σε θέση να εξασφαλίσει την προεγκατάσταση της εφαρμογής του στο σύνολο του χαρτοφυλακίου κινητών συσκευών των εν λόγω ΚΠΕ και ΦΕΚΔ.

781    Τέτοια από κοινού προεγκατάσταση θα μπορούσε να ενισχύσει την ελκυστικότητα των έξυπνων κινητών συσκευών και, ως εκ τούτου, να ανταποκρίνεται στα συμφέροντα των ΚΠΕ και των ΦΕΚΔ. Συγκεκριμένα, με την παροχή περισσότερων εφαρμογών γενικής αναζήτησης, δηλαδή των εφαρμογών της Google και ενός υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή, η εμπειρία των χρηστών θα μπορούσε να αναβαθμιστεί, καθιστώντας τις εν λόγω κινητές συσκευές ακόμη πιο ελκυστικές, όπως άλλωστε αναγνωρίζει η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 1213 της προσβαλλομένης αποφάσεως.

782    Πέραν αυτού, τα έσοδα βάσει των RSA ανά χαρτοφυλάκιο τα οποία θα στερούνταν οι ΚΠΕ και οι ΦΕΚΔ σε περίπτωση που το Google Search δεν θα τύγχανε πλέον αποκλειστικής προεγκατάστασης, θα ήταν δυνατόν, όπως προκύπτει από την αιτιολογική σκέψη 1243 της προσβαλλομένης αποφάσεως, να αντισταθμιστούν εκ μέρους ενός τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή στην περίπτωση που το σύνολο των κινητών συσκευών περιλαμβάνεται στην κατανομή των διαφημιστικών εσόδων ενός τέτοιου τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή. Επιπλέον, η Επιτροπή επισημαίνει στην αιτιολογική σκέψη 1216 της προσβαλλομένης αποφάσεως, επί τη βάσει δηλώσεων της Google, ότι, ελλείψει των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, οι ΚΠΕ και ΦΕΚΔ θα εξακολουθούσαν να μπορούν να λαμβάνουν έσοδα από την Google, πράγμα που κλονίζει εκ νέου τον απόλυτο χαρακτήρα της παραδοχής ότι ένας υποθετικώς εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής δεν θα μπορούσε να επιτύχει την προεγκατάσταση της εφαρμογής του παρά μόνο σε περιορισμένο αριθμό κινητών συσκευών.

783    Δεύτερον, η Επιτροπή σημειώνει, στις αιτιολογικές σκέψεις 830 έως 832 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ότι οι MADA απαγορεύουν στους ΚΠΕ και στους ΦΕΚΔ να προεγκαταστήσουν αποκλειστικώς μια ανταγωνιστική εφαρμογή υπηρεσιών γενικής αναζήτησης ή στους ΦΕΚΔ να ζητήσουν από τον ΚΠΕ την αποκλειστική προεγκατάσταση τέτοιας εφαρμογής.

784    Ωστόσο, η περίπτωση που εξετάζεται στην αιτιολογική σκέψη 1244 της προσβαλλομένης αποφάσεως αφορά την προεγκατάσταση μιας εφαρμογής επιπλέον της εφαρμογής Google Search, και όχι τη μη ύπαρξη της τελευταίας αυτής εφαρμογής. Η διαπίστωση της Επιτροπής στις αιτιολογικές σκέψεις 830 έως 832 της προσβαλλομένης αποφάσεως είναι άνευ οιασδήποτε σημασίας, καθόσον η εξεταζόμενη περίπτωση όσον αφορά την αντιστάθμιση των RSA στηρίζεται στην παραδοχή ότι μια ανταγωνιστική εφαρμογή προεγκαθίσταται παράλληλα με το Google Search.

785    Τρίτον, η Επιτροπή, στην αιτιολογική σκέψη 1247 της προσβαλλομένης αποφάσεως, στηρίζεται σε δύο παραδείγματα τα οποία διαλαμβάνονται στην αιτιολογική σκέψη 1219 για να καταδείξει ότι οι ανταγωνιστές που κατόρθωσαν, στην πράξη, να επιτύχουν την προεγκατάσταση υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, μπόρεσαν να καλύψουν μόνον περιορισμένο αριθμό κινητών συσκευών ή, εν πάση περιπτώσει, αριθμό ανεπαρκή για την αντιστάθμιση των RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Αντιθέτως, η Google επισημαίνει ότι ένα από τα παραδείγματα που παραθέτει η Επιτροπή επιβεβαιώνει την αντίθετη άποψη.

786    Τα παραδείγματα που επικαλείται η Επιτροπή αποτελούν παραδείγματα υφιστάμενων ανταγωνιστών. Κατά τα λοιπά, η Επιτροπή δεν αναφέρει, στην αιτιολογική σκέψη 1247 της προσβαλλομένης αποφάσεως, εάν θεωρεί αυτούς τους ανταγωνιστές ως υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικούς με την Google, δεδομένου ότι επεδίωξαν να προβούν σε κατανομή των διαφημιστικών τους εσόδων.

787    Τέταρτον, επισημαίνεται ότι η παραδοχή ότι το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που αντλεί η Google από τις MADA δεν μπορεί να αντισταθμιστεί από τη συμπεριφορά των ΚΠΕ και των ΦΕΚΔ που θα επέλεγαν να προεγκαταστήσουν μια ανταγωνιστική εφαρμογή αιτιολογείται, όπως προκύπτει από την αιτιολογική σκέψη 833 της προσβαλλομένης αποφάσεως, προεχόντως από το γεγονός ότι αυτοί δεσμεύονται με την Google και μέσω των RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Ωστόσο, το εξεταζόμενο εν προκειμένω σενάριο αφορά έναν υποθετικό ανταγωνιστή ο οποίος προτείνει την υποκατάσταση της RSA της Google από τη δική του συμφωνία κατανομής εσόδων.

788    Κατά συνέπεια, η Επιτροπή δεν δύναται να χαρακτηρίσει ως περιορισμένη την ικανότητα ενός υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή να αντισταθμίσει τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο απλώς και μόνο με βάση την παραδοχή ότι ένας τέτοιος ανταγωνιστής δεν θα μπορούσε, στην περίπτωση αυτή, να επιτύχει την προεγκατάσταση της εφαρμογής του παρά μόνο σε περιορισμένο αριθμό κινητών συσκευών ενός ΚΠΕ ή ΦΕΚΔ.

v)      Επί της διαχρονικής εφαρμογής του κριτηρίου AEC

789    Σε αντίθεση με την προσέγγιση που ακολούθησε η Επιτροπή στην αιτιολογική σκέψη 1249 της προσβαλλομένης αποφάσεως, η Google υποστηρίζει ότι η δυνατότητα ενός υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή να αντισταθμίσει τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο πρέπει να εξεταστεί μόνον από τον χρόνο που τέθηκαν σε ισχύ οι εν λόγω συμφωνίες. Εν πάση περιπτώσει, κατά την Google, η Επιτροπή δεν εξετάζει την ικανότητα των νεότερων κινητών συσκευών να αποφέρουν μεγαλύτερα εισοδήματα από εκείνες που είναι ήδη σε κυκλοφορία. Επίσης, η Επιτροπή εσφαλμένως δεν έλαβε υπόψη το γεγονός ότι τα έσοδα από παλαιές συσκευές μειώνονται με την πάροδο του χρόνου, για τον λόγο και μόνον ότι η Google δεν προσκόμισε αποδεικτικά προς τούτο στοιχεία κατά τη διοικητική διαδικασία. Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι κανένα από τα στοιχεία που προσκομίζει η Google δεν μπορεί να θέσει εν αμφιβόλω την προσβαλλόμενη απόφαση.  

790    Συναφώς, επισημαίνεται ότι, όπως συμβαίνει και με ορισμένα συστήματα εκπτώσεων που χορηγούνται με βάση τις ποσότητες που πωλούνται κατά τη διάρκεια μιας περιόδου αναφοράς, στο πλαίσιο των οποίων προς το τέλος της περιόδου αναφοράς αυξάνεται η πίεση στον αγοραστή να επιτύχει τον κύκλο εργασιών που του δίνει δικαίωμα στην εν λόγω έκπτωση, το αποτέλεσμα αποκλειστικότητας μιας συμφωνίας κατανομής εσόδων εντείνεται όσο αυξάνεται ο αριθμός των αγαθών που πωλούνται και ενσωματώνουν τις υπηρεσίες από τις οποίες παράγονται τα εν λόγω έσοδα (πρβλ. απόφαση της 6ης Οκτωβρίου 2015, Post Danmark, C-23/14, EU:C:2015:651, σκέψη 34).

791    Στην προκειμένη περίπτωση, η Επιτροπή ορθώς εκτίμησε, στην αιτιολογική σκέψη 1249 της προσβαλλομένης αποφάσεως, τον αντίθετο προς τον ανταγωνισμό χαρακτήρα των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, όχι μόνον κατά τον χρόνο συνάψεώς τους, αλλά και κατά τη διάρκεια της περιόδου κατά την οποία ήταν σε ισχύ. Αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Google, δεν είναι δυνατόν να αγνοηθεί ότι όσο αυξανόταν ο αριθμός των σε κυκλοφορία κινητών συκευών που καλύπτονταν από RSA ανά χαρτοφυλάκιο, τόσο πιο δυσχερές, στην πράξη, ήταν για έναν ανταγωνιστή, έστω υποθετικώς εξίσου αποτελεσματικό, να τις ισοσταθμίσει. Τούτο ισχύει εν προκειμένω, καθόσον τα κατανεμόμενα από την Google εισοδήματα εξαρτώνται από τις αναζητήσεις που πραγματοποιούνται στις πωλούμενες κινητές συσκευές.

792    Κατά συνέπεια, η Επιτροπή δεν υπέπεσε σε νομικό σφάλμα αναλύοντας την ικανότητα ενός ανταγωνιστή να αντισταθμίσει τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο επί δυναμικής και όχι στατικής βάσεως.

793    Πάντως, πρέπει να επισημανθεί, αφενός, ότι οι εκτιμήσεις που εκτίθενται στην αιτιολογική σκέψη 1249 της προσβαλλομένης αποφάσεως είναι αμιγώς θεωρητικής φύσεως. Η Επιτροπή δεν προσδιορίζει ποσοτικώς, στην προκειμένη περίπτωση, τον συγκεκριμένο αντίκτυπο των ήδη πωληθεισών συσκευών επί της ικανότητας ενός ανταγωνιστή που υποθετικώς είναι τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός με την Google να αντισταθμίσει τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

794    Αφετέρου, ενώ το στοιχείο αυτό θα μπορούσε να είναι κρίσιμο, όπως ορθώς επισημαίνει η Google, ώστε να κριθεί ότι ο αντίκτυπος επί της ικανότητας ενός υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή να αντισταθμίσει τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο ήταν περιορισμένος, εντούτοις, η Επιτροπή απορρίπτει, στην αιτιολογική σκέψη 1270 της προσβαλλομένης αποφάσεως), ότι οι νεότερες κινητές συσκευές έχουν την τάση να παράγουν μεγαλύτερα έσοδα από τις παλαιότερες κινητές συσκευές με μόνη αιτιολογία ότι η Google δεν προσκόμισε, με την απάντησή της στη δεύτερη έκθεση πραγματικών περιστατικών, αποδεικτικά προς τούτο στοιχεία.

795    Ο καταχρηστικός χαρακτήρας των πληρωμών αποκλειστικότητας δεν είναι δυνατόν να στηρίζεται απλώς και μόνον σε τεκμήριο καταχρήσεως, του οποίου το βάρος ανατροπής φέρει η κατέχουσα επιχείρηση δεσπόζουσα θέση. Αντιθέτως, από τη νομολογία σαφώς προκύπτει ότι, σε περίπτωση αμφισβήτησης της περιοριστικής του ανταγωνισμού φύσεως μιας τιμολογιακής πρακτικής, η Επιτροπή υποχρεούται να εκτιμήσει το σύνολο των κρίσιμων περιστάσεων υπό τις οποίες ασκείται η επίμαχη πρακτική, προκειμένου να αναλύσει την εγγενή ικανότητά της να επιφέρει τον αποκλεισμό από την αγορά των ανταγωνιστών που είναι τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικοί (πρβλ. απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψεις 139 και 140).

796    Συνεπώς, δεδομένου ότι, στην υπό κρίση περίπτωση, το βάρος αποδείξεως του αποτελέσματος αποκλεισμού από την αγορά ενός υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή λόγω των RSA ανά χαρτοφυλάκιο δεν φέρει η Google, αλλά η Επιτροπή, η τελευταία δεν μπορούσε να στηριχθεί, όπως έπραξε στην αιτιολογική σκέψη 1270 της προσβαλλομένης αποφάσεως, σε μια φερόμενη παράλειψη της Google για να θεωρήσει ως δεδομένο, χωρίς περαιτέρω ανάλυση, ότι οι νεότερες και οι παλαιότερες κινητές συσκευές έχουν την ικανότητα να αποφέρουν τα ίδια έσοδα από γενικές αναζητήσεις.

797    Συνεπώς, η Επιτροπή δεν εξέτασε ορθώς την ικανότητα ενός υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή να αντισταθμίσει τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο κατά τη διάρκεια της περιόδου κατά την οποία αυτές ήταν σε ισχύ.

vi)    Συμπέρασμα επί της νομιμότητας του κριτηρίου AEC

798    Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι το κριτήριο AEC που εφάρμοσε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση ενέχει πολλαπλά σφάλματα συλλογιστικής. Τα σφάλματα αυτά αφορούν, καταρχάς, μία εκ των παραδοχών του κριτηρίου AEC, ήτοι το μερίδιο επί των αιτημάτων γενικής αναζήτησης που θα μπορούσε να διεκδικήσει ένας υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής εάν η εφαρμογή του προεγκαθίστατο παράλληλα με την εφαρμογή Google Search. Εν συνεχεία, επιβάλλεται η επισήμανση ότι η Επιτροπή δεν εξέτασε μεμονωμένα το κόστος που μπορούσε να βαρύνει έναν υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικό ανταγωνιστή και επέλεξε απλώς να συναγάγει συμπεράσματα από στοιχεία που περιλαμβάνονταν σε έγγραφο που διαβίβασε τρίτος, στοιχεία τα οποία αμφισβητήθηκαν κατά τη διοικητική διαδικασία από την Google. Πέραν αυτού, η αιτιολογία που διατυπώνεται στην αιτιολογική σκέψη 1244 της προσβαλλομένης αποφάσεως ουδόλως δύναται να στηρίξει την παραδοχή ότι ένας υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός ανταγωνιστής, ελλείψει των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, θα μπορούσε να επιτύχει την προεγκατάσταση της εφαρμογής του μόνο σε περιορισμένο αριθμό κινητών συσκευών. Τέλος, η Επιτροπή εκτίμησε ελλιπώς την τάση των κινητών συσκευών που είναι ήδη σε κυκλοφορία να αποφέρουν χαμηλότερα έσοδα σε σχέση με τις νεότερες κινητές συσκευές.

799    Η ως άνω τετραπλή διαπίστωση είναι, αφ’ εαυτής, ικανή να εγείρει αμφιβολίες ως προς την ορθότητα του αποτελέσματος του εφαρμοσθέντος από την Επιτροπή κριτηρίου AEC και, συνακόλουθα, του φερόμενου αποτελέσματος αποκλεισμού από την αγορά ενός υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικού ανταγωνιστή λόγω των RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Κατά συνέπεια, το κριτήριο AEC, όπως εφαρμόστηκε από την Επιτροπή, δεν μπορεί να στηρίξει τη διαπίστωση περί υπάρξεως καταχρήσεως λόγω των RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

5.      Συμπέρασμα επί της νομιμότητας της αιτιολογίας που αφορά τον καταχρηστικό χαρακτήρα των RSA ανά χαρτοφυλάκιο

800    Λόγω των διαφόρων σφαλμάτων συλλογιστικής της Επιτροπής, το συμπέρασμα ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο ήταν καταχρηστικές δεν μπορεί να θεωρηθεί ως επαρκώς τεκμηριωμένο. Συγκεκριμένα, τα εν λόγω σφάλματα αφορούν ουσιώδεις πτυχές της ανταγωνιστικής ανάλυσης των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, ήτοι την εκτίμηση σχετικά με την κάλυψη των συμφωνιών αυτών και την εφαρμογή του κριτηρίου AEC.

801    Ανεξαρτήτως των εν λόγω σταδίων της συλλογιστικής της Επιτροπής, ο καταχρηστικός χαρακτήρας των RSA ανά χαρτοφυλάκιο δεν μπορεί, αυτός καθεαυτόν, να στηριχθεί στη διττή διαπίστωση περί περιορισμού της καινοτομίας ή περί συμφέροντος των ΚΠΕ και των ΦΕΚΔ, εάν δεν υπήρχαν οι εν λόγω RSA, να προεγκαταστήσουν περισσότερες εφαρμογές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Ακόμη και αν η Google δεν αμφισβητούσε τις δύο αυτές πτυχές της συλλογιστικής της Επιτροπής, πρέπει να επισημανθεί ότι αυτές δεν επαρκούν, αφ’ εαυτών, για να άρουν την αμφιβολία που προκαλείται από τα σφάλματα στα οποία υπέπεσε η Επιτροπή κατά την ανάλυση της κάλυψης και, μέσω της κριτηρίου AEC που εφάρμοσε, της ικανότητας των RSA ανά χαρτοφυλάκιο να επιφέρουν τον αποκλεισμό από την αγορά ενός ανταγωνιστή υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικού.

802    Κατά συνέπεια, πρέπει να ακυρωθεί η προσβαλλόμενη απόφαση, καθόσον κρίθηκε με αυτήν ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο συνιστούσαν, αυτές καθεαυτές, κατάχρηση, χωρίς να απαιτείται να εξεταστούν τα επιχειρήματα της Google που αφορούν την πρόσβαση των χρηστών σε ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης και την αναγκαιότητα ελέγχου του αντίστροφου σεναρίου.

Ε.      Επί του τετάρτου λόγου ακυρώσεως, με τον οποίο προβάλλεται εσφαλμένη εκτίμηση του καταχρηστικού χαρακτήρα της εξάρτησης της παραχώρησης αδειών χρήσης του Play Store και του Google Search από την τήρηση των AFO

1.      Προκαταρκτικές παρατηρήσεις σχετικά με το περιεχόμενο της δεύτερης κατάχρησης που προσδιορίζεται στην προσβαλλόμενη απόφαση

803    Με τον τέταρτο λόγο ακυρώσεως, ο οποίος αποτελείται από δύο σκέλη, η Google αμφισβητεί ότι μπορεί να χαρακτηριστεί ως κατάχρηση της δεσπόζουσας θέσης της στις αγορές των καταστημάτων εφαρμογών Android και των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης η πρακτική της να εξαρτά την παραχώρηση αδειών χρήσης του Play Store και του Google Search (στο πλαίσιο μιας MADA) από την αποδοχή των AFO που περιέχονται στις AFA.

804    Η Επιτροπή θεωρεί ότι οι επίμαχες πρακτικές έχουν καταχρηστικό χαρακτήρα και, επιπλέον, ότι μέρος των επιχειρημάτων που προβάλλει η Google προς στήριξη του τέταρτου λόγου ακυρώσεως είναι αλυσιτελές. Συναφώς, υποστηρίζει επίσης ότι η Google δεν αμφισβητεί πολλά από τα αποδεικτικά στοιχεία στα οποία στηρίζεται η προσβαλλόμενη απόφαση.

805    Όπως προκύπτει από τη δικογραφία, η Google επέβαλλε στους ΚΠΕ που επιθυμούσαν να έχουν τη δυνατότητα να διαθέτουν στο εμπόριο έξυπνες κινητές συσκευές με προεγκατεστημένο το Play Store και το Google Search την υποχρέωση να συνάψουν AFA. Πράγματι, προϋπόθεση για την υπογραφή MADA ήταν η σύναψη AFA.

806    Υπενθυμίζεται ότι δεν αμφισβητείται ότι οι AFO επιβάλλουν την τήρηση ενός ελαχίστου προτύπου συμβατότητας για την εφαρμογή του πηγαίου κώδικα του Android. Το πρότυπο αυτό, που καθορίζεται από την Google στο CDD, το οποίο δημοσιεύεται στο διαδίκτυο, απαιτεί, μεταξύ άλλων, από τις έξυπνες κινητές συσκευές να παρέχουν τη δυνατότητα εγκατάστασης εφαρμογών, να αναφέρουν κατ’ ορθό τρόπο το μέγεθος των οθονών τους στις εφαρμογές, να θέτουν σε εφαρμογή τις βασικές λειτουργίες ασφαλείας και να περιλαμβάνουν ένα πλήρες σύνολο ΔΠΕ Android.

807    Οι AFO έχουν εφαρμογή επί του συνόλου των συσκευών που εμπορεύεται έκαστος ΚΠΕ που έχει συνάψει AFA, εφόσον οι εν λόγω συσκευές λειτουργούν με Android ή με παρακλάδι Android (δηλαδή με ΛΣ που έχει αναπτυχθεί με βάση τον πηγαίο κώδικα του Android). Προκειμένου να αποδείξουν τη συμβατότητά τους με τα πρότυπα που προβλέπονται στο CDD, οι συσκευές πρέπει να υποβληθούν με επιτυχία σε ένα σύνολο δοκιμών συμβατότητας (Compatibility Test Suite, στο εξής: CTS). Το CTS, στο οποίο η Google παρέχει δημόσια πρόσβαση στον διαδικτυακό τόπο του Android, αποτελείται από σειρά δοκιμών που παρέχουν τη δυνατότητα να αποδειχθεί ότι μια έξυπνη κινητή συσκευή που λειτουργεί με παρακλάδι Android πληροί το σύνολο των τεχνικών απαιτήσεων συμβατότητας που προβλέπονται στο CDD. Οι ΚΠΕ οφείλουν να υποβάλλουν οι ίδιοι στο CTS τις συσκευές τους που λειτουργούν με παρακλάδι Android, συμπεριλαμβανομένων εκείνων στις οποίες δεν είναι προεγκατεστημένες οι εφαρμογές της Google.

808    Συμβατικά, τα παρακλάδια Android που επιτυγχάνουν στο CTS θα αποκαλούνται στο εξής «συμβατά παρακλάδια Android». Τα δε παρακλάδια Android που δεν έχουν υποβληθεί ή δεν έχουν επιτύχει στις εν λόγω δοκιμές, δηλαδή οι βασιζόμενες στον πηγαίο κώδικα του Android παραλλαγές που δεν έχουν πράγματι αποδείξει την ικανότητά τους να επιτύχουν στο CTS, θα αποκαλούνται στο εξής «μη συμβατά παρακλάδια Android».

809    Κατά την προσβαλλόμενη απόφαση, από 1ης Ιανουαρίου 2011 και εντεύθεν, η Google καταχράστηκε τη δεσπόζουσα θέση της, αφενός, στην παγκόσμια αγορά, εκτός Κίνας, των καταστημάτων εφαρμογών Android και, αφετέρου, στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, εξαρτώντας την παραχώρηση άδειας χρήσης του Play Store και του Google Search από την προϋπόθεση αποδοχής των AFO. Η δεύτερη κατάχρηση φέρεται ότι άρχισε την 1η Ιανουαρίου 2011, ημερομηνία κατά την οποία η Google απέκτησε δεσπόζουσα θέση στις προαναφερθείσες αγορές, συνεχίστηκε δε μέχρι την ημερομηνία εκδόσεως της προσβαλλομένης αποφάσεως (αιτιολογική σκέψη 1187 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

810    Διευκρινίζεται εκ προοιμίου ότι στην προσβαλλόμενη απόφαση, όπως επιβεβαίωσαν οι κύριοι διάδικοι κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, οι AFA κρίνονται καταχρηστικές μόνο στο μέτρο που επιβάλλουν στους ΚΠΕ την υποχρέωση να διασφαλίζουν τη συμβατότητα προς το CDD του συνόλου των συσκευών τις οποίες διαθέτουν στο εμπόριο και των οποίων το ΛΣ είναι το Android ή παρακλάδι του Android, συμπεριλαμβανομένων των συσκευών στις οποίες δεν είναι προεγκατεστημένες οι εφαρμογές της Google. Με άλλα λόγια, οι AFA κρίνονται καταχρηστικές μόνον καθόσον απαγορεύουν την εμπορική διάθεση έξυπνων κινητών συσκευών των οποίων το ΛΣ είναι μη συμβατό παρακλάδι Android, ακόμη και αν στις εν λόγω συσκευές δεν υπάρχουν προεγκατεστημένες εφαρμογές της Google.

811    Συγκεκριμένα, είναι μεν αληθές ότι η Επιτροπή εκτίμησε, σε γενικές γραμμές, ότι η εξάρτηση της παραχώρησης άδειας χρήσης του Play Store και του Google Search από την τήρηση των AFO ήταν ικανή να περιορίσει τον ανταγωνισμό (αιτιολογική σκέψη 1036 της προσβαλλομένης αποφάσεως), πλην όμως η εκτίμηση αυτή πρέπει να συσχετισθεί και με τη διαπίστωση ότι, ενώ ορισμένοι δικαιολογητικοί λόγοι μπορούν να γίνουν δεκτοί όσον αφορά τις έξυπνες κινητές συσκευές στις οποίες είναι προεγκατεστημένο το σύνολο GMS, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να συμβεί το ίδιο και όσον αφορά τις συσκευές που λειτουργούν με παρακλάδια Android στις οποίες δεν είναι εγκατεστημένες οι εφαρμογές της Google (αιτιολογική σκέψη 1173 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

812    Επομένως, παραπέμποντας στην απόφαση της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής (T-201/04, EU:T:2007:289), και στις προϋποθέσεις υπό τις οποίες μπορεί να αποδειχθεί ο καταχρηστικός χαρακτήρας μιας ομαδοποίησης προϊόντων ή παροχών, η Επιτροπή προσάπτει, κατ’ ουσίαν, στην Google ότι εφάρμοσε πρακτική αντίθετη προς τον ανταγωνισμό που αποσκοπούσε στο να στερήσει από εμπορικές διεξόδους τα μη συμβατά παρακλάδια Android.

813    Ως εκ τούτου, τα επιχειρήματα που προβάλλουν η Google και οι παρεμβαίνοντες υπέρ των προσφευγουσών, τα οποία αποσκοπούν στην απόδειξη της νομιμότητας της εφαρμογής των AFO στις συσκευές στις οποίες είναι εγκατεστημένο το σύνολο GMS, δεν είναι, εν πάση περιπτώσει, ικανά να αποδείξουν ότι η Επιτροπή έσφαλε κατά την εκτίμηση της δεύτερης κατάχρησης.  

814    Με το πρώτο σκέλος του τετάρτου λόγου ακυρώσεως, η Google αμφισβητεί τις εκτιμήσεις της Επιτροπής σχετικά με τον περιοριστικό του ανταγωνισμού χαρακτήρα της επίμαχης πρακτικής. Με το δεύτερο σκέλος του ίδιου λόγου ακυρώσεως, η Google υποστηρίζει ότι η συμπεριφορά της είναι, εν πάση περιπτώσει, αντικειμενικά δικαιολογημένη.

2.      Επί του πρώτου σκέλους, το οποίο αφορά τον περιορισμό του ανταγωνισμού

α)      Προσβαλλόμενη απόφαση

815    Παραπέμποντας στην απόφαση της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής (T-201/04, EU:T:2007:289), η Επιτροπή επισημαίνει ότι, για τη στοιχειοθέτηση της δεύτερης κατάχρησης, επιβάλλεται να διαπιστωθεί, πρώτον, ότι οι AFO δεν συνδέονται με την παραχώρηση άδειας χρήσης των Play Store και Google Search· δεύτερον, ότι η Google κατέχει δεσπόζουσα θέση στην αγορά των καταστημάτων εφαρμογών Android και στις αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης· τρίτον, ότι τα Play Store και Google Search δεν μπορούν να αποκτηθούν χωρίς την αποδοχή των AFO και, τέταρτον, ότι οι AFO είναι ικανές να περιορίσουν τον ανταγωνισμό (αιτιολογικές σκέψεις 1011 επ. της προσβαλλομένης αποφάσεως).

816    Μετά την εκτίμηση των τριών πρώτων κριτηρίων, η Επιτροπή διατυπώνει έξι ομάδες επιχειρημάτων προκειμένου να διαπιστώσει ότι οι AFO δύνανται να περιορίσουν τον ανταγωνισμό: πρώτον, τα μη συμβατά παρακλάδια Android αποτελούν αξιόπιστη ανταγωνιστική απειλή για την Google· δεύτερον, η Google καθορίζει τις AFO, ασκώντας με τον τρόπο αυτόν έλεγχο επί του περιεχομένου τους και επιβλέποντας στην πράξη την τήρηση της εφαρμογής τους από τους ΚΠΕ· τρίτον, οι OAF εμποδίζουν την ανάπτυξη μη συμβατών παρακλαδιών Android· τέταρτον, τα συμβατά παρακλάδια Android δεν αποτελούν αξιόπιστη ανταγωνιστική απειλή για την Google· πέμπτον, η ικανότητα των OAF να περιορίσουν τον ανταγωνισμό ενισχύεται λόγω του ότι οι ιδιόκτητες ΔΠΕ της Google δεν είναι διαθέσιμες για τα μη συμβατά παρακλάδια Android, γεγονός που μειώνει το ενδιαφέρον των προγραμματιστών να σχεδιάσουν εφαρμογές προοριζόμενες να λειτουργήσουν σε αυτά τα ΛΣ και, έκτον, η συμπεριφορά της Google συντηρεί και ενισχύει τη δεσπόζουσα θέση της στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, αποθαρρύνει την καινοτομία και τείνει να βλάψει, άμεσα ή έμμεσα, τους καταναλωτές (αιτιολογική σκέψη 1036 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

β)      Επιχειρήματα των διαδίκων

1)      Επιχειρήματα της Google

817    Προς στήριξη του πρώτου σκέλους του τετάρτου λόγου ακυρώσεως, η Google υποστηρίζει ότι οι AFO δεν περιορίζουν την ανταγωνιστικότητα των παραλλαγών του Αndroid, αλλά, τουναντίον, την ενισχύουν διατηρώντας ένα ελάχιστο πρότυπο συμβατότητας το οποίο διασφαλίζει την ορθή λειτουργία των εφαρμογών στο σύνολο των παραλλαγών αυτών. Τα μη συμβατά παρακλάδια Android, τα οποία δεν τηρούν το πρότυπο αυτό, δεν παρουσιάζουν κανένα ενδιαφέρον και θέτουν σε κίνδυνο το σύνολο του «οικοσυστήματος Android».

818    Πρώτον, κατά την άποψη της Google, η συμμόρφωση με τις τεχνικές προδιαγραφές του CDD είναι απαραίτητη, αφενός, για να διασφαλιστεί η ορθή λειτουργία των έξυπνων κινητών συσκευών των οποίων το ΛΣ είναι το Android ή παρακλάδι του Android και, αφετέρου, για να επιτευχθεί η συμβατότητα των εν λόγω συσκευών μεταξύ τους και με τις εφαρμογές που αναπτύσσονται για το Android (στο εξής: διαλειτουργικότητα). Αντιθέτως, οι αποδεδειγμένες ασυμβατότητες μειώνουν την ελκυστικότητα του ΛΣ και των παρακλαδιών Android για τους χρήστες και τους προγραμματιστές εφαρμογών. Επομένως, οι AFO παρέχουν στους ΚΠΕ τη δυνατότητα να επωφεληθούν από τον μεγάλο βαθμό ευελιξίας του μοντέλου ανοικτού κώδικα του Android, προστατεύοντας συγχρόνως τη βιωσιμότητα και την ποιότητα του εν λόγω ΛΣ και των παρακλαδιών Android έναντι των δυσλειτουργιών που προκαλούνται από τις ασυμβατότητες. Η Google υποστηρίζει ότι με τις AFO επιδιώκεται η αξιοποίηση συμπερασμάτων από προηγούμενες εμπειρίες και από την εξάλειψη άλλων ανοικτών οικοσυστημάτων, όπως το Symbian και το Unix. Επομένως, οι AFO, όντας απαραίτητες για την προστασία του «οικοσυστήματος Android», δεν περιορίζουν τον ανταγωνισμό.

819    Δεύτερον, κατά την Google, η προσβαλλόμενη απόφαση δεν αναφέρει τις συγκεκριμένες απαιτήσεις των AFO που υποτίθεται ότι περιορίζουν τον ανταγωνισμό. Επίσης, δεν διευκρινίζει ποια κρίσιμη παράμετρος του ανταγωνισμού μπορεί να θίγεται. Τα συμβαλλόμενα μέρη στις AFA δεσμεύονται απλώς και μόνο να διασφαλίζουν ότι τα παρακλάδια Android συμμορφώνονται προς τις απαιτήσεις συμβατότητας που προβλέπονται στο CDD. Ως εκ τούτου, οι AFO παρέχουν στους ΚΠΕ την ευχέρεια να ασκήσουν ανταγωνισμό με τα δικά τους παρακλάδια Android εφ’ όλων των πιθανών παραμέτρων του ανταγωνισμού, συμπεριλαμβανομένης της τιμής, της ποιότητας και της καινοτομίας. Οι ΚΠΕ μπορούν να εισαγάγουν καινοτομίες στον πηγαίο κώδικα του Android, να αναπτύξουν νέες λειτουργίες και να προσθέσουν ΔΠΕ. Οι AFO δεν εμποδίζουν τους παρόχους ΛΣ ή τους ΚΠΕ που έχουν συνάψει AFA να προτείνουν ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης. Ειδικότερα, τα συμβατά παρακλάδια Android δεν είναι λιγότερο κατάλληλα από τα μη συμβατά παρακλάδια για να προτείνουν ανταγωνιστικές υπηρεσίες αναζήτησης.

820    Τρίτον, η Google υποστηρίζει επίσης ότι οι AFA, διασφαλίζοντας την ανάπτυξη και τη συντήρηση της πλατφόρμας Android, διεύρυναν τις δυνατότητες για τους ανταγωνιστές, απαλλάσσοντάς τους από το αυξημένο κόστος ανάπτυξης με το οποίο θα επιβαρύνονταν λόγω των πρόσθετων δοκιμών που θα απαιτούνταν σε περίπτωση κατακερματισμού της πλατφόρμας, πράγμα το οποίο θα είχε ως συνέπεια την αύξηση του κόστους και για τους χρήστες. Για παράδειγμα, η απαίτηση να εγκαθίσταται το σύνολο των ΔΠΕ Android σε μια συσκευή ειδικά σχεδιασμένη για να λειτουργεί με Android ή παρακλάδι του Android αποτελεί πλεονέκτημα και όχι περιορισμό. Συγκεκριμένα, κάθε συσκευή αποκτά αμέσως πρόσβαση στο ευρύ φάσμα εφαρμογών που είναι σχεδιασμένες για το σύνολο των συμβατών ΛΣ. Οι λοιπές τεχνικές απαιτήσεις του CDD αποσκοπούν στο ίδιο αποτέλεσμα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το σύνολο των ενδιαφερομένων επιχειρήσεων απαλλάσσονται από την ανάγκη να δημιουργήσουν το δικό τους «οικοσύστημα» εκ του μηδενός.

821    Τέταρτον, η Google υποστηρίζει ότι η παραδοχή ότι οι AFO περιορίζουν τον ανταγωνισμό στηρίζεται σε αόριστα και εσφαλμένα επιχειρήματα, τα οποία, επιπλέον, δεν έχουν σχέση με τις AFO. Συναφώς, η Google αναφέρεται, ειδικότερα, στην προβαλλόμενη ανταγωνιστική απειλή που αντιπροσωπεύουν τα μη συμβατά παρακλάδια Android, στις δυσχέρειες που αντιμετωπίζουν ορισμένα μη συμβατά παρακλάδια Android, όπως το ΛΣ Fire της Amazon και το ΛΣ Aliyun της Alibaba, καθώς και στην παραδοχή ότι ορισμένες ασυμβατότητες είναι επιθυμητές, όπως φέρεται ότι καταδεικνύεται από την απόφαση της Google να τερματίσει τη συμβατότητα του Android με την Java. Κατά την Google, η αποτυχία των μη συμβατών παρακλαδιών Android οφείλεται στην εγγενή αδυναμία τους και όχι στις AFA.

822    Πέμπτον, ο ισχυρισμός ότι η Google δύναται «κατ’ αρχήν» να τροποποιήσει τις απαιτήσεις του CDD προκειμένου να τις καταστήσει πιο περιοριστικές στο μέλλον αποτελεί εικασία και δεν στοιχειοθετεί παράβαση. H Google αναφέρει ότι ουδέποτε άσκησε τον περιορισμένο έλεγχό της στην πλατφόρμα για να περιστείλει τον ανταγωνισμό και ότι ουδείς λόγος υπάρχει για να θεωρηθεί ότι θα μπορούσε να το πράξει. Υπενθυμίζει ότι οι AFA προβλέπουν επίσης τη δυνατότητα να συμφωνηθούν εξαιρέσεις από τις απαιτήσεις συμβατότητας.

