WYROK TRYBUNAŁU (trzecia izba)
z dnia 8 maja 2019 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Równość traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zabezpieczenia społecznego – Dyrektywa 79/7/EWG – Artykuł 4 – Zakaz wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć – Dyskryminacja pośrednia – Praca w niepełnym wymiarze czasu pracy – Obliczanie wysokości emerytury
W sprawie C‑161/18
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Tribunal Superior de Justicia de Castilla y León (sąd wyższy Kastylii i Leónu, Hiszpania) postanowieniem z dnia 17 stycznia 2018 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 27 lutego 2018 r., w postępowaniu:
Violeta Villar Láiz
przeciwko
Instituto Nacional de la Seguridad Social (INSS),
Tesorería General de la Seguridad Social (TGSS),
TRYBUNAŁ (trzecia izba),
w składzie: A. Prechal (sprawozdawca), prezes izby, F. Biltgen, J. Malenovský, C.G. Fernlund i L.S. Rossi, sędziowie,
rzecznik generalny: H. Saugmandsgaard Øe,
sekretarz: L. Carrasco Marco, administratorka,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 10 stycznia 2019 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu V. Villar Láiz przez R.M. Gil López, abogada,
– w imieniu Instituto Nacional de la Seguridad Social (INSS) i Tesorería General de la Seguridad Social (TGSS) przez A. Alvarez Moreno oraz G. Guadaño Segovię, letradas,
– w imieniu rządu hiszpańskiego przez L. Aguilerę Ruiza oraz V. Ester Casas, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez S. Pardo Quintillán oraz C. Valero, działające w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 21 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”) i art. 4 dyrektywy Rady 79/7/EWG z dnia 19 grudnia 1978 r. w sprawie stopniowego wprowadzania w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zabezpieczenia społecznego (Dz.U. 1979, L 6, s. 24).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy Violetą Villar Láiz a Instituto Nacional de la Seguridad Social (INSS) [krajowym instytutem zabezpieczenia społecznego (INSS), Hiszpania] i Tesorería General de la Seguridad Social (TGSS) [powszechną kasą zabezpieczenia społecznego (TGSS), Hiszpania] w przedmiocie obliczenia wysokości przysługującej jej emerytury.
Ramy prawne
Prawo Unii
Dyrektywa 79/7
3 Artykuł 1 dyrektywy 79/7 stanowi:
„Celem niniejszej dyrektywy jest stopniowe wprowadzenie w życie, w dziedzinie zabezpieczenia społecznego i innych elementów ochrony socjalnej przewidzianych w art. 3, zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zabezpieczenia społecznego, nazywanej dalej »zasadą równego traktowania«”.
4 Zgodnie z art. 3 ust. 1 tej dyrektywy:
„Niniejszą dyrektywę stosuje się do:
a) systemów ustawowych zapewniających ochronę przed ryzykiem:
[…]
– starości,
[…]”.
5 Artykuł 4 ust. 1 wspomnianej dyrektywy przewiduje:
„Zasada równego traktowania oznacza brak jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na płeć, bądź bezpośrednio, bądź pośrednio poprzez odwołanie zwłaszcza do stanu cywilnego lub rodzinnego, w szczególności jeżeli chodzi o:
– zakres stosowania systemów i warunki objęcia systemami,
– obowiązek opłacania i obliczanie wysokości składek,
– obliczanie wysokości świadczeń, w tym podwyżek należnych z tytułu małżonka i na osobę będącą na utrzymaniu, oraz jeżeli chodzi o warunki dotyczące okresu wypłaty świadczeń i zachowania prawa do świadczeń”.
Dyrektywa 2006/54/WE
6 Motyw 30 dyrektywy 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równości szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy (Dz.U. 2006, L 204, s. 23) brzmi następująco:
„Przyjęcie przepisów dotyczących ciężaru dowodu odgrywa znaczącą rolę w zapewnieniu, aby zasada równego traktowania była skutecznie egzekwowana. Jak orzekł Trybunał Sprawiedliwości, należy przyjąć przepisy w celu zagwarantowania przeniesienia ciężaru dowodu na pozwanego, jeżeli w sprawie istnieje domniemanie faktyczne wskazujące na wystąpienie dyskryminacji, z wyjątkiem postępowań, w których zadaniem sądu lub innego właściwego organu krajowego jest zbadanie okoliczności faktycznych. Należy jednak zaznaczyć, że ocena faktów, z których można domniemywać, że doszło do bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji, pozostaje w gestii właściwych organów krajowych, zgodnie z prawem lub zwyczajem krajowym. Ponadto do państw członkowskich należy wprowadzenie, na jakimkolwiek właściwym stadium postępowania, zasad dowodowych, które są korzystniejsze dla powoda”.