823    Έκτον και τελευταίο, η Google υποστηρίζει ότι, αντιθέτως προς ό,τι επισημαίνεται στην προσβαλλόμενη απόφαση, οι AFO δεν ενίσχυσαν τη θέση της στην αγορά των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Συγκεκριμένα, οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες έχουν την ίδια ακριβώς δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν, ως κανάλι διανομής, παρακλάδια Android, συμβατά ή μη συμβατά. Οι AFO δεν εμποδίζουν τους προγραμματιστές ΛΣ ή τους ΚΠΕ να διαθέτουν στο εμπόριο συσκευές στις οποίες είναι προεγκατεστημένη μια ανταγωνιστική υπηρεσία γενικής αναζήτησης. Επιπλέον, στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή δεν εξήγησε για ποιους λόγους εκτιμά ότι τα μη συμβατά παρακλάδια Android αποτελούν καταλληλότερο κανάλι διανομής για τις ανταγωνιστικές του Google Search υπηρεσίες γενικής αναζήτησης. Δεδομένου ότι οι εμπορικές προοπτικές των μη συμβατών παρακλαδιών Android είναι υποδεέστερες από εκείνες των συμβατών παρακλαδιών, τα μη συμβατά παρακλάδια αποτελούν λιγότερο κατάλληλα δίκτυα διανομής. Τα δε παραδείγματα προεγκατάστασης του Bing από τις Amazon και Nokia σε μη συμβατά παρακλάδια Android δεν ασκούν επιρροή.

824    Προς στήριξη της ως άνω επιχειρηματολογίας, οι παρεμβαίνοντες υπέρ της Google υποστηρίζουν, μεταξύ άλλων, τα εξής:

–        η ADA υποστηρίζει ότι η Επιτροπή θα έπρεπε να εξετάσει τις AFA λαμβάνοντας υπόψη τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ΛΣ και των εφαρμογών· στο πλαίσιο αυτό, τα μη συμβατά παρακλάδια δεν αποτελούν αξιόπιστη ανταγωνιστική απειλή λόγω του κόστους φορητότητας και των μειονεκτημάτων που σχετίζονται με τις ασυμβατότητες· πιο συγκεκριμένα, χωρίς τις ιδιόκτητες ΔΠΕ της Google, οι εφαρμογές δεν θα λειτουργούσαν με ορθό τρόπο, η δε διόρθωση των δυσλειτουργιών αυτών θα συνεπαγόταν πολλαπλό και υψηλό κόστος· οι ασυμβατότητες αυτές συνιστούν, επομένως, μειονέκτημα για τους προγραμματιστές και συνεπάγονται δυσμενείς συνέπειες για τους χρήστες· ως εκ τούτου, δεν υφίσταται ρεαλιστική εναλλακτική λύση έναντι των AFA·

–        η CCIA υποστηρίζει ότι η Επιτροπή θα έπρεπε να αναζητήσει ένα ρεαλιστικό αντίστροφο σενάριο, το οποίο θα αρκούσε για να αποδειχθεί, σε αντίθεση με τα διαλαμβανόμενα στην προσβαλλόμενη απόφαση, ότι οι AFA στην πραγματικότητα διεύρυναν τις δυνατότητες άσκησης ανταγωνισμού·

–        οι Gigaset και HMD υποστηρίζουν ότι οι AFA ενθάρρυναν τον ανταγωνισμό προστατεύοντας τη βιωσιμότητα του Android σε σχέση με άλλα εναλλακτικά μοντέλα· τούτο ωφέλησε τους προγραμματιστές εφαρμογών, τους ΚΠΕ και τους καταναλωτές· το περιεχόμενο του CDD δεν ενέχει καμία ασάφεια· οι συνέπειες των δυσλειτουργιών που δημιουργούνται από τα μη συμβατά παρακλάδια είναι αρνητικές για όλους τους ενδιαφερόμενους·

–        η Opera υποστηρίζει ότι το επιχειρηματικό μοντέλο του Android την ωφέλησε παρέχοντάς της μια αξιόπιστη πλατφόρμα, η οποία της εξασφαλίζει πρόσβαση σε μεγάλο αριθμό δυνητικών χρηστών· το μοντέλο αυτό είναι πιο ευνοϊκό για τον ανταγωνισμό από οποιοδήποτε άλλο μοντέλο.

2)      Επιχειρήματα της Επιτροπής

825    Η Επιτροπή, κατ’ ουσίαν, παραπέμπει στο περιεχόμενο της προσβαλλομένης αποφάσεως. Συγκεκριμένα, επισημαίνει ότι από εσωτερικά έγγραφα και επικοινωνίες της Google με τους ΚΠΕ καταδεικνύεται ότι η εν λόγω επιχείρηση ήθελε οι AFA να αποτρέπουν τους ΚΠΕ που επιθυμούσαν να πωλήσουν συσκευές με προεγκατάσταση του Play Store και της εφαρμογής Google Search από το να πωλούν και συσκευές που λειτουργούσαν με μη συμβατά παρακλάδια Android. Επίσης, οι AFA περιορίζουν τον ανταγωνισμό στον τομέα των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, αποτρέποντας τους συνεργάτες και τους ανταγωνιστές της Google από το να αναπτύξουν μη συμβατά παρακλάδια Android που εξέφευγαν του ελέγχου της Google και στα οποία οι ΚΠΕ θα μπορούσαν να προεγκαταστήσουν και να ορίσουν ως προεπιλεγμένες ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης.

826    Ειδικότερα, κατά την Επιτροπή, πρώτον, ο επιδιωκόμενος από τις AFA σκοπός είναι να αποτραπεί, αφενός, η ανάπτυξη μη συμβατών παρακλαδιών Android, τόσο από τους προγραμματιστές ΛΣ όσο και από τους ΚΠΕ, καθώς και, αφετέρου, η πώληση συσκευών που λειτουργούν με τέτοια παρακλάδια. Ο σκοπός αυτός αρκεί για να χαρακτηρίσει τη στρατηγική της Google ως στρατηγική αποκλεισμού των μη συμβατών παρακλαδιών Android από την αγορά. Δεύτερον, τα μη συμβατά παρακλάδια Android αποτελούν πιο αξιόπιστη ανταγωνιστική απειλή για την Google από τα συμβατά παρακλάδια Android. Τρίτον, τα συμφυή με τις AFA αποτελέσματα αποκλεισμού από την αγορά δεν μετριάζονται από την ύπαρξη άλλων ΛΣ με άδεια χρήσης πλην του Android.Τέταρτον, η Επιτροπή υπενθυμίζει ότι ορισμένοι ΚΠΕ είχαν την επιθυμία να πωλήσουν συσκευές που λειτουργούσαν με μη συμβατά παρακλάδια Android. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, οι AFA εμπόδισαν τους ενδιαφερόμενους ΚΠΕ και προγραμματιστές να ανταποκριθούν στη ζήτηση για τέτοιες συσκευές.

827    Οι παρεμβαίνοντες υπέρ της Επιτροπής υποστηρίζουν, μεταξύ άλλων, τα εξής:

–        η VDZ υποστηρίζει ότι ο ανταγωνισμός από τα μη συμβατά παρακλάδια Android καθιστά δυνατή την αύξηση της ποικιλομορφίας και τη μείωση των τιμών των συσκευών, ενθαρρύνοντας συγχρόνως την καινοτομία· επομένως, οι AFO υπερβαίνουν τα όρια του αναγκαίου·

–        η FairSearch ισχυρίζεται ότι οι AFO σχεδιάστηκαν για να αποκλείσουν τον ανταγωνισμό που ασκείται από τα λογισμικά ανοικτού κώδικα και ότι η Google διαθέτει την ευχέρεια να ερμηνεύει κατά το δοκούν τον όρο «κατακερματισμός», γεγονός που της παρέχει τη δυνατότητα να εδραιώνει την ισχύ της στην αγορά· επομένως, οι AFO δεν είναι δικαιολογημένοι ούτε αναλογικοί·

–        η Seznam παρατηρεί ότι είναι υποχρεωμένη να χρησιμοποιεί το Play Store λόγω του ότι είναι αδύνατον να πείσει προγραμματιστές να δημιουργήσουν το δικό της κατάστημα εφαρμογών για μια τόσο μικρή αγορά όπως η αγορά μόνον της Τσεχικής Δημοκρατίας· οι AFO την αποστερούν από οποιαδήποτε εμπορικά συμφέρουσα επιλογή και παρεμποδίζουν τον υγιή ανταγωνισμό στις αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης·

–        η Qwant υποστηρίζει ότι, μετά την έκδοση της προσβαλλομένης αποφάσεως, οι προσφορές μη συμβατών παρακλαδιών Android από τους ΚΠΕ κατέστησαν ανταγωνιστικές, όπως καταδεικνύει το παράδειγμα της Fairphone· οι AFA, αποτρέποντας την ανάπτυξη μη συμβατών παρακλαδιών Android, στέρησαν τις ανταγωνιστικές του Google Search μηχανές αναζήτησης από πλατφόρμες διανομής.

γ)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

828    Όπως επισημάνθηκε ανωτέρω, η Επιτροπή προσάπτει στην Google ότι εξαρτά την παραχώρηση αδειών χρήσης για το Play Store και το Google Search από ένα σύνολο υποχρεώσεων που περιορίζουν τα δικαιώματα των ΚΠΕ που επιθυμούν να λάβουν τις άδειες αυτές, ακριβώς διότι τους απαγορεύουν να εμπορεύονται οποιαδήποτε άλλη συσκευή λειτουργούσα με μη συμβατό παρακλάδι Android. Ο περιορισμός αυτός απορρέει από τις AFA και αποτελεί, καθόσον εφαρμόζεται επί των έξυπνων κινητών συσκευών στις οποίες δεν είναι προεγκατεστημένες οι εφαρμογές της Google, τη μοναδική υποχρέωση των AFA που κρίθηκε καταχρηστική στην προσβαλλόμενη απόφαση. Συγκεκριμένα, η Επιτροπή δεν αμφισβητεί το δικαίωμα της Google να επιβάλλει απαιτήσεις συμβατότητας για τις συσκευές στις οποίες εγκαθίστανται οι εφαρμογές της. Αντιθέτως, κρίνει ως καταχρηστική την πρακτική της Google που αποσκοπεί στο να παρεμποδίσει τη δημιουργία και την παρουσία στην αγορά συσκευών που λειτουργούν με μη συμβατό παρακλάδι Android. Επομένως, πρέπει να εξεταστεί αν η Επιτροπή κατόρθωσε να αποδείξει ότι η Google έθεσε σε εφαρμογή, όπως έγινε δεκτό στην προσβαλλόμενη απόφαση, πρακτική αποσκοπούσα στον αποκλεισμό των μη συμβατών παρακλαδιών Android από την αγορά και αν η πρακτική αυτή μπορεί να χαρακτηριστεί ως αντίθετη προς τον ανταγωνισμό κατά την έννοια του άρθρου 102 ΣΛΕΕ.

829    Κατά το άρθρο 102, δεύτερο εδάφιο, στοιχείο βʹ, ΣΛΕΕ, οι καταχρηστικές πρακτικές που ενδέχεται να συνιστούν κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης συνίστανται, μεταξύ άλλων, στον περιορισμό της παραγωγής, της διαθέσεως ή της τεχνολογικής αναπτύξεως επί ζημία των καταναλωτών. Προκειμένου να εκτιμηθεί κατά πόσον η δεύτερη συμπεριφορά της Google που χαρακτηρίστηκε ως κατάχρηση στην προσβαλλόμενη απόφαση συνιστά τέτοια καταχρηστική πρακτική, είναι απαραίτητο να εξακριβωθεί, καταρχάς, αν η Επιτροπή απέδειξε την ύπαρξη της πρακτικής και, ακολούθως, αν απέδειξε ότι η πρακτική αυτή ήταν ικανή να περιορίσει τον ανταγωνισμό.

1)      Επί της υπάρξεως της πρακτικής

830    Όσον αφορά την ύπαρξη της επίμαχης πρακτικής, η επιβαλλόμενη στα συμβαλλόμενα μέρη των AFA απαγόρευση διάθεσης στο εμπόριο συσκευών που λειτουργούν με μη συμβατά παρακλάδια Android δεν αμφισβητείται από τους διαδίκους. Επιπλέον, προκύπτει από τα στοιχεία της δικογραφίας.

831    Πρώτον, η ύπαρξη της πρακτικής αυτής επιβεβαιώνεται από τις απαντήσεις της Google στις γραπτές ερωτήσεις που της έθεσε το Γενικό Δικαστήριο, στις οποίες υπενθυμίζει ότι η απόφασή της να εισαγάγει τις AFA ανάγεται στις απαρχές του Android. Ισχυρίζεται ότι έχει επιλέξει να συναλλάσσεται εμπορικά μόνο με επιχειρήσεις που αποδέχονται να μην θέσουν σε κίνδυνο το Android. Κατά την άποψή της, ο σκοπός αυτός μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με τον περιορισμό όλων των πιθανών αιτιών ασυμβατότητας και, ιδίως, της ανάπτυξης μη συμβατών παρακλαδιών Android. Τα παρακλάδια αυτά, προκαλώντας κίνδυνο δυσλειτουργίας των εφαρμογών, αποτελούν απειλή για τη φήμη της και μειονέκτημα, από την άποψη τόσο των προγραμματιστών όσο και των καταναλωτών. Επομένως, διαπιστώνεται ότι η Google αναγνωρίζει ότι, εξαρχής, έθεσε σε εφαρμογή τις AFA για να εμποδίσει την ανάπτυξη μη συμβατών παρακλαδιών Android.

832    Δεύτερον, η Google δεν αμφισβητεί την αλήθεια των επτά παραδειγμάτων που παρατίθενται στην προσβαλλόμενη απόφαση, κατά τα οποία η ίδια παρενέβη ενεργά για να υπενθυμίσει σε ορισμένους ΚΠΕ οι οποίοι είχαν επιχειρήσει να διαθέσουν στο εμπόριο συσκευές λειτουργούσες με μη συμβατά παρακλάδια Android τις συμβατικές τους υποχρεώσεις ή για να ασκήσει πίεση σε προγραμματιστές, προκειμένου να τους αποθαρρύνει από το να σχεδιάσουν εφαρμογές για μη συμβατά παρακλάδια Android (αιτιολογικές σκέψεις 1051 έως 1059 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Μολονότι η Google ισχυρίστηκε, κατά τη διοικητική διαδικασία, ότι οι παρεμβάσεις της αποσκοπούσαν στην αποκατάσταση ελλείψεων του υλισμικού, εντούτοις, ουδέν αποδεικτικό στοιχείο προσκόμισε προς στήριξη των ισχυρισμών της. Τουναντίον, από τα μηνύματα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας που απεστάλησαν την εποχή εκείνη από την Google στις εν λόγω επιχειρήσεις προκύπτει ότι αιτία των παρεμβάσεών της ήταν η βούληση να παρεμποδίσει την ανάπτυξη μη συμβατών παρακλαδιών Android και όχι η αναγκαιότητα επίλυσης τεχνικών δυσκολιών σχετιζόμενων με τις συσκευές αυτές καθεαυτές.

833    Τρίτον, οι παρατηρήσεις που υπέβαλε στην Επιτροπή επιχείρηση ερωτηθείσα κατά τη διοικητική διαδικασία καταδεικνύουν ότι η Google μεριμνούσε η ίδια για την τήρηση των AFA εκ μέρους των ΚΠΕ, πραγματοποιώντας, περιστασιακά, αγορές από ΦΕΚΔ και υποβάλλοντας η ίδια τις αγοραζόμενες κατ’ αυτόν τον τρόπο συσκευές στο CTS (αιτιολογική σκέψη 1061 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

834    Επομένως, η πραγματική υπόσταση της πρακτικής που κατά την κρίση της Επιτροπής συνιστά τη δεύτερη κατάχρηση, υπόσταση που παραδέχθηκε η Google, πρέπει να θεωρηθεί ως αποδεδειγμένη. Από τα ανωτέρω επίσης προκύπτει ότι η εν λόγω πρακτική έτυχε πραγματικής εφαρμογής, και δη από τις απαρχές του Android.

835    Κατά συνέπεια, πρέπει να εξακριβωθεί αν η πρακτική αυτή, η οποία αποσκοπεί στον περιορισμό της ανάπτυξης μη συμβατών παρακλαδιών Android, συνιστά κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης κατά την έννοια του άρθρου 102 ΣΛΕΕ. Προς τούτο, επιβάλλεται να εξεταστούν οι λόγοι για τους οποίους η Επιτροπή έκρινε, στην προσβαλλόμενη απόφαση, ότι ο αποκλεισμός αυτός περιόριζε ή, τουλάχιστον, ήταν ικανός να περιορίσει τον ανταγωνισμό, καθώς και τα επιχειρήματα με τα οποία η Google αμφισβητεί τις εκτιμήσεις αυτές.

2)      Επί του αντίθετου προς τον ανταγωνισμό χαρακτήρα της πρακτικής

836    Όσον αφορά τον αντίθετο προς τον ανταγωνισμό χαρακτήρα της επίμαχης πρακτικής, κατά την προσβαλλόμενη απόφαση, η Google επεδίωξε αντίθετους προς τον ανταγωνισμό σκοπούς, η δε συμπεριφορά της πράγματι προκάλεσε αποτελέσματα περιοριστικά του ανταγωνισμού. Συνεπώς, πρέπει να εξεταστούν οι εκτιμήσεις αυτές.

i)      Όσον αφορά τον αντίθετο προς τον ανταγωνισμό χαρακτήρα των επιδιωκόμενων σκοπών

837    Πρώτον, από τα εσωτερικά έγγραφα που μνημονεύονται στην προσβαλλόμενη απόφαση προκύπτει ότι οι AFO σχεδιάστηκαν, μεταξύ άλλων, με σκοπό να αποτελέσουν εμπόδιο σε οποιαδήποτε μη εγκεκριμένη από την Google ανάπτυξη του πηγαίου κώδικα του Android, στερώντας από εμπορικές διεξόδους τους προγραμματιστές μη συμβατών παρακλαδιών Android. Ο σκοπός αυτός επιβεβαιώνεται, εξάλλου, από τα επιχειρήματα που προβάλλει η Google στο πλαίσιο του πρώτου σκέλους του τετάρτου λόγου ακυρώσεως.

838    Συγκεκριμένα, αφενός, από τα εσωτερικά μηνύματα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας που μνημονεύονται στην προσβαλλόμενη απόφαση προκύπτει ότι η στρατηγική που αποσκοπούσε στην παρεμπόδιση της ανάπτυξης μη συμβατών παρακλαδιών Android τέθηκε σε εφαρμογή εξαρχής, προκειμένου να αποτραπούν οι συνεργάτες και οι ανταγωνιστές της Google από το να αναπτύξουν ανεξάρτητες εκδοχές του Android. Όπως απορρέει από τα εσωτερικά μηνύματα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας και τις πληροφορίες που δημοσιεύθηκαν στον διαδικτυακό τόπο του Android, η Google εξαρχής επιθυμούσε να παρέχει πρόσβαση στο «οικοσύστημα» μόνο στα συμβατά παρακλάδια Android και να απαγορεύει στις συμμετέχουσες επιχειρήσεις να διαθέτουν στο εμπόριο συσκευές που λειτουργούν με μη συμβατά παρακλάδια Android (αιτιολογικές σκέψεις 159 και 160 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

839    Αφετέρου, τα επιχειρήματα που προβάλλει η Google στο πλαίσιο του πρώτου σκέλους του υπό κρίση λόγου ακυρώσεως, προκειμένου να αμφισβητήσει τον αντίθετο προς τον ανταγωνισμό χαρακτήρα της επίμαχης πρακτικής, στηρίζονται στην προβαλλόμενη ανάγκη προστασίας του «οικοσυστήματος Android» έναντι του κατακερματισμού που είναι εγγενής στα λεγόμενα «open source» μοντέλα παραχώρησης άδειας χρήσης. Η προβαλλόμενη αυτή ανάγκη συνιστά, κατά την Google, περίσταση η οποία αποκλείει τον χαρακτηρισμό της συμπεριφοράς της ως καταχρηστικής, δεδομένου ότι τα θετικά για τον ανταγωνισμό πλεονεκτήματα που απορρέουν από τον μη κατακερματισμό του «οικοσυστήματος Android» υπερβαίνουν κατά πολύ τα αντίθετα προς τον ανταγωνισμό αποτελέσματα του αποκλεισμού των μη συμβατών παρακλαδιών Android από την αγορά. Κατά την Google, ο εν λόγω κίνδυνος κατακερματισμού απορρέει από μόνη την παρουσία στην αγορά μη συμβατών παρακλαδιών Android, τα οποία ενδέχεται, εξαιτίας της ασυμβατότητάς τους, να υπονομεύσουν τη διαλειτουργικότητα, δηλαδή την ικανότητα του συνόλου των σχεδιασμένων για Android εφαρμογών να λειτουργούν στο σύνολο των συσκευών που χρησιμοποιούν ως ΛΣ το Android ή οποιοδήποτε παρακλάδι Android. Επομένως, η Google αναγνωρίζει ότι η ανάγκη καταπολέμησης της απειλής αυτής την οδήγησε στο να εμποδίσει την ανάπτυξη μη συμβατών παρακλαδιών.

840    Συναφώς, κατά την Google, μόνον τα κίνητρα της αγοράς δεν θα μπορούσαν να επιτύχουν το ζητούμενο αποτέλεσμα, δεδομένου ότι οι προγραμματιστές και οι ΚΠΕ, ελλείψει των AFA, δεν θα είχαν επαρκές συμφέρον να αντιμετωπίσουν οι ίδιοι κάθε κίνδυνο ασυμβατότητας. Ως εκ τούτου, η Google υποστηρίζει ότι η περιλαμβανόμενη στις AFA απαγόρευση εμπορίας των μη συμβατών παρακλαδιών Android ήταν επομένως αναγκαία. Όσον αφορά το ζήτημα του κατά πόσον ο κίνδυνος κατακερματισμού που προβάλλει η Google μπορεί να δικαιολογήσει αντικειμενικά τη συμπεριφορά αυτή, το εν λόγω ζήτημα θα εξεταστεί στο πλαίσιο του δευτέρου σκέλους του υπό κρίση λόγου ακυρώσεως.

841    Επομένως, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι από τις ίδιες τις δηλώσεις της Google, οι οποίες επιβεβαιώνονται από τα έγγραφα της δικογραφίας, προκύπτει ότι η πρακτική που χαρακτηρίστηκε ως καταχρηστική στην προσβαλλόμενη απόφαση εφαρμόστηκε συνειδητά με σκοπό τον περιορισμό της πρόσβασης των μη συμβατών παρακλαδιών Android στην αγορά.

ii)    Όσον αφορά τον περιορισμό του ανταγωνισμού

842    Κατόπιν αυτού, πρέπει να εξεταστεί αν είναι βάσιμος ο ισχυρισμός της Google ότι η Επιτροπή δεν απέδειξε επαρκώς στην προσβαλλόμενη απόφαση ότι η επίμαχη πρακτική ήταν ικανή να περιορίσει τον ανταγωνισμό. Συναφώς, τα στοιχεία που δέχθηκε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση προκειμένου να διαπιστώσει την ικανότητα της δεύτερης κατάχρησης να περιορίσει τον ανταγωνισμό, την οποία αμφισβητεί η Google, μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τρεις κύριες αιτιολογίες. Πρώτον, τα μη συμβατά παρακλάδια Android αποτελούν πιο αξιόπιστους ανταγωνιστές της Google από τα συμβατά παρακλάδια Android. Δεύτερον, η δεύτερη κατάχρηση κατέστησε πράγματι δυνατό για την Google να αποκλείσει από την αγορά τα μη συμβατά παρακλάδια Android. Τρίτον και τελευταίο, ο αποκλεισμός αυτός είναι επιβλαβής για τον ανταγωνισμό, διότι έχει ως συνέπεια την ενίσχυση της δεσπόζουσας θέσης της Google στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης και διότι αποτελεί τροχοπέδη για την καινοτομία.

–       Επί της δυνητικής απειλής από τα μη συμβατά παρακλάδια

843    Κατά την Επιτροπή, τα μη συμβατά παρακλάδια Android συνιστούν για την Google ανταγωνιστική απειλή όχι μόνον αξιόπιστη, αλλά και μεγαλύτερη σε σχέση με την απειλή που προέρχεται από τα συμβατά παρακλάδια Android και με εκείνη που θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν τα διαφορετικά ΛΣ, όπως το Windows Mobile ή το Linux. Επ’ αυτού, οι διάδικοι διαφωνούν, αφενός, ως προς το κατά πόσον οι σχεδιαζόμενες για Android εφαρμογές θα μπορούσαν να λειτουργήσουν κατ’ ορθό τρόπο σε μη συμβατά παρακλάδια Android και, αφετέρου, ως προς το κόστος που συνεπάγεται η προσαρμογή των εφαρμογών αυτών στα μη συμβατά παρακλάδια Android, με την Επιτροπή να εκτιμά ότι το κόστος αυτό είναι χαμηλότερο σε περίπτωση φορητότητας μιας σχεδιασμένης για Android εφαρμογής προς ένα μη συμβατό παρακλάδι Android σε σχέση με το κόστος που θα ήταν αναγκαίο για τη φορητότητα της εφαρμογής αυτής προς διαφορετικά ΛΣ.

844    Συναφώς, από τα στοιχεία της δικογραφίας σαφώς προκύπτει ότι τα μη συμβατά παρακλάδια Android αποτελούν, ακριβώς όπως και το Android και τα συμβατά παρακλάδια Android, ΛΣ με άδεια χρήσης. Επιπλέον, από την εξέταση του πρώτου λόγου ακυρώσεως προκύπτει ότι τα ΛΣ με άδεια χρήσης αποτελούν τη σχετική αγορά για την εκτίμηση των ανταγωνιστικών σχέσεων. Κατά συνέπεια, τα μη συμβατά παρακλάδια Android δύνανται να ασκήσουν ανταγωνισμό στην Google στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης. Επομένως, στερείται σημασίας το αμφισβητούμενο μεταξύ των διαδίκων ζήτημα του κατά πόσον η σχετική ανταγωνιστική πίεση που ασκείται από τα συμβατά παρακλάδια Android και τα λοιπά ΛΣ με άδεια χρήσης είναι μεγαλύτερη ή μικρότερη σε σύγκριση με την ανταγωνιστική πίεση που ασκείται στην Google από τα μη συμβατά παρακλάδια Android. Συγκεκριμένα, για τον χαρακτηρισμό του περιορισμού του ανταγωνισμού, αρκεί η διαπίστωση ότι τα μη συμβατά παρακλάδια Android θα ήταν ανταγωνιστές του Android στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης, πράγμα που η Google δεν αμφισβητεί.

845    Ομοίως, το ζήτημα του αν το κόστος φορητότητας των εφαρμογών προς τα μη συμβατά παρακλάδια Android, δηλαδή οι δαπάνες προγραμματισμού που είναι αναγκαίες ώστε να καταστεί δυνατή η ορθή λειτουργία των σχεδιασμένων για Android εφαρμογών σε συσκευές των οποίων το ΛΣ είναι ένα μη συμβατό παρακλάδι Android, είναι μεγαλύτερο ή μικρότερο από το κόστος φορητότητας προς διαφορετικά από το Android ΛΣ, είναι επίσης άνευ σημασίας. Συγκεκριμένα, ακόμη και αν γίνει δεκτό, πράγμα που δεν απέδειξε η Google, ότι το κόστος φορητότητας των σχεδιασμένων για το «οικοσύστημα Android» εφαρμογών προς τα μη συμβατά παρακλάδια Android είναι συγκρίσιμο με το κόστος που απαιτείται για τη φορητότητα προς άλλα εντελώς διαφορετικά ΛΣ, δηλαδή ΛΣ που δεν έχουν δημιουργηθεί με βάση τον πηγαίο κώδικα του Android, πρέπει να θεωρηθεί ότι, από την άποψη των εν λόγω δαπανών, η ανταγωνιστική απειλή για την Google από τα μη συμβατά παρακλάδια Android δεν μπορεί να είναι μικρότερη από την απειλή που συνιστούν τα λοιπά ΛΣ με άδεια χρήσης που εξετάστηκαν στην προσβαλλόμενη απόφαση.

846    Η ικανότητα των μη συμβατών παρακλαδιών Android να ασκήσουν ανταγωνιστική πίεση στην Google δεν τίθεται εν αμφιβόλω ούτε από τα επιχειρήματα των προσφευγουσών κατά τα οποία η ανάπτυξη μη συμβατών παρακλαδιών Android δεν παρουσιάζει κανένα εμπορικό ενδιαφέρον, πράγμα που, κατά την άποψή τους, αποκλείει το ενδεχόμενο να συνιστούν απειλή γι’ αυτές. Συγκεκριμένα, η Google προβάλλει συναφώς έναν γενικό και αφηρημένο ισχυρισμό, ο οποίος δεν στηρίζεται, όσον αφορά την βασιμότητά του, σε κανένα πειστικό αποδεικτικό στοιχείο. Εν αντιθέσει, η Seznam, στην απάντησή της επί των γραπτών ερωτήσεων του Γενικού Δικαστηρίου, υποστηρίζει ότι εις μάτην προσπάθησε να πείσει ορισμένους ΚΠΕ που είχαν συνάψει AFA με την Google να διαθέσουν στο εμπόριο συσκευές που να λειτουργούν με μη συμβατά παρακλάδια Android, στις οποίες σκόπευε να εγκαταστήσει τη δική της μηχανή αναζήτησης. Το παράδειγμα αυτό επιβεβαιώνει τις εκτιμήσεις που διαλαμβάνονται στην προσβαλλόμενη απόφαση, κατά τις οποίες η δεύτερη κατάχρηση συνέβαλε στο να αποφύγει η Google την ανταγωνιστική απειλή που θα μπορούσαν να αποτελέσουν γι’ αυτήν τα μη συμβατά παρακλάδια Android, τόσο στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης όσο και στην αγορά των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης.

847    Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι η Google δεν απέδειξε ότι τα μη συμβατά παρακλάδια Android δεν θα μπορούσαν σε καμία περίπτωση να αποτελέσουν γι’ αυτήν ανταγωνιστική απειλή. Κατόπιν αυτού, πρέπει να εξεταστεί εάν οι AFA κατέστησαν πράγματι δυσχερέστερη την είσοδο των εν λόγω ανταγωνιστών της Google στην αγορά των ΛΣ.

–       Επί του πραγματικού αποκλεισμού των μη συμβατών παρακλαδιών Android από την αγορά και επί των αντίθετων προς τον ανταγωνισμό αποτελεσμάτων του εν λόγω αποκλεισμού

848    Δεν αμφισβητείται ότι, κατά την εξεταζόμενη στην προσβαλλόμενη απόφαση περίοδο τελέσεως της παραβάσεως, κανένα μη συμβατό παρακλάδι Android δεν μπόρεσε να μακροημερεύσει στην αγορά. Οι διάδικοι διαφωνούν σχετικά με την ερμηνεία της διαπιστώσεως αυτής, καθόσον η Επιτροπή εκτιμά, στην προσβαλλόμενη απόφαση, ότι η εμπορική αποτυχία των εμφανισθέντων μη συμβατών παρακλαδιών Android, αφενός, και η απουσία εισόδου στην αγορά νέων μη συμβατών παρακλαδιών Android, αφετέρου, είναι αποτέλεσμα της συμπεριφοράς της Google. Ειδικότερα, η Επιτροπή προσάπτει στην Google ότι επέβαλε τη σύναψη AFA σε όλους τους ΚΠΕ που επιθυμούσαν να τύχουν της εγκατάστασης των Play Store και Google Search στις συσκευές που εμπορεύονταν. Αντιθέτως, η Google υποστηρίζει ότι η αποτυχία των μη συμβατών παρακλαδιών Android οφείλεται στις εγγενείς αδυναμίες τους και στην έλλειψη εμπορικού ενδιαφέροντος αυτών.

849    Καταρχάς, πρέπει να σημειωθεί ότι η Google δεν αμφισβητεί τις παρατηρήσεις που διαλαμβάνονται στο τμήμα 6.3.1 της προσβαλλομένης αποφάσεως και αφορούν την κάλυψη των AFA. Συναφώς, στην προσβαλλόμενη απόφαση υπενθυμίζεται ότι η Google συνήψε AFA ή παρόμοιες συμφωνίες με εκατό επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στην αγορά των έξυπνων κινητών συσκευών, σε όλα τα επίπεδα της αλυσίδας παραγωγής των συσκευών αυτών. AFA συνήφθησαν, μεταξύ άλλων, με τους 30 σημαντικότερους ΚΠΕ λαμβανομένων υπόψη των πωλήσεών τους σε έξυπνες κινητές συσκευές (γράφημα 7 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Οι εν λόγω συμφωνίες με τους ΚΠΕ είχαν διάρκεια ίση τουλάχιστον με τη διάρκεια των MADA, ενώ οι AFA έπρεπε να ανανεωθούν σε περίπτωση που οι ΚΠΕ επιθυμούσαν να συνεχίσουν να διαθέτουν MADA. Επομένως, πρέπει να γίνει δεκτό ως αποδεδειγμένο το γεγονός ότι, κατά τη διάρκεια της περιόδου τελέσεως της παραβάσεως, οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις, οι οποίες μπορούσαν να παράσχουν εμπορική διέξοδο στους προγραμματιστές μη συμβατών παρακλαδιών Android, κωλύονταν από τις AFA να το πράξουν.

850    Εν συνεχεία, η Google αμφισβητεί την ερμηνεία της Επιτροπής όσον αφορά την αποτυχία του Fire OS, ενός παρακλαδιού Android το οποίο αναπτύχθηκε από την Amazon και σχεδιάστηκε με σκοπό τη δημιουργία ενός «οικοσυστήματος» ανεξάρτητου μεν από την Google, αλλά που να καθιστά δυνατή τη λειτουργία των σχεδιασμένων για Android εφαρμογών. Κατά την Google, η αποτυχία του Fire OS οφείλεται σε διάφορους παράγοντες, μεταξύ των οποίων στη μη διαθεσιμότητα του Play Store, γεγονός που αναγνώρισε και η ίδια η Amazon. Επ’ αυτού, πρέπει να επισημανθεί ότι, βεβαίως, δεν αμφισβητείται ότι το Play Store αποτελεί «must have» στοιχείο, το οποίο σκοπίμως διατίθεται μόνο στους μετέχοντες στο «οικοσύστημα Android». Ωστόσο, η Google δεν προσκομίζει κανένα στοιχείο ικανό να κλονίσει τις διαλαμβανόμενες στην προσβαλλόμενη απόφαση διαπιστώσεις, κατά τις οποίες έξι εκ των σημαντικότερων από απόψεως πωλήσεων ΚΠΕ αρνήθηκαν να συνάψουν συμφωνίες για τη δημιουργία συσκευών που να λειτουργούν με Fire OS, αντιτείνοντας προς την Amazon ότι θα επρόκειτο για σαφή παράβαση των AFA (αιτιολογική σκέψη 1094 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Ως εκ τούτου, πρέπει να γίνει δεκτό ότι, ακόμη και αν η εμπορική αποτυχία του Fire OS μπορούσε να οφείλεται και σε άλλους λόγους, οι οποίοι, εξάλλου, δεν είναι ανεξάρτητοι από την εμπορική πολιτική της Google, εντούτοις, η Επιτροπή απέδειξε ότι οι AFA στέρησαν το συγκεκριμένο ΛΣ από τις διεξόδους που θα μπορούσαν να του προσφέρουν οι ΚΠΕ που είχαν συνάψει AFA με την Google.

851    Επιπλέον, η Google δεν αμφισβητεί ότι παρενέβη ενεργά, προκειμένου να υπομνήσει τις υποχρεώσεις τους, σε διαφόρους ΚΠΕ οι οποίοι σχεδίαζαν να διαθέσουν στο εμπόριο, αρχικώς στην Κίνα, το SE Aliyun, ένα μη συμβατό παρακλάδι Android που ανέπτυξε η Alibaba. Πράγματι, από τις δηλώσεις στις οποίες προέβη η τελευταία αυτή εταιρία κατά τη διοικητική διαδικασία, προκύπτει ότι αυτή σχεδίαζε να συνάψει συμφωνίες παραγωγής για την εισαγωγή του δικού της ΛΣ στην Κίνα, και εν συνεχεία στον υπόλοιπο κόσμο, συμπεριλαμβανομένου του ΕΟΧ. Επίσης, από τις δηλώσεις διαφόρων ΚΠΕ προκύπτει ότι η Google ρητώς τους ζήτησε να αναστείλουν κάθε εμπορική διαπραγμάτευση με την Alibaba (αιτιολογικές σκέψεις 1054, 1057 και 1069 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Η Google, μολονότι εκτιμά ότι οι παρεμβάσεις της δικαιολογούνταν από λόγους σχετικούς με την προστασία της φήμης της και με τη βούληση να μη δοθεί η δυνατότητα στους ανταγωνιστές της να επωφεληθούν από θετικές εξωτερικότητες οφειλόμενες στον «open source» χαρακτήρα της άδειας χρήσης Android, εντούτοις, δεν αμφισβητεί ότι παρενέβη για να επιβάλει την τήρηση από τους εν λόγω ΚΠΕ των προβλεπόμενων από τις AFA υποχρεώσεών τους που αφορούσαν την απαγόρευση παροχής εμπορικών διεξόδων στα μη συμβατά παρακλάδια Android. Υπό τις συνθήκες αυτές, η Google αβασίμως υποστηρίζει ότι η αποτυχία της Alibaba στην Κίνα οφείλεται αποκλειστικώς σε ανεπάρκειες υλικού και σε προβλήματα ποιότητας των απομιμήσεων.

852    Επιπλέον, υπενθυμίζεται ότι στο δεύτερο σκέλος του τετάρτου λόγου ακυρώσεως, η Google ισχυρίζεται, απαντώντας σε επιχείρημα της Επιτροπής, ότι χωρίς τις AFA, η πειθαρχία της αγοράς, παρά την έλλειψη εμπορικού συμφέροντος για την ανάπτυξη μη συμβατών παρακλαδιών Android, δεν θα επαρκούσε για να διασφαλίσει ότι δεν θα εμφανίζονταν ασυμβατότητες. Συγκεκριμένα, η Google εκτιμά ότι, ελλείψει δεσμευτικών υποχρεώσεων, οι επιχειρήσεις του «οικοσυστήματος Android» θα είχαν συμφέρον να εκμεταλλευθούν μεν τη διαλειτουργικότητα που απορρέει από τη συμβατότητα, αλλά όχι κατ’ ανάγκην να υποβληθούν οι ίδιες στις αναγκαίες δαπάνες για την αντιμετώπιση των ασυμβατοτήτων στο σύνολό τους.

853    Τέλος, οι διάδικοι διαφωνούν επίσης όσον αφορά τα συμπεράσματα που πρέπει να συναχθούν από το γεγονός ότι η Google διατήρησε την κυριότητα των ΔΠΕ καθώς και άλλων προγραμμάτων που ανέπτυξε η ίδια, τα οποία συμβάλλουν στη λειτουργία των εφαρμογών στις συσκευές, παρέχοντάς τους τη δυνατότητα να επικοινωνούν αποτελεσματικά με το ΛΣ. Μολονότι, στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή δέχεται ότι η άρνηση της Google να θέσει τις ΔΠΕ στη διάθεση των προγραμματιστών μη συμβατών παρακλαδιών Android συνέβαλε στη δεύτερη κατάχρηση, πρέπει, εντούτοις, να επισημανθεί ότι, όπως επιβεβαίωσε κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, η Επιτροπή δεν αμφισβητεί, αυτό καθεαυτό, το δικαίωμα ιδιοκτησίας της Google επί των προγραμμάτων που αυτή έχει αναπτύξει. Επιπλέον, πρέπει να επισημανθεί ότι η Google ανέφερε, χωρίς να διαψευσθεί, ότι οι όλες οι διαδοχικές εκδόσεις του πηγαίου κώδικα του Android που είχε δημοσιοποιήσει περιελάμβαναν ενημέρωση των «βασικών» ΔΠΕ και ότι αυτές αρκούσαν για να καταστήσουν δυνατή τη λειτουργία των σχεδιασμένων για Android εφαρμογών στο σύνολο των συμβατών αναπτύξεων του πηγαίου κώδικα.

854    Εν προκειμένω, επισημαίνεται ότι η χρήση από επιχείρηση, ακόμη και αν κατέχει δεσπόζουσα θέση, νομίμως κτηθέντος δικαιώματος ιδιοκτησίας δεν μπορεί να θεωρηθεί, αυτή καθεαυτήν, καταχρηστική κατά την έννοια του άρθρου 102 ΣΛΕΕ. Ειδικότερα, η άσκηση αποκλειστικού δικαιώματος που συνδέεται με δικαίωμα διανοητικής ιδιοκτησίας συγκαταλέγεται στα προνόμια του φορέα ενός τέτοιου δικαιώματος, με αποτέλεσμα η άσκηση αυτού του δικαιώματος, έστω και αν προέρχεται από επιχείρηση κατέχουσα δεσπόζουσα θέση, να μην είναι δυνατόν να συνιστά, αυτή καθεαυτήν, καταχρηστική εκμετάλλευση της εν λόγω θέσεως. Ωστόσο, τέτοια συμπεριφορά δεν μπορεί να επιτρέπεται όταν στόχος της είναι ακριβώς η ενίσχυση και η εκμετάλλευση της δεσπόζουσας αυτής θέσεως [απόφαση της 30ής Ιανουαρίου 2020, Generics (UK) κ.λπ., C-307/18, EU:C:2020:52, σκέψεις 150 και 151 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

855    Στην υπό κρίση περίπτωση, πρέπει να ληφθούν υπόψη οι υποβληθείσες κατά τη διοικητική διαδικασία δηλώσεις εκ μέρους τριών επιχειρήσεων, κατά τις οποίες η διάθεση των όλο και αποδοτικότερων ιδιόκτητων ΔΠΕ μόνο στους μετέχοντες στο «οικοσύστημα Android» εξωθούσε τους προγραμματιστές εφαρμογών για Android στο να εξαρτώνται σε οριακό βαθμό από τις ΔΠΕ αυτές. Ως εκ τούτου, το κόστος ενδεχόμενης φορητότητας προς μη συμβατά παρακλάδια Android καθίστατο ακόμη πιο αποτρεπτικό. Βάσει των ανωτέρω διαπιστώσεων, πρέπει να γίνει δεκτό ότι η εμπορική πολιτική που υιοθέτησε η Google όσον αφορά τη διάθεση των ΚΠΕ πρέπει να ληφθεί υπόψη, ως στοιχείο γενικού πλαισίου, για την εκτίμηση του αποτελέσματος των περιορισμών διεξόδου προς την αγορά που προβλέπονταν στις AFA. Το αποτέλεσμα αυτό έχει ακόμη μεγαλύτερη σημασία δεδομένου ότι η Google δεν αμφισβητεί τις εκτιμήσεις της Επιτροπής κατά τις οποίες το τεχνολογικό χάσμα μεταξύ των ΔΠΕ της Google και των βασικών εκδόσεων του πηγαίου κώδικα διευρύνθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου τελέσεως της παραβάσεως. Ως εκ τούτου, η πρόσβαση στις ιδιόκτητες ΔΠΕ της Google παρουσίαζε στρατηγικό ενδιαφέρον για τους προγραμματιστές και τους ΚΠΕ. Η ADA, η οποία παρεμβαίνει υπέρ της Google, επιβεβαιώνει εξάλλου ότι, χωρίς τις ιδιόκτητες ΔΠΕ της Google, οι εφαρμογές δεν θα λειτουργούσαν κατ’ ορθό τρόπο, οι δε επιδιορθώσεις των δυσλειτουργιών αυτών θα συνεπάγονταν πολλαπλό και υψηλό κόστος.

856    Όπως προκύπτει από την εξέταση του δευτέρου λόγου ακυρώσεως, οι ΚΠΕ που επιθυμούσαν να αποκτήσουν τις ιδιόκτητες ΔΠΕ της Google όφειλαν να συνάψουν MADA, πράγμα που προϋπέθετε την αποδοχή των όρων των AFA. Επομένως, διαπιστώνεται ότι η πολιτική ανάπτυξης και διανομής των ΔΠΕ της Google αποτέλεσε κίνητρο για τη σύναψη AFA, οι οποίες, όπως μόλις διαπιστώθηκε, περιόριζαν τις διεξόδους προς την αγορά των μη συμβατών παρακλαδιών Android.

857    Για τη στοιχειοθέτηση του αντίθετου προς τον ανταγωνισμό χαρακτήρα της πρακτικής αποκλεισμού που συνιστά τη δεύτερη κατάχρηση, η Επιτροπή επισημαίνει στην προσβαλλόμενη απόφαση, εκτός από την παρεμπόδιση της ανάπτυξης πραγματικών ή δυνητικών ανταγωνιστών της Google στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης, δύο βασικές συνέπειες. Αφενός, κατά την Επιτροπή, η δεύτερη κατάχρηση οδήγησε στην ενίσχυση της δεσπόζουσας θέσης της Google στην αγορά των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Αφετέρου, αποτελεί τροχοπέδη στην καινοτομία και περιορίζει την ποικιλία των προσφορών που είναι διαθέσιμες στους καταναλωτές (αιτιολογικές σκέψεις 1139 έως 1145 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

858    Αφενός, όσον αφορά το ως άνω πρώτο σημείο, η Google αμφισβητεί ότι οι AFA συνέβαλαν στην ενίσχυση της δεσπόζουσας θέσης της στις αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Προς στήριξη της αμφισβήτησής της, η Google υποστηρίζει, κατ’ ουσίαν, ότι οι AFA δεν περιελάμβαναν καμία ρήτρα που να απαγορεύει στους ΚΠΕ να εγκαθιστούν υπηρεσίες γενικής αναζήτησης ανταγωνιστικές του Google Search και ότι η επιτυχία της δικής της υπηρεσίας οφείλεται στα πλεονεκτήματά της.

859    Συναφώς, αρκεί η διαπίστωση ότι η Επιτροπή δεν έκρινε καταχρηστικές τις ρήτρες των AFA καθόσον εφαρμόζονταν στις συσκευές στις οποίες ήταν εγκατεστημένη η σουίτα εφαρμογών GMS. Αντιθέτως, στο πλαίσιο της δεύτερης κατάχρησης, η Επιτροπή προσάπτει στην Google ότι ενήργησε κατά τρόπον ώστε τα μη συμβατά παρακλάδια Android να στερούνται οποιασδήποτε εμπορικής διεξόδου. Δεν αμφισβητείται ότι η εφαρμοζόμενη από την Google πολιτική παραχώρησης άδειας χρήσης συνίστατο στη διάθεση του συνόλου GMS μόνο στα συμβατά παρακλάδια Android. Επομένως, η εγκατάσταση του Google Search δεν ήταν δυνατή στις συσκευές που λειτουργούσαν με μη συμβατά παρακλάδια Android. Αυτό και μόνο το γεγονός αρκεί για να γίνει δεκτό ότι τα μη συμβατά παρακλάδια Android θα μπορούσαν να έχουν αποτελέσει κανάλια διανομής για ανταγωνιστικές υπηρεσίες γενικής αναζήτησης. Επομένως, μολονότι είναι αληθές ότι οι AFA δεν περιελάμβαναν καμία απαγόρευση προεγκατάστασης ανταγωνιστικών του Google Search υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, εντούτοις, συνέβαλλαν, περιορίζοντας τις διεξόδους προς την αγορά για τα μη συμβατά παρακλάδια Android, στην αποστέρηση των ανταγωνιστικών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης από περιπτώσεις στις οποίες, αποτελώντας αντικείμενο αποκλειστικής προεγκατάστασης, δεν θα έρχονταν σε άμεσο ανταγωνισμό με το Google Search σε μια συγκεκριμένη συσκευή.

860    Συγκεκριμένα, στις συσκευές που θα λειτουργούσαν με μη συμβατά παρακλάδια Android, οι ανταγωνιστικές του Google Search υπηρεσίες γενικής αναζήτησης θα μπορούσαν να διεκδικήσουν όχι μόνον προεγκατάσταση, αλλά ακόμη και αποκλειστική εγκατάσταση. Αυτός είναι άλλωστε, κατά τη Seznam, ο λόγος για τον οποίο πρότεινε σε ΚΠΕ να διαθέσουν στο εμπόριο συσκευές που θα λειτουργούσαν με μη συμβατά παρακλάδια Android, στις οποίες θα ήταν εγκατεστημένη μόνον η δική της υπηρεσία γενικής αναζήτησης. Η FairSearch επίσης ισχυρίζεται, χωρίς σοβαρή αντίκρουση, ότι η επίμαχη πρακτική κατέστησε δυσχερέστερη την ανάπτυξη και τη διείσδυση στην αγορά των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης που δίνουν έμφαση στην προστασία της ιδιωτικής ζωής των χρηστών.

861    Επομένως, η Google αβασίμως αμφισβητεί τις εκτιμήσεις κατά τις οποίες η πρακτική της για τον αποκλεισμό των μη συμβατών παρακλαδιών Android από την αγορά συνέβαλε στην ενίσχυση της δεσπόζουσας θέσης της στις αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης.

862    Αφετέρου, όσον αφορά την παρεμπόδιση της καινοτομίας, η Επιτροπή εκτίμησε, στην προσβαλλόμενη απόφαση, ότι η πρακτική αποκλεισμού των μη συμβατών παρακλαδιών του Android που εφαρμόστηκε στις AFA, αποτρέποντας την ανάπτυξη διαφορετικών παραλλαγών του ΛΣ, υπονόμευσε, με τον τρόπο αυτό,τις δυνατότητες καινοτομίας και στέρησε τους χρήστες από διαφορετικές ή πρόσθετες λειτουργίες σε σχέση με αυτές που προσέφεραν τα συμβατά παρακλάδια Android. Συναφώς, σε αντίθεση με ό,τι υποστηρίζει η Google, η Επιτροπή δεν ήταν υποχρεωμένη, προκειμένου να αποδείξει τη βασιμότητα της εκτιμήσεως αυτής, να προσδιορίσει ακριβέστερα ποιες λειτουργίες θα μπορούσαν να έχουν τεθεί σε εφαρμογή εάν δεν υπήρχε η επίμαχη πρακτική. Ειδικότερα, η Google δεν αμφισβητεί ότι οι επίμαχες αγορές χαρακτηρίζονται από την ταχύτητα των καινοτομιών, στις οποίες παρακλάδια με διαφορετικά χαρακτηριστικά από εκείνα των συμβατών παρακλαδιών θα είχαν μπορέσει να συμβάλουν.

863    Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι η Επιτροπή απέδειξε επαρκώς ότι οι AFA απαγόρευαν σε όσους τις είχαν υπογράψει να παρέχουν διεξόδους προς στην αγορά στα μη συμβατά παρακλάδια Android. Το εμπόδιο αυτό σε άμεσους ανταγωνιστές της Google στην αγορά των ΛΣ, του οποίου τα αποτελέσματα ενισχύονται περαιτέρω από την πολιτική της Google σχετικά με τους όρους εμπορικής διάθεσης των ΔΠΕ και των λοιπών ιδιόκτητων εφαρμογών της, επίσης συνέβαλε στην ενίσχυση της δεσπόζουσας θέσης της Google στις αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης και επίσης αποδείχθηκε επιζήμιο για τους τελικούς χρήστες.

864    Δεδομένου ότι η Επιτροπή έκρινε ότι η δεύτερη κατάχρηση συνίστατο στην εφαρμογή όλων των οριζόμενων στο CDD τεχνικών προτύπων σε συσκευές στις οποίες δεν ήταν εγκατεστημένο το σύνολο GMS και δεδομένου ότι προέβη σε συνολική ανάλυση των αποτελεσμάτων του περιορισμού του ανταγωνισμού που επέφερε η επίμαχη πρακτική, δεν ήταν υποχρεωμένη, αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Google, να προσδιορίσει με ακρίβεια τα πρότυπα του CDD που προκάλεσαν τα αποτελέσματα αυτά. Συγκεκριμένα, οι αιτιάσεις που διατυπώνονται κατά της Google στην προσβαλλόμενη απόφαση δεν αφορούν το περιεχόμενο των υποχρεώσεων συμβατότητας που είχε καθορίσει αυτή, αλλά την πρακτική της που αποσκοπούσε στο να εμποδίσει τα μη συμβατά παρακλάδια Android να εξεύρουν εμπορικές διεξόδους.

865    Δεδομένου ότι η πρακτική αυτή μπορεί να γίνει δεκτό ότι αποδείχθηκε, όσον αφορά την ύπαρξη και τα αποτελέσματά της, από τα προαναφερθέντα στοιχεία, δεν είναι αναγκαίο να κριθούν, στο πλαίσιο εξετάσεως του σκέλους αυτού, τα επιχειρήματα που αφορούν τη σαφήνεια των AFO, τον αμιγώς θεωρητικό χαρακτήρα της δυνατότητας της Google να αναθεωρήσει το περιεχόμενο του CDD κατά τρόπο αντίθετο προς τον ανταγωνισμό ή την ύπαρξη, εκ μέρους αυτής, πρόθεσης παραπλάνησης των αντισυμβαλλομένων της. Συγκεκριμένα, τα επιχειρήματα αυτά αποσκοπούν στην αμφισβήτηση συμπληρωματικών αιτιολογιών που διαλαμβάνονται σε άλλα σημεία της προσβαλλομένης αποφάσεως, και επομένως η εξέταση των επιχειρημάτων αυτών δεν θα μπορούσε να θέσει εν αμφιβόλω τις ανωτέρω παραδοχές. Αντιθέτως, πρέπει, επί του παρόντος, να εξεταστούν οι αντικειμενικοί δικαιολογητικοί λόγοι που προβάλλει η Google.

3.      Επί του δευτέρου σκέλους, το οποίο αφορά την ύπαρξη αντικειμενικών δικαιολογητικών λόγων

α)      Προσβαλλόμενη απόφαση

866    Η Επιτροπή εκτιμά ότι κανένας από τους αντικειμενικούς δικαιολογητικούς λόγους που προβάλλει η Google δεν μπορεί να γίνει δεκτός. Αμφισβητεί την επιχειρηματολογία οκτώ σημείων που ανέπτυξε η Google κατά τη διοικητική διαδικασία, και συγκεκριμένα, πρώτον, ότι οι AFO είναι αναγκαίες για να διασφαλιστεί η συμβατότητα εντός του «οικοσυστήματος Android», ενώ τα εμπορικά μοντέλα των προγραμματιστών των άλλων ΛΣ είναι περισσότερο περιοριστικά του ανταγωνισμού· δεύτερον, ότι οι AFO είναι αναγκαίες για να αποτραπεί ο κατακερματισμός, ο οποίος θα ήταν επιβλαβής για το σύνολο του «οικοσυστήματος Android»· τρίτον, ότι οι AFO είναι αναγκαίες για να προστατευθεί η φήμη της Google· τέταρτον, ότι οι AFO είναι αναγκαίες για να αποφευχθεί το ενδεχόμενο οι προγραμματιστές μη συμβατών παρακλαδιών Android να επωφεληθούν από αδικαιολόγητες εξωτερικότητες σχετιζόμενες με το μειωμένο κόστος ανάπτυξης λόγω της δωρεάν διάθεσης ήδη λειτουργικού πηγαίου κώδικα· πέμπτον, ότι οι AFO είναι αναγκαίες για να αποτραπεί το ενδεχόμενο οι προγραμματιστές μη συμβατών παρακλαδιών Android να επωφεληθούν από αδικαιολόγητες εξωτερικότητες σχετιζόμενες με την εκ μέρους της Google διάθεση της τεχνολογίας της σε αυτούς, ιδίως μέσω πρόωρης κοινοποίησης του πηγαίου κώδικα ή μέσω οργάνωσης σεμιναρίων εκμάθησης για τους προγραμματιστές· έκτον, ότι οι AFO εισήχθησαν προτού αυτή αποκτήσει δεσπόζουσα θέση· έβδομον, ότι οι AFO δεν καταρτίστηκαν με σκοπό να παραπλανήσουν ως προς το περιεχόμενό τους τις επιχειρήσεις που είχαν συνάψει AFA και, όγδοον, ότι η Επιτροπή παρέλειψε να κάνει απολογισμό των αρνητικών και των θετικών για τον ανταγωνισμό αποτελεσμάτων των AFO (αιτιολογικές σκέψεις 1155 έως 1183 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

β)      Επιχειρήματα των διαδίκων

1)      Επιχειρήματα της Google

867    Προς στήριξη του δευτέρου σκέλους του τετάρτου λόγου ακυρώσεως, η Google υποστηρίζει ότι η προσβαλλόμενη απόφαση δεν λαμβάνει υπόψη τη θετική για τον ανταγωνισμό φύση των AFO, οι οποίες είναι αναγκαίες για την προστασία της ακεραιότητας και της ποιότητας της πλατφόρμας Android έναντι των κινδύνων που ενέχουν ενδεχόμενες ασυμβατότητες.

868    Κατά πρώτον, η Google υποστηρίζει ότι οι AFO είναι αναγκαίες για την προστασία της βιωσιμότητας και της ποιότητας της Android από τους κινδύνους που συνεπάγονται οι ασυμβατότητες. Οι AFO διασφαλίζουν στους δημιουργούς ότι οι εφαρμογές τους θα εκτελούνται σε διάφορες συσκευές Android χωρίς δυσλειτουργίες. Παρέχουν επίσης στους τελικούς χρήστες τη διαβεβαίωση ότι οι αναπτυγμένες για Android εφαρμογές θα λειτουργούν στη συσκευή Android της επιλογής τους. Ως εκ τούτου, η προώθηση της συμβατότητας συνιστά ανταγωνιστικό πλεονέκτημα τόσο για τους προγραμματιστές παρακλαδιών Android όσο και για τους προγραμματιστές εφαρμογών, τους ΚΠΕ και τους χρήστες. Η διαφύλαξη της διαλειτουργικότητας αυτής και η προστασία της ακεραιότητας και της ποιότητας της πλατφόρμας Android αποτελούν θεμιτούς σκοπούς που δεν έχουν χαρακτήρα αντίθετο προς τον ανταγωνισμό.

869    Κατά δεύτερον, η Google υπενθυμίζει ότι το Android εισήχθη υπό καθεστώς παραχώρησης άδειας χρήσης ανοικτού κώδικα, το οποίο προσφέρει στους ΚΠΕ και στους προγραμματιστές περισσότερη ευελιξία σε σχέση με τα λεγόμενα «ιδιόκτητα» μοντέλα παραχώρησης άδειας χρήσης, παρέχοντάς τους τη δυνατότητα να τροποποιούν τον πηγαίο κώδικα και να τον προσαρμόζουν στις ανάγκες τους. Συνεπώς, προορισμός της πλατφόρμας Android, στο πλαίσιο της οποίας συνυπάρχουν διάφορα παρακλάδια, είναι να αναπτυχθεί με πλουραλιστικό και διαφοροποιημένο τρόπο. Οι ιδιαιτερότητες αυτές καθιστούν, ωστόσο, απαραίτητη την εφαρμογή μηχανισμών για την αποτροπή του κατακερματισμού, ο οποίος θα μπορούσε να οδηγήσει στην καταστροφή της πλατφόρμας Android στο σύνολό της. Επομένως, οι AFO, οι οποίες επιδιώκουν αποκλειστικώς και μόνον αυτόν τον σκοπό, είναι δικαιολογημένες, ακόμη και αν γινόταν δεκτό ότι έχουν αντίθετο προς τον ανταγωνισμό χαρακτήρα –πράγμα που η Google αμφισβητεί εξάλλου στο πλαίσιο του πρώτου σκέλους του υπό κρίση λόγου ακυρώσεως.

870    Κατά την Google, διάφορα στοιχεία αποδεικνύουν την αναγκαιότητα των AFO. Πρώτον, η προγενέστερη εμπειρία κατακερματισμού των ανοικτών πλατφορμών Unix, Symbian και Linux Mobile καταδεικνύει τις ανεπανόρθωτες συνέπειες της εξάπλωσης των ασυμβατοτήτων. Δεύτερον, οι μαρτυρίες πολλών μετεχόντων στο «οικοσύστημα Android» επιβεβαιώνουν την άποψη της Google. Συγκεκριμένα, πάνω από 94 % (35 στους 37) των συνεργατών Android που απάντησαν επί της ουσίας στις ερωτήσεις της Επιτροπής σχετικά με τον κατακερματισμό (μεταξύ των οποίων προγραμματιστές εφαρμογών, ΚΠΕ, ΦΕΚΔ και άλλες επιχειρήσεις) ανέφεραν ότι η απειλή ασυμβατοτήτων αποτελούσε αιτία ανησυχίας. Τρίτον, εσωτερικά έγγραφα της Google προσκομισθέντα κατά τη διοικητική διαδικασία πιστοποιούν ότι ο μόνος λόγος για την ύπαρξη των AFO ήταν η διασφάλιση της συμβατότητας και η διαφύλαξη της ακεραιότητας της πλατφόρμας Android.

871    Κατά τρίτον, η Google επισημαίνει ότι, στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή αναφέρει ότι οι AFO δεν ήταν αναγκαίες, διότι οι προγραμματιστές παρακλαδιών θα απέφευγαν οικεία βουλήσει τις ασυμβατότητες προκειμένου να διασφαλίσουν την ορθή λειτουργία των εφαρμογών. Κατά την Google, η Επιτροπή δεν είναι δυνατόν, χωρίς να υποπίπτει σε αντίφαση, από τη μια πλευρά, να επικρίνει τους ΚΠΕ επειδή εμποδίζουν την ανάπτυξη μη συμβατών παρακλαδιών Android, συγχρόνως δε, από την άλλη πλευρά, να υποστηρίζει ότι οι προγραμματιστές θα ελαχιστοποιούσαν τις ασυμβατότητες ανεξαρτήτως της υπάρξεως των AFO. Η Google εκτιμά ότι οι προγραμματιστές δεν μπορούν να διασφαλίσουν τη συμβατότητα των δικών τους παρακλαδιών Android παρά μόνον συμμορφούμενοι προς τις τεχνικές απαιτήσεις του CDD. Επομένως, η συμβατότητα δεν θα μπορούσε να διασφαλιστεί χωρίς τις AFO. Ούτε δε μπορεί να υποστηριχθεί ότι οι προγραμματιστές παρακλαδιών ή οι ΚΠΕ θα διασφάλιζαν οι ίδιοι τη συμβατότητα, δεδομένου ότι αυτοί θα είχαν μεν συμφέρον να επωφεληθούν από τη διαλειτουργικότητα, πλην όμως δεν θα είχαν επαρκές κίνητρο για να καταβάλουν αφ’ εαυτών όλες τις αναγκαίες προσπάθειες για τη διασφάλισή της, εάν δεν υπήρχαν κοινά κριτήρια ορισμού και ελέγχου, τα οποία μόνον η Google μπορούσε να θεσπίσει.

872    Κατά τέταρτον, η Google επισημαίνει ότι η εφαρμογή των AFO, των οποίων τη νομιμότητα αναγνωρίζει η Επιτροπή καθόσον εφαρμόζονται στις συσκευές στις οποίες είναι εγκατεστημένη η σουίτα εφαρμογών GMS, πρέπει αναγκαίως να επεκτείνεται και στις συσκευές στις οποίες δεν είναι προεγκατεστημένες οι εφαρμογές αυτές. Σε διαφορετική περίπτωση, η ακεραιότητα και η βιωσιμότητα της πλατφόρμας Android στο σύνολό της δεν μπορούν να προστατευθούν από τα προβλήματα που προκαλούν οι ασυμβατότητες, ήτοι από τον κίνδυνο κατακερματισμού του Android.

873    Κατά πέμπτον, η Google αμφισβητεί τα επιχειρήματα της Επιτροπής σχετικά με τη δυνατότητα αντιμετώπισης των μειονεκτημάτων του κατακερματισμού μέσω της εφαρμογής κατάλληλα προσαρμοσμένων κανόνων διανοητικής ιδιοκτησίας. Συναφώς, η Επιτροπή υπολαμβάνει ότι τα προβλήματα ασυμβατότητας πλήττουν μόνον τη φήμη της Google και ότι θα μπορούσαν να επιλυθούν με στρατηγική όσον αφορά το εμπορικό σήμα, η οποία θα περιόριζε τη χρήση της ονομασίας «Android» μόνο στις συμβατές συσκευές. Η ασυμβατότητα και ο κίνδυνος δυσλειτουργίας των εφαρμογών Android δεν αποτελούν, ωστόσο, ζήτημα φήμης, αλλά τεχνικό ζήτημα το οποίο απειλεί την ακεραιότητα και τη βιωσιμότητα του «οικοσυστήματος Android». Το εν λόγω επιχείρημα παραβλέπει επίσης ότι οι AFO εφαρμόζονται μόνο στις συσκευές που είναι «σχεδιασμένες ειδικώς για να λειτουργούν με Android». Εάν δε οι συσκευές αυτές δεν ανταποκρίνονταν στις προσδοκίες των χρηστών και των προγραμματιστών εφαρμογών από την άποψη της συμβατότητας, θα υπονομευόταν η εμπιστοσύνη στο Android ως σύνολο.

2)      Επιχειρήματα της Επιτροπής

874    Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι, στην προσβαλλόμενη απόφαση, οι AFA αμφισβητούνται μόνο στο μέτρο που απαιτούν από τους ΚΠΕ να υποβάλλουν επιτυχώς στο CTS τις συσκευές τους στις οποίες δεν είναι προεγκατεστημένες οι εφαρμογές της Google. Κατά την Επιτροπή, οι προβαλλόμενοι αντικειμενικοί δικαιολογητικοί λόγοι σχετικά με την αναγκαιότητα αποτροπής των κινδύνων από τις εφαρμογές που δεν λειτουργούν ή δεν λειτουργούν κατ’ ορθό τρόπο στις συσκευές στις οποίες δεν είναι προεγκατεστημένες οι εφαρμογές της Google πρέπει να απορριφθούν. Συγκεκριμένα, οι χρήστες και οι προγραμματιστές εφαρμογών δεν θα καθιστούσαν υπεύθυνη την Google για τυχόν ανεπάρκειες ή δυσλειτουργίες των εφαρμογών σε αυτές τις συσκευές.

875    Οι AFO δεν έχουν ως μόνο σκοπό τη διασφάλιση της συμβατότητας και τη διαφύλαξη της ακεραιότητας της πλατφόρμας Android, αλλά με αυτές επιδιώκεται επίσης η καταπολέμηση των αρνητικών για την Google συνεπειών του ανταγωνισμού που προέρχεται από τα μη συμβατά παρακλάδια Android. Τούτο προκύπτει από εσωτερικά έγγραφα της Google και από τις απαντήσεις επί των αιτημάτων παροχής πληροφοριών.

γ)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

876    Κατά τη νομολογία που υπομνήσθηκε κατά την εξέταση του δευτέρου σκέλους του δευτέρου λόγου ακυρώσεως, μια συμπεριφορά δεν είναι καταχρηστική εφόσον δικαιολογείται από θετικά για τον ανταγωνισμό πλεονεκτήματα ή εφόσον εξυπηρετεί νόμιμα συμφέροντα. Ειδικότερα, η κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση μπορεί να αποδείξει, προς τούτο, είτε ότι η συμπεριφορά της είναι αντικειμενικά αναγκαία, είτε ότι το αποτέλεσμα αποκλεισμού του ανταγωνισμού που αυτή προκαλεί μπορεί να αντισταθμιστεί, ή ακόμη και να υπερκερασθεί, από πλεονεκτήματα ως προς την αποτελεσματικότητα τα οποία ωφελούν επίσης τον καταναλωτή. Για τον σκοπό αυτόν, εναπόκειται στην οικεία επιχείρηση που κατέχει δεσπόζουσα θέση να αποδείξει ότι τα κέρδη σε αποτελεσματικότητα που ενδέχεται να προκύπτουν από την υπό εξέταση συμπεριφορά εξουδετερώνουν το αποτέλεσμα αποκλεισμού του ανταγωνισμού που αυτή προκαλεί, ότι τα κέρδη σε αποτελεσματικότητα επιτεύχθηκαν ή είναι πιθανόν να επιτευχθούν μέσω της εν λόγω συμπεριφοράς, ότι η εν λόγω συμπεριφορά είναι απαραίτητη για την επίτευξή τους και ότι δεν εξαλείφει τον αποτελεσματικό ανταγωνισμό καταργώντας όλες ή τις περισσότερες υφιστάμενες πηγές πραγματικού ή δυνητικού ανταγωνισμού (πρβλ. απόφαση της 27ης Μαρτίου 2012, Post Danmark, C-209/10, EU:C:2012:172, σκέψεις 40 έως 42 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία). Υπό το πρίσμα αυτών των ως άνω αρχών πρέπει να αξιολογηθούν οι δικαιολογητικοί λόγοι που προβάλλει η Google.

1)      Επί της ανάγκης προστασίας της συμβατότητας εντός του «οικοσυστήματος Android» και της αποτροπής του «κατακερματισμού»

877    Η Google θεωρεί ότι η επίμαχη συμπεριφορά είναι αναγκαία προκειμένου να διασφαλιστεί η συμβατότητα εντός του «οικοσυστήματος Android», για το οποίο ο κατακερματισμός αποτελεί απειλή. Πρόκειται, ωστόσο, για δύο διαφορετικούς σκοπούς, οι οποίοι πρέπει να αξιολογηθούν χωριστά.

878    Αφενός, υπενθυμίζεται ότι η Επιτροπή δεν έκρινε, στην προσβαλλόμενη απόφαση, ότι η θέσπιση υποχρεώσεων για τη διασφάλιση της συμβατότητας των παρακλαδιών Android στα οποία ήταν εγκατεστημένα το Play Store και το Google Search, συνιστούσε παράβαση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ. Υπενθυμίζεται, επίσης, ότι η Επιτροπή δεν αμφισβητεί το δικαίωμα της Google να επιφυλάσσει την εγκατάσταση του συνόλου GMS μόνο στις συσκευές που λειτουργούν με συμβατά παρακλάδια Android. Η Επιτροπή έκρινε καταχρηστική μόνον την απαγόρευση στους ΚΠΕ που διέθεταν στο εμπόριο συσκευές με εγκατεστημένο το σύνολο GMS να παρέχουν, επιπροσθέτως, εμπορικές διεξόδους στα μη συμβατά παρακλάδια Android. Επομένως, ο πρώτος δικαιολογητικός λόγος που προβάλλει η Google, ήτοι η ανάγκη διασφάλισης της συμβατότητας εντός του «οικοσυστήματος Android», δεν έχει καμία σχέση με τη δεύτερη κατάχρηση και, ως εκ τούτου, προβάλλεται αλυσιτελώς εν προκειμένω.

879    Αφετέρου, η Google δεν είναι δυνατόν να δικαιολογήσει την εξαιτίας των AFA αποστέρηση των μη συμβατών παρακλαδιών Android από όλες τις διεξόδους προς την αγορά, επικαλούμενη ως μοναδικό λόγο τον κίνδυνο που θα συνιστούσε ο «κατακερματισμός», δηλαδή ο πολλαπλασιασμός μη συμβατών μεταξύ τους πλατφορμών, για την ίδια την επιβίωση του Android. Η Google παραπέμπει, ως προς το σημείο αυτό, στις αποτυχίες που γνώρισαν, για την αιτία αυτή, προηγούμενα ΛΣ που διανέμονταν, όπως το Android, ως «open source».

880    Ωστόσο, και χωρίς να είναι αναγκαίο να επιλυθεί η διαφωνία μεταξύ των διαδίκων σχετικά με τον επιζήμιο χαρακτήρα ή τα πλεονεκτήματα που θα είχε ο κατακερματισμός για την Google και για το σύνολο του τομέα, αρκεί να διαπιστωθεί ότι η Google δεν αμφισβητεί σοβαρά τις διαλαμβανόμενες στην προσβαλλόμενη απόφαση διαπιστώσεις που αφορούν την εξέχουσα ισχύ του «οικοσυστήματος Android» στην αγορά. Υπενθυμίζεται, συναφώς, ότι τα επιχειρήματα που προβάλλονται προς στήριξη του πρώτου λόγου ακυρώσεως, σχετικά με τη δεσπόζουσα θέση της Google στις αγορές των καταστημάτων εφαρμογών και των ΛΣ πρέπει να απορριφθούν. Επίσης, η Google δεν αμφισβητεί ότι κατέχει δεσπόζουσα θέση στις αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Επιπλέον, κατά τον πίνακα 1 της προσβαλλομένης αποφάσεως, τον οποίο η Google επίσης δεν αμφισβητεί, το μερίδιο των συσκευών που λειτουργούν με ΛΣ με άδεια χρήσης και πωλούνται παγκοσμίως, εκτός της Κίνας, από ΚΠΕ δεσμευόμενους με AFA αυξήθηκε από [70-80] % το 2011 σε [90-100] % το 2016 (αιτιολογική σκέψη 167 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Η Google δεν αμφισβητεί ούτε την ακρίβεια των στοιχείων του γραφήματος 16 της προσβαλλομένης αποφάσεως, από το οποίο προκύπτει ότι ο αριθμός των διαθέσιμων στο Play Store εφαρμογών ανήλθε σε ένα εκατομμύριο το 2013 και σε 2,8 εκατομμύρια το 2017 (αιτιολογική σκέψη 607 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Ασφαλώς, δεν είναι απίθανο η κατάσταση του Android να μπορούσε να συγκριθεί, στην αρχή της διάθεσής του, με εκείνη των προϋφιστάμενων ΛΣ που διανέμονταν ως «open source», όπως τα Unix, Symbian και Linux. Εντούτοις, η εξαιρετικά ταχεία ανάπτυξη του «οικοσυστήματος Android» από τις αρχές της δεκαετίας του 2010 και εντεύθεν καθιστά ελάχιστα αξιόπιστο τον ισχυρισμό της Google, όσον αφορά τον υποθετικό κίνδυνο, ότι η υπ’ αυτής περιγραφόμενη απειλή για την ίδια την επιβίωση του εν λόγω «οικοσυστήματος» μπορούσε να υφίσταται και κατά τη διάρκεια της περιόδου τελέσεως της παραβάσεως. Επομένως, ο συγκεκριμένος δικαιολογητικός λόγος πρέπει να απορριφθεί.