7 Artykuł 2 ust. 1 tej dyrektywy stanowi:
„Do celów niniejszej dyrektywy stosuje się następujące definicje:
[…]
b) »dyskryminacja pośrednia«: sytuacja, w której z pozoru neutralny przepis, kryterium lub praktyka stawiałaby osoby danej płci w szczególnie niekorzystnym położeniu w porównaniu do osób innej płci, chyba że dany przepis, kryterium lub praktyka są obiektywnie uzasadnione usankcjonowanym prawnie celem, a środki osiągania tego celu są właściwe i niezbędne;
[…]”.
Prawo hiszpańskie
8 Artykuł 209 ust. 1 Ley General de la Seguridad Social (powszechnej ustawy o zabezpieczeniu społecznym), w brzmieniu ujednoliconym, zatwierdzonym Real Decreto Legislativo 8/2015 (królewskim dekretem ustawodawczym 8/2015), z dnia 30 października 2015 r. (BOE nr 261 z dnia 31 października 2015 r., s. 103291; sprostowanie BOE nr 36 z dnia 11 lutego 2016 r., s. 10898) (zwanej dalej „LGSS”), przewiduje:
„Podstawę wymiaru emerytury stanowi iloraz wynikający z podzielenia przez 350 podstaw składkowych osoby zainteresowanej z okresu 300 miesięcy bezpośrednio poprzedzających miesiąc poprzedzający powstanie prawa do emerytury […]”.
9 Ósmy przepis przejściowy LGSS stanowi:
„[…] Od dnia 1 stycznia 2016 r. podstawą wymiaru emerytury jest wynik podzielenia przez 266 podstaw składkowych z okresu 228 miesięcy bezpośrednio poprzedzających miesiąc poprzedzający powstanie prawa do emerytury […]”.
10 Zgodnie z art. 210 ust. 1 LGSS:
„Wysokość emerytury ustala się w drodze zastosowania do podstawy wymiaru, obliczanej zgodnie z postanowieniami poprzedniego artykułu, następujących wartości procentowych:
a) 50% za 15 pierwszych lat składkowych;
b) Począwszy od 16. roku za każdy dodatkowy miesiąc składkowy pomiędzy 1. a 248. miesiącem dodaje się 0,19%, a w odniesieniu do każdego miesiąca po 248. miesiącu dodaje się 0,18%, przy czym wartość procentowa mająca zastosowanie do podstawy wymiaru nie może przekroczyć 100% […]
[…]”.
11 W odniesieniu do 2016 r., zgodnie z dziewiątym przepisem przejściowym LGSS, począwszy od 16. roku, za każdy dodatkowy miesiąc składkowy pomiędzy 1. a 163. miesiącem stosuje się stawkę procentową w wysokości 0,21%, a za każdy kolejny z 83 następnych miesięcy – w wysokości 0,19%, aż do osiągnięcia maksymalnej wysokości 100%.
12 Artykuły 245–248 LGSS ustanawiają zasady mające zastosowanie do pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy dla celów przyznawania świadczeń finansowych z systemu zabezpieczenia społecznego.
13 Artykuł 245 LGSS, zatytułowany „Ochrona społeczna”, stanowi:
„1. Ochrona społeczna wynikająca z umów o pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy podlega zasadzie zrównania praw pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy z prawami pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze czasu pracy […].
2. Przepisy określone w niniejszej sekcji mają zastosowanie do pracowników zatrudnionych na umowę w niepełnym wymiarze czasu pracy, na umowę o zastępstwo w niepełnym wymiarze czasu pracy i na umowę zwaną »fijo-discontinuo«, zgodnie z postanowieniami art. 12 i 16 przekształconej wersji Ley del Estatuto de los Trabajadores [kodeksu pracy], objętych zakresem zastosowania ogólnej regulacji, w tym pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy lub na umowę »fijo-discontinuo« objętych specjalną regulacją dotyczącą pracowników domowych”.
14 Zgodnie z art. 246 LGSS, zatytułowanym „Składki”:
„1. Podstawa składki na zabezpieczenie społeczne i innych łącznie z nią uiszczanych wpłat jest zawsze miesięczna i stanowi ją wynagrodzenie rzeczywiście uzyskane za przepracowane godziny, zarówno zwykłe, jak również nadzwyczajne.
2. W ten sposób określona podstawa składki nie może być mniejsza od kwot określonych w drodze przepisów wykonawczych.
3. Godziny nadliczbowe są uwzględniane przy obliczaniu składek na zabezpieczenie społeczne na tych samych zasadach i wedle tych samych stawek co godziny zwykłe”.
15 Artykuł 247 LGSS, dotyczący obliczania okresów składkowych, przewiduje:
„Dla celów wykazania okresów składkowych koniecznych do uzyskania prawa do świadczeń z tytułu emerytury, trwałej niezdolności do pracy, śmierci i renty rodzinnej, czasowej niezdolności do pracy, macierzyństwa i ojcostwa stosuje się następujące zasady:
a) Różne okresy, podczas których pracownik był ubezpieczony z tytułu umowy o pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy, uwzględnia się niezależnie od długości czasu pracy przepracowanego w każdym z tych okresów.
W tym celu współczynnik obniżający dotyczący zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy, który określa się za pomocą wartości procentowej przepracowanego czasu pracy w niepełnym wymiarze godzin w stosunku do czasu pracy przepracowanego przez porównywanego pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze godzin, stosuje się do okresu ubezpieczenia ukończonego w ramach umowy o pracę w niepełnym wymiarze godzin, przy czym wynik jest liczbą dni uznanych za dni, za które rzeczywiście opłacono składki, w odniesieniu do każdego okresu.
W stosownym przypadku do liczby dni wynikających z tego wyliczenia należy dodać dni, za które opłacono składki z tytułu pracy w pełnym wymiarze czasu pracy, przy czym wynik jest sumą dni składkowych, które są uwzględniane przy obliczaniu dla celów uzyskania dostępu do świadczeń.
b) Po określeniu liczby poświadczonych dni składkowych należy obliczyć globalny współczynnik obniżający dotyczący zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy, odpowiadający wartości procentowej, którą stanowi liczba dni przepracowanych i zaliczonych jako dni, za które opłacono składki, zgodnie z przepisami lit. a) powyżej w stosunku do łącznej liczby dni ubezpieczenia w ciągu całego życia zawodowego pracownika […].
c) Minimalny okres składkowy wymagany od pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy dla każdego ze świadczeń finansowych, dla których taki okres został ustalony, określa się poprzez ogólne zastosowanie do danego okresu globalnego współczynnika obniżającego dotyczącego zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy, o którym mowa w lit. b).
W przypadkach, w których dla celów uzyskania dostępu do odpowiedniego świadczenia finansowego wymaga się, by część lub całość wymaganego minimalnego okresu składkowego była zawarta w określonym terminie, globalny współczynnik obniżający dotyczący zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy stosuje się w celu ustalenia wymagalnego okresu składkowego. Zakres czasowy, w którym wymagalny okres musi się zawierać, jest w każdym razie zakresem ustalonym w sposób ogólny dla danego świadczenia”.
16 Artykuł 248 LGSS, zatytułowany „Kwoty świadczeń finansowych”, stanowi:
„1. Przy ustalaniu podstawy wymiaru świadczeń finansowych uwzględnia się następujące zasady:
a) Podstawa wymiaru świadczeń emerytalnych i z tytułu trwałej niezdolności do pracy jest obliczana zgodnie z zasadą ogólną.
[…]
2. W celu obliczenia świadczeń emerytalnych i z tytułu trwałej niezdolności do pracy wskutek choroby powszechnej okresy niepodlegające obowiązkowi składkowemu uwzględnia się, biorąc pod uwagę obowiązującą w danym momencie minimalną podstawę składkową odpowiadającą liczbie godzin przewidzianych w umowie o pracę.
3. Aby określić wysokość świadczenia emerytalnego i z tytułu trwałej niezdolności do pracy wskutek choroby innej niż zawodowa, liczbę dni składkowych obliczoną zgodnie z przepisami art. 247 ust. 2 lit. a) podwyższa się przez […] zastosowanie współczynnika wynoszącego 1,5, przy czym określona w ten sposób liczba dni nie może być wyższa od okresu zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy.
Wartość procentową, którą należy zastosować do odpowiedniej podstawy wymiaru, określa się według ogólnej skali, do której odnosi się art. 210 ust. 1, z następującym wyjątkiem:
[…]”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
17 Z postanowienia odsyłającego wynika, że Violeta Villar Láiz zwróciła się do INSS o wypłatę emerytury.
18 INSS przyznał jej emeryturę od dnia 1 października 2016 r., której wysokość obliczono poprzez pomnożenie podstawy wymiaru przez współczynnik obniżający wynoszący 53%, który uwzględniał okoliczność, że V. Villar Láiz pracowała w niepełnym wymiarze czasu pracy przez znaczną część swojego życia zawodowego.