2)      Επί της ανάγκης προστασίας της φήμης της

881    Η Google υποστηρίζει ότι οι AFO, μολονότι αποσκοπούσαν κατά κύριο λόγο στην αντιμετώπιση τεχνικών προβλημάτων με πολύ σοβαρότερο αντίκτυπο, ήταν επίσης αναγκαίες για την προστασία της φήμης της.

882    Συναφώς, υπενθυμίζεται, καταρχάς, ότι η Επιτροπή δεν έκρινε καταχρηστικές τις AFO καθόσον εφαρμόζονταν στις συσκευές στις οποίες ήταν εγκατεστημένη η σουίτα εφαρμογών GMS, δηλαδή οι εφαρμογές της Google. Επομένως, οι ισχυρισμοί της Google σχετικά με την προστασία της φήμης της πρέπει να εξεταστούν αποκλειστικώς όσον αφορά το εμπόδιο που συνιστούσαν οι AFA για τα μη συμβατά παρακλάδια Android, στα οποία η εγκατάσταση των εν λόγω εφαρμογών αποκλειόταν ούτως ή άλλως από την Google. Ειδικότερα, δεν αμφισβητείται ότι η Google παρέχει το δικαίωμα εγκατάστασης των εφαρμογών της μόνο στους ΚΠΕ οι οποίοι τηρούν τις τεχνικές υποχρεώσεις που ορίζονται στο CDD.

883    Περαιτέρω, η Google αμφισβητεί τη διαλαμβανόμενη στην προσβαλλόμενη απόφαση εκτίμηση ότι θα μπορούσε να θεσπίσει μέτρα με τα οποία θα εξαλειφόταν οποιαδήποτε σύγχυση όσον αφορά την εμπορική προέλευση των συσκευών που λειτουργούσαν με συμβατά παρακλάδια Android, για παράδειγμα, μέσω της καταχώρισης σημάτων που θα επιφύλασσαν μόνο σε αυτά την ονομασία «Android» (αιτιολογικές σκέψεις 1172 έως 1176 της προσβαλλόμενης αποφάσεως). Επ’ αυτού, η Google υποστηρίζει απλώς ότι τα μέτρα αυτά δεν θα επαρκούσαν, πλην όμως δεν προσκομίζει κανένα εμπεριστατωμένο στοιχείο προς στήριξη του ισχυρισμού αυτού. Ως εκ τούτου, δεν αποδεικνύεται ότι θα ήταν αναποτελεσματική η προάσπιση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας της Google με σκοπό την προστασία της φήμης της, μέσω απαγορεύσεως, επί παραδείγματι, της χρήσεως των επωνυμιών «Google» και «Android» σε συσκευές που λειτουργούσαν με μη συμβατά παρακλάδια Android, ευρισκόμενα εκτός του «οικοσυστήματος Android». Τέτοια μέτρα θα ήταν ασφαλώς λιγότερο περιοριστικά του ανταγωνισμού σε σχέση με τον αποκλεισμό των μη συμβατών παρακλαδιών Android που απορρέει από τις AFA, ο οποίος έχει, κατά συνέπεια, δυσανάλογο χαρακτήρα σε σχέση με τον προβαλλόμενο σκοπό.

884    Τέλος, η Google, για τη στοιχειοθέτηση της επίμαχης προσβολής, αναφέρεται κυρίως σε κινδύνους οι οποίοι, κατά την ίδια, απορρέουν από τον «κατακερματισμό», με τις ενδεχόμενες δυσλειτουργίες λόγω των μη συμβατών παρακλαδιών Android να επιδρούν στο σύνολο του «οικοσυστήματος». Ωστόσο, από τα προεκτεθέντα (βλ. σκέψεις 879 και 880 ανωτέρω) προκύπτει ότι ο εν λόγω κίνδυνος εξάπλωσης εις βάρος του οικοσυστήματος Android δεν αποδεικνύεται επαρκώς στην υπό κρίση περίπτωση.

3)      Επί της ανάγκης εξαλείψεως του απροσδόκητου οφέλους

885    Η Google ισχυρίζεται ότι οι AFO είναι αναγκαίες για τον περιορισμό του απροσδόκητου οφέλους που απορρέει από τη διάθεση της τεχνολογίας της σε τρίτους. Όσον αφορά τις θετικές εξωτερικότητες από τις οποίες επωφελούνται τα μη συμβατά παρακλάδια Android, κατά την Google, πρόκειται, αφενός, για απροσδόκητα οικονομικά οφέλη, προερχόμενα από την ελάφρυνση του κόστους ανάπτυξης τόσο του ΛΣ όσο και των εφαρμογών, και, αφετέρου, για απροσδόκητα τεχνικά οφέλη, συνδεόμενα με τη μεταβίβαση της τεχνολογίας της (πρβλ. απόφαση της 27ης Μαρτίου 2012, Post Danmark, C-209/10, EU:C:2012:172, σκέψεις 41 και 42).

886    Συναφώς, υπενθυμίζεται ότι η Επιτροπή αμφισβητεί τις AFA μόνον καθόσον περιλαμβάνουν υποχρεώσεις που αποσκοπούν στην αποστέρηση των μη συμβατών παρακλαδιών Android από εμπορικές διεξόδους. Το δε δικαίωμα μιας επιχείρησης να απολαύει των οικονομικών αποτελεσμάτων των υπηρεσιών που αυτή αναπτύσσει δεν μπορεί να είναι τόσο ευρύ ώστε να της παρέχεται και το δικαίωμα να εμποδίζει την ύπαρξη δυνητικών ανταγωνιστών στην αγορά. Επιπλέον, διαπιστώνεται, όπως επισημαίνει και η Επιτροπή (αιτιολογικές σκέψεις 1177 έως 1181 της προσβαλλομένης αποφάσεως), ότι η δυνατότητα των τρίτων να επωφελούνται από την τεχνολογία που αναπτύσσει η Google είναι συμφυής με την επιλογή της επιχειρήσεως αυτής να δημοσιοποιεί τον πηγαίο κώδικα του Android μέσω της άδειας χρήσης AOSP. Ως εκ τούτου, το ενδεχόμενο οι ανταγωνιστές της Google να έχουν απροσδόκητα οφέλη δεν μπορεί να δικαιολογήσει τη δεύτερη κατάχρηση.

4)      Επί του προγενέστερου χαρακτήρα της συμπεριφοράς σε σχέση με την απόκτηση της δεσπόζουσας θέσης και επί της μη υπάρξεως παραπλάνησης

887    Αφενός, η Google δεν αμφισβητεί τη λυσιτέλεια των παρατηρήσεων που διαλαμβάνονται στην προσβαλλόμενη απόφαση, κατά τις οποίες το γεγονός ότι η επίμαχη συμπεριφορά άρχισε προτού η Google αποκτήσει δεσπόζουσα θέση στις αγορές των καταστημάτων εφαρμογών Android και των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης δεν μπορεί να δικαιολογήσει τη δεύτερη κατάχρηση. Συναφώς, επισημαίνεται απλώς ότι η Επιτροπή δεν επέβαλε κύρωση στην Google για την περίοδο πριν από την απόκτηση της δεσπόζουσας θέσης της.

888    Αφετέρου, η Επιτροπή δεν προσάπτει στην Google ότι επιχείρησε να παραπλανήσει τους συμβαλλομένους στις AFA ή τρίτους σχετικά με το περιεχόμενο των AFO, επομένως το επιχείρημα με το οποίο η Google ισχυρίζεται ότι δεν υπήρξε οποιαδήποτε παραπλάνηση εκ μέρους της πρέπει να απορριφθεί ως αλυσιτελές.

5)      Επί της συνεκτιμήσεως των θετικών για τον ανταγωνισμό αποτελεσμάτων των AFO

889    H Google προσάπτει στην Επιτροπή ότι δεν στάθμισε τα θετικά για τον ανταγωνισμό αποτελέσματα των AFO σε σχέση με τα αρνητικά για τον ανταγωνισμό αποτελέσματα αυτών. Συναφώς, υπενθυμίζεται ότι η Επιτροπή δεν αμφισβητεί ότι τα πρότυπα συμβατότητας που καθόρισε η Google συνέβαλαν στην ανάπτυξη του «οικοσυστήματος Android». Η Επιτροπή δεν αμφισβητεί ούτε ότι η συμβατότητα παρήγαγε θετικά για τον ανταγωνισμό αποτελέσματα, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη των συμμετεχόντων στο οικοσύστημα αυτό καθώς και στον μεταξύ τους ανταγωνισμό. Η Επιτροπή δεν θεωρεί ούτε ότι η Google δεν είχε δικαίωμα να θεσπίσει πρότυπα με σκοπό να διασφαλίσει τη συμβατότητα εντός του εν λόγω «οικοσυστήματος». Αντιθέτως, η Επιτροπή εκτίμησε ότι, δεδομένου ότι η Google δεν δικαιολόγησε αντικειμενικά τα εμπόδια για τα μη συμβατά παρακλάδια Android που απορρέουν από τις AFA, δεν ήταν υποχρεωμένη να λάβει υπόψη τα θετικά για τον ανταγωνισμό αποτελέσματα των AFO (αιτιολογική σκέψη 1183 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

890    Συναφώς, υπενθυμίζεται, καταρχάς, ότι η Επιτροπή κρίνει ως καταχρηστικές τις προβλέψεις των AFA μόνον καθόσον απαγορεύουν στους ΚΠΕ να παρέχουν εμπορικές διεξόδους στα μη συμβατά παρακλάδια Android. Επομένως, το εμπόδιο αυτό πρέπει να θεωρηθεί, όσον αφορά την εφαρμογή του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, ότι διακρίνεται από τις υποχρεώσεις που αποσκοπούν στη διασφάλιση της συμβατότητας των συμβατών παρακλαδιών Android και της διαλειτουργικότητας εντός του «οικοσυστήματος Android», των οποίων τα θετικά για τον ανταγωνισμό αποτελέσματα δεν αμφισβητούνται. Ειδικότερα, όπως σημειώθηκε ανωτέρω, το επίμαχο εμπόδιο παράγει τα αποτελέσματά του εκτός του οικοσυστήματος Android, δεδομένου ότι αφορά μη συμβατά παρακλάδια στα οποία δεν προορίζονται να εγκατασταθούν οι ιδιόκτητες εφαρμογές της Google, όπως η σουίτα εφαρμογών GMS, και για τα οποία η συμβατότητα και η διαλειτουργικότητα δεν αποτελούν αναγκαίες επιδιώξεις.

891    Συγκεκριμένα, η παρεμπόδιση της ανάπτυξης μη συμβατών παρακλαδιών Android δεν μπορεί να θεωρηθεί αυτή καθεαυτήν απαραίτητη για τον καθορισμό προτύπων συμβατότητας προς εφαρμογή εντός του «οικοσυστήματος Android». Ειδικότερα, από την κρίση ότι οι δικαιολογητικοί λόγοι της Google περί ανάγκης καταπολέμησης του «κατακερματισμού» πρέπει να απορριφθούν, προκύπτει ότι η Google δεν απέδειξε ότι της ήταν αδύνατον, ελλείψει των επίμαχων όρων, να διασφαλίσει την επιβίωση του «οικοσυστήματος Android». Επομένως, ελλείψει οποιασδήποτε σχέσεως αναγκαιότητας μεταξύ, αφενός, του αποκλεισμού των μη συμβατών παρακλαδιών Android και, αφετέρου, της συμβατότητας εντός του οικοσυστήματος Android, η οποία αποτελεί, άλλωστε, τον σκοπό που επιδιώκεται με τις AFO, η Google αβασίμως υποστηρίζει ότι η Επιτροπή όφειλε να διενεργήσει στάθμιση μεταξύ, αφενός, των θετικών για τον ανταγωνισμό αποτελεσμάτων των AFO εντός του οικοσυστήματος Android, τα οποία απορρέουν, για τους μετέχοντες στο εν λόγω οικοσύστημα, από τα πλεονεκτήματα της συμβατότητας, και αφετέρου, των περιορισμών του ανταγωνισμού, οι οποίοι εκδηλώνονται εκτός του οικοσυστήματος αυτού και οι οποίοι κρίθηκε ότι συγκροτούν τη δεύτερη κατάχρηση.

4.      Συμπέρασμα σχετικά με την εκτίμηση του τετάρτου λόγου ακυρώσεως

892    Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι ο αντίθετος προς τον ανταγωνισμό χαρακτήρας του αποκλεισμού των μη συμβατών παρακλαδιών Android από την αγορά μέσω των AFA πρέπει να θεωρηθεί αποδεδειγμένος. Η εν λόγω συμπεριφορά στέρησε τους δυνητικούς ή υφιστάμενους ανταγωνιστές της Google από κάθε διέξοδο προς την αγορά, ενίσχυσε τη δεσπόζουσα θέση της Google στις αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης και αποτέλεσε τροχοπέδη για την καινοτομία. Εξάλλου, η Google δεν απέδειξε ούτε ότι ο αποκλεισμός των μη συμβατών παρακλαδιών Android που απορρέει από τις AFA ανταποκρινόταν σε θεμιτό σκοπό ούτε ότι ο αποκλεισμός αυτός συνεπαγόταν θετικά για τον ανταγωνισμό αποτελέσματα που μπορούν να αποδοθούν στην εν λόγω επιχείρηση.

893    Από τα ανωτέρω επίσης προκύπτει ότι η Επιτροπή, αντιθέτως προς ό,τι ισχυρίζεται η Google, έλαβε δεόντως υπόψη το σχετικό οικονομικό και νομικό πλαίσιο και τα συγκεκριμένα αποτελέσματα που προκάλεσε η δεύτερη κατάχρηση. Ως εκ τούτου, έχοντας αποδείξει επαρκώς την ύπαρξη των επίμαχων περιορισμών και των αποτελεσμάτων τους επί του ανταγωνισμού, η Επιτροπή δεν ήταν υποχρεωμένη, σε αντίθεση με την άποψη της Google και των παρεμβαινόντων υπέρ αυτής, να προβεί, επιπροσθέτως, σε ανάλυση αντίστροφου σεναρίου με σκοπό να εκτιμήσει τις υποθετικές συνέπειες που θα μπορούσαν να παρατηρηθούν, ελλείψει της δεύτερης κατάχρησης, στις αγορές των καταστημάτων εφαρμογών Android, των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, στις οποίες διαπιστώθηκε η εν λόγω κατάχρηση, καθώς και στην αγορά των ΛΣ με άδεια χρήσης, στα οποία επίσης κατέχει δεσπόζουσα θέση η Google.

894    Συνεπώς, ο τέταρτος λόγος ακυρώσεως πρέπει να απορριφθεί.

ΣΤ.    Επί του πέμπτου λόγου ακυρώσεως, ο οποίος αφορά προσβολή των δικαιωμάτων άμυνας

895    Με τον πέμπτο λόγο ακυρώσεως, ο οποίος αποτελείται από δύο σκέλη, η Google ισχυρίζεται ότι η Επιτροπή προσέβαλε τα δικαιώματα άμυνάς της, μην τηρώντας, αφενός μεν, το δικαίωμα ακροάσεως, αφετέρου δε, το δικαίωμα προσβάσεως στον φάκελο. Κατά την άποψή της, οι εν λόγω διαδικαστικές πλημμέλειες καθιστούν μη νόμιμα τα πορίσματα της προσβαλλομένης αποφάσεως και δικαιολογούν την ακύρωσή της. Καταρχάς, πρέπει να εξεταστεί το δεύτερο σκέλος του υπό κρίση λόγου ακυρώσεως.

1.      Επί του δευτέρου σκέλους του πέμπτου λόγου ακυρώσεως, το οποίο αφορά την προσβολή του δικαιώματος προσβάσεως στον φάκελο

α)      Επιχειρήματα των διαδίκων

896    H Google ισχυρίζεται ότι το περιεχόμενο των σημειωμάτων που αφορούν τις συναντήσεις που είχε η Επιτροπή με τρίτους σχετικά με το αντικείμενο της έρευνας είναι ανεπαρκές και δεν καθιστά δυνατή τη διασφάλιση των δικαιωμάτων άμυνας ή, τουλάχιστον, την τήρηση της αρχής της χρηστής διοίκησης. Τα εν λόγω σημειώματα έχουν συνταχθεί εκ των υστέρων, σε ορισμένες περιπτώσεις μετά πάροδο πολλών ετών από την επίμαχη συνάντηση. Μόνον 3 από τα 35 σημειώματα που υποβλήθηκαν σχετικώς μπορούν να θεωρηθούν πλήρη. Τα λοιπά 32 είναι πολύ σύντομα και συνοπτικά σε σχέση με ό,τι προβλέπει για τις ακροάσεις τρίτων το άρθρο 19, παράγραφος 1, του κανονισμού 1/2003, ιδίως λαμβανομένης υπόψη της αποφάσεως της 6ης Σεπτεμβρίου 2018, Intel κατά Επιτροπής (C-413/14 P, EU:C:2018:632).

897    Ειδικότερα, η Google επικρίνει την ανεπάρκεια των διαβιβασθέντων στοιχείων όσον αφορά τις συναντήσεις με το αρμόδιο για τα ζητήματα ανταγωνισμού μέλος της Επιτροπής ή με μέλος του γραφείου του, καθώς και την ανωνυμοποίηση ορισμένων ονομαστικών δεδομένων.

898    Λόγω του συνοπτικού χαρακτήρα των διαβιβασθέντων σημειωμάτων, η Google υποστηρίζει ότι δεν δύναται να προσδιορίσει το περιεχόμενο των συζητήσεων που έλαβαν χώρα μεταξύ της Επιτροπής και των τρίτων των οποίων έγινε ακρόαση, καθώς και τη φύση των πληροφοριών που παρασχέθηκαν στο πλαίσιο αυτό. Κατά την άποψή της, η εν λόγω παραβίαση των δικαιωμάτων άμυνας είναι ουσιώδης, ειδικότερα, όσον αφορά τις ακροάσεις των προγραμματιστών εφαρμογών, κατά τις οποίες αυτοί είναι πιθανό να προέβησαν σε απαλλακτικές δηλώσεις που δεν καταγράφηκαν στα σημειώματα που διαβίβασε η Επιτροπή.

899    Η Επιτροπή αμφισβητεί τη βασιμότητα του επιχειρήματος αυτού.

900    Προκαταρκτικώς, υποστηρίζει ότι υποχρεούται να συντάσσει πλήρη πρακτικά της συναντήσεως με τρίτο μόνον εάν η συνάντηση αποτελεί «ακρόαση» κατά την έννοια του άρθρου 19 του κανονισμού 1/2003, δηλαδή συνάντηση με αντικείμενο τη συγκέντρωση στοιχείων σχετικών με την έρευνα. Για τις λοιπές περιπτώσεις, η Επιτροπή είναι απλώς και μόνον υποχρεωμένη να συντάσσει σύντομα σημειώματα όσον αφορά, αφενός, κάθε αποδεικτικό στοιχείο προσκομιζόμενο κατά την επίμαχη συνάντηση, το οποίο προτίθεται να χρησιμοποιήσει στην απόφασή της, και αφετέρου, κάθε πιθανώς ευνοϊκό αποδεικτικό στοιχείο που προσκομίζεται με την ίδια ευκαιρία, το οποίο η υπό έρευνα επιχείρηση θα μπορούσε να επικαλεστεί για την αντίκρουση των συμπερασμάτων της Επιτροπής.

901    Στο πλαίσιο αυτό, η Επιτροπή ισχυρίζεται ότι οι συναντήσεις με το αρμόδιο για τα ζητήματα ανταγωνισμού μέλος της Επιτροπής και με μέλος του γραφείου του δεν είχαν αντικείμενο τη συγκέντρωση στοιχείων σχετικών με το αντικείμενο της έρευνας.

902    Όσον αφορά τα σημειώματα που αφορούν άλλες συναντήσεις, η Επιτροπή υποστηρίζει ότι παρέσχε επαρκείς πληροφορίες σχετικά με τον χρόνο και τον τρόπο συντάξεως των εν λόγω σημειωμάτων, και ειδικότερα όσον αφορά τους λόγους για τους οποίους παραλείφθηκαν ορισμένα ονομαστικά δεδομένα.

β)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

903    Με το δεύτερο σκέλος του πέμπτου λόγου ακυρώσεως, η Google προσάπτει κατ’ ουσίαν στην Επιτροπή ότι δεν της διαβίβασε σημειώματα σχετικά με τις συναντήσεις με τρίτους βάσει των οποίων να μπορεί να αντιληφθεί το περιεχόμενο των συζητήσεων που διεξήχθησαν, καθώς και τη φύση των πληροφοριών που παρασχέθηκαν επί των θεμάτων που συζητήθηκαν κατά τη διάρκεια των συναντήσεων αυτών, και συνακόλουθα, να ασκήσει κατ’ ορθό τρόπο τα σχετικά δικαιώματα άμυνας.

904    Πράγματι, από την προσβαλλόμενη απόφαση προκύπτει ότι, στις 15 Σεπτεμβρίου 2017, κατόπιν της αποφάσεως της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής (C-413/14 P, EU:C:2017:632), η Google ζήτησε να λάβει το σύνολο των κρίσιμων εγγράφων που αφορούσαν τις συναντήσεις που είχε η Επιτροπή με τρίτους (βλ. αιτιολογική σκέψη 30 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Η Επιτροπή απάντησε στο αίτημα αυτό στις 28 Φεβρουαρίου 2018 (βλ. αιτιολογικές σκέψεις 33 και 63 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

905    Από την προσβαλλόμενη απόφαση επίσης προκύπτει ότι, μετά τη διαβίβαση των εγγράφων αυτών, η Επιτροπή ανέφερε ότι δεν διαθέτει άλλα έγγραφα σχετικά με τις συναντήσεις αυτές, είτε αυτές έλαβαν χώρα δια ζώσης είτε τηλεφωνικώς (βλ. αιτιολογική σκέψη 64 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Η αναφορά αυτή δεν τίθεται εν αμφιβόλω από κανένα στοιχείο της δικογραφίας της υπό κρίση υποθέσεως.

906    Εκ προοιμίου, υπενθυμίζεται ότι τα δικαιώματα άμυνας είναι θεμελιώδη δικαιώματα τα οποία αποτελούν αναπόσπαστο μέρος των γενικών αρχών του δικαίου, την τήρηση των οποίων διασφαλίζουν το Γενικό Δικαστήριο και το Δικαστήριο (πρβλ. απόφαση της 25ης Οκτωβρίου 2011, Solvay κατά Επιτροπής (C-109/10 P, EU:C:2011:686, σκέψη 52).

907    Επίσης, η Επιτροπή οφείλει, κατ’ εφαρμογήν της αρχής της χρηστής διοίκησης, να μεριμνά ώστε οι εσωτερικοί κανόνες της να σέβονται τα δικαιώματα άμυνας.

908    Στο πλαίσιο του δικαίου του ανταγωνισμού, ο σεβασμός των δικαιωμάτων άμυνας συνεπάγεται την παροχή στον λήπτη αποφάσεως με την οποία βεβαιώνεται ότι αυτός παρέβη τους κανόνες του ανταγωνισμού, δυνατότητας, κατά τη διάρκεια της διοικητικής διαδικασίας, να καταστήσει λυσιτελώς γνωστή την άποψή του σχετικά με το υποστατό και τον κρίσιμο χαρακτήρα των πραγματικών περιστατικών και περιστάσεων των οποίων γίνεται επίκληση καθώς και σχετικά με τα έγγραφα που έλαβε υπόψη η Επιτροπή για να στηρίξει την εκτίμησή της ότι συντρέχει μια τέτοια παράβαση (αποφάσεις της 25ης Οκτωβρίου 2011, Solvay κατά Επιτροπής, C-109/10 P, EU:C:2011:686, σκέψη 53, και της 25ης Μαρτίου 2021, Deutsche Telekom κατά Επιτροπής, C-152/19 P, EU:C:2021:238, σκέψη 106).

909    Απόρροια της αρχής του σεβασμού των δικαιωμάτων άμυνας, το δικαίωμα προσβάσεως στον φάκελο συνεπάγεται ότι η Επιτροπή υποχρεούται να παρέχει στην ενδιαφερόμενη επιχείρηση τη δυνατότητα εξετάσεως του συνόλου των περιλαμβανόμενων στον φάκελο έρευνας εγγράφων τα οποία ενδέχεται να είναι λυσιτελή για την άμυνά της. Στα έγγραφα αυτά συγκαταλέγονται τόσο τα ενοχοποιητικά όσο και τα απαλλακτικά στοιχεία, εξαιρουμένων των επιχειρηματικών απορρήτων άλλων επιχειρήσεων, των εσωτερικών εγγράφων της Επιτροπής και άλλων εμπιστευτικών πληροφοριών (αποφάσεις της 7ης Ιανουαρίου 2004, Aalborg Portland κ.λπ. κατά Επιτροπής, C-204/00 P, C‑205/00 P, C-211/00 P, C-213/00 P, C-217/00 P και C-219/00 P, EU:C:2004:6, σκέψη 68, και της 12ης Ιουλίου 2011, Toshiba κατά Επιτροπής, T-113/07, EU:T:2011:343, σκέψη 41).

910    Επίσης, υπενθυμίζεται ότι το άρθρο 19, παράγραφος 1, του κανονισμού 1/2003, στο οποίο αναφέρεται η Google, αποτελεί τη νομική βάση δυνάμει της οποίας η Επιτροπή δύναται να διενεργεί ακροάσεις φυσικών ή νομικών προσώπων στο πλαίσιο έρευνας (απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψη 86).

911    Από το ίδιο το γράμμα του άρθρου 19, παράγραφος 1, του κανονισμού 1/2003 προκύπτει ότι η διάταξη αυτή ισχύει για κάθε ακρόαση που αποσκοπεί στη συλλογή στοιχείων σχετικών με το αντικείμενο της έρευνας. Ειδικότερα, ούτε από το γράμμα ούτε από τον σκοπό της διάταξης αυτής προκύπτει κάποιο στοιχείο που να οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο νομοθέτης θέλησε να εξαιρέσει ορισμένες ακροάσεις από το πεδίο εφαρμογής της εν λόγω διατάξεως (απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψεις 84 και 87).

912    Όταν διενεργεί ακρόαση βάσει του άρθρου 19 του κανονισμού 1/2003, με σκοπό τη συλλογή στοιχείων σχετικών με το αντικείμενο της έρευνας, η Επιτροπή υπέχει υποχρέωση να καταγράφει, με όποιον τρόπο επιλέξει, κάθε τέτοια ακρόαση. Προς τούτο, η Επιτροπή δεν αρκεί να προβαίνει σε συνοπτική παράθεση των θεμάτων που συζητήθηκαν κατά την ακρόαση. Πρέπει να είναι σε θέση να παράσχει ένδειξη για το περιεχόμενο των συζητήσεων που διεξήχθησαν κατά την ακρόαση αυτή, και ιδίως για τη φύση των στοιχείων που προσκομίστηκαν κατά την ακρόαση επί των συζητηθέντων θεμάτων (πρβλ. απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψεις 91 και 92).

913    Τέλος, πρέπει να επισημανθεί ότι, κατά πάγια νομολογία, προσβάλλονται τα δικαιώματα άμυνας οσάκις υφίσταται το ενδεχόμενο, λόγω διαδικαστικής πλημμέλειας εκ μέρους της Επιτροπής, η κινηθείσα από αυτήν διοικητική διαδικασία να είχε καταλήξει πιθανώς σε διαφορετικό αποτέλεσμα. Η προσφεύγουσα επιχείρηση αποδεικνύει ότι έλαβε χώρα παρόμοια προσβολή εφόσον αποδείξει επαρκώς, όχι ότι η απόφαση της Επιτροπής θα είχε διαφορετικό περιεχόμενο, αλλά ότι η ίδια θα μπορούσε να υποστηρίξει καλύτερα την άμυνά της ελλείψει της διαδικαστικής πλημμέλειας (αποφάσεις της 2ας Οκτωβρίου 2003, Thyssen Stahl κατά Επιτροπής, C-194/99 P, EU:C:2003:527, σκέψη 31, και της 13ης Δεκεμβρίου 2018, Deutsche Telekom κατά Επιτροπής, T-827/14, EU:T:2018:930, σκέψη 129). Το ζήτημα του σεβασμού των δικαιωμάτων άμυνας εκ μέρους της Επιτροπής πρέπει να εκτιμάται σε συνάρτηση με τις πραγματικές και νομικές περιστάσεις της συγκεκριμένης υποθέσεως (πρβλ. απόφαση της 18ης Ιουνίου 2020, Επιτροπή κατά RQ, C-831/18 P, EU:C:2020:481, σκέψη 107).

914    Λαμβανομένων ακριβώς υπόψη των ως άνω αρχών πρέπει να εξεταστούν τα επιχειρήματα των διαδίκων σχετικά με το δεύτερο σκέλος του πέμπτου λόγου ακυρώσεως.

915    Κατά πρώτον, όσον αφορά το ζήτημα του κατά πόσον τα σημειώματα σχετικά με τις συναντήσεις με τρίτους αφορούν στο σύνολό τους ακροάσεις κατά την έννοια το άρθρου 19 του κανονισμού 1/2003, πρέπει να επισημανθεί ότι, απαντώντας σε ερώτηση του Γενικού Δικαστηρίου κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, η Επιτροπή αναγνώρισε, με δήλωση που καταχωρίστηκε στα πρακτικά συζητήσεως, ότι 33 από τα 35 σημειώματα που διαβιβάσθηκαν στην Google αφορούσαν ακροάσεις κατά την έννοια της διατάξεως αυτής.

916    Επομένως, μόνο για δύο από τις 35 συναντήσεις που αφορούν τα διαβιβασθέντα στην Google σημειώματα, ήτοι για τις συναντήσεις στις οποίες παρέστη το αρμόδιο για τα ζητήματα ανταγωνισμού μέλος της Επιτροπής ή μέλος του γραφείου του, η Επιτροπή αμφισβητεί τον χαρακτηρισμό τους ως ακροάσεως κατά την έννοια του άρθρου 19 του κανονισμού 1/2003. Ο λόγος για την αμφισβήτηση αυτή είναι ότι αντικείμενο των εν λόγω συναντήσεων δεν ήταν η συγκέντρωση πληροφοριών σχετικών με το αντικείμενο της έρευνας.

917    Εντούτοις, αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Επιτροπή, πρέπει να γίνει δεκτό, εν προκειμένω, ότι οι δύο αυτές συναντήσεις επίσης αποτελούν ακροάσεις κατά την έννοια του άρθρου 19 του κανονισμού 1/2003. Συγκεκριμένα, από την ανάγνωση των σημειωμάτων που διαβιβάσθηκαν από την Επιτροπή σχετικά με τις εν λόγω συναντήσεις, σαφώς προκύπτει ότι αυτές αντιστοιχούν σε ακροάσεις αποσκοπούσες στη συλλογή στοιχείων σχετικών με το αντικείμενο της έρευνας.

918    Συγκεκριμένα, από το πρώτο εκ των εν λόγω σημειωμάτων προκύπτει ότι, κατά την ακρόαση που έλαβε χώρα στις 2 Ιουλίου 2015, μια επιχείρηση του τομέα εξέθεσε στην Επιτροπή τις απόψεις της σχετικά με τις πλατφόρμες κινητών συσκευών, συμπεριλαμβανομένου του Android, καθώς και σχετικά με το ανταγωνιστικό περιβάλλον εντός του οποίου αναπτύσσονται οι εφαρμογές και οι υπηρεσίες της.

919    Ομοίως, από το δεύτερο εκ των σημειωμάτων αυτών προκύπτει ότι, κατά την ακρόαση που έλαβε χώρα στις 27 Σεπτεμβρίου 2017, η ADA εξέθεσε στην Επιτροπή τις απόψεις της σχετικά με την έρευνα που οδήγησε στην έκδοση της προσβαλλομένης αποφάσεως, ιδίως όσον αφορά τις AFA, καθώς και τις προτεινόμενες λύσεις για την αντιμετώπιση των διαπιστωθέντων προβλημάτων του ανταγωνισμού. Στο εν λόγω σημείωμα επισημαίνεται επίσης ότι η ADA επιβεβαίωσε στην Επιτροπή ότι το σύνολο όσων κατέθεσε η ADA κατά την ακρόαση αυτή είχαν ήδη εκτεθεί προς αυτήν με τα έγγραφα που της είχαν υποβληθεί.

920    Κατά συνέπεια, το γεγονός ότι οι ακροάσεις των τρίτων που διενήργησε η Επιτροπή έλαβαν τη μορφή συναντήσεων με το αρμόδιο για τα ζητήματα ανταγωνισμού μέλος της Επιτροπής ή με μέλος του γραφείου του δεν τις εξαιρεί από το πεδίο εφαρμογής του άρθρο 19 του κανονισμού 1/2003, δεδομένου ότι οι συναντήσεις αυτές αποσκοπούν στη συλλογή στοιχείων σχετικών με το αντικείμενο της έρευνας.

921    Κατά δεύτερον, όσον αφορά το νομότυπο, κατ’ άρθρο 19 του κανονισμού 1/2003, των σημειωμάτων σχετικά με τις ακροάσεις τρίτων που διεξήγαγε η Επιτροπή με σκοπό τη συλλογή στοιχείων σχετικών με το αντικείμενο της έρευνας, επισημαίνεται ότι η Google ισχυρίζεται, κατ’ ουσίαν, ότι τα σημειώματα αυτά είναι και όψιμα και ελλιπή.

922    Όσον αφορά τον όψιμο χαρακτήρα, διαπιστώνεται ότι από τα 35 σημειώματα που υποβλήθηκαν στο Γενικό Δικαστήριο σε παράρτημα του δικογράφου της προσφυγής, μόνον τρία αφορούν ακροάσεις που διεξήχθησαν μετά την έκδοση της αποφάσεως της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632). Πρόκειται για δύο ακροάσεις της ADA που έλαβαν χώρα στις 18 και 27 Σεπτεμβρίου 2017 και για μία ακρόαση του ΕΓΕΚ που έλαβε χώρα στις 20 Δεκεμβρίου 2017. Οι λοιπές 32 ακροάσεις διεξήχθησαν μεταξύ 30 Μαΐου 2013 και 26 Ιουλίου 2017, εκ των οποίων 21 ακροάσεις, ειδικότερα, μεταξύ 2013 και 2015.

923    Η καθυστέρηση στη διαβίβαση ορισμένων εκ των σημειωμάτων αυτών, και ιδίως εκείνων που οριστικοποιήθηκαν μετά πάροδο πολλών ετών από την επίμαχη ακρόαση, οφείλεται, εν προκειμένω, στις ιδιαίτερες περιστάσεις της υπό κρίση υποθέσεως.

924    Συγκεκριμένα, καταρχάς, από τη δικογραφία προκύπτει ότι στις 2 Σεπτεμβρίου 2016, η Google είχε ζητήσει από την Επιτροπή να της κοινοποιήσει σημειώματα στα οποία να παρατίθεται το πλήρες περιεχόμενο των συζητήσεων που διεξήχθησαν μεταξύ της Επιτροπής και των τρίτων όσον αφορά το αντικείμενο της έρευνας. Στην από 22 Σεπτεμβρίου 2016 απάντησή της, η Επιτροπή ανέφερε ότι απορρίπτει το αίτημα αυτό, επικαλούμενη σχετικώς τη νομολογία του Γενικού Δικαστηρίου προ της αποφάσεως του Δικαστηρίου της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632), και ειδικότερα, μεταξύ άλλων, την απόφαση της 12ης Ιουνίου 2014, Intel κατά Επιτροπής, (T-286/09, EU:T:2014:547, σκέψη 619 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

925    Από τη δικογραφία προκύπτει επίσης ότι, στις 15 Σεπτεμβρίου 2017, η Google επανυπέβαλε το αίτημά της, επικαλούμενη, επί τη ευκαιρία, την έκδοση της αποφάσεως της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632) και τις διευκρινίσεις που παρασχέθηκαν με την απόφαση αυτή σχετικά με την έννοια της ακροάσεως με σκοπό τη συλλογή στοιχείων σχετικών με το αντικείμενο της έρευνας.

926    Απαντώντας στο αίτημα αυτό, η Επιτροπή ανέφερε, στις 28 Φεβρουαρίου 2018, ότι επικοινώνησε με όλους τους τρίτους με τους οποίους είχε συναντήσεις, προκειμένου να λάβει τη συμφωνία τους επί του περιεχομένου των συζητήσεων όπως είχαν καταγραφεί στα σημειώματα που τους αφορούσαν. Επομένως, τα εν λόγω σημειώματα πράγματι οριστικοποιήθηκαν, όσον αφορά τα 32 σημειώματα που αφορούν τις ακροάσεις που έλαβαν χώρα πριν από την έκδοση της αποφάσεως της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632), μετά το υποβληθέν στις 15 Σεπτεμβρίου 2017 αίτημα της Google.

927    Ελλείψει καταγραφής, στον κατάλληλο χρόνο, των δηλώσεων στις οποίες προέβησαν οι τρίτοι κατά τη διάρκεια των ακροάσεων, η Επιτροπή υποχρεώθηκε, επομένως, όπως εκθέτει ο σύμβουλος ακροάσεων στην από 30 Απριλίου 2018 επιστολή του απαντώντας σε ερώτημα της Google σχετικά με τη διεκπεραίωση των αιτημάτων της για πρόσβαση στον φάκελο, να συντάξει λεπτομερέστερα σημειώματα, μνημονεύοντας, όπου αυτό ήταν δυνατό, τα σχετικά έγγραφα που είχαν ήδη κοινοποιηθεί στην Google ή παραθέτοντας όσο το δυνατόν πιστότερα τα ανακαλούμενα στη μνήμη των παρόντων στις ακροάσεις προσώπων, όταν τέτοια έγγραφα δεν μπορούσαν να προσδιοριστούν.

928    Ωστόσο, όπως υποστηρίζει η Google, ορισμένα εκ των σημειωμάτων που της διαβιβάσθηκαν συντάχθηκαν όχι αμέσως ή λίγο μετά, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις πολλά έτη μετά την επίμαχη συνάντηση. Ως εκ τούτου, πρέπει να γίνει δεκτό ότι η διαβίβαση μεγάλου μέρους των σημειωμάτων που αφορούσαν τις συναντήσεις με τρίτους υπήρξε όψιμη.

929    Όσον αφορά τον ελλιπή χαρακτήρα, επισημαίνεται ότι η Google θεωρεί ότι μόνον 3 από τα 35 σημειώματα που της διαβίβασε η Επιτροπή πληρούν τους όρους που προβλέπει το άρθρο 19, παράγραφος 1 του κανονισμού 1/2003 για τις ακροάσεις που αποσκοπούν στη συλλογή στοιχείων σχετικών με το αντικείμενο της έρευνας. Πρόκειται για τα σημειώματα που αφορούν την ακρόαση επιχείρησης του τομέα, της 26ης Ιανουαρίου 2015, την ακρόαση επιχείρησης της οποίας η επωνυμία δεν γνωστοποιήθηκε στην Google, της 28ης Μαΐου 2015, και την ακρόαση της ADA, της 18ης Σεπτεμβρίου 2017.

930    Όσον αφορά τα λοιπά 32 σημειώματα, πρέπει να γίνει δεκτό, όπως υποστηρίζει η Google, ότι αυτά είναι υπερβολικά συνοπτικά για να συνιστούν καταγραφή ακροάσεως προς συλλογή στοιχείων σχετικών με το αντικείμενο της έρευνας σύμφωνα με τα προβλεπόμενα από το άρθρο 19, παράγραφος 1, του κανονισμού 1/2003. Ειδικότερα, έστω και αν τα σημειώματα αυτά παρέχουν τη δυνατότητα να προσδιοριστεί το γενικό περιεχόμενο των συζητήσεων που διεξήχθησαν κατά τις ακροάσεις αυτές, εντούτοις, παραμένουν, αυτά καθεαυτά, υπερβολικά ασαφή και όχι επαρκώς λεπτομερή όσον αφορά το ακριβές περιεχόμενο των εν λόγω συζητήσεων και τη φύση των πληροφοριών που παρείχαν οι τρίτοι κατά τη διάρκεια των ακροάσεων αυτών.

931    Επομένως, λαμβανομένου υπόψη και του όψιμου χαρακτήρα που επισημάνθηκε ανωτέρω, πρέπει να γίνει δεκτό ότι, όπως υποστηρίζει η Google, τα 32 επίμαχα σημειώματα που διαβιβάστηκαν τον Φεβρουάριο του 2018 είναι υπερβολικά συνοπτικά. Η εκ των υστέρων ανασύσταση του περιεχομένου των ακροάσεων των τρίτων που διεξήγαγε η Επιτροπή με σκοπό τη συγκέντρωση στοιχείων σχετικών με το αντικείμενο της έρευνας ή οι επακόλουθες παραπομπές σε προγενέστερα ή μεταγενέστερα έγγραφα περιλαμβανόμενα στον φάκελο έρευνας όσον αφορά τις ακροάσεις, δεν επαρκούν, συνεπώς, για να θεραπεύσουν την έλλειψη προσήκουσας καταγραφής.

932    Από τα προεκτεθέντα προκύπτει ότι μεγάλο μέρος των σημειωμάτων που διαβιβάσθηκαν από την Επιτροπή στις 28 Φεβρουαρίου 2018 είναι υπερβολικά όψιμα και υπερβολικά συνοπτικά για να μπορούν να συνιστούν καταγραφή ακροάσεως κατά την έννοια που προβλέπει το άρθρο 19, παράγραφος 1, του κανονισμού 1/2003.

933    Στο μέλλον, θα ήταν σκόπιμο και κατάλληλο η καταγραφή κάθε ακροάσεως τρίτου από την Επιτροπή προς τον σκοπό συλλογής στοιχείων σχετικών με το αντικείμενο έρευνας να πραγματοποιείται ή να επαληθεύεται κατά τη διεξαγωγή της εν λόγω ακροάσεως ή λίγο μετά από αυτήν, προκειμένου να περιλαμβάνεται στον φάκελο το συντομότερο δυνατόν, ώστε να μπορεί ο ελεγχόμενος, στον κατάλληλο χρόνο, να λάβει γνώση αυτών με σκοπό την άσκηση των δικαιωμάτων άμυνας.

934    Κατά τρίτον, όσον αφορά τις συνέπειες που συνεπάγονται οι διαδικαστικές πλημμέλειες σχετικά με την καταγραφή των ακροάσεων τρίτων κατά τα προβλεπόμενα από το άρθρο 19, παράγραφος 1, του κανονισμού 1/2003, πρέπει να κριθεί εάν, λαμβανομένων υπόψη των συγκεκριμένων πραγματικών και νομικών περιστάσεων της υπό κρίση υποθέσεως, η Google απέδειξε επαρκώς ότι θα μπορούσε να υποστηρίξει καλύτερα την άμυνά της ελλείψει των πλημμελειών αυτών. Συγκεκριμένα, ελλείψει τέτοιας αποδείξεως, δεν μπορεί να γίνει δεκτή η ύπαρξη προσβολής των δικαιωμάτων άμυνας.

935    Τέτοια απόδειξη υπάρχει όταν το περιεχόμενο των μη γνωστοποιηθέντων αποδεικτικών στοιχείων ούτε προσδιορίζεται ούτε μπορεί να προσδιοριστεί. Στην περίπτωση αυτή, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι η επιχείρηση φέρει το ανυπέρβλητο βάρος αποδείξεως του περιεχομένου του εγγράφου, και ειδικότερα της υπάρξεως ή μη των μη γνωστοποιηθέντων ενοχοποιητικών ή απαλλακτικών αποδεικτικών στοιχείων. Επομένως, η επιχείρηση μπορεί να περιοριστεί στην αναφορά απλώς και μόνον της πιθανότητας τα μη γνωστοποιηθέντα στοιχεία να ήταν χρήσιμα για την άμυνά της (πρβλ. απόφαση της 25ης Οκτωβρίου 2011, Solvay κατά Επιτροπής, C-110/10 P, EU:C:2011:687, σκέψεις 59 έως 62).

936    Αντιθέτως, όταν το περιεχόμενο των αποδεικτικών στοιχείων στα οποία περιορίστηκε η πρόσβαση προσδιορίζεται ή μπορεί να προσδιοριστεί, η επιχείρηση δεν μπορεί να απαλλαγεί από την υποχρέωση να αποδείξει ότι δεν είχε πρόσβαση σε ενοχοποιητικά ή απαλλακτικά αποδεικτικά στοιχεία καθώς και τις συνέπειες που συνεπάγεται το γεγονός αυτό για την άσκηση των δικαιωμάτων άμυνας της επιχείρησης αυτής. Τούτο ισχύει και στην περίπτωση που η επιχείρηση διαθέτει ισχυρές ενδείξεις για τους συντάκτες, καθώς και για τη φύση και το περιεχόμενο των εγγράφων τα οποία δεν της γνωστοποιήθηκαν (πρβλ. προτάσεις της γενικής εισαγγελέα J. Kokott στην υπόθεση Solvay κατά Επιτροπής, C-110/10 P, EU:C:2011:257, σημείο 37).

937    Σε περίπτωση μη γνωστοποιηθέντων αποδεικτικών ενοχοποιητικών στοιχείων, η ενδιαφερόμενη επιχείρηση οφείλει να αποδείξει ότι η διαδικασία θα μπορούσε να καταλήξει σε διαφορετικό αποτέλεσμα εάν τα εν λόγω ενοχοποιητικά αποδεικτικά στοιχεία είχαν γνωστοποιηθεί (πρβλ. αποφάσεις της 7ης Ιανουαρίου 2004, Aalborg Portland κ.λπ. κατά Επιτροπής, C-204/00 P, C-205/00 P, C-211/00 P, C‑213/00 P, C-217/00 P και C-219/00 P, EU:C:2004:6, σκέψεις 71 και 73, και της 12ης Ιουλίου 2011, Toshiba κατά Επιτροπής, T-113/07, EU:T:2011:343, σκέψη 46).

938    Όσον αφορά τα απαλλακτικά αποδεικτικά στοιχεία, η ενδιαφερόμενη επιχείρηση οφείλει να αποδείξει ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τα στοιχεία αυτά για την άμυνά της, υπό την έννοια ότι, αν είχε τη δυνατότητα να στηριχθεί σε αυτά κατά τη διοικητική διαδικασία, θα μπορούσε να επικαλεστεί στοιχεία που δεν θα συμφωνούσαν με τα συμπεράσματα στα οποία είχε καταλήξει στο στάδιο αυτό η Επιτροπή και, ως εκ τούτου, θα μπορούσε ενδεχομένως να επηρεάσει, καθ’ οιονδήποτε τρόπο, τις εκτιμήσεις που διατύπωσε η Επιτροπή στην απόφασή της. Επομένως, η ενδιαφερόμενη επιχείρηση πρέπει να αποδείξει, αφενός, ότι δεν είχε πρόσβαση σε ορισμένα απαλλακτικά αποδεικτικά στοιχεία και, αφετέρου, ότι μπορούσε να χρησιμοποιήσει τα στοιχεία αυτά για την άμυνά της (απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψεις 97 και 98).

939    Στην υπό κρίση περίπτωση, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι η Google δεν αποδεικνύει επαρκώς ότι, ελλείψει των διαδικαστικών πλημμελειών που επισημάνθηκαν ανωτέρω, όσον αφορά τον όψιμο και ελλιπή χαρακτήρα των διαβιβασθέντων σημειωμάτων που αυτή αμφισβητεί, θα μπορούσε να υποστηρίξει καλύτερα την άμυνά της.

940    Συναφώς, η Google περιορίζεται στη γενική αναφορά ότι η πιστή απομαγνητοφώνηση του περιεχομένου των διαμειφθέντων με τους τρίτους κατά την ακρόασή τους θα της είχε παράσχει διευκρινίσεις και στοιχεία γενικότερου πλαισίου ως προς τα έγγραφα που περιλαμβάνονται στον φάκελο της έρευνας και στα οποία στηρίχθηκε η Επιτροπή.

941    Πρώτον, όσον αφορά τη δυνατότητα να προσδιοριστεί εκ των υστέρων αν υπήρξαν μη γνωστοποιηθέντα αποδεικτικά στοιχεία, υπενθυμίζεται ότι, ελλείψει καταγραφών των ακροάσεων, η Επιτροπή κατέβαλε ωστόσο προσπάθειες για την ανασύσταση του περιεχομένου τους, προκειμένου να παρασχεθεί στην Google η δυνατότητα να ασκήσει τα δικαιώματά της άμυνας.

942    Ειδικότερα, πρέπει να επισημανθεί ότι, στις παρατηρήσεις που διατύπωσε στις 28 Φεβρουαρίου 2018 απαντώντας στο αίτημα της Google, η Επιτροπή ανέφερε, αφενός, ότι ουδόλως χρησιμοποίησε τα διαβιβασθέντα σημειώματα ως ενοχοποιητικά αποδεικτικά στοιχεία είτε στην ανακοίνωση αιτιάσεων είτε στην πρώτη έκθεση πραγματικών περιστατικών, και αφετέρου, ότι παρέσχε στην Google το σύνολο των δυνητικώς απαλλακτικών στοιχείων που προσκομίστηκαν κατά τη διάρκεια εκάστης εκ των συναντήσεων αυτών, ώστε να μπορέσουν να χρησιμοποιηθούν για την άμυνα της Google.

943    Από την εξέταση της προσβαλλομένης αποφάσεως και της δικογραφίας που ετέθη υπόψη του Γενικού Δικαστηρίου στο πλαίσιο της παρούσας διαδικασίας, δεν προκύπτουν στοιχεία ικανά να θέσουν εν αμφιβόλω τις σχετικές διαβεβαιώσεις της Επιτροπής.  

944    Δεύτερον, διαπιστώνεται ότι, σε 26 από τα 32 σημειώματα που η Google αμφισβητεί ως ελλιπή επισημαίνεται ότι το περιεχόμενο των συζητήσεων που διεξήχθησαν κατά τις εν λόγω ακροάσεις περιλαμβάνεται εξ ολοκλήρου σε συγκεκριμένα έγγραφα που περιέχονται στον φάκελο έρευνας, στα οποία η Google, απαντώντας σε ερώτηση του Γενικού Δικαστηρίου, αναγνώρισε ότι είχε πρόσβαση. Επίσης, σε 24 από τα εν λόγω 26 σημειώματα επισημαίνεται ότι η Επιτροπή επαλήθευσε το περιεχόμενο του σημειώματος με τον ακροασθέντα τρίτο, γεγονός που επιβεβαιώνει τη λυσιτέλεια και την πληρότητα των γενομένων παραπομπών στα έγγραφα που περιλαμβάνονται στον φάκελο. Όσον αφορά τα δύο σημειώματα των οποίων το περιεχόμενο δεν επαληθεύθηκε με τον ακροασθέντα τρίτο, επ’ αυτών παρέχεται η εξής εξήγηση: ο πρώτος των εν λόγω τρίτων δεν υφίστατο πλέον, ενώ ο δεύτερος εξ αυτών δεν απάντησε στα επανειλημμένα αιτήματα επιβεβαίωσης που υποβλήθηκαν από την Επιτροπή.

945    Υπό τις συνθήκες αυτές, πρέπει να γίνει δεκτό ότι, παρά τις διαδικαστικές πλημμέλειες που αφορούν τις καταγραφές των ακροάσεων, η Google μπόρεσε να λάβει από την Επιτροπή ενδείξεις σχετικά με το περιεχόμενο των συζητήσεων που διεξήχθησαν κατά τις εν λόγω ακροάσεις, ειδικότερα όσον αφορά τη φύση των πληροφοριών που παρασχέθηκαν επ’ ευκαιρία των ακροάσεων αυτών επί των εκεί εξετασθέντων θεμάτων.

946    Λαμβανομένων υπόψη των ενδείξεων που παρασχέθηκαν από την Επιτροπή και των συμπερασμάτων που μπορούσαν να συναχθούν εξ αυτών για την εκτίμηση του περιεχομένου των ακροάσεων, η Google δεν προβάλλει κανέναν εμπεριστατωμένο ισχυρισμό βάσει του οποίου να μπορεί να γίνει αντιληπτό με ποιον τρόπο θα μπορούσε να υποστηρίξει καλύτερα την άμυνά της, συμπεριλαμβανομένων και των ακροάσεων με τους δύο τρίτους με τους οποίους δεν κατέστη δυνατή η επαλήθευση του περιεχομένου των αντίστοιχων σημειωμάτων.

947    Τρίτον, όσον αφορά τα υπόλοιπα έξι σημειώματα, τα οποία αναπαράγουν συνοπτικά το περιεχόμενων των διαμειφθέντων και δεν παραπέμπουν σε κανένα έγγραφο στον φάκελο της έρευνας που να καθιστά δυνατή τη συμπλήρωση του περιεχομένου του, πρέπει να επισημανθούν τα εξής.

948    Το πρώτο, κατά χρονολογική σειρά, σημείωμα αφορά ακρόαση επιχείρησης του τομέα που έλαβε χώρα στις 2 Ιουλίου 2015. Στο πλαίσιο της ακροάσεως αυτής, η εν λόγω επιχείρηση εξέθεσε στην Επιτροπή τις απόψεις της σχετικά με τις πλατφόρμες κινητών συσκευών, συμπεριλαμβανομένου του Android, καθώς και σχετικά με το ανταγωνιστικό περιβάλλον εντός του οποίου αναπτύσσονται οι εφαρμογές και οι υπηρεσίες της.

949    Μολονότι στο σημείωμα αυτό δεν γίνεται παραπομπή σε κανένα έγγραφο του φακέλου, εντούτοις, η Google μπορούσε να συσχετίσει το περιεχόμενό του με τα στοιχεία που διαβιβάσθηκαν όσον αφορά δύο άλλες ακροάσεις της ίδιας επιχείρησης επί του ίδιου θέματος, που έλαβαν χώρα στις 10 Δεκεμβρίου 2014 και στις 12 Ιανουαρίου 2016. Τα σημειώματα που διαβιβάσθηκαν στην Google όσον αφορά τις εν λόγω ακροάσεις, τα οποία επαληθεύθηκαν από τη συγκεκριμένη επιχείρηση, περιέχουν αναφορές σε έγγραφα που περιλαμβάνονται στον φάκελο της έρευνας και τα οποία αναπαράγουν το περιεχόμενο των συζητήσεων που έλαβαν χώρα επ’ ευκαιρία εκείνων των ακροάσεων, δηλαδή τόσο πριν όσο και μετά την προαναφερθείσα ακρόαση. Η θέση της συγκεκριμένης επιχείρησης στο πλαίσιο της έρευνας ήταν επομένως γνωστή στην Google.

950    Υπό τις συνθήκες αυτές, η Google δεν προβάλλει εντούτοις κανέναν εμπεριστατωμένο ισχυρισμό βάσει του οποίου να μπορεί να γίνει αντιληπτό με ποιον τρόπο θα μπορούσε να υποστηρίξει καλύτερα την άμυνά της.

951    Το δεύτερο σημείωμα αφορά ακρόαση, διενεργηθείσα στις 15 Ιουλίου 2015, ενός παρόχου ασφαλείας του οποίου η επωνυμία δεν γνωστοποιήθηκε στην Google. Όπως αναφέρει η Επιτροπή στο σημείωμά της, το οποίο επαληθεύθηκε από τη συγκεκριμένη επιχείρηση, η ακρόαση αυτή αποτέλεσε ευκαιρία για να συζητηθεί η δυναμική της αγοράς όσον αφορά το ΛΣ Android. Ωστόσο, όπως προκύπτει από το περιεχόμενο του σημειώματος αυτού, οι ανησυχίες που διατυπώθηκαν επ’ ευκαιρία της ακροάσεως αυτής αφορούσαν κυρίως τις λύσεις ασφαλείας, ήτοι μια πτυχή της έρευνας που δεν εξετάζεται στην προσβαλλόμενη απόφαση, και όχι τους επίμαχους περιορισμούς που εξετάστηκαν στο πλαίσιο των διαφόρων καταχρήσεων που ανέλυσε η Επιτροπή.

952    Ομοίως, το τρίτο σημείωμα αφορά ακρόαση, διενεργηθείσα στις 28 Οκτωβρίου 2015, ενός παρόχου υπηρεσιών πληρωμών. Με την ευκαιρία αυτή, ο εν λόγω πάροχος εξέθεσε στην Επιτροπή τις απόψεις του σχετικά με τη δυναμική της αγοράς των κινητών συσκευών και των εφαρμογών τους όσον αφορά τα συστήματα πληρωμών μέσω κινητών συσκευών. Πρόκειται και πάλι για πτυχή της έρευνας που δεν εξετάζεται στην προσβαλλόμενη απόφαση.

953    Εν πάση περιπτώσει, πέραν της μη υπάρξεως προφανούς συνδέσμου μεταξύ των ακροάσεων αυτών και των καταχρήσεων που διαπιστώνονται στην προσβαλλόμενη απόφαση, επιβάλλεται η επισήμανση ότι η Google δεν προβάλλει κανέναν εμπεριστατωμένο ισχυρισμό βάσει του οποίου να μπορεί να γίνει αντιληπτό με ποιον τρόπο θα μπορούσε να υποστηρίξει καλύτερα την άμυνά της στην υπό κρίση υπόθεση ελλείψει των διαδικαστικών πλημμελειών σχετικά με την καταγραφή των δύο αυτών συναντήσεων κατά την έννοια του άρθρου 19, παράγραφος 1, του κανονισμού 1/2003.

954    Το τέταρτο και το πέμπτο σημείωμα αφορούν δύο ακροάσεις του ΕΓΕΚ, την 1η Φεβρουαρίου και την 20ή Δεκεμβρίου 2017. Ο σκοπός των συναντήσεων αυτών ήταν, όσον αφορά το ΕΓΕΚ, να λάβει από την Επιτροπή πληροφορίες σχετικά με την πρόοδο της έρευνας. Επομένως, ο ίδιος ο σκοπός των συναντήσεων αυτών και η σύνοψή τους η οποία επαληθεύτηκε από το ΕΓΕΚ παρέχουν τη δυνατότητα να αποκλειστεί το ενδεχόμενο απόκρυψης αποδεικτικών στοιχείων εκ μέρους της Επιτροπής.

955    Το έκτο και τελευταίο σημείωμα αφορά δηλώσεις στις οποίες προέβη η ADA, οντότητα η οποία παρενέβη υπέρ της Google κατά τη διοικητική διαδικασία, επ’ ευκαιρία ακροάσεως που διεξήχθη στις 27 Σεπτεμβρίου 2017. Από το σημείωμα αυτό προκύπτει σαφώς, παρά τη γενική διατύπωσή του, ότι η ADA δεν έβλεπε κανέναν λόγο για να ζητήσει από την Google να μεταβάλει τη συμπεριφορά της. Επιπλέον, ο εκπρόσωπος της ADA επιβεβαίωσε στο εν λόγω σημείωμα ότι η συζήτηση αφορούσε στοιχεία που η ADA είχε ήδη υποβάλει στην Επιτροπή. Συναφώς, επισημαίνεται ότι η Google ουδόλως ισχυρίζεται ότι δεν είχε πρόσβαση στο σύνολο των εγγράφων του φακέλου έρευνας που διαβίβασε η ADA κατά τη διοικητική διαδικασία. Από τις περιστάσεις αυτές, σε συνδυασμό με την παράσταση της ADA, η οποία παρεμβαίνει υπέρ της Google στο πλαίσιο της υπό κρίση προσφυγής, και με την απουσία οποιουδήποτε σχετικού σχολίου εκ μέρους της, το Γενικό Δικαστήριο δύναται να αποκλείσει το ενδεχόμενο διακράτησης αποδεικτικών στοιχείων από την Επιτροπή.

956    Συναφώς, η διαλαμβανόμενη στο δικόγραφο της προσφυγής επιχειρηματολογία της Google, κατά την οποία είναι πιθανό, επ’ ευκαιρία των διαφόρων ακροάσεων προγραμματιστών εφαρμογών που διενήργησε η Επιτροπή, αυτοί να προέβησαν σε απαλλακτικές δηλώσεις οι οποίες δεν καταγράφηκαν στα διαβιβασθέντα σημειώματα, δεν είναι πειστική. Συγκεκριμένα, δεδομένης της παρεμβάσεως της ADA υπέρ της Google στο πλαίσιο της υπό κρίση προσφυγής και δεδομένων των πολλαπλών ευκαιριών που είχε η εν λόγω διάδικος, όπως και η Google, να διευκρινίσει ποιες θα μπορούσαν να είναι οι δηλώσεις αυτές που δεν καταγράφηκαν από την Επιτροπή, πρέπει να γίνει δεκτό ότι δεν αποδείχθηκε το ενδεχόμενο αυτό.

957    Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι, λαμβανομένων υπόψη των στοιχείων που έγιναν δεκτά στην προσβαλλόμενη απόφαση καθώς και των ενδείξεων που παρασχέθηκαν στην Google από την Επιτροπή κατά τη διοικητική διαδικασία, δεν μπορεί να γίνει δεκτό ότι η συνοπτική και ως επί το πλείστον καθυστερημένη σύνταξη των σημειωμάτων σχετικά με τις ακροάσεις τρίτων αποστέρησε την Google από την πρόσβαση σε αποδεικτικά στοιχεία, ενοχοποιητικά ή απαλλακτικά, τα οποία θα μπορούσαν να της παράσχουν τη δυνατότητα να υποστηρίξει καλύτερα την άμυνά της.

958    Ως εκ τούτου, η διαδικαστική πλημμέλεια που συνίσταται στην απουσία πιστής απομαγνητοφώνησης των ακροάσεων τρίτων από την Επιτροπή δεν μπορεί, υπό τις ιδιαίτερες περιστάσεις της υπό κρίση υποθέσεως, να γίνει δεκτό ότι συνεπάγεται προσβολή των δικαιωμάτων άμυνας της Google.

959    Εξάλλου, το συμπέρασμα αυτό δεν κλονίζεται από την ανωνυμία που χορήγησε η Επιτροπή σε ορισμένους τρίτους. Συγκεκριμένα, πρέπει να υπομνησθεί ότι, κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 27 του κανονισμού 1/2003, το δικαίωμα προσβάσεως στον φάκελο δεν καλύπτει τις εμπιστευτικές πληροφορίες, στις οποίες είναι δυνατόν να περιλαμβάνονται, ανάλογα με τις περιστάσεις της συγκεκριμένης υποθέσεως, προσωπικά δεδομένα των εκπροσώπων των εταιριών των οποίων γίνεται ακρόαση και η επωνυμία των ίδιων των εταιριών με σκοπό την αποφυγή τυχόν αντιποίνων. Στην προκειμένη περίπτωση, από τα στοιχεία της δικογραφίας ουδόλως προκύπτει ότι η ανωνυμία που χορηγήθηκε από την Επιτροπή και συζητήθηκε ενώπιον του συμβούλου ακροάσεων δεν ήταν απόρροια της κατάλληλης εξισορρόπησης δύο αντικρουόμενων συμφερόντων, του συμφέροντος της υπό ακρόαση επιχείρησης (και/ή των εκπροσώπων της) να εμφανιστεί ανώνυμα και του συμφέροντος της Google να λάβει επαρκείς πληροφορίες σχετικά με τα διαμειφθέντα.

960    Ομοίως, τα επιχειρήματα που αφορούν τη μη τήρηση από την Επιτροπή της αρχής της χρηστής διοίκησης, του εγχειριδίου της για τις εσωτερικές διαδικασίες καθώς και της ανακοινώσεώς της, της 20ής Οκτωβρίου 2011, πρέπει να απορριφθούν ως αλυσιτελή. Συγκεκριμένα, δεδομένου ότι το Γενικό Δικαστήριο έκρινε ανωτέρω ότι η διαδικαστική πλημμέλεια που σχετίζεται με το περιεχόμενο των επίμαχων σημειωμάτων δεν συνιστά, εν προκειμένω, προσβολή των δικαιωμάτων άμυνας της Google, η διαπίστωση πρόσθετης διαδικαστικής πλημμέλειας, έστω και αποδεδειγμένης, όσον αφορά την κατάρτιση των εν λόγω σημειωμάτων και την κοινοποίησή τους στην Google, δεν ασκεί επιρροή επί του ζητήματος αν, ελλείψει της εν λόγω διαδικαστικής πλημμέλειας, η Google θα ήταν σε θέση να υποστηρίξει καλύτερα την άμυνά της.

961    Κατά συνέπεια, το δεύτερο σκέλος πρέπει να απορριφθεί ως αβάσιμο.

2.      Επί του πρώτου σκέλους του πέμπτου λόγου ακυρώσεως, το οποίο αφορά την άρνηση ακροάσεως σχετικά με το κριτήριο AEC 

α)      Επιχειρήματα των διαδίκων

962    Η Google υποστηρίζει ότι η Επιτροπή, αντί να της απευθύνει εκθέσεις πραγματικών περιστατικών, όφειλε να εκδώσει μία ή περισσότερες συμπληρωματικές ανακοινώσεις αιτιάσεων και να της παράσχει, ως εκ τούτου, εκ νέου δικαίωμα ακροάσεως. Η ακρόαση αυτή έπρεπε να αφορά ουσιώδεις πτυχές της υποθέσεως όσον αφορά τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο και το κριτήριο AEC. Συναφώς, δεν μπορεί να γίνει δεκτό ότι η Google παραιτήθηκε από την ακρόαση στο στάδιο της ανακοινώσεως αιτιάσεων ή ότι οι εκθέσεις πραγματικών περιστατικών απλώς και μόνον αποσαφήνισαν την προσωρινή εκτίμηση που περιλαμβανόταν στην ανακοίνωση αιτιάσεων.

963    Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι η Google παραιτήθηκε από το δικαίωμα ακροάσεως μετά τη λήψη της ανακοινώσεως αιτιάσεων και ότι, δεδομένου ότι οι εκθέσεις πραγματικών περιστατικών δεν περιέχουν νέα αιτίαση, δεν όφειλε να αποστείλει συμπληρωματική ανακοίνωση αιτιάσεων. Οι εκθέσεις πραγματικών περιστατικών αφορούν συμπεριφορά σχετικά με την οποία η Google είχε ήδη τη δυνατότητα να υποβάλει τις παρατηρήσεις της. Επομένως, η Επιτροπή δεν ήταν υποχρεωμένη να παράσχει εκ νέου δικαίωμα ακροάσεως στην Google.

β)      Εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου

964    Προκαταρκτικώς, επισημαίνεται ότι, απαντώντας σε ερώτηση του Γενικού Δικαστηρίου κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, η Google αναγνώρισε ρητώς, δήλωση η οποία καταχωρίστηκε στα πρακτικά της επ’ ακροατηρίου συζητήσεως, ότι τυχόν διαπίστωση προσβολής των δικαιωμάτων άμυνάς της στο πλαίσιο του πρώτου σκέλους του πέμπτου λόγου ακυρώσεως θα μπορούσε να επιφέρει την ακύρωση μόνον του μέρους της προσβαλλομένης αποφάσεως που αφορά την κατάχρηση λόγω των RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

965    Συγκεκριμένα, το πρώτο σκέλος του πέμπτου λόγου ακυρώσεως αποτελεί τη διαδικαστική πτυχή του τρίτου λόγου ακυρώσεως, με τον οποίο η Google αμφισβητεί τη βασιμότητα των αιτιολογιών της προσβαλλομένης αποφάσεως περί του καταχρηστικού χαρακτήρα των RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Ειδικότερα, η Google ισχυρίζεται ότι η Επιτροπή προσέβαλε, κατά τη διοικητική διαδικασία, τα δικαιώματά της άμυνας, μην παρέχοντάς της τη δυνατότητα να διατυπώσει προφορικώς και στον κατάλληλο χρόνο τις απόψεις της σχετικά με ουσιώδη στοιχεία της ανταγωνιστικής ανάλυσης των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, και ιδίως σχετικά με το κριτήριο AEC.

966    Πρέπει να υπομνησθεί ότι ο σεβασμός των δικαιωμάτων άμυνας συνιστά γενική αρχή του δικαίου της Ένωσης η οποία έχει εφαρμογή όταν η διοίκηση προτίθεται να εκδώσει βλαπτική πράξη εις βάρος ενός προσώπου (απόφαση της 16ης Ιανουαρίου 2019, Επιτροπή κατά United Parcel Service, C-265/17 P, EU:C:2019:23, σκέψη 28).

967    Η αρχή αυτή αποτυπώνεται, ειδικότερα, στο άρθρο 10 του κανονισμού (ΕΚ) 773/2004 της Επιτροπής, της 7ης Απριλίου 2004, σχετικά με τη διεξαγωγή από την Επιτροπή των διαδικασιών δυνάμει των άρθρων [101] και [102 ΣΛΕΕ] (ΕΕ 2004, L 123, σ. 18 έως 24). Το άρθρο αυτό απαιτεί από την Επιτροπή, αφενός, να ενημερώνει εγγράφως την ενδιαφερόμενη επιχείρηση σχετικά με τις αιτιάσεις που διατυπώνονται εναντίον της και, αφετέρου, να παρέχει στην εν λόγω επιχείρηση τη δυνατότητα να εκθέσει εγγράφως τις απόψεις της επί των αιτιάσεων.

968    Το άρθρο 12 του κανονισμού 773/2004 διευκρινίζει επίσης ότι, με τις γραπτές παρατηρήσεις της, η επιχείρηση προς την οποία έχει αποσταλεί ανακοίνωση αιτιάσεων μπορεί να ζητήσει από την Επιτροπή τη διεξαγωγή ακροάσεως προκειμένου να μπορέσει αναπτύξει προφορικά τα επιχειρήματά της.

969    Στην υπό κρίση περίπτωση, στην από 23 Δεκεμβρίου 2016 απάντησή της επί της ανακοινώσεως αιτιάσεων, η Google ανέφερε ότι αρνήθηκε το δικαίωμά της σε ακρόαση («We therefore declined our right to such a hearing»). Στην απάντηση αυτή, η Google ανέφερε, κατ’ ουσίαν, ότι δεν διέθετε χρόνο για να προετοιμαστεί λυσιτελώς για ακρόαση στις εγκαταστάσεις της Επιτροπής, και δη εντός πιεστικών προθεσμιών.

970    Πιο συγκεκριμένα, η Google επισήμανε ότι, εξαιτίας της παραλαβής, λιγότερο από τρεις εβδομάδες πριν από την καταληκτική ημερομηνία αποστολής των παρατηρήσεών της επί της ανακοινώσεως αιτιάσεων η οποία είχε οριστεί για τις 23 Δεκεμβρίου 2016, περίπου 60 εγγράφων του φακέλου της έρευνας, καθώς και, μία ημέρα πριν από την καταληκτική ημερομηνία, δύο εγγράφων, εκ των οποίων το ένα ιδιαιτέρως σημαντικό σχετικά με την προεγκατάσταση ανταγωνιστικής υπηρεσίας γενικής αναζήτησης σε συσκευές Android, δεν ήταν σε θέση να συζητήσει εγκαίρως τη σκοπιμότητα ενδεχόμενης ακροάσεως. Κατά την Google, η παραίτηση από το δικαίωμά της σε ακρόαση ήταν επιβεβλημένη κατά μείζονα λόγο διότι ο σύμβουλος ακροάσεων της είχε αναφέρει ότι η ακρόαση θα διεξαγόταν περί τα τέλη του μηνός Ιανουαρίου 2017, καταλείποντας στην Google και στους συμβούλους της περιθώριο ενός μόνον μηνός προκειμένου να προετοιμαστούν για την ακρόαση, και μάλιστα κατά τη διάρκεια μιας περιόδου με έντονη δραστηριότητα.

971    Συνεπώς, ανεξαρτήτως των δυσκολιών που η Google αναφέρει ότι αντιμετώπιζε για να αποφασίσει, σε αυτό το ιδιαίτερο πλαίσιο και στο συγκεκριμένο στάδιο της έρευνας, σχετικά με τη χρησιμότητα διεξαγωγής ακροάσεως, η Google δεν μπορεί να προσάψει στην Επιτροπή ότι δεν διενήργησε ακρόαση κατόπιν της ανακοινώσεως αιτιάσεων.

972    Κατά συνέπεια, τίθεται το ζήτημα του κατά πόσον η Google, αφού αρνήθηκε το δικαίωμά της σε ακρόαση στις 23 Δεκεμβρίου 2016 με την απάντησή της επί της ανακοινώσεως αιτιάσεων, μπορούσε να επικαλεστεί την ανάγκη τηρήσεως των δικαιωμάτων άμυνας ώστε να μπορέσει να επιτύχει τον Μάιο του 2018, ήτοι δεκαέξι μήνες αργότερα, τη διεξαγωγή ακροάσεως από την Επιτροπή.

973    Συγκεκριμένα, από τις ουσιαστικές διατάξεις σχετικά με την άσκηση των δικαιωμάτων άμυνας, όπως ισχύουν, προκύπτει ότι μια επιχείρηση μπορεί, βάσει του άρθρου 12 του κανονισμού 773/2004, να αποκτήσει δικαίωμα νέας ακροάσεως, στην περίπτωση που η Επιτροπή εκδώσει συμπληρωματική ανακοίνωση αιτιάσεων.