19 Sąd odsyłający wyjaśnia, że wspomniana podstawa wymiaru wynika ze średniej wartości podstaw składowych obliczonych odpowiednio do rzeczywistych wynagrodzeń pobieranych za przepracowane godziny, za które odprowadzono składki w ciągu określonej liczby lat przed przejściem na emeryturę.
20 Violeta Láiz Villar wniosła o zastosowanie przy obliczaniu wysokości należnej jej emerytury współczynnika wynoszącego 80,04%, tak aby okresy zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy zostały uwzględnione w taki sam sposób, jak gdyby chodziło o okresy zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy.
21 Z uwagi na oddalenie tego wniosku V. Villar Láiz odwołała się do Juzgado de lo Social n.º 4 de Valladolid (sądu pracy nr 4 w Valladolid, Hiszpania). Podniosła ona, że odmienne traktowanie ustanowione przez uregulowanie krajowe jest źródłem pośredniej dyskryminacji ze względu na płeć, gdyż większość pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy stanowią kobiety.
22 Wyrokiem z dnia 30 czerwca 2017 r. Juzgado de lo Social n.º 4 de Valladolid (sąd pracy nr 4 w Valladolid) oddalił odwołanie z uzasadnieniem, że odmienne traktowanie pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy przy obliczaniu wysokości emerytury nie stanowi dyskryminacji, gdyż zastosowana metoda ma na celu dostosowanie obliczenia do uiszczonych składek zgodnie z zasadą pro rata temporis.
23 Violeta Láiz Villar wniosła apelację od tego wyroku do sądu odsyłającego.
24 Wspomniany Sąd wyjaśnia, że system obliczania wysokości emerytury został wprowadzony w następstwie ogłoszenia wyroku nr 61/2013 Tribunal Constitucional (trybunału konstytucyjnego, Hiszpania) z dnia 14 marca 2013 r. W wyroku tym Tribunal Constitucional (trybunał konstytucyjny) przy uwzględnieniu wyroku Trybunału z dnia 22 listopada 2012 r., Elbal Moreno (C‑385/11, EU:C:2012:746), stwierdził niezgodność z konstytucją uprzedniego systemu, w którym dla celów uzyskania prawa do emerytury okresy zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy były uwzględniane proporcjonalnie do czasu zatrudnienia w pełnym wymiarze godzin jednak przy zastosowaniu mnożnika wynoszącego 1,5. Na mocy tego systemu, jeśli tak obliczony czas przepracowany nie przekraczał 15 lat, pracownik nie uzyskiwał prawa do emerytury. W ramach dokonanej reformy ustawodawca zmienił system dostępu do emerytury poprzez wprowadzenie przy obliczaniu wysokości emerytury współczynnika obniżającego dla pracowników, którzy byli zatrudnieni w niepełnym wymiarze czasu pracy.
25 Co do ogólnej zasady wysokość emerytury odpowiada podstawie wymiaru, opartej na średniej wartości podstaw składkowych za lata poprzedzające przejście na emeryturę, pomnożonej przez wartość procentową określoną w zależności od liczby lat składkowych.
26 Co się tyczy konkretniej pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy, szczegółowe zasady obliczania tej wartości procentowej określono w art. 247 LGSS. Z przepisu tego wynika, że okresy zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy uwzględnia się nie w całości, ale proporcjonalnie do niepełnego wymiaru czasu pracy poprzez zastosowanie współczynnika obniżającego odpowiadającego wartości procentowej, którą stanowi czas pracy pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze godzin w stosunku do czasu pracy porównywalnego pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze godzin.
27 Wreszcie zgodnie z art. 248 ust. 3 LGSS określoną na podstawie tych obliczeń liczbę dni, za które opłacono składki, podwyższa się przez zastosowanie współczynnika wynoszącego 1,5, przy czym wynikająca z tego podwyższenia liczba dni nie może być wyższa od liczby dni, za które rzeczywiście opłacono składki.
28 Zdaniem tegoż sądu skutkiem powyższego jest to, że w przypadku okresów pracy w niepełnym wymiarze godzin prawo hiszpańskie prowadzi najczęściej do niekorzystnych skutków dla pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy w porównaniu do pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy, a jedynie w niektórych przypadkach, mniejszościowych, skutki są neutralne, gdy współczynnik obniżający dotyczący zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy wynosi co najmniej dwie trzecie czasu pracy w pełnym wymiarze godzin.