974    Πράγματι, από το άρθρο 11 του κανονισμού 773/2004 προκύπτει ότι, στις αποφάσεις της, η Επιτροπή ασχολείται μόνο με τις αιτιάσεις ως προς τις οποίες η ενδιαφερόμενη επιχείρηση είχε τη δυνατότητα να διατυπώσει τις παρατηρήσεις της. Επομένως, μια νέα αιτίαση απαιτεί να παρασχεθεί εκ νέου στην ενδιαφερόμενη επιχείρηση η δυνατότητα να διατυπώσει τις γραπτές παρατηρήσεις της και να ζητήσει τη διεξαγωγή ακροάσεως ώστε να μπορέσει να αναπτύξει τα επιχειρήματά της.

975    Στην προκειμένη περίπτωση, ωστόσο, μεταξύ της απάντησης επί της ανακοινώσεως αιτιάσεως της 23ης Δεκεμβρίου 2016 και της προσβαλλομένης αποφάσεως της 18ης Ιουλίου 2018, η Επιτροπή δεν εξέδωσε συμπληρωματική ανακοίνωση αιτιάσεων. Πέραν των διαφόρων μέτρων που ελήφθησαν από την Επιτροπή μετά την απάντηση επί της ανακοινώσεως αιτιάσεως προκειμένου να παρασχεθεί στην Google πρόσβαση στον φάκελο, και ιδίως στα αποδεικτικά στοιχεία που αποκτήθηκαν στη συνέχεια, η Επιτροπή επέλεξε να αποστείλει στην Google εκθέσεις πραγματικών περιστατικών.

976    Συγκεκριμένα, η Επιτροπή απέστειλε στην Google δύο εκθέσεις πραγματικών περιστατικών, τη μία στις 31 Αυγούστου 2017 και την έτερη στις 11 Απριλίου 2018, επί των οποίων η Google είχε τη δυνατότητα να υποβάλει τις γραπτές παρατηρήσεις της, αντιστοίχως, στις 23 Οκτωβρίου 2017 και στις 7 Μαΐου 2018. Η διαδικασία αυτή απέκλειε, κατά την άποψη της Επιτροπής, κάθε δικαίωμα της Google να ζητήσει τη διεξαγωγή νέας ακροάσεως, αποτέλεσε δε τη βάση για την απόρριψη από τον σύμβουλο ακροάσεων, στις 18 Μαΐου 2018, του σχετικού αιτήματος που υπέβαλε η Google στις 7 Μαΐου 2018.

977    Συναφώς, υπενθυμίζεται ότι η ανακοίνωση αιτιάσεων συνιστά διαδικαστικά πράξη προπαρασκευαστική σε σχέση με την απόφαση που συνιστά την κατάληξη της διοικητικής διαδικασίας. Κατά συνέπεια, μέχρι την έκδοση τελικής αποφάσεως, η Επιτροπή μπορεί, ενόψει ιδίως των γραπτών ή προφορικών παρατηρήσεων των μερών, είτε να εγκαταλείψει ορισμένες ή ακόμη και όλες τις αιτιάσεις που αρχικά διατύπωσε κατ’ αυτών και να μεταβάλει έτσι τη θέση της υπέρ των ως άνω μερών είτε, αντιθέτως, να αποφασίσει να προσθέσει νέες αιτιάσεις, υπό την προϋπόθεση ότι θα παράσχει στις ενδιαφερόμενες επιχειρήσεις τη δυνατότητα να διατυπώσουν συναφώς την άποψή τους (απόφαση της 27ης Ιουνίου 2012, Microsoft κατά Επιτροπής, T-167/08, EU:T:2012:323, σκέψη 184).

978    Η ανακοίνωση συμπληρωματικών αιτιάσεων προς τους ενδιαφερομένους καθίσταται αναγκαία μόνο στην περίπτωση που το αποτέλεσμα των ερευνών οδηγεί την Επιτροπή στον καταλογισμό νέων πραγματικών περιστατικών στις επιχειρήσεις ή στην αισθητή τροποποίηση των στοιχείων που αποδεικνύουν τις αμφισβητούμενες παραβάσεις και όχι όταν η Επιτροπή επιτελεί το καθήκον της περί άρσεως των αιτιάσεων που, ενόψει των απαντήσεων στην ανακοίνωση αιτιάσεων, αποδείχθηκαν αβάσιμες (βλ. απόφαση της 27ης Ιουνίου 2012, Microsoft κατά Επιτροπής, T-167/08, EU:T:2012:323, σκέψη 191 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

979    Αντιθέτως, σύμφωνα με την παράγραφο 111 της ανακοινώσεως της Επιτροπής της 20ής Οκτωβρίου 2011, σχετικά με τις βέλτιστες πρακτικές για τη διεξαγωγή των διαδικασιών που αφορούν τα άρθρα 101 και 102 της ΣΛΕΕ (ΕΕ 2011, C 308, σ. 6), η οποία είναι δεσμευτική για την Επιτροπή, η έκδοση απλής εκθέσεως πραγματικών περιστατικών δικαιολογείται μόνο στην περίπτωση που η Επιτροπή επιθυμεί να στηριχθεί σε νέα αποδεικτικά στοιχεία τα οποία ενισχύουν τις αιτιάσεις που έχουν ήδη στοιχειοθετηθεί στην ανακοίνωση αιτιάσεων. Προς τον σκοπό της τηρήσεως της αρχής της προηγούμενης ακροάσεως, η Επιτροπή γνωστοποιεί στην επιχείρηση της οποίας οι πρακτικές αποτελούν αντικείμενο της έρευνας τα νέα αυτά στοιχεία και λαμβάνει, εντός προθεσμίας που ορίζει, τις γραπτές παρατηρήσεις της. Η παράγραφος 111 της εν λόγω ανακοινώσεως της Επιτροπής ουδόλως μνημονεύει τη δυνατότητα διατυπώσεως και προφορικών παρατηρήσεων.

980    Επομένως, το Γενικό Δικαστήριο οφείλει να εξακριβώσει ότι η επιλογή της Επιτροπής να συντάξει εκθέσεις πραγματικών περιστατικών, καθώς και η επακόλουθη απόφαση του συμβούλου ακροάσεων να αρνηθεί στην Google τη διεξαγωγή ακροάσεως ώστε να της παρασχεθεί η δυνατότητα να αναπτύξει προφορικώς τις παρατηρήσεις της επί των νέων αποδεικτικών στοιχείων που επικαλέστηκε η Επιτροπή, δεν συνιστούν προσβολή των δικαιωμάτων άμυνας της επιχειρήσεως αυτής στο πλαίσιο διαδικασίας διαπιστώσεως παραβάσεως που κατατείνει στην επιβολή κυρώσεως για κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης.

981    Στην προκειμένη περίπτωση, μολονότι οι εκθέσεις πραγματικών περιστατικών δεν προσθέτουν ρητώς καμία αιτίαση σε αυτές που περιλαμβάνονται στην ανακοίνωση αιτιάσεων, καθόσον εξακολουθούν να αφορούν τις καταχρηστικές πρακτικές που η Επιτροπή προσδιόρισε στην εν λόγω ανακοίνωση, εντούτοις, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι, στην πραγματικότητα, οι εκθέσεις πραγματικών περιστατικών συμπληρώνουν ουσιωδώς το περιεχόμενο και το εύρος της αιτιάσεως που αφορά τον καταχρηστικό χαρακτήρα των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, η οποία δεν τεκμηριωνόταν επαρκώς στην ανακοίνωση αιτιάσεων και, επομένως, τροποποιούν σε σημαντικό βαθμό τα αποδεικτικά στοιχεία των αμφισβητούμενων παραβάσεων.

982    Τούτο αφορά, ιδίως, το κριτήριο AEC, το οποίο, στην προκειμένη περίπτωση, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά την εκτίμηση από την Επιτροπή της ικανότητας των RSA ανά χαρτοφυλάκιο να επιφέρουν τον αποκλεισμό των εξίσου αποτελεσματικών ανταγωνιστών από την αγορά (πρβλ. απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής, C-413/14 P, EU:C:2017:632, σκέψη 143).

983    Συγκεκριμένα, ενώ τα σημεία 718 έως 722 της ανακοινώσεως αιτιάσεων περιείχαν συνοπτική μόνον ανάλυση της ικανότητας ενός ανταγωνιστή να ισοσταθμίσει τις πληρωμές που καταβάλλει η Google δυνάμει των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, μόλις με τις εκθέσεις πραγματικών περιστατικών, εκ των οποίων η τελευταία απεστάλη τρεις μήνες πριν από την έκδοση της προσβαλλομένης αποφάσεως, μπόρεσε η Google να λάβει πλήρη γνώση του κριτηρίου και της συλλογιστικής που επέλεξε, εν προκειμένω, η Επιτροπή. Η ποσοτική ανάλυση της ικανότητας των ανταγωνιστών να ισοσταθμίσουν τις πληρωμές της Google δυνάμει των RSA ανά χαρτοφυλάκιο που περιλαμβάνεται στην ανακοίνωση αιτιάσεων δεν μπορούσε να γίνει αντιληπτή παρά μόνον υπό το πρίσμα της συνδυασμένης ανάγνωσης της πρώτης και της δεύτερης εκθέσεως πραγματικών περιστατικών.

984    Εκδοθείσα οκτώ μήνες μετά την ανακοίνωση αιτιάσεων, η πρώτη έκθεση πραγματικών περιστατικών τεκμηριώνει την ποσοτική ανάλυση τροποποιώντας ριζικά την προσέγγιση που είχε υιοθετηθεί προσωρινά στην ανακοίνωση αιτιάσεων.

985    Στην ανακοίνωση αιτιάσεων, η Επιτροπή στήριζε το σύνολο της αναλύσεώς της σε δύο άξονες, ήτοι στην αδυναμία ενός ανταγωνιστή να αποκτήσει μερίδιο επί των αιτημάτων αναζήτησης σε κινητές συσκευές μεγαλύτερο του 5 %, λαμβανομένου υπόψη του ποσοστού επί των αιτημάτων αναζήτησης που είχε κατακτήσει κατά την περίοδο 2012-2015 η Google, και στην προβαλλόμενη υποχρέωση, βάσει των MADA, μη ορισμού ανταγωνιστικής μηχανής αναζήτησης ως προεπιλεγμένης σε τρίτο πρόγραμμα περιήγησης.

986    Ωστόσο, στην πρώτη έκθεση πραγματικών περιστατικών, η Επιτροπή σχετικοποίησε την υποχρέωση, βάσει των MADA, περί ορισμού των υπηρεσιών αναζήτησης της Google ως προεπιλεγμένων σε τρίτα προγράμματα περιήγησης. Επίσης, η Επιτροπή διατύπωσε για πρώτη φορά την υποθετική εκτίμηση, που εκτίθεται στην αιτιολογική σκέψη 1234 της προσβαλλομένης αποφάσεως, ότι ένας τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός με την Google ανταγωνιστής δεν θα μπορούσε να διεκδικήσει στις κινητές συσκευές περισσότερο από το 12 % των αιτημάτων γενικής αναζήτησης. Με βάση τη νέα αυτή παραδοχή, η Επιτροπή εκτίμησε ότι μια ανταγωνιστική του Google Search εφαρμογή μπορούσε να κατακτήσει, το πολύ, μόνο [0-10] % των αιτημάτων αναζήτησης που υποβάλλονται από τους χρήστες μέσω του Google Search.

987    Η πρώτη έκθεση πραγματικών περιστατικών τροποποιεί ριζικά την προσέγγιση που υιοθετήθηκε προσωρινά στην ανακοίνωση των αιτιάσεων κατά μείζονα λόγο διότι η Επιτροπή καταλήγει, ως προς το ζήτημα της ικανότητας ενός ανταγωνιστή να ισοσταθμίσει τις πληρωμές της Google βάσει των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, σε αποτέλεσμα προδήλως διαφοροποιημένο σε σχέση με αυτό που είχε αναφέρει αρχικώς.

988    Ενώ στην ανακοίνωση αιτιάσεων, η Επιτροπή σημείωνε ότι ένας ανταγωνιστής όφειλε, σε κάθε περίπτωση, να κατανείμει το σύνολο των διαφημιστικών του εσόδων για να ισοσταθμίσει, και όχι για να υπερκεράσει, τις πληρωμές της Google, εντούτοις, στην έκθεση πραγματικών περιστατικών, η Επιτροπή ανέφερε ότι ένας ανταγωνιστής θα μπορούσε, αν οριζόταν ως προεπιλεγμένος σε τρίτο πρόγραμμα περιήγησης, να ισοσταθμίσει ή ακόμη και να υπερκεράσει τις πλέον συνήθεις πληρωμές της Google χωρίς να υποχρεωθεί να κατανείμει το σύνολο των εσόδων του.

989    Εκδοθείσα οκτώ μήνες μετά την πρώτη έκθεση πραγματικών περιστατικών και τρεις μήνες πριν από την προσβαλλόμενη απόφαση, η δεύτερη έκθεση πραγματικών περιστατικών επέφερε επίσης σημαντικές διορθώσεις στην ανάλυση που περιλαμβανόταν στην πρώτη έκθεση πραγματικών περιστατικών και, ακόμη περισσότερο, στην ανακοίνωση αιτιάσεων.

990    Πρώτον, αφού έλαβε πληροφορίες από την Google σχετικά με τρέχουσες πτυχές της ανακοινώσεως αιτιάσεων, η Επιτροπή απέκλεισε την πιθανότητα ένας ανταγωνιστής να θελήσει να κατανείμει διαφημιστικά έσοδα από αιτήματα αναζήτησης που υποβάλλονται μέσω της αρχικής σελίδας της μηχανής αναζήτησης, καθόσον ούτε η ίδια η Google προέβαινε σε κατανομή των εν λόγω εσόδων.

991    Δεύτερον, η Επιτροπή εισήγαγε δύο νέες μεταβλητές στο κριτήριο AEC, ήτοι την αδυναμία ενός ανταγωνιστή να επιτύχει την προεγκατάσταση της δικής του εφαρμογής γενικής αναζήτησης στο σύνολο των κινητών συσκευών του χαρτοφυλακίου ενός ΚΠΕ ή ενός ΦΕΚΔ και την υποχρέωση ενός ανταγωνιστή να αντισταθμίσει τη ζημία που θα υφίσταντο οι εν λόγω ΚΠΕ και ΦΕΚΔ, λαμβανομένων υπόψη των εσόδων από κινητές συσκευές που είναι ήδη σε κυκλοφορία και καλύπτονται από RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Τα δύο αυτά σημεία είναι καθοριστικής σημασίας, καθόσον παρέχουν στην Επιτροπή τη δυνατότητα να εκτιμήσει ως περιορισμένη την ικανότητα ενός ανταγωνιστή να ισοσταθμίσει τις πληρωμές της Google σε περίπτωση που οι ανταγωνιστικές υπηρεσίες αναζήτησης ορίζονταν επίσης ως προεπιλεγμένες σε τρίτο πρόγραμμα περιήγησης.

992    Τρίτον, η Επιτροπή προσέθεσε ορισμένα οικονομικά δεδομένα σχετικά με την Google, τα οποία έλαβε όχι από εκείνη, αλλά από έναν ΚΠΕ. Τούτο αφορά τις λεγόμενες «λειτουργικές» δαπάνες, ανερχόμενες αριθμητικά σε ποσοστό [10-20] %, τις οποίες η Επιτροπή μνημονεύει για πρώτη φορά στη δεύτερη έκθεση πραγματικών περιστατικών, θεωρώντας ότι βαρύνουν έναν ανταγωνιστή που είναι υποθετικώς τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικός με την Google. Πάντως, το δεδομένο αυτό εξακολουθεί να αμφισβητεί η Google ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου, τόσο ως προς το ύψος του όσο και ως προς την κατηγορία των δαπανών που είναι κρίσιμες για την εφαρμογή του κριτηρίου AEC.

993    Η Επιτροπή δεν μπορεί να ισχυριστεί συναφώς ότι η Google, με τις παρατηρήσεις της επί της πρώτης εκθέσεως πραγματικών περιστατικών, συγκατατέθηκε στη συνεκτίμηση των δεδομένων αυτών. Η Google αναφέρει μόνον, όσον αφορά τη συλλογιστική της Επιτροπής σχετικά με τις RSA ανά συσκευή, και όχι ανά χαρτοφυλάκιο, ότι τα κατανεμόμενα ποσοστά εσόδων αντιστοιχούν σε ακαθάριστα ποσά και ότι τα ποσοστά αυτά μειώνονται κατά [10-20] %, χωρίς ωστόσο να διευκρινίζει τη φύση της μειώσεως αυτής. Εν πάση περιπτώσει, η Επιτροπή, η οποία φέρει το βάρος αποδείξεως των προσαπτόμενων αποτελεσμάτων αποκλεισμού, ουδόλως προσπάθησε να συγκρίνει τα εν λόγω δεδομένα με τα δεδομένα που θα μπορούσε να είχε λάβει απευθείας από την Google.

994    Ομοίως, αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Επιτροπή στο υπόμνημα αντικρούσεως, οι δηλώσεις ενός ΚΠΕ καθώς και τα στοιχεία που περιέχονται στα έγγραφα που υποβλήθηκαν από τον ίδιο, δεν αξιοποιήθηκαν μόνο για την ανάλυση των RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Συγκεκριμένα, τα στοιχεία αυτά χρησίμευσαν για τη συμπλήρωση της αναλύσεως της Επιτροπής σε σχέση με τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο, πράγμα που καταδεικνύεται από απλή ανάγνωση της δεύτερης εκθέσεως πραγματικών περιστατικών.

995    Κατόπιν των ανωτέρω, πρέπει να γίνει δεκτό ότι η Επιτροπή, γνωστοποιώντας μόλις στο στάδιο της δεύτερης εκθέσεως πραγματικών περιστατικών τα δεδομένα που σκόπευε να λάβει υπόψη για την εφαρμογή του κριτηρίου AEC, μετέβαλε ουσιωδώς το περιεχόμενο της αιτιάσεως που αφορούσε τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο.

996    Η ανακοίνωση αιτιάσεων πράγματι δεν μπορεί να θεωρηθεί επαρκώς τεκμηριωμένη ως προς το κρίσιμο αυτό ζήτημα της ανταγωνιστικής ανάλυσης των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, ώστε να μπορούσε να είναι χρήσιμη για την Google μια ακρόαση που επρόκειτο να διεξαχθεί στις αρχές του 2017. Μόλις με τη δεύτερη έκθεση πραγματικών περιστατικών, η οποία απεστάλη τον Απρίλιο του 2018, ήτοι τρεις μήνες πριν από την έκδοση της προσβαλλομένης αποφάσεως, τεκμηριώθηκε επαρκώς η ανακοίνωση αιτιάσεων και μπόρεσε, ως εκ τούτου, η Google να λάβει γνώση των κύριων και καθοριστικών πτυχών του κριτηρίου AEC που έλαβε υπόψη η Επιτροπή. Επίσης, στο συγκεκριμένο αυτό πλαίσιο, η Επιτροπή, η οποία δεν υφίστατο καμία χρονική πίεση, όφειλε να εκδώσει συμπληρωματική ανακοίνωση αιτιάσεων.

997    Αποστέλλοντας, αντί συμπληρωματικής ανακοινώσεως αιτιάσεων, δύο εκθέσεις πραγματικών περιστατικών και μην εγκρίνοντας τη διεξαγωγή ακροάσεως επί των παρατηρήσεων που υποβλήθηκαν σε απάντηση αυτών των δύο εκθέσεων πραγματικών περιστατικών, η Επιτροπή καταστρατήγησε το δικαίωμα της Google να μπορέσει να αναπτύξει προφορικά τα επιχειρήματά της επί των παρατηρήσεων αυτών και προσέβαλε τα δικαιώματα άμυνας της εν λόγω επιχειρήσεως.

998    Ειδικότερα, λαμβανομένης υπόψη της σημασίας της διεξαγωγής ακροάσεως, στο πλαίσιο διαδικασίας διαπιστώσεως παραβάσεως που κατατείνει στην επιβολή κυρώσεως για κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης, η παράλειψη της ακροάσεως αυτής αναγκαίως πλήττει την εν λόγω διαδικασία, τούτο δε ανεξαρτήτως της απόδειξης από την Google ότι η παράλειψη αυτή επηρέασε, εις βάρος της, την εξέλιξη της διαδικασίας και το περιεχόμενο της προσβαλλομένης αποφάσεως (πρβλ. απόφαση της 21ης Σεπτεμβρίου 2017, Feralpi κατά Επιτροπής, C-85/15 P, EU:C:2017:709, σκέψεις 45 έως 47).

999    Επιπλέον, εν πάση περιπτώσει, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι, λαμβανομένης υπόψη της φύσεως του κριτηρίου AEC καθώς και της σημασίας που απέδωσε στο εν λόγω κριτήριο η Επιτροπή για την εκτίμηση της ικανότητας των RSA ανά χαρτοφυλάκιο να επιφέρουν τον αποκλεισμό εξίσου αποτελεσματικών ανταγωνιστών, θα ήταν ευχερέστερο για την Google να αναπτύξει προφορικά τις παρατηρήσεις της σχετικά με τη σύλληψη του κριτηρίου αυτού, για το οποίο προσκομίζει, ως παράρτημα του δικογράφου της προσφυγής, μια εναλλακτική εκδοχή που καταρτίσθηκε μετά την έκδοση της προσβαλλομένης αποφάσεως από γραφείο οικονομολόγων και η οποία οδηγεί σε διαφορετικό αποτέλεσμα.

1000 Η διαπίστωση αυτή δεν κλονίζεται από το γεγονός ότι η Επιτροπή παρείχε στη Google τη δυνατότητα να υποβάλει εγγράφως τις παρατηρήσεις της επί της πρώτης και της δεύτερης εκθέσεως πραγματικών περιστατικών. Μολονότι η αρχή της ακροάσεως τηρήθηκε μέσω της έγγραφης διαδικασίας, εντούτοις, η Επιτροπή δεν κατέβαλε καμία προσπάθεια ώστε να παράσχει στην Google τη δυνατότητα να αναπτύξει προφορικά τις παρατηρήσεις της, όπως θα είχε απαιτηθεί σε περίπτωση εκδόσεως συμπληρωματικής ανακοινώσεως αιτιάσεων.

1001 Η σημασία μιας τέτοιας προφορικής συζήτησης καταδεικνύεται, για παράδειγμα, στο ζήτημα του κόστους που έπρεπε να ληφθεί υπόψη για τη διαμόρφωση του κριτηρίου AEC. Συγκεκριμένα, ως προς το σημείο αυτό, το κόστος που η Επιτροπή θεώρησε ότι βάρυνε την Google ελήφθη από έγγραφα υποβληθέντα εκ μέρους ενός ΚΠΕ, τα οποία δεν επιβεβαιώθηκαν μέσω αιτήματος παροχής πληροφοριών προς την κύρια ενδιαφερόμενη. Κατ’ ουσίαν, η Επιτροπή παρεξέκλινε από τις δικές της κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με τις καταχρηστικές πρακτικές αποκλεισμού, κατά τις οποίες, «[ε]άν διατίθενται [αξιόπιστα στοιχεία], η Επιτροπή θα χρησιμοποιεί τις πληροφορίες για το κόστος της ίδιας της δεσπόζουσας επιχείρησης».

1002 Συνεπώς, μέσω της ακροάσεως η Google θα είχε τη δυνατότητα να παράσχει διευκρινίσεις στην Επιτροπή ώστε να αρθούν, σε πιο πρώιμο στάδιο, ορισμένες ασάφειες σχετικά με τη διαμόρφωση του κριτηρίου AEC, καθώς και να συζητήσει απευθείας σχετικά με το ζήτημα αυτό με την Επιτροπή. Πράγματι, η διεξαγωγή ακροάσεως θα είχε οδηγήσει την Επιτροπή σε ολοκληρωμένη ανταλλαγή επιχειρημάτων με την Google με σκοπό την προσήκουσα οριοθέτηση των ζητημάτων διαφωνίας, τόσο πραγματικών όσο και νομικών. Η σημασία της διεξαγωγής ακροάσεως καθίσταται ακόμη πιο εμφανής στην υπό κρίση υπόθεση, καθόσον οι προβληθέντες με την υπό κρίση προσφυγή ισχυρισμοί της Google οδηγούν, ως εκ της βασιμότητάς τους, στην αποδοχή από το Γενικό Δικαστήριο του τρίτου λόγου της προσφυγής.

1003 Επίσης, λαμβανομένων υπόψη των δυσχερειών που εγγενώς ενέχει η διαμόρφωση του κριτηρίου AEC, σε περίπτωση διεξαγωγής ακροάσεως, η Google θα είχε την ευκαιρία να υποστηρίξει καλύτερα την άμυνά της και να πείσει την Επιτροπή για την ανάγκη να προβεί σε επαναξιολόγηση διαφόρων σημείων της αναλύσεώς της.

1004 Ως εκ τούτου, παρέχοντας στην Google τη δυνατότητα να αναπτύξει προφορικά τα επιχειρήματά της σχετικά με τις ουσιώδεις μεταβολές που επέφερε η Επιτροπή ως προς τα χρησιμοποιούμενα αποδεικτικά στοιχεία για τη διαπίστωση του καταχρηστικού χαρακτήρα των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, η Επιτροπή θα μπορούσε να βελτιώσει την ανάλυσή της.

1005 Κατά συνέπεια, πρέπει να γίνει δεκτό το πρώτο σκέλος του πέμπτου λόγου ακυρώσεως και να ακυρωθεί, και για τον λόγο αυτόν, η προσβαλλόμενη απόφαση καθόσον χαρακτηρίζει τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο ως καταχρηστικές.

Ζ.      Επί των συνεπειών της εξετάσεως των πέντε πρώτων λόγων ακυρώσεως και επί του έκτου λόγου ακυρώσεως

1006 Η Google παρατηρεί ότι η προσβαλλόμενη απόφαση επιβάλλει το μεγαλύτερο πρόστιμο που έχει ποτέ επιβληθεί από αρχή ανταγωνισμού στην Ευρώπη, ήτοι 4 342 865,00 ευρώ.

1007 Ανεξαρτήτως του ποσού αυτού, ο κατασταλτικός και αποτρεπτικός σκοπός των προστίμων που επιβάλλονται από την Επιτροπή ως κύρωση για παράβαση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ υποχρεώνει το Γενικό Δικαστήριο να διασφαλίζει, ως αμερόληπτο και ανεξάρτητο δικαστήριο, την αποτελεσματικότητα του δικαιώματος πραγματικής προσφυγής που κατοχυρώνεται από το άρθρο 47 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων όταν αποφαίνεται επί προσφυγής ασκούμενης κατά κυρώσεως που επιβάλλεται από διοικητική αρχή η οποία ασκεί και ερευνητικά καθήκοντα.

1008 Με την υπό κρίση προσφυγή, η Google ζητεί, αφενός, την ακύρωση της προσβαλλομένης αποφάσεως και, αφετέρου, επικουρικώς, τη διαγραφή ή τη μείωση του προστίμου στο πλαίσιο της πλήρους δικαιοδοσίας που διαθέτει το Γενικό Δικαστήριο.

1009 Κατόπιν της εξετάσεως των πέντε πρώτων λόγων ακυρώσεως, επιβάλλεται να εκτιμηθούν οι συνέπειες των προεκτεθέντων συμπερασμάτων επί της προσβαλλομένης αποφάσεως. Στο μέτρο που οι συνέπειες αυτές επηρεάζουν το πρόστιμο, επιβάλλεται επίσης να διευκρινισθεί κατά πόσον το Γενικό Δικαστήριο θα λάβει υπόψη για την εκτίμησή του, βάσει της πλήρους δικαιοδοσίας του, την επιχειρηματολογία που προβάλλεται με τον έκτο λόγο ακυρώσεως, ο οποίος αφορά διάφορα στοιχεία που συνεκτιμήθηκαν για τον υπολογισμό του προστίμου.

1.      Διάρθρωση των πέντε πρώτων λόγων ακυρώσεως σε σχέση με τον έκτο λόγο ακυρώσεως που αφορά το πρόστιμο

1010 Με τον έκτο λόγο ακυρώσεως, ο οποίος αποτελείται από τρία σκέλη, η Google επισημαίνει ότι, ακόμη και αν το Γενικό Δικαστήριο, παρά τα αντιθέτως προβαλλόμενα με τους πέντε πρώτους λόγους ακυρώσεως επιχειρήματα, επικυρώσει τις διαπιστώσεις της προσβαλλομένης αποφάσεως σχετικά με την τέλεση παραβάσεως του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, εντούτοις, τρία σφάλματα επιβάλλουν τη διαγραφή ή τη σημαντική μείωση του προστίμου. Επομένως, λόγω των σφαλμάτων αυτών, το πρόστιμο πρέπει να διαγραφεί, άλλως δε και επικουρικώς, το Γενικό Δικαστήριο πρέπει να ασκήσει την πλήρη δικαιοδοσία του για να μειώσει σημαντικά το ποσό του προστίμου.

1011 Στο πλαίσιο αυτό, η Google υποστηρίζει, πρώτον, ότι δεν διέπραξε την παράβαση ούτε εκ προθέσεως ούτε εξ αμελείας, δεύτερον, ότι η προσβαλλόμενη απόφαση παραβιάζει την αρχή της αναλογικότητας και, τρίτον, ότι ενέχει σημαντικά σφάλματα υπολογισμού υπό το πρίσμα της εκ μέρους της Επιτροπής εφαρμογής των κατευθυντήριων γραμμών της. Συναφώς, η Google υποστηρίζει ότι η Επιτροπή προέβη σε εσφαλμένο υπολογισμό της σχετικής αξίας πωλήσεων, εφάρμοσε εσφαλμένο πολλαπλασιαστικό συντελεστή σοβαρότητας, προσέθεσε αδικαιολόγητο επιπλέον ποσό προστίμου και δεν έλαβε υπόψη διάφορες ελαφρυντικές περιστάσεις, μεταξύ των οποίων η περιορισμένη διάρκεια ορισμένων συμπεριφορών.

1012 Η Επιτροπή αμφισβητεί την ορθότητα της επιχειρηματολογίας αυτής. Υποστηρίζει ότι στην προσβαλλόμενη απόφαση το ποσό του προστίμου καθορίστηκε σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές και ότι το ποσό αυτό αντιστοιχεί στη σοβαρότητα και στη διάρκεια της ενιαίας και διαρκούς παραβάσεως.

1013 Από τα προεκτεθέντα προκύπτει ότι, μολονότι η επιχειρηματολογία που διατυπώνεται στο πλαίσιο του έκτου λόγου ακυρώσεως στηρίζεται στην παραδοχή ότι το Γενικό Δικαστήριο θα επικυρώσει την ανάλυση της Επιτροπής η οποία αμφισβητείται με τους πέντε πρώτους λόγους ακυρώσεως, εντούτοις, η επιχειρηματολογία αυτή περιλαμβάνει ορισμένο αριθμό αιτιάσεων τις οποίες είναι δυνατόν να εξετάσει, εν προκειμένω, το Γενικό Δικαστήριο όταν ασκήσει, αυτοτελώς, την πλήρη δικαιοδοσία του.

1014 Για τον λόγο αυτό, στο μέτρο που τούτο κριθεί κατάλληλο και σκόπιμο, θα δοθεί απάντηση στις αιτιάσεις αυτές στο πλαίσιο της εξετάσεως που ακολουθεί.

2.      Συμπεράσματα σχετικά με την παράβαση κατόπιν της εξετάσεως των πέντε πρώτων λόγων ακυρώσεως

1015 Από την εξέταση του πρώτου, του δευτέρου και του τέταρτου λόγου ακυρώσεως, όσον αφορά τα ουσιαστικά ζητήματα, και του δευτέρου σκέλους του πέμπτου λόγου ακυρώσεως, όσον αφορά τα διαδικαστικά ζητήματα, προκύπτει ότι η Επιτροπή απέδειξε τον καταχρηστικό χαρακτήρα της πρώτης και δεύτερης πτυχής της ενιαίας και διαρκούς παραβάσεως, οι οποίες αποτελούν την πρώτη έως τρίτη διακριτές καταχρήσεις που περιγράφονται στην προσβαλλόμενη απόφαση. Αντιθέτως, από την εξέταση του τρίτου λόγου ακυρώσεως και του πρώτου σκέλους του πέμπτου λόγου ακυρώσεως προκύπτει ότι η Επιτροπή, κρίνοντας ότι η τρίτη πτυχή της παραβάσεως, περιγραφόμενη ως τέταρτη κατάχρηση στην προσβαλλόμενη απόφαση, συνιστούσε κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης κατά την έννοια του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, προσέβαλε τα δικαιώματα άμυνας και υπέπεσε στην προσβαλλόμενη απόφαση σε πολλαπλά σφάλματα εκτιμήσεως.

1016 Βάσει των ανωτέρω, πρέπει να ακυρωθούν τα άρθρα 1, 3 και 4 της προσβαλλομένης αποφάσεως, μόνον καθόσον διαπιστώνεται, στο άρθρο 1, ότι η Google τέλεσε ενιαία και διαρκή παράβαση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ αποτελούμενη από τέσσερις διακριτές καταχρήσεις, εκ των οποίων η τέταρτη συνίσταται στην εξάρτηση, στο πλαίσιο ορισμένων RSA, της κατανομής εσόδων ΚΠΕ και ΦΕΚΔ από την αποκλειστική προεγκατάσταση του Google Search σε προκαθορισμένο χαρτοφυλάκιο συσκευών και καθόσον τα άρθρα 3 και 4 αφορούν αυτήν ακριβώς την τέταρτη κατάχρηση. Επίσης βάσει των ανωτέρω, πρέπει να μεταρρυθμιστεί το άρθρο 2 της προσβαλλομένης αποφάσεως, καθόσον επιβάλλεται με αυτό πρόστιμο για τη συμμετοχή των εταιριών Google και Alphabet Inc. σε ενιαία και διαρκή παράβαση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ περιλαμβάνουσα τέσσερις διακριτές καταχρήσεις.  

1017 Συγκεκριμένα, στην υπό κρίση περίπτωση, η Επιτροπή δεν εκπλήρωσε την υποχρέωσή της να αναλύσει την εγγενή ικανότητα της τέταρτης κατάχρησης (τρίτη πτυχή της ενιαίας και διαρκούς παραβάσεως), η οποία αφορά τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο, να επιφέρει τον αποκλεισμό τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικών ανταγωνιστών από την αγορά. Επομένως, το Γενικό Δικαστήριο διατηρεί αμφιβολία όσον αφορά την ικανότητα των επίμαχων πληρωμών να περιορίσουν τον ανταγωνισμό και, ειδικότερα, να επιφέρουν τα προσαπτόμενα αποτελέσματα αποκλεισμού.

1018 Πάντως, και τούτο ανεξαρτήτως της βασιμότητας του χαρακτηρισμού τους από την άποψη του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, πρέπει να υπομνησθεί ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο –όπως, άλλωστε, και οι RSA ανά συσκευή– ορθώς ελήφθησαν υπόψη στην προσβαλλόμενη απόφαση, ως στοιχεία του πραγματικού πλαισίου, προκειμένου να εκτιμηθούν τα αποτελέσματα αποκλεισμού που προκαλούνται από του πρώτη και δεύτερη πτυχή της ενιαίας και διαρκούς παραβάσεως (χαρακτηριζόμενες ως πρώτη, δεύτερη και τρίτη διακριτή κατάχρηση στην προσβαλλόμενη απόφαση), των οποίων ο καταχρηστικός χαρακτήρας επιβεβαιώθηκε από την εξέταση του δευτέρου και του τετάρτου λόγου ακυρώσεως.

1019 Ειδικότερα, υπενθυμίζεται ότι, ανεξαρτήτως του χαρακτηρισμού των RSA από την άποψη του δικαίου του ανταγωνισμού, τα συνδυαστικά αποτελέσματα των πρακτικών που έθεσε σε εφαρμογή η Google της παρείχαν τη δυνατότητα να τύχει, όσον αφορά το Google Search, αποκλειστικής προεγκατάστασης η οποία κάλυπτε, τουλάχιστον έως το 2016, περισσότερο από το ήμισυ των διατιθέμενων στο εμπόριο συσκευών εντός του ΕΟΧ που λειτουργούσαν με ΛΣ παράγωγο του Android (αιτιολογική σκέψη 822 και υποσημείωση 908 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

1020 Επιπλέον, πρέπει να υπομνησθεί ότι οι MADA προέβλεπαν ότι οι συσκευές GMS έπρεπε να πληρούν τα τεχνικά πρότυπα συμβατότητας που περιέχονται στο CDD, τα οποία άλλωστε ίσχυαν για τους ΚΠΕ, για το σύνολο των συσκευών τους που διέθεταν ως ΛΣ μια παράγωγη εκδοχή του Android, δυνάμει των AAF, των οποίων η σύναψη αποτελούσε προαπαιτούμενο για τη σύναψη των MADA. Αυτή η σύνδεση μεταξύ CDD και MADA διευκόλυνε την υλοποίηση της παγκόσμιας στρατηγικής που ακολούθησε η Google. Επομένως, ορθώς η Επιτροπή έλαβε υπόψη το CDD για την εκτίμηση των αποτελεσμάτων των MADA στις αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης.

1021 Τα στοιχεία αυτά, τα οποία αποτελούν κρίσιμες πραγματικές περιστάσεις για την εκτίμηση του καταχρηστικού χαρακτήρα των προσαπτόμενων στην Google συμπεριφορών, αποδεικνύουν, συνεπώς, την ύπαρξη σύνδεσης, αφενός, μεταξύ της πρώτης πτυχής της ενιαίας και διαρκούς παραβάσεως και των RSA που συνήφθησαν από την Google καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου τελέσεως της παραβάσεως και, αφετέρου, μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης πτυχής της ενιαίας και διαρκούς παραβάσεως.

1022 Από την εξέταση του πρώτου, του δευτέρου και του τέταρτου λόγου ακυρώσεως της προσφυγής αποδεικνύεται, επιπλέον, ότι ο πρώτος και ο δεύτερος επίμαχος περιορισμός εντάσσονταν στο πλαίσιο συνολικής στρατηγικής. Βάσει της διαπιστώσεως αυτής η Επιτροπή ορθώς εκτίμησε ότι η συμπεριφορά των προσφευγουσών, η οποία συνίστατο στην επιβολή συγκεκριμένων προϋποθέσεων για τη χρήση του ΛΣ Android, αφενός, και ορισμένων εφαρμογών και υπηρεσιών, αφετέρου, έπρεπε να χαρακτηριστεί ως ενιαία και διαρκής παράβαση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ (αιτιολογική σκέψη 2 και άρθρο 1 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

1023 Συγκεκριμένα, οι διαπιστωθείσες καταχρήσεις εντάσσονταν στο πλαίσιο συνολικής στρατηγικής, η οποία αποσκοπούσε στην πρόβλεψη της ανάπτυξης του διαδικτύου μέσω κινητών συσκευών, με ταυτόχρονη διατήρηση του επιχειρηματικού μοντέλου της Google, το οποίο στηρίζεται στα έσοδα που αντλεί κατά κύριο λόγο από τη χρήση της υπηρεσίας γενικής αναζήτησης.

1024 Πρέπει να υπομνησθεί, συναφώς, ότι η Google δεν αντικρούει τις διαλαμβανόμενες στην προσβαλλόμενη απόφαση εκτιμήσεις, κατά τις οποίες το επιχειρηματικό της μοντέλο στηρίζεται στην αλληλεπίδραση μεταξύ, αφενός, των προϊόντων και των υπηρεσιών που σχετίζονται με τη χρήση του διαδικτύου και ως επί το πλείστον προσφέρονται δωρεάν στους χρήστες, και, αφετέρου, των υπηρεσιών διαδικτυακής διαφήμισης, από τις οποίες αντλεί το μεγαλύτερο μέρος των εσόδων της. Συγκεκριμένα, τα έσοδα της Google συνδέονται κυρίως με τον βαθμό χρήσης των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης στο διαδίκτυο, οι οποίες της παρέχουν τη δυνατότητα να πωλεί τις υπηρεσίες διαδικτυακής διαφήμισης από τις οποίες αντλεί την αμοιβή της (αιτιολογική σκέψη 153 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

1025 Επομένως, στο πλαίσιο αυτής της συνολικής στρατηγικής που ακολούθησε η Google, η διατήρηση της δεσπόζουσας θέσης που κατείχε, καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου τελέσεως της παραβάσεως, στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, ήταν καθοριστικής σημασίας, στην οποία συνέβαλαν ο πρώτος και δεύτερος επίμαχος περιορισμός. Συγκεκριμένα, όπως προκύπτει από την εξέταση του τετάρτου λόγου ακυρώσεως, ο αποκλεισμός των ανταγωνιστικών ΛΣ που θα μπορούσαν να παράσχουν σε ανταγωνιστικές του Google Search υπηρεσίες γενικής αναζήτησης δυνατότητα προεγκατάστασης, ή ακόμη και αποκλειστικής εγκατάστασης, εξυπηρετούσε και αυτός τον ίδιο ακριβώς σκοπό.

1026 Τέλος, πρέπει να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι τα αποτελέσματα από την εφαρμογή της εν λόγω συνολικής στρατηγικής εντάχθηκαν στο πλαίσιο της πραγματικής κατάστασης κατά την οποία το Google Search τύγχανε εκ των πραγμάτων, δυνάμει των RSA που συνάπτονταν από την Google, ανεξαρτήτως του χαρακτηρισμού των συμφωνιών αυτών από την άποψη του δικαίου του ανταγωνισμού, αποκλειστικής προεγκατάστασης η οποία κάλυπτε, τουλάχιστον έως το 2016, περισσότερο από το ήμισυ των διατιθέμενων στο εμπόριο συσκευών εντός του ΕΟΧ που λειτουργούσαν με ΛΣ παράγωγο του Android (αιτιολογική σκέψη 822 και υποσημείωση 908 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

1027 Γενικότερα, πρέπει επίσης να μνημονευθεί, ως πραγματικό στοιχείο που πρέπει να ληφθεί υπόψη κατά την εκτίμηση του συνόλου των κρίσιμων περιστάσεων, το γεγονός ότι, καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου τελέσεως της παραβάσεως, η Google διέθετε συμφωνία με την Apple η οποία της παρείχε τη δυνατότητα ρύθμισης της δικής της μηχανής αναζήτησης ως προεπιλεγμένης σε όλες τις συσκευές iPhone του εν λόγω ΚΠΕ (αιτιολογικές σκέψεις 118 και 119 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Επομένως, η παρουσία του οικοσυστήματος Apple, το οποίο συνυπήρχε με το οικοσύστημα Android, στην παγκόσμια αγορά των έξυπνων κινητών συσκευών, δεν αποτελούσε σημαντική ανταγωνιστική απειλή για την Google όσον αφορά τα έσοδα που αποφέρει η σχετική με τις υπηρεσίες γενικής αναζήτησης διαφήμιση (βλ., για παράδειγμα, αιτιολογική σκέψη 515 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

1028 Επιπλέον, οι καταχρηστικές πρακτικές της Google είχαν, μεταξύ άλλων, ως αποτέλεσμα την αποστέρηση των ανταγωνιστών από τη δυνατότητα να προσφέρουν απρόσκοπτα, στους χρήστες που το επιθυμούσαν, λύσεις εναλλακτικές προς την υπηρεσία γενικής αναζήτησης Google Search (αιτιολογικές σκέψεις 862 και 1213 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Ως εκ τούτου, γενικώς, οι πρακτικές αυτές έθιξαν το συμφέρον των καταναλωτών να διαθέτουν περισσότερες από μία πηγές για τη λήψη πληροφοριών στο διαδίκτυο. Επίσης, πιο συγκεκριμένα, οι πρακτικές αυτές περιόρισαν την ανάπτυξη υπηρεσιών αναζήτησης που απευθύνονται σε ομάδες καταναλωτών με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, μεταξύ άλλων, για την προστασία της ιδιωτικής ζωής ή για τις γλωσσικές ιδιαιτερότητες εντός του ΕΟΧ. Τα ιδιαίτερα αυτά ενδιαφέροντα όχι μόνο συνάδουν με τον υγιή ανταγωνισμό, καθόσον ενθαρρύνουν την καινοτομία προς όφελος των καταναλωτών, αλλά είναι και αναγκαία για τη διασφάλιση της πολυφωνίας σε μια δημοκρατική κοινωνία.

1029 Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι, μολονότι πρέπει να ακυρωθούν εν μέρει τα άρθρα 1, 3 και 4 της προσβαλλομένης αποφάσεως και να μεταρρυθμιστεί το άρθρο 2 της προσβαλλομένης αποφάσεως, καθόσον η Επιτροπή δεν απέδειξε τον καταχρηστικό χαρακτήρα των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, εντούτοις, η διαπίστωση ενιαίας και διαρκούς παραβάσεως, εντασσόμενης στο πλαίσιο συνολικής στρατηγικής, στην οποία συνέβαλαν η πρώτη και η δεύτερη πτυχή της ενιαίας και διαρκούς παραβάσεως είναι, αντιθέτως, απολύτως σύννομη. Κατά συνέπεια, στο ίδιο το Γενικό Δικαστήριο εναπόκειται να καθορίσει, λαμβανομένων υπόψη των προεκτεθέντων και του συνόλου των κρίσιμων περιστάσεων της υποθέσεως, το προσήκον ποσό προστίμου κατ’ ενάσκηση της πλήρους δικαιοδοσίας του, όπως ζητεί η Google στο πλαίσιο του αιτήματός της περί μεταρρυθμίσεως της προσβαλλομένης αποφάσεως.

1030 Οι συνέπειες ενδεχόμενης μερικής ακυρώσεως της προσβαλλομένης αποφάσεως όσον αφορά τον καθορισμό του ποσού του προστίμου αποτέλεσαν αντικείμενο ειδικής αναφοράς και εκτενούς συζητήσεως με τους διαδίκους κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση.

1031 Το Γενικό Δικαστήριο κρίνει σκόπιμο να υπενθυμίσει εκ των προτέρων ότι εφόσον, κατ’ ενάσκηση της πλήρους δικαιοδοσίας του, προβεί σε αυτοτελή εκτίμηση των κατάλληλων κριτηρίων για τον προσδιορισμό του ποσού του προστίμου, δεν οφείλει να συναγάγει αυτόματες συνέπειες από την εν λόγω εν μέρει ακύρωση όσον αφορά τον καθορισμό της ενιαίας παραβάσεως και των στοιχείων που τη συγκροτούν σχετικά με το ποσό του προστίμου. Τουναντίον, το Γενικό Δικαστήριο θα λάβει υπόψη το σύνολο των αποδειχθέντων πραγματικών στοιχείων και τις νομίμως διαλαμβανόμενες στην προσβαλλόμενη απόφαση εκτιμήσεις που ενδέχεται να ασκούν επιρροή επί του προσήκοντος χαρακτήρα του ποσού του προστίμου.

3.      Επί της μεταρρυθμίσεως του προστίμου 

1032 Λαμβανομένων υπόψη των προεκτεθέντων και σύμφωνα με το υποβληθέν σχετικό αίτημα, το Γενικό Δικαστήριο πρέπει να αποφανθεί, κατ’ ενάσκηση της πλήρους δικαιοδοσίας που του ανατίθεται με το άρθρο 261 ΣΛΕΕ και με το άρθρο 31 του κανονισμού 1/2003, επί του ποσού του προστίμου.

1033 Πέραν του απλού ελέγχου νομιμότητας της κυρώσεως, βάσει του οποίου μπορεί απλώς να απορριφθεί η προσφυγή ακυρώσεως ή να ακυρωθεί η προσβαλλόμενη πράξη, η πλήρης δικαιοδοσία παρέχει στο Γενικό Δικαστήριο την εξουσία να υποκαθιστά την Επιτροπή προβαίνοντας στη δική του εκτίμηση και, κατά συνέπεια, να μεταρρυθμίσει την προσβαλλόμενη πράξη, έστω και χωρίς ακύρωση, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα πραγματικά στοιχεία, προκειμένου, για παράδειγμα, να τροποποιήσει το ποσό του προστίμου, τόσο μειώνοντας όσο και αυξάνοντας το ποσό αυτό (πρβλ. αποφάσεις της 8ης Φεβρουαρίου 2007, Groupe Danone κατά Επιτροπής, C-3/06 P, EU:C:2007:88, σκέψεις 61 και 62, και της 3ης Σεπτεμβρίου 2009, Prym και Prym Consumer κατά Επιτροπής, C-534/07 P, EU:C:2009:505, σκέψη 86). Υπό τις συνθήκες αυτές, το Γενικό Δικαστήριο μπορεί, ενδεχομένως, να προβεί σε εκτιμήσεις διαφορετικές από εκείνες στις οποίες κατέληξε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση όσον αφορά την επιβληθείσα στην Google κύρωση.

1034 Κατά τον καθορισμό του προστίμου δεν απαιτείται το Γενικό Δικαστήριο να εφαρμόζει τις κατευθυντήριες γραμμές της Επιτροπής σχετικά με τον υπολογισμό των προστίμων (πρβλ. απόφαση της 14ης Σεπτεμβρίου 2016, Trafilerie Meridionali κατά Επιτροπής, C-519/15 P, EU:C:2016:682, σκέψεις 52 έως 55), έστω και αν οι ενδεικτικοί αυτοί κανόνες μπορούν ενδεχομένως να το καθοδηγήσουν (πρβλ. απόφαση της 21ης Ιανουαρίου 2016, Galp Energía España κ.λπ. κατά Επιτροπής, C-603/13 P, EU:C:2016:38, σκέψη 90 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

1035 Στο πλαίσιο της υποχρεώσεως αιτιολογήσεως που υπέχει, το Γενικό Δικαστήριο οφείλει επίσης να εκθέσει λεπτομερώς τους παράγοντες που λαμβάνει υπόψη κατά τον καθορισμό του ύψους του προστίμου (πρβλ. απόφαση της 14ης Σεπτεμβρίου 2016, Trafilerie Meridionali κατά Επιτροπής, C-519/15 P, EU:C:2016:682, σκέψη 52).

1036 Στην υπό κρίση περίπτωση, για τον καθορισμό του ποσού του προστίμου που επιβάλλεται ως κύρωση για τη συμμετοχή της Google στην ενιαία και διαρκή παράβαση, όπως αυτή προκύπτει από τη μερική ακύρωση του άρθρου 1 της προσβαλλομένης αποφάσεως κατόπιν της εξετάσεως των πέντε πρώτων λόγων ακυρώσεως της προσφυγής, το Γενικό Δικαστήριο είναι αναγκαίο να λάβει υπόψη τις ακόλουθες περιστάσεις.

α)      Παράβαση διαπραχθείσα εκ προθέσεως ή εξ αμελείας 

1037 Επιβάλλεται να προσδιοριστεί αν η παράβαση διαπράχθηκε εκ προθέσεως ή εξ αμελείας. Πράγματι, η διάκριση αυτή, περί της οποίας κάνει λόγο το άρθρο 23, παράγραφος 2, του κανονισμού 1/2003, δύναται να επηρεάσει το ποσό του προστίμου.

1038 Οι διάδικοι τοποθετούνται επί του σημείου αυτού στο πλαίσιο του πρώτου σκέλους του έκτου λόγου ακυρώσεως.

1039 Συναφώς, η Google υποστηρίζει ότι το πρόστιμο δεν λαμβάνει υπόψη την έλλειψη προθέσεως ή αμέλειας εκ μέρους της. Συγκεκριμένα, η προσβαλλόμενη απόφαση δεν περιλαμβάνει κανένα αποδεικτικό στοιχείο περί προθέσεως, δεδομένου ότι οι αμφισβητούμενες πρακτικές έλαβαν χώρα προτού η Google αποκτήσει την προβαλλόμενη δεσπόζουσα θέση. Ομοίως, η Google δεν θα μπορούσε, υπό το πρίσμα ιδίως της προγενέστερης και της σύγχρονης σε σχέση με την προσβαλλόμενη απόφαση πρακτικής, να έχει «επίγνωση» του αντίθετου προς τον ανταγωνισμό χαρακτήρα του ανοικτού, δωρεάν και εγγενώς θετικού για τον ανταγωνισμό επιχειρηματικού μοντέλου της. Από κανένα στοιχείο δεν προκύπτει πότε η Επιτροπή μετέβαλε την εκτίμησή της.

1040 Από την πλευρά της, η Επιτροπή υποστηρίζει ότι δεν είναι αναγκαίο να αποδείξει πρόθεση αποκλεισμού προκειμένου να κρίνει ότι η παράβαση διαπράχθηκε εκ προθέσεως. Αρκεί ότι η Google δεν μπορούσε «να αγνοεί τον αντίθετο προς τον ανταγωνισμό χαρακτήρα της συμπεριφοράς της». Στην προκειμένη περίπτωση, η παράβαση όντως «προοριζόταν να ενισχύσει» τη δεσπόζουσα θέση της Google στις αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης (αιτιολογικές σκέψεις 858 έως 860, 972 έως 977 και 1140 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Πέραν αυτού, η παράβαση διαπράχθηκε τουλάχιστον εξ αμελείας, διότι η Google γνώριζε τα «κύρια πραγματικά περιστατικά» στα οποία στηρίζονται τα συμπεράσματα της προσβαλλομένης αποφάσεως σχετικά με τη δεσπόζουσα θέση και τις καταχρήσεις.

1041 Υπενθυμίζεται ότι, κατά το άρθρο 23, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ, του κανονισμού 1/2003, η Επιτροπή δύναται με απόφασή της να επιβάλει πρόστιμο σε περίπτωση που επιχείρηση, εκ προθέσεως ή εξ αμελείας, διαπράττει παράβαση των διατάξεων του άρθρου 102 ΣΛΕΕ.

1042 Όσον αφορά την προϋπόθεση που αφορά τη διάπραξη παραβάσεως εκ προθέσεως ή εξ αμελείας, από τη νομολογία προκύπτει ότι η πρώτη περίπτωση συντρέχει όταν η εν λόγω επιχείρηση υιοθετεί μια πρακτική και την εφαρμόζει έχοντας πλήρη γνώση των αντίθετων προς τον ανταγωνισμό αποτελεσμάτων της στην αγορά, χωρίς να απαιτείται να αποδειχθεί ότι, ενεργώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο, έχει ή όχι επίγνωση ότι παραβαίνει τους κανόνες του ανταγωνισμού (πρβλ. απόφαση της 8ης Νοεμβρίου 1983, IAZ International Belgium κ.λπ. κατά Επιτροπής, 96/82 έως 102/82, 104/82, 105/82, 108/82 και 110/82, EU:C:1983:310, σκέψη 45).

1043 Κατά πρώτον, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η Google, όπως ορθώς επισήμανε η Επιτροπή, εφάρμοσε τις επίμαχες πρακτικές εκ προθέσεως, δηλαδή έχοντας πλήρη γνώση των αποτελεσμάτων που θα επέφεραν οι πρακτικές αυτές στις σχετικές αγορές.

1044 Συγκεκριμένα, η Google δεν μπορούσε ευλόγως να αγνοεί ότι κατέχει δεσπόζουσα θέση ή σημαντική ισχύ στις αγορές των καταστημάτων Android και των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης. Άλλωστε, η Google δεν αμφισβητεί, στο πλαίσιο της υπό κρίση προσφυγής, ότι κατείχε, κατά τη διάρκεια της περιόδου τελέσεως της παραβάσεως, δεσπόζουσα θέση στις αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης.

1045 Πέραν της θέσεώς της στις σχετικές αγορές, η Google ακολουθούσε εσκεμμένα στρατηγική «καρότου και μαστιγίου», κατά τον όρο που ακριβώς χρησιμοποιείται σε εσωτερική παρουσίαση της Google και τον οποίο παραθέτει η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση (αιτιολογική σκέψη 1343). Ο δεδηλωμένος σκοπός ήταν, μέσω των MADA, των AFA και των RSA, ανεξαρτήτως του ότι δεν αποδείχθηκε επαρκώς, στην προσβαλλόμενη απόφαση, ο καταχρηστικός χαρακτήρας των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, να αποτραπεί η χρήση εναλλακτικών μη εγκεκριμένων εκδοχών του Android και να προωθηθεί η χρήση μόνον των υπηρεσιών της Google, τούτο δε με σαφή σκοπό την προστασία και την ενίσχυση της θέσης της Google στις αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης (αιτιολογικές σκέψεις 1343, 1350 και 1351). Τα αποτελέσματα που προκάλεσαν την παρέμβαση της Επιτροπής και την έκδοση της προσβαλλομένης αποφάσεως ήταν, κατά μείζονα λόγο, ηθελημένα καθόσον προκύπτουν από συμβατικούς όρους περιεχόμενους στις επίμαχες συμφωνίες τις οποίες κατάρτισε και επεξεργάστηκε η Google. Οι δηλώσεις των εκπροσώπων της Google που παρατίθενται στην προσβαλλόμενη απόφαση επιβεβαιώνουν την ερμηνεία αυτή, δεδομένου ότι ένας εξ αυτών σαφώς διευκρινίζει ότι ο σκοπός ήταν να αποτραπούν οι εκδοχές του Android από το να ενσωματώσουν υπηρεσίες αναζήτησης ανταγωνιστικές της Google (αιτιολογικές σκέψεις 1344 έως 1347 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

1046 Ειδικότερα, η πρόθεση της Google να εμποδίσει οποιαδήποτε ανάπτυξη του πηγαίου κώδικα του Android, αποστερώντας τους προγραμματιστές εναλλακτικών παρακλαδιών του Android από εμπορικές διεξόδους, είναι αναμφισβήτητη, όπως προκύπτει από την εξέταση του τετάρτου λόγου της υπό κρίση προσφυγής. Η βούληση παρεμπόδισης της ανάπτυξης των εναλλακτικών παρακλαδιών Android περιλαμβάνεται στους διάφορους επιδιωκόμενους από τις AFA σκοπούς, έστω και αν η Google ισχυρίζεται ότι ήταν αναγκασμένη να το πράξει για να διασφαλίσει την επιβίωση του Android. Εξάλλου, από εσωτερικά μηνύματα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας που μνημονεύονται στην προσβαλλόμενη απόφαση προκύπτει ότι η στρατηγική αυτή η οποία αποσκοπούσε στην παρεμπόδιση της ανάπτυξης μη συμβατών παρακλαδιών Android τέθηκε εξαρχής σε εφαρμογή προκειμένου να αποτραπούν οι συνεργάτες και οι ανταγωνιστές της Google από το να αναπτύξουν ανεξάρτητες εκδοχές του Android (αιτιολογικές σκέψεις 159 και 160 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

1047 Κατά δεύτερον, η Google δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι αγνοούσε τα αντίθετα προς τον ανταγωνισμό αποτελέσματα των επίμαχων συμφωνιών απλώς και μόνον επειδή αυτές τέθηκαν σε εφαρμογή προτού αποκτήσει οποιαδήποτε δεσπόζουσα θέση. Συγκεκριμένα, πρώτον, ανεξαρτήτως της θέσεώς της στις σχετικές αγορές, επιβάλλεται η επισήμανση ότι η Google επιδίωξε συνειδητά τα αποτελέσματα των επίμαχων συμφωνιών. Δεύτερον, επίσης δεν μπορούσε να αγνοεί τον αντίθετο προς τον ανταγωνισμό χαρακτήρα τους αφ’ ης στιγμής η ισχύς της στην αγορά αυξήθηκε σημαντικά. Επομένως, όντως από τη στιγμή που η Google απέκτησε δεσπόζουσα θέση, μπορούσε να της επιβληθεί κύρωση για την εκ προθέσεως διάπραξη παραβάσεως του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, όπερ έπραξε η Επιτροπή με την προσβαλλόμενη απόφαση.

1048 Ομοίως, απλώς και μόνον η διαπίστωση ότι η Google επιθυμούσε, όπως η ίδια αναφέρει, την επιδίωξη άλλων φερόμενων ως θετικών για τον ανταγωνισμό σκοπών, οι οποίοι σχετίζονται με την ανάπτυξη και την προστασία της πλατφόρμας Android, δεν μπορεί να θέσει υπό αμφισβήτηση το γεγονός ότι η Google, με τις επίμαχες συμφωνίες, ακολούθησε επίσης στρατηγική «καρότου και μαστιγίου», για να διατηρήσει και να ενισχύσει τη θέση της, μεταξύ άλλων, στις αγορές των υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, και για να περιορίσει την παρουσία των ανταγωνιστών της στις αγορές αυτές ή ακόμη και να αποτρέψει την ανάπτυξη κάθε ανταγωνισμού.

1049 Επομένως, η Google δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι η θέση σε εφαρμογή των επίμαχων συμφωνιών ήταν κάθε άλλο παρά εσκεμμένη και ότι η ίδια δεν επιδίωξε τα αποτελέσματα τα οποία οι συμφωνίες αυτές μπορούσαν να προκαλέσουν και τα οποία δικαιολόγησαν την έκδοση της προσβαλλομένης αποφάσεως από την Επιτροπή.

1050 Η διαπίστωση αυτή δεν κλονίζεται από τα επιχειρήματα της Google που αφορούν την αβεβαιότητα σχετικά με τον χαρακτηρισμό των επίμαχων πρακτικών ως καταχρηστικών υπό το πρίσμα της προγενέστερης της προσβαλλομένης αποφάσεως νομολογιακής και διοικητικής πρακτικής. Συγκεκριμένα, η εξέταση του ζητήματος αυτού θα ισοδυναμούσε με εξακρίβωση του κατά πόσον η Google μπορούσε να έχει επίγνωση ότι η συμπεριφορά της συνεπαγόταν παράβαση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, πράγμα το οποίο, όπως προκύπτει από τη νομολογία του Δικαστηρίου, είναι αδιάφορο. Σημασία έχει μόνο, σε περίπτωση διαπράξεως παραβάσεως εκ προθέσεως, η απόδειξη της εφαρμογής μιας πρακτικής με πλήρη γνώση των αντίθετων προς τον ανταγωνισμό αποτελεσμάτων που θα προέκυπταν από την πρακτική αυτή στην αγορά.

1051 Συνεπώς, όπως άλλωστε διαπίστωσε ορθώς η Επιτροπή, η Google διέπραξε την παράβαση εκ προθέσεως. Το Γενικό Δικαστήριο θα λάβει υπόψη το γεγονός αυτό κατά τον καθορισμό του ποσού του προστίμου.

β)      Συνεκτίμηση της σοβαρότητας και της διάρκειας της παραβάσεως 

1052 Κατά την άσκηση της πλήρους δικαιοδοσίας του, εναπόκειται στο Γενικό Δικαστήριο να καθορίσει το ποσό του προστίμου, λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο των περιστάσεων της συγκεκριμένης υποθέσεως. Ο καθορισμός αυτός απαιτεί, κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 23, παράγραφος 3, του κανονισμού 1/2003, να λαμβάνεται υπόψη η σοβαρότητα της διαπραχθείσας παραβάσεως και η διάρκειά της, τηρουμένων, μεταξύ άλλων, των αρχών της αναλογικότητας και της εξατομικεύσεως των κυρώσεων (απόφαση της 21ης Ιανουαρίου 2016, Galp Energía España κ.λπ. κατά Επιτροπής, C-603/13 P, EU:C:2016:38, σκέψη 90 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

1)      Συνεκτίμηση της αξίας των πωλήσεων ως αρχικού στοιχείου

1053 Προκαταρκτικώς, όσον αφορά την αξία των πωλήσεων που πραγματοποίησε η Google σε σχέση με την παράβαση, η οποία παρέχει στην Επιτροπή τη δυνατότητα να καθορίσει το βασικό ποσό του προστίμου που πρέπει να επιβληθεί κατ’ εφαρμογήν των κατευθυντηρίων γραμμών της, το Γενικό Δικαστήριο επισημαίνει ότι ενώ, κατά πάγια νομολογία, ο καθορισμός ενός προστίμου δεν αποτελεί ακριβή μαθηματική άσκηση (αποφάσεις της 5ης Οκτωβρίου 2011, Romana Tabacchi κατά Επιτροπής, T-11/06, EU:T:2011:560, σκέψη 266, και της 15ης Ιουλίου 2015, SLM και Ori Martin κατά Επιτροπής, T-389/10 και T-419/10, EU:T:2015:513, σκέψη 436), εντούτοις, η αξία αυτή δύναται, εν προκειμένω, να αποτελέσει το κατάλληλο σημείο αφετηρίας για τον καθορισμό του ποσού του προστίμου.

1054 Πράγματι, για τον καθορισμό του ποσού του προστίμου είναι σκόπιμο να χρησιμοποιηθεί μια μεθοδολογία η οποία, όπως εκείνη που ακολουθήθηκε από την Επιτροπή, προσδιορίζει, σε πρώτο χρόνο, ένα βασικό ποσό το οποίο δύναται, σε δεύτερο χρόνο, να προσαρμοστεί λαμβανομένων υπόψη των ιδιαίτερων περιστάσεων της συγκεκριμένης υποθέσεως. Συναφώς, η αξία των σχετικών με την παράβαση πωλήσεων αντανακλά εν προκειμένω τον οικονομικό αντίκτυπο της παραβάσεως καθώς και το μέγεθος της επιχειρήσεως που συμμετείχε σε αυτήν.

1055 Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο το Γενικό Δικαστήριο θα εξετάσει τα επιχειρήματα που προβάλλονται με το τρίτο σκέλος του έκτου λόγου ακυρώσεως κατά του ποσού που έλαβε υπόψη της η Επιτροπή.

1056 Πρώτον, η Google προσάπτει στην Επιτροπή ότι έλαβε υπόψη την αξία των πωλήσεων που πραγματοποιήθηκαν το 2017, ήτοι κατά το τελευταίο πλήρες έτος συμμετοχής στην παράβαση, ενώ κατά την άποψή της όφειλε, αντιθέτως, να λάβει υπόψη τη μέση αξία των πωλήσεων που πραγματοποιήθηκαν στο σύνολο της περιόδου τελέσεως της παραβάσεως. Τούτο δικαιολογείται από την εκθετική αύξηση των εσόδων της Google μεταξύ 2011 και 2017 λόγω της μετάβασης από τα απλά κινητά τηλέφωνα στα έξυπνα κινητά τηλέφωνα και της επακόλουθης αύξησης της πρόσβασης στο διαδίκτυο μέσω κινητών συσκευών.

1057 Αντιθέτως, η Επιτροπή τονίζει ότι η Google όφειλε να αποδείξει ότι οι πωλήσεις που πραγματοποιήθηκαν κατά το έτος 2017 δεν αντικατόπτριζαν την οικονομική πραγματικότητα της παραβάσεως καθώς και το μέγεθος και την ισχύ της Google στην αγορά. Απλώς και μόνον η διαπίστωση ότι τα έσοδά της αυξήθηκαν μεταξύ 2011 και 2017 δεν αρκεί προς τούτο.

1058 Πρέπει να υπομνησθεί ότι η αξία των πωλήσεων λαμβάνεται υπόψη κατά τον υπολογισμό του βασικού ποσού του προστίμου ώστε να ανακλώνται η οικονομική πραγματικότητα και το εύρος της παραβάσεως για την οποία επιβάλλεται το πρόστιμο. Ωστόσο, δεν πρέπει να λαμβάνεται σε κάθε περίπτωση υπόψη το τελευταίο έτος συμμετοχής στην παράβαση ως περίοδος αναφοράς για τον υπολογισμό της αξίας των πωλήσεων, ιδίως όταν οι πωλήσεις που πραγματοποίησε η επιχείρηση κατά το τελευταίο έτος συμμετοχής στην παράβαση δεν αντικατοπτρίζουν το οικονομικό εύρος της παραβάσεως (πρβλ. απόφαση της 11ης Ιουλίου 2014, Esso κ.λπ. κατά Επιτροπής, T-540/08, EU:T:2014:630, σκέψη 95).

1059 Πάντως, απλώς και μόνον η διαπίστωση της σημαντικής αύξησης των εσόδων της Google μεταξύ 2011 και 2017 δεν αρκεί για να αποδείξει ότι τα έσοδα που πραγματοποίησε η Google το 2017 δεν αντικατοπτρίζουν την οικονομική πραγματικότητα, το εύρος της παραβάσεως, το μέγεθος και την ισχύ της Google στην αγορά. Τουναντίον, ο μονομερής χαρακτήρας των πρακτικών για τις οποίες επιβλήθηκε η κύρωση από την Επιτροπή, εξαιτίας των οποίων κατέστη δυνατό για την Google, μεταξύ 2011 και 2017, να ενισχύσει τη δεσπόζουσα θέση της και την ισχύ της στην αγορά και να εμποδίσει την επέκταση των ανταγωνιστών της, ή ακόμη και να τους αποκλείσει από την αγορά, ή να εμποδίσει δυνητικούς ανταγωνιστές, δικαιολογεί το να ληφθούν υπόψη τα έσοδα που παρήχθησαν το 2017, έτος κατά το οποίο η Google είχε τη δυνατότητα να συλλέξει από οικονομικής απόψεως το σύνολο των καρπών των πρακτικών της που τέθηκαν σε εφαρμογή από το 2011 και έπειτα.

1060 Ως εκ τούτου, το Γενικό Δικαστήριο κρίνει ότι πρέπει, στο πλαίσιο της ασκήσεως της πλήρους δικαιοδοσίας του, να λάβει υπόψη την αξία των πωλήσεων που πραγματοποίησε η Google κατά το τελευταίο πλήρες έτος συμμετοχής της στην παράβαση.

1061 Δεύτερον, η Google προσάπτει στην Επιτροπή ότι συνυπολόγισε στη σχετική αξία πωλήσεων έσοδα τα οποία δεν έχουν καμία σχέση με την παράβαση. Τούτο ισχύει όσον αφορά τα έσοδα που αποκομίζει η Google από την εκ μέρους των χρηστών επιλογή διαφημιστικών συνδέσμων, κατόπιν αιτημάτων γενικής αναζήτησης που υποβάλλονται όχι μέσω των προεγκατεστημένων εφαρμογών Google, αλλά μέσω της αρχικής σελίδας της Google. Τα έσοδα αυτά δεν καλύπτονται από τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο, ενώ η Google ήταν σε θέση να διαχωρίσει τα έσοδα αυτά από εκείνα που προκύπτουν από τα αιτήματα αναζήτησης που πραγματοποιούνται μέσω των εφαρμογών της.

1062 Αντιθέτως, η Επιτροπή επισημαίνει ότι είναι σημαντικό να ληφθούν υπόψη τα έσοδα αυτά, καθόσον αφορούν την παράβαση.

1063 Συναφώς, πρέπει να γίνει δεκτό ότι η αξία των πωλήσεων που λαμβάνεται υπόψη κατά τον υπολογισμό του βασικού ποσού του προστίμου πρέπει να συνδέεται άμεσα ή, τουλάχιστον, έμμεσα με την παράβαση για την οποία επιβάλλεται η κύρωση, ειδάλλως παραμορφώνονται η οικονομική πραγματικότητα και το οικονομικό εύρος της παραβάσεως αυτής στο στάδιο του καθορισμού της κυρώσεως.

1064 Στην προκειμένη περίπτωση, τα έσοδα που αποκομίζει η Google από την εκ μέρους των χρηστών επιλογή διαφημιστικών συνδέσμων, κατόπιν αιτημάτων γενικής αναζήτησης που υποβάλλονται όχι μέσω των προεγκατεστημένων εφαρμογών Google, αλλά μέσω της αρχικής σελίδας της Google στο διαδίκτυο, έχουν σχέση, τουλάχιστον έμμεση, με την παράβαση. Συγκεκριμένα, όπως ορθώς επισημαίνεται στην προσβαλλόμενη απόφαση, οι πρακτικές για τις οποίες επιβλήθηκε κύρωση από την Επιτροπή παρείχαν στην Google τη δυνατότητα να διατηρήσει και να ενισχύσει τη δεσπόζουσα θέση και την ισχύ της στην αγορά στο σύνολο των εθνικών αγορών υπηρεσιών γενικής αναζήτησης, είτε οι αναζητήσεις αυτές πραγματοποιούνται μέσω προεγκατεστημένης εφαρμογής είτε μέσω της αρχικής σελίδας της Google (αιτιολογική σκέψη 1439 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

1065 Δυσχεραίνοντας τη χρήση και την πρόσβαση στις ανταγωνιστικές υπηρεσίες αναζήτησης και αποσπώντας χρήστες από τις υπηρεσίες αυτές, οι πρακτικές που εφάρμοσε η Google της παρείχαν εμμέσως τη δυνατότητα να αποκομίζει σημαντικά έσοδα και μέσω της αρχικής της σελίδας. Το γεγονός ότι οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο δεν λαμβάνουν υπόψη τα εισοδήματα αυτά δεν ασκεί συναφώς επιρροή.

1066 Ως εκ τούτου, το Γενικό Δικαστήριο κρίνει ότι δεν πρέπει να εξαιρεθούν από την αξία των πωλήσεων που ελήφθη υπόψη κατά τον υπολογισμό του βασικού ποσού του προστίμου τα έσοδα που προκύπτουν από αιτήματα γενικής αναζήτησης που υποβάλλονται στη αρχική σελίδα της Google.

1067 Τρίτον, η Google προσάπτει στην Επιτροπή ότι έλαβε υπόψη, σε σχέση με την αξία των πωλήσεων, έσοδα που αποκομίζει όχι η ίδια, αλλά τρίτοι. Τούτο ισχύει για το κόστος αγοράς κινήσεως, ήτοι για τις πληρωμές που καταβάλλει η Google για την προβολή των διαφημιστικών της συνδέσμων σε τρίτους διαδικτυακούς τόπους.

1068 Η Επιτροπή υποστηρίζει, αντιθέτως, ότι το κόστος αγοράς κινήσεως αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των εσόδων της Google από διαφημίσεις περιεχομένου, ως προς τις οποίες το εν λόγω κόστος αποτελεί συνιστώσα της τιμής που χρεώνεται στους διαφημιζόμενους για τις υπηρεσίες της Google.

1069 Συναφώς, υπενθυμίζεται ότι το άρθρο 23, παράγραφος 2, δεύτερο εδάφιο, του κανονισμού 1/2003, στο γράμμα του, κάνει λόγο για τον συνολικό κύκλο εργασιών της οικείας επιχειρήσεως, χωρίς οποιαδήποτε μείωση (απόφαση της 12ης Δεκεμβρίου 2012, Almamet κατά Επιτροπής, T-410/09, μη δημοσιευθείσα, EU:T:2012:676, σκέψη 225).

1070 Στην προκειμένη περίπτωση, όπως ορθώς επισημαίνει η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση, μολονότι το κόστος αγοράς κινήσεως όντως βαρύνει την Google, καθόσον αποτελεί εκουσίως καταβαλλόμενη δαπάνη της Google με σκοπό την προβολή των συνδέσμων της σε τρίτους διαδικτυακούς τόπους, εντούτοις, το εν λόγω κόστος χρεώνεται, κατ’ ουσίαν, στους διαφημιζόμενους, με συνέπεια να αποτελεί συνιστώσα των εσόδων της Google (αιτιολογική σκέψη 1442 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

1071 Ως εκ τούτου, αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Google, το κόστος αγοράς κινήσεως δεν μπορεί να αφαιρεθεί από την αξία των πωλήσεων. Συγκεκριμένα, το κόστος αυτό δεν ασκεί επιρροή στο ακαθάριστο ποσό εσόδων που αποκτά η Google και αντικατοπτρίζει δεόντως την πραγματικότητα και το οικονομικό εύρος της παραβάσεως για την οποία επιβλήθηκε η κύρωση.

1072 Συνεπώς, το Γενικό Δικαστήριο αποφαίνεται ότι πρέπει να λάβει υπόψη για τον καθορισμό του ποσού του προστίμου την ίδια αξία πωλήσεων με εκείνη που έλαβε υπόψη η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση.

2)      Συνεκτίμηση της σοβαρότητας

1073 Όσον αφορά την εκτίμηση της σοβαρότητας της παραβάσεως, έχει κριθεί, μεταξύ άλλων, ότι αυτή πρέπει να αποτελεί αντικείμενο αυτοτελούς εκτιμήσεως και ότι πρέπει να λαμβάνονται υπόψη όλα τα στοιχεία που έχουν σχέση με την εκτίμηση αυτή, όπως, για παράδειγμα, το πλήθος και η ένταση των αντίθετων προς τον ανταγωνισμό συμπεριφορών (πρβλ. απόφαση της 26ης Σεπτεμβρίου 2018, Infineon Technologies κατά Επιτροπής, C-99/17 P, EU:C:2018:773, σκέψη 196 και 197 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

1074 Στην προκειμένη περίπτωση, ασκώντας την πλήρη δικαιοδοσία του, το Γενικό Δικαστήριο κρίνει, καταρχάς, ότι πρέπει να λάβει υπόψη τα ακόλουθα στοιχεία, τα οποία αναφέρει και η Επιτροπή στις κατευθυντήριες γραμμές της, ήτοι το είδος της παραβάσεως, την κατάσταση της Google στις σχετικές αγορές, τη γεωγραφική έκταση της παραβάσεως αυτής και το κατά πόσον η επίμαχη συμπεριφορά εφαρμόστηκε στην πράξη ή όχι.

1075 Όσον αφορά το είδος της παραβάσεως, από την ανάλυση που προηγήθηκε προκύπτει ότι η Επιτροπή προσδιόρισε επαρκώς κατά νόμον πλείονες καταχρηστικές πρακτικές αποκλεισμού εκ μέρους της Google, οι οποίες παρεμπόδισαν τον ανταγωνισμό αποκλείοντας από την αγορά τους ανταγωνιστές της εις βάρος των καταναλωτών. Οι πρακτικές αυτές σχετίζονται με τους όρους περί προεγκατάστασης της MADA και με τα αποτελέσματα αποκλεισμού που προκαλεί η AFA, εξετάζονται δε υπό το πρίσμα του κρίσιμου πραγματικού πλαισίου κατά τη διάρκεια της παραβάσεως.

1076 Όσον αφορά την κατάσταση της Google στις σχετικές αγορές και τη γεωγραφική έκταση της παραβάσεως, δεν αμφισβητείται ότι, καθ’ όλη τη διάρκεια της παραβάσεως, η Google κατείχε δεσπόζουσα θέση στις εθνικές αγορές υπηρεσιών γενικής αναζήτησης εντός του ΕΟΧ. Οι αγορές αυτές αποτελούσαν το αντικείμενο της συνολικής στρατηγικής της Google, η οποία επιθυμούσε να διατηρήσει την ισχύ της στην αγορά σε σχέση με αιτήματα για υπηρεσίες γενικής αναζήτησης που υποβάλλονται από Η/Υ και στα αιτήματα για υπηρεσίες γενικής αναζήτησης που υποβάλλονται από έξυπνη κινητή συσκευή. Η διαπίστωση αυτή δεν κλονίζεται εάν ληφθούν υπόψη όχι μόνον τα αιτήματα για υπηρεσίες γενικής αναζήτησης που υποβάλλονται από συσκευή Android, αλλά και τα αιτήματα για υπηρεσίες γενικής αναζήτησης που υποβάλλονται από iPhone.

1077 Όσον αφορά την υλοποίηση ή μη της παραβατικής συμπεριφοράς, το Γενικό Δικαστήριο εκτιμά ότι, συναφώς, είναι ιδιαιτέρως αναγκαίο, προκειμένου να τηρηθούν οι αρχές της αναλογικότητας και της εξατομικεύσεως των κυρώσεων, να εκτιμηθούν το πλήθος και η ένταση των αντίθετων προς τον ανταγωνισμό συμπεριφορών της Google.

1078 Η εκτίμηση αυτή διευκολύνεται από την προσεκτική εξέταση των συγκεκριμένων αποτελεσμάτων την οποία διενήργησε η Επιτροπή στην υπό κρίση υπόθεση προκειμένου να αξιολογήσει τον αντίκτυπο της συνολικής στρατηγικής της Google και των διαφόρων μέσων που χρησιμοποιήθηκαν για την εφαρμογή της επί του υγιούς ανταγωνισμού.

1079 Το Γενικό Δικαστήριο σημειώνει επ’ αυτού ότι, στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή αρχικώς μεν περιορίστηκε στην εκτίμηση ότι «οι σχετικές για την παράβαση αγορές [είχαν] μεγάλη οικονομική σημασία», όπερ σήμαινε ότι «οποιαδήποτε αντίθετη προς τον ανταγωνισμό συμπεριφορά στις αγορές αυτές [ήταν] δυνατό να έχει σημαντικό αντίκτυπο» (αιτιολογική σκέψη 1449), πλην όμως στη συνέχεια διευκρίνισε ότι η εκτίμηση αυτή στηριζόταν στα συμπεράσματα που συνήγαγε από την ανάλυση των αποτελεσμάτων περιορισμού του ανταγωνισμού που πραγματοποιήθηκε στην προσβαλλόμενη απόφαση όσον αφορά έκαστη επίμαχη συμπεριφορά (αιτιολογική σκέψη 1455).

1080 Η εκτίμηση του Γενικού Δικαστηρίου επί του ζητήματος αυτού απορρέει από την ανάλυση που εκτέθηκε ανωτέρω στο πλαίσιο των αντίστοιχων λόγων ακυρώσεως όσον αφορά τον πρώτο και τον δεύτερο επίμαχο περιορισμό. Η ανάλυση αυτή λαμβάνει υπόψη όχι μόνον τα αποτελέσματα αποκλεισμού από την αγορά που διαπίστωσε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση, αλλά και τα διάφορα επιχειρήματα που προέβαλαν οι διάδικοι όσον αφορά το συμφέρον για την ανάπτυξη και τη συντήρηση του ΛΣ Android και του «οικοσυστήματός» του, το οποίο πρέπει να θεωρηθεί ότι αποδείχθηκε, όπως προκύπτει ειδικότερα από τις σκέψεις 889 και 890 ανωτέρω.

1081 Συναφώς, λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο των στοιχείων αυτών, το Γενικό Δικαστήριο κρίνει σκόπιμο να επισημάνει ότι, κατά την εκτίμησή του, η εφαρμογή σταθερού συντελεστή βαρύτητας 11 % επί της αξίας των πωλήσεων, όπως αυτός προσδιορίστηκε από την Επιτροπή (αιτιολογική σκέψη 1447 της προσβαλλομένης αποφάσεως), δεν ανταποκρίνεται επαρκώς στα πραγματικά περιστατικά τελέσεως της παραβάσεως και, ειδικότερα, στην ένταση αυτής κατά το επίμαχο χρονικό διάστημα, συγκεκριμένα, όσον αφορά, όπως θα εξεταστεί στη συνέχεια, τις αντίθετες προς τον ανταγωνισμό συμπεριφορές της Google κατά τα έτη 2012 έως 2014.

3)      Συνεκτίμηση της διάρκειας

1082 Όσον αφορά την εκτίμηση της διάρκειας της παραβάσεως, πρέπει να ληφθούν υπόψη οι ακόλουθες περιστάσεις, οι οποίες, άλλωστε, δεν αμφισβητούνται από την Google στο πλαίσιο της υπό κρίση προσφυγής.

1083 Αφενός, η Google LLC συμμετείχε χωρίς διακοπή από την 1η Ιανουαρίου 2011 έως τις 18 Ιουλίου 2018, ημερομηνία εκδόσεως της προσβαλλομένης αποφάσεως, στις εξής δύο πτυχές της ενιαίας και διαρκούς παραβάσεως: στην πτυχή που αφορά την ομαδοποίηση της εφαρμογής Google Search με το Play Store και στην πτυχή που αφορά την εξάρτηση της παραχώρησης άδειας χρήσης για το Play Store και για την εφαρμογή Google Search από την προϋπόθεση της συνάψεως AFA.

1084 Αφετέρου, η Google LLC συμμετείχε χωρίς διακοπή από την 1η Αυγούστου 2012 έως τις 18 Ιουλίου 2018, ημερομηνία εκδόσεως της προσβαλλομένης αποφάσεως, στην τρίτη πτυχή της ενιαίας και διαρκούς παραβάσεως, ήτοι στην ομαδοποίηση του Google Chrome με το Play Store και την εφαρμογή Google Search.

1085 Ωστόσο, σε αντίθεση με την Επιτροπή, η οποία χρησιμοποίησε έναν ενιαίο και συνολικό πολλαπλασιαστικό συντελεστή προκειμένου να λάβει υπόψη τη διάρκεια της συμμετοχής της Google στην παράβαση (αιτιολογική σκέψη 1461 της προσβαλλομένης αποφάσεως), πολλαπλασιάζοντας την αξία των πωλήσεων που ελήφθη υπόψη με τον εν λόγω συντελεστή διάρκειας, το Γενικό Δικαστήριο κρίνει ότι είναι καταλληλότερο στην υπό κρίση υπόθεση να ληφθούν υπόψη και άλλες παράμετροι ώστε να αντικατοπτρίζονται ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της διαχρονικής εξέλιξης της παράβασης, και ιδίως να συνεκτιμηθεί η κυμαινόμενη έντασή της.

4)      Συνδυαστική εκτίμηση λαμβανομένης υπόψη της εντάσεως

1086 Κατά την εκ μέρους του εκτίμηση περί του ύψους του προστίμου σε συνάρτηση με τη σοβαρότητα και τη διάρκεια της παραβάσεως, το Γενικό Δικαστήριο κρίνει προτιμότερο να χρησιμοποιήσει μια τεχνική διαφορετική από τη μαθηματική και γραμμική τεχνική που καθόρισε η Επιτροπή κατ’ εφαρμογήν της γενικής μεθοδολογίας που έχει υιοθετήσει στις κατευθυντήριες γραμμές. Η επιλογή αυτή είναι περισσότερο ενδεδειγμένη ώστε να διασφαλιστεί, σύμφωνα με τις αρχές της αναλογικότητας και της εξατομικεύσεως των κυρώσεων, ότι θα ληφθούν δεόντως υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της υπό κρίση υποθέσεως, χωρίς ωστόσο να θίγεται εξ αυτού η ανάγκη επίτευξης ικανοποιητικού αποτρεπτικού αποτελέσματος.

1087 Αφενός, πρέπει εν προκειμένω να ληφθεί υπόψη η συμπληρωματικότητα των πρώτων καταχρήσεων. Όπως προκύπτει από τη διενεργηθείσα σχετική ανάλυση, οι καταχρηστικές πρακτικές της Google στο πλαίσιο της συνολικής στρατηγικής της αποδεικνύεται ότι ενισχύθηκαν αφ’ ης στιγμής τόσο η εφαρμογή Google Search όσο και το πρόγραμμα περιήγησης Chrome αποτελούσαν αντικείμενο των όρων περί προεγκατάστασης της MADA. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η Google εξασφάλιζε σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στα δύο κύρια σημεία εισόδου για την πραγματοποίηση αναζήτησης στο διαδίκτυο, ανταγωνιστικό πλεονέκτημα το οποίο ήταν πολύ δύσκολο να αντισταθμίσουν οι ανταγωνιστές της Google.

1088 Αφετέρου, κατά τη κρίση του Γενικού Δικαστηρίου, είναι επίσης αναγκαίο να ληφθεί υπόψη η ένταση των αντίθετων προς τον ανταγωνισμό συμπεριφορών με την πάροδο του χρόνου, καθώς και τα λοιπά σχετιζόμενα με τις εν λόγω συμπεριφορές πραγματικά στοιχεία που μνημονεύονται στην προσβαλλόμενη απόφαση, όπως οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο. Από την άποψη αυτή μπορούν να διακριθούν διάφορες περίοδοι:

–        μια πρώτη διερευνητική περίοδος, εκτεινόμενη από την 1η Ιανουαρίου 2011 έως την 1η Αυγούστου 2012, η οποία χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη της συνολικής στρατηγικής που επεδίωκε η Google για να διασφαλίσει τη μετάβαση προς το διαδίκτυο σε κινητές συσκευές·

–        μια δεύτερη περίοδος, εκτεινόμενη από την 1η Αυγούστου 2012 έως τη λήξη των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, στις 31 Μαρτίου 2014, κατά την οποία παρατηρείται η μέγιστη ένταση της παραβάσεως, διότι τα αποτελέσματά της συνδυάζονταν με τις περιοριστικές πτυχές της MADA (όσον αφορά τις δύο ομαδοποιήσεις) και της AFA, υπό συνθήκες κατά τις οποίες η αποκλειστικότητα που παρείχαν οι RSA ανά χαρτοφυλάκιο μείωνε αντιστοίχως τις θεωρητικές δυνατότητες από κοινού προεγκατάστασης στις συσκευές GMS·

–        μια τρίτη περίοδος, εκτεινόμενη από τις 31 Μαρτίου 2014 έως την ημερομηνία εκδόσεως της προσβαλλομένης αποφάσεως, κατά την οποία μπορεί μεν να γίνει δεκτό ότι οι ανταγωνιστές διέθεταν μεγαλύτερο περιθώριο δυνατοτήτων, με τις RSA ανά συσκευή, σε σχέση με εκείνο που διέθεταν υπό το καθεστώς ισχύος των RSA ανά χαρτοφυλάκιο, πλην όμως, παράλληλα, πρέπει να ληφθεί υπόψη και η ανάπτυξη των ΔΠΕ οι οποίες επέτειναν τα αποτελέσματα εκτοπισμού των AFA.

1089 Η διάκριση αυτή οδηγεί το Γενικό Δικαστήριο στο να λάβει υπόψη, κατά τον καθορισμό του ποσού του προστίμου, τις ακόλουθες περιστάσεις.

1090 Καταρχάς, είναι αληθές, όπως υποστηρίζει η Google στο δεύτερο σκέλος του έκτου λόγου ακυρώσεως, ότι πρέπει να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι έπαυσε αυτοβούλως τις RSA ανά χαρτοφυλάκιο, από τις 31 Μαρτίου 2014, για να τις αντικαταστήσει με τις RSA ανά συσκευή και ότι αυτό είχε κατ’ ανάγκην ως συνέπεια την ελάττωση του κλειδώματος που παρέχει η αποκλειστική προεγκατάσταση της εφαρμογής Google Search και του Chrome σε ορισμένες συσκευές GMS που διατίθενται στο εμπόριο εντός του ΕΟΧ.

1091 Ωστόσο, η χρήση δύο σταθερών και συνολικών πολλαπλασιαστικών συντελεστών –ενός για τη σοβαρότητα και ενός για τη διάρκεια– δεν παρέχει τη δυνατότητα να ληφθεί υπόψη αυτή η περίσταση, όπως εξάλλου δεν παρέχει τη δυνατότητα να ληφθεί υπόψη και το γεγονός ότι οι όροι περί προεγκατάστασης της MADA δεν κάλυπταν το Chrome παρά μόνο μετά την 1η Αυγούστου 2012.

1092 Εν συνεχεία, πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι τα αποτελέσματα των επίμαχων πρακτικών κατά τη δεύτερη περίοδο ήταν ιδιαιτέρως σημαντικά, πράγμα το οποίο πρέπει επίσης να ληφθεί ειδικώς υπόψη, δεδομένου ότι τα εν λόγω αποτελέσματα επήλθαν σε κρίσιμο χρονικό σημείο τόσο για την Google όσο και για τους ανταγωνιστές της, ήτοι κατά τον χρόνο της ανάπτυξης του διαδικτύου μέσω κινητών συσκευών.

1093 Κατά την εποχή εκείνη, η οποία ήταν κρίσιμη για την ανάπτυξη των υπηρεσιών διαδικτυακής αναζήτησης που παρέχονται μέσω έξυπνης κινητής συσκευής, οι καταχρηστικές πρακτικές της Google ήταν επιβλαβείς για τους ανταγωνιστές της, για τους οποίους ήταν ιδιαιτέρως σημαντικό να έχουν παρουσία, έστω και σε μικρό αριθμό συσκευών. Η οπτική αυτή εκτέθηκε κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση κατά τρόπο πειστικό από τους διαφόρους ανταγωνιστές της Google που μετείχαν στη διαδικασία.

1094 Επομένως, κατά τον καθορισμό του ποσού του προστίμου, το Γενικό Δικαστήριο θα λάβει υπόψη τόσο την αντίστοιχη διάρκεια των διαφόρων πτυχών της ενιαίας και διαρκούς παραβάσεως, όσο και τις διαφορές που υφίστανται μεταξύ των διαφόρων περιόδων, όπως διαπιστώθηκε ανωτέρω, ώστε να εκτιμήσει την κυμαινόμενη ένταση της συμμετοχής της Google στην παράβαση αυτή.

γ)      Ελαφρυντικές ή επιβαρυντικές περιστάσεις 

1095 Το Γενικό Δικαστήριο κρίνει ότι το πραγματικό πλαίσιο της υπό κρίση υποθέσεως δεν δικαιολογεί την αναγνώριση υπέρ της Google ελαφρυντικών περιστάσεων ή, αντιθέτως, τη συνεκτίμηση επιβαρυντικών περιστάσεων.

1096 Όσον αφορά τα επιχειρήματα που προβάλλονται σχετικώς στο πλαίσιο του τρίτου σκέλους του έκτου λόγου ακυρώσεως, πρέπει να επισημανθεί, καταρχάς, ότι η Google δεν δικαιούται να επικαλεστεί το ευεργέτημα της μειώσεως του προστίμου λόγω διαπράξεως της παραβάσεως εξ αμελείας. Όπως ορθώς διαπίστωσε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση, και όπως προκύπτει από τις ανωτέρω σκέψεις, η Google διέπραξε την παράβαση εκ προθέσεως, επιδιώκοντας συνειδητά τα αποτελέσματα που μπορούσαν να επιφέρουν οι επίμαχες συμφωνίες.

1097 Ομοίως, η Google δεν δικαιούται να ζητήσει τη μείωση του προστίμου ως ανταμοιβή για την προβαλλόμενη ενεργό συνεργασία της κατά τη διοικητική διαδικασία. Βεβαίως, η Google πρότεινε οικειοθελώς την ανάληψη δεσμεύσεων για την αντιμετώπιση των ανησυχιών της Επιτροπής σχετικά με τον ανταγωνισμό. Εντούτοις, η πρόταση αυτή δεν μπορεί, αυτή καθεαυτήν, να υπερβεί τη νομική υποχρέωση που υπέχει η Google να συνεργάζεται κατά τη διοικητική διαδικασία και δεν μπορεί, απλώς και μόνον για τον λόγο αυτόν, να δικαιολογήσει μείωση του προστίμου λόγω της ενεργού συνεργασίας της.

1098 Πέραν αυτών, το Δικαστήριο κρίνει ότι δεν αναγκαίο να εξεταστούν άλλες πραγματικές περιστάσεις που θα μπορούσαν να επηρεάσουν προς τα πάνω ή προς τα κάτω το ποσό του προστίμου.

δ)      Ποσό του προστίμου και εις ολόκληρον ευθύνη της Alphabet 

1099 Βάσει των ανωτέρω εκτιμήσεων, και ιδίως βάσει της εσκεμμένης εφαρμογής, επί σημαντικό χρονικό διάστημα, μιας συνολικής στρατηγικής, της οποίας η ύπαρξη δεν τίθεται εν αμφιβόλω από τα σφάλματα της Επιτροπής που αφορούν το τρίτο είδος συμπεριφοράς που εξετάστηκε στην προσβαλλόμενη απόφαση, και η οποία εμφάνισε κυμαινόμενο βαθμό εντάσεως κατά τη διάρκεια της περιόδου τελέσεως της παραβάσεως, το Γενικό Δικαστήριο κρίνει ότι, κατόπιν ορθής εκτιμήσεως της σοβαρότητας της παραβάσεως και της διάρκειάς της, λαμβανομένης ιδίως υπόψη της αρχής της εξατομικεύσεως της ποινής, το επιβαλλόμενο στην Google LLC πρόστιμο πρέπει να καθοριστεί στο ποσό των 4 125 000 000 ευρώ αντί του ποσού των 4 342 865 000 ευρώ.

1100 Επιπλέον, πρέπει να γίνει δεκτό ότι η Alphabet Inc. ευθύνεται αλληλεγγύως και εις ολόκληρον, ως μητρική εταιρία, για την παραβατική συμπεριφορά της Google LLC από τις 2 Οκτωβρίου 2015 έως τις 18 Ιουλίου 2018, για τους λόγους που εκτίθενται στην προσβαλλόμενη απόφαση και δεν αμφισβητούνται με την υπό κρίση προσφυγή (αιτιολογικές σκέψεις 1388 και 1389 της προσβαλλομένης αποφάσεως). Εν προκειμένω, δεδομένου ότι η Alphabet Inc. ήλεγχε την Google LLC επί 1013 ημέρες από τις 2748 ημέρες της ενιαίας και διαρκούς παραβάσεως, υποχρεούται να καταβάλει αλληλεγγύως και εις ολόκληρον το ποσό των 1 520 605 895 ευρώ.

ε)      Προσήκων χαρακτήρας της κυρώσεως 

1101 Το Γενικό Δικαστήριο κρίνει ότι το πρόστιμο ύψους 4 125 000 000 ευρώ είναι ενδεδειγμένο σε σχέση με τη σοβαρότητα της παραβάσεως. Όσον αφορά τα επιχειρήματα που προβάλλει σχετικώς η Google στο πλαίσιο του δευτέρου σκέλους του έκτου λόγου ακυρώσεως, πρώτον, πρέπει να επισημανθεί ότι, σε αντίθεση με ό,τι ισχυρίζεται η Google, η Επιτροπή δεν όφειλε, κατά την άσκηση της εξουσίας της περί επιβολής κυρώσεων, να επιδείξει μετριοπάθεια ώστε να λάβει υπόψη τον προβαλλόμενο καινοφανή χαρακτήρα των επίμαχων πρακτικών. Το ίδιο ισχύει και για το Γενικό Δικαστήριο κατά την άσκηση της πλήρους δικαιοδοσίας.

1102 Είναι μεν αληθές ότι η Επιτροπή διενεργεί για πρώτη φορά ανταγωνιστική ανάλυση της πλατφόρμας Android. Εντούτοις, οι εκτιμήσεις που αφορούν τις αγορές, τη δεσπόζουσα θέση που κατέχει η Google στις αγορές αυτές και τις καταχρήσεις που προσδιόρισε η Επιτροπή στην προσβαλλόμενη απόφαση στηρίζονται σε καθιερωμένες έννοιες του δικαίου του ανταγωνισμού. Στην προσβαλλόμενη απόφαση, η Επιτροπή ορθώς υπογραμμίζει ότι επιβάλλει κυρώσεις για διάφορες συμφωνίες, των οποίων η ανάλυση εμπίπτει σε κλασικές περιπτώσεις συνδεδεμένων πωλήσεων ή αποκλειστικότητας μεταξύ επιχειρήσεων (αιτιολογική σκέψη 1432 της προσβαλλομένης αποφάσεως).

1103 Επίσης, αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η Google, η υπό κρίση υπόθεση δεν μπορεί να εξομοιωθεί με εκείνη επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση της 3ης Ιουλίου 1991, AKZO κατά Επιτροπής (C-62/86, EU:C:1991:286), στην οποία το Δικαστήριο έλαβε υπόψη το καινοφανές της επιβολής κυρώσεως για ληστρικές τιμές προκειμένου να μειώσει το ποσό του προστίμου, χωρίς η πτυχή αυτή να είναι, κατά τα λοιπά, η μοναδική που ελήφθη υπόψη για τον σκοπό αυτό.

1104 Η ίδια ερμηνεία επιβάλλεται να γίνεται δεκτή και σε σχέση με την απόφαση 93/82/ΕΟΚ της Επιτροπής, της 23ης Δεκεμβρίου 1992, περί διαδικασίας εφαρμογής του άρθρου [101 ΣΛΕΕ] (IV/32.448 και IV/32.450: Cewal, Cowac, Ukwal) και του άρθρου [102 ΣΛΕΕ] (IV/32.448 και IV/32.450: Cewal) (ΕΕ 1993, L 34, σ. 20), την οποία επικαλείται η Google. Είναι μεν αληθές ότι, στην αιτιολογική σκέψη 116 της τελευταίας αυτής αποφάσεως, η Επιτροπή έκρινε ότι μπορούσε να ασκήσει επιρροή στον καθορισμό του ποσού του προστίμου το γεγονός ότι οι επίμαχες στην υπόθεση εκείνη επιχειρήσεις μπορεί να μην γνώριζαν τις υποχρεώσεις που υπείχαν βάσει του δικαίου του ανταγωνισμού ή να είχαν υποτιμήσει τη σοβαρότητα της παραβάσεως για την οποία επιβαλλόταν κύρωση.

1105 Πλην όμως, στην υπό κρίση περίπτωση, αφενός, επιβάλλεται η επισήμανση ότι μια επιχείρηση του μεγέθους της Google η οποία διαθέτει σημαντική ισχύ στις αγορές τις οποίες αφορά η απόφαση της Επιτροπής, δεν είναι δυνατόν να αγνοεί τις υποχρεώσεις που υπέχει βάσει του δικαίου του ανταγωνισμού. Αφετέρου, από εσωτερικά έγγραφα και δηλώσεις της Google τις οποίες επικαλείται η Επιτροπή σαφώς προκύπτει ότι η Google είχε πλήρη επίγνωση των συνεπειών των επίμαχων στην προσβαλλόμενη απόφαση πρακτικών (αιτιολογικές σκέψεις 1343 έως 1347).

1106 Επίσης, στην προκειμένη περίπτωση, το Γενικό Δικαστήριο κρίνει ότι οι επίμαχες συμπεριφορές είχαν αποτελέσει, στις διάφορες πτυχές τους, αντικείμενο προγενέστερων αποφάσεων της Επιτροπής, οι οποίες είχαν επίσης υποβληθεί στον έλεγχο του δικαστή της Ένωσης, είτε με την απόφαση της 17ης Σεπτεμβρίου 2007, Microsoft κατά Επιτροπής (T-201/04, EU:T:2007:289), είτε με την απόφαση της 6ης Σεπτεμβρίου 2017, Intel κατά Επιτροπής (C-413/14 P, EU:C:2017:632, αμφότερες εκ των οποίων παρείχαν διευκρινίσεις επί των κριτηρίων αναλύσεως που πρέπει να χρησιμοποιούνται για την εκτίμηση των διαφόρων αυτών συμπεριφορών. Επομένως, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι το επιβληθέν πρόστιμο είναι δυσανάλογο διότι δεν λαμβάνει υπόψη τον προβαλλόμενο καινοφανή χαρακτήρα των επίμαχων πρακτικών.

1107 Δεύτερον, η Google ισχυρίζεται ότι η συμπεριφορά της ήταν περιορισμένης σοβαρότητας και ότι επέφερε θετικά για τον ανταγωνισμό αποτελέσματα. Επομένως, κατά την Google, το επιβληθέν πρόστιμο έπρεπε να αντιστοιχεί στη σοβαρότητα της συμπεριφοράς της, αλλά να μην την υπερβαίνει.

1108 Συναφώς, προκύπτει ότι, κατά την άσκηση της πλήρους δικαιοδοσίας του, το Γενικό Δικαστήριο έλαβε πλήρως υπόψη, στο πλαίσιο του προσδιορισμού της σοβαρότητας της παραβάσεως, το σύνολο των περιστάσεων αυτής, συμπεριλαμβανομένων των επιχειρημάτων που προβλήθηκαν από τους διαδίκους όσον αφορά την ανάπτυξη και τη συντήρηση του ΛΣ Android και του «οικοσυστήματός» του, τούτο δε προκειμένου να διασφαλιστεί ότι το πρόστιμο είναι σύμφωνο με την αρχή της αναλογικότητας.

στ)    Επαρκώς αποτρεπτικός χαρακτήρας της κυρώσεως λαμβανομένου υπόψη του μεγέθους της εταιρίας 

1109 Όπως και η Επιτροπή (αιτιολογική σκέψη 1479 της προσβαλλομένης αποφάσεως) το Γενικό Δικαστήριο κρίνει ότι δεν συντρέχει λόγος στην υπό κρίση υπόθεση να αυξήσει ειδικώς το πρόστιμο προκειμένου να του προσδώσει αποτρεπτικό χαρακτήρα.

1110 Το καθορισθέν εκ μέρους του Γενικού Δικαστηρίου ποσό προστίμου λαμβάνει δεόντως υπόψη την αναγκαιότητα επιβολής στην Google αποτρεπτικού προστίμου.

ζ)      Συμμόρφωση προς το ανώτατο όριο 10 % του συνολικού κύκλου εργασιών

1111 Το ποσό του προστίμου στο οποίου κατέληξε το Γενικό Δικαστήριο στο πλαίσιο της πλήρους δικαιοδοσίας που του ανατίθεται με το άρθρο 31 του κανονισμού 1/2003 δεν υπερβαίνει το ποσό που προβλέπεται στο άρθρο 23, παράγραφος 2, δεύτερο εδάφιο, του εν λόγω κανονισμού, ήτοι το 10 % του συνολικού κύκλου εργασιών της Alphabet Inc. κατά το προηγούμενο οικονομικό έτος.

1112 Τούτο ισχύει όσον αφορά, τόσο το οικονομικό έτος 2017, προηγούμενο οικονομικό έτος σε σχέση με το επιβληθέν από την Επιτροπή πρόστιμο (αιτιολογική σκέψη 1481 της προσβαλλομένης αποφάσεως), όσο και το οικονομικό έτος 2021, τελευταίο έτος για το οποίο υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία, με τον εν λόγω κύκλο εργασιών να παρουσιάζει διαρκή αύξηση από το 2017 και μετά.

η)      Συμπέρασμα επί της μεταρρυθμίσεως 

1113 Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι το άρθρο 2 της προσβαλλομένης αποφάσεως πρέπει να μεταρρυθμιστεί ώστε το πρόστιμο που επιβάλλεται στην Google LLC για την ενιαία και διαρκή παράβαση που περιγράφεται στο άρθρο 1 της προσβαλλομένης αποφάσεως, για την καταβολή του οποίου είναι αλληλεγγύως και εις ολόκληρον υπεύθυνη η Alphabet Inc., όσον αφορά το χρονικό διάστημα από τις 2 Οκτωβρίου 2015 έως την ημερομηνία εκδόσεως της προσβαλλομένης αποφάσεως, να καθοριστεί στο ποσό των 4 125 000 000 ευρώ.

1114 Υπό το πρίσμα των περιστάσεων που έλαβε υπόψη το Γενικό Δικαστήριο κατά την άσκηση της πλήρους δικαιοδοσίας του, κρίνει ότι δεν είναι αναγκαίο να αποφανθεί επί της βασιμότητας των επιχειρημάτων που προβάλλει η Google όσον αφορά το πρόσθετο ποσό προστίμου που αντιστοιχεί στο 11 % της αξίας των συναφών πωλήσεων που πραγματοποιήθηκαν το 2017 (αιτιολογικές σκέψεις 1467 και 1468 της προσβαλλομένης αποφάσεως), δεδομένου ότι η παράμετρος αυτή δεν ελήφθη υπόψη από το Γενικό Δικαστήριο κατά την άσκηση της δικαιοδοσίας αυτής.

IV.    Επί των δικαστικών εξόδων

1115 Κατά το άρθρο 134, παράγραφος 2, του Κανονισμού Διαδικασίας, όταν οι ηττηθέντες διάδικοι είναι περισσότεροι του ενός, το Γενικό Δικαστήριο αποφασίζει για την κατανομή των δικαστικών εξόδων. Στην προκειμένη περίπτωση, κρίνεται ότι οι κύριοι διάδικοι πρέπει να φέρουν έκαστος τα δικαστικά του έξοδα.

1116 Κατά το άρθρο 138, παράγραφος 3, του Κανονισμού Διαδικασίας, το Γενικό Δικαστήριο μπορεί να αποφασίσει ότι ο παρεμβαίνων, ακόμη και όταν είναι άλλος από τους αναφερόμενους στις παραγράφους 1 και 2 του άρθρου αυτού, θα φέρει τα δικαστικά του έξοδα. Στην προκειμένη περίπτωση, κρίνεται ότι οι ADA, CCIA, Gigaset, HMD, Opera, ΕΓΕΚ, VDZ, BDZV, Seznam, FairSearch και Qwant πρέπει να φέρουν έκαστος τα δικαστικά του έξοδα.

Για τους λόγους αυτούς,

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (έκτο πενταμελές τμήμα)

αποφασίζει:

1)      Ακυρώνει τα άρθρα 1, 3 και 4 της αποφάσεως C(2018) 4761 τελικό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της 18ης Ιουλίου 2018, σχετικά με διαδικασία βάσει του άρθρου 102 ΣΛΕΕ και του άρθρου 54 της συμφωνίας για τον ΕΟΧ (Υπόθεση AT.40099 – Google Android), καθόσον αφορούν την τέταρτη κατάχρηση της ενιαίας και διαρκούς παραβάσεως, η οποία συνίσταται στην εξάρτηση της συνάψεως συμφωνιών κατανομής εσόδων με ορισμένους κατασκευαστές πρωτότυπου εξοπλισμού και φορείς εκμετάλλευσης κινητών δικτύων από την προϋπόθεση της αποκλειστικής προεγκατάστασης του Google Search σε προκαθορισμένο χαρτοφυλάκιο συσκευών.

2)      Καθορίζει το πρόστιμο που επιβλήθηκε στην Google LLC με το άρθρο 2 της αποφάσεως C(2018) 4761 τελικό, για την ενιαία παράβαση που διέπραξε, όπως αυτή προκύπτει από το σημείο 1 ανωτέρω, στο ποσό των 4 125 000 000 ευρώ, εκ του οποίου η Alphabet, Inc. ευθύνεται να καταβάλει αλληλεγγύως και εις ολόκληρον ποσό 1 520 605 895 ευρώ.

3)      Απορρίπτει την προσφυγή κατά τα λοιπά.

4)      Οι Google και Alphabet φέρουν τα δικαστικά τους έξοδα.

5)      Η Επιτροπή φέρει τα δικαστικά της έξοδα.

6)      Η Application Developers Alliance, η BDZV – Bundesverband Digitalpublisher und Zeitungsverleger eV, το Ευρωπαϊκό Γραφείο Ενώσεων Καταναλωτών (ΕΓΕΚ), η Computer & Communications Industry Association, η FairSearch AISBL, η Gigaset Communications GmbH, η HMD global Oy, η Opera Norway AS, η Qwant, η Seznam.cz, a.s., και η Verband Deutscher Zeitschriftenverleger eV φέρουν τα δικαστικά τους έξοδα.

Μαρκουλλή Frimodt Nielsen Schwarcz

Ηλιόπουλος       Norkus

Δημοσιεύθηκε σε δημόσια συνεδρίαση στο Λουξεμβούργο στις 14 Σεπτεμβρίου 2022.

(υπογραφές)

Περιεχόμενα

*      Γλώσσα διαδικασίας: η αγγλική.