29 Według sądu odsyłającego wynika stąd, że system obliczania świadczenia emerytalnego jest podwójnie niekorzystny w przypadku pracy w niepełnym wymiarze godzin. Oprócz bowiem tego, że wynagrodzenie pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy, a następnie mająca zastosowanie podstawa wymiaru emerytury są niższe niż w przypadku pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze czasu pracy, system ten zmniejsza proporcjonalnie do niepełnego wymiaru czasu pracy okres składkowy uwzględniany przy ustaleniu wartości procentowej mającej zastosowanie do podstawy wymiaru.
30 Sąd odsyłający wyjaśnia zaś, że niekorzystny charakter krajowego systemu obliczania świadczenia emerytalnego w przypadku pracy w niepełnym wymiarze godzin dotyczy głównie kobiet, ponieważ według Instituto Nacional de Estadística (krajowego instytutu statystycznego, Hiszpania) w pierwszym kwartale 2017 r. 75% pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy stanowiły kobiety.
31 W tych okolicznościach sąd odsyłający uważa, że przepisy rozpatrywane w postępowaniu głównym skutkują pośrednią dyskryminacją ze względu na płeć, sprzeczną z art. 4 ust. 1 dyrektywy 79/7 i art. 21 karty. Rozpatrywane przepisy krajowe nie wydają się bowiem odpowiadać uzasadnionemu celowi polityki społecznej lub co najmniej nie są proporcjonalne do takiego celu.
32 Sąd odsyłający uważa, że niemożliwe jest nadanie LGSS wykładni zgodnej z art. 4 ust. 1 dyrektywy 79/7. W tym względzie uściśla on ponadto, że zgodnie z orzecznictwem Tribunal Constitucional (trybunału konstytucyjnego) sąd hiszpański nie może odstąpić od stosowania uregulowania krajowego takiego jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, chyba że zwróci się do Trybunału z odesłaniem prejudycjalnym lub do Tribunal Constitucional (trybunału konstytucyjnego) z zagadnieniem wstępnym dotyczącym zgodności z konstytucją.
33 W tych okolicznościach Tribunal Superior de Justicia de Castilla y Léon (sąd wyższy Kastylii i Leónu) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Zgodnie z prawem hiszpańskim wysokość emerytury jest obliczana w ten sposób, że do podstawy wymiaru obliczonej na podstawie wynagrodzeń z ostatnich lat należy zastosować wartość procentową, której wielkość zależy od liczby lat składkowych w całym okresie aktywności zawodowej. Czy należy uznać, że przepis prawa krajowego, taki jak przepis zawarty w art. 247 lit. a) i art. 248 ust. 3 [LGSS], który zmniejsza liczbę lat, jakie mogą być uwzględnione przy stosowaniu tej wartości procentowej w przypadku okresów zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy, jest sprzeczny z art. 4 ust. 1 dyrektywy [79/7]? Czy art. 4 ust. 1 dyrektywy [79/7] ustanawia wymóg, aby liczba lat składkowych uwzględnianych przy ustalaniu wartości procentowej mającej zastosowanie do obliczenia wysokości emerytury była określana w taki sam sposób dla pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy i pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy?
2) Czy należy rozumieć, że przepis prawa krajowego, taki jak ten rozpatrywany w niniejszej sprawie, jest również sprzeczny z art. 21 [karty], w związku z czym sąd odsyłający jest zobowiązany zapewnić pełną skuteczność karty i postanowić o niestosowaniu spornych przepisów prawa krajowego, bez konieczności żądania uprzedniego uchylenia tych przepisów w drodze ustawodawczej lub w jakimkolwiek innym trybie konstytucyjnym bądź też lub oczekiwania na to uchylenie?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania pierwszego
34 Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 4 ust. 1 dyrektywy 79/7 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu państwa członkowskiego, takiemu jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, zgodnie z którym wysokość emerytury o charakterze składkowym przysługującej pracownikowi zatrudnionemu w niepełnym wymiarze czasu pracy oblicza się poprzez pomnożenie podstawy wymiaru, ustalanej na podstawie rzeczywiście uzyskanych wynagrodzeń i rzeczywiście opłaconych składek, przez wartość procentową, która zależy od długości okresu składkowego, przy czym do okresu tego stosuje się współczynnik obniżający równy stosunkowi między rzeczywiście przepracowanym czasem pracy w niepełnym wymiarze godzin a czasem pracy przepracowanym przez porównywalnego pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze godzin oraz podwyższa się go poprzez zastosowanie współczynnika wynoszącego 1,5.
35 Artykuł 4 ust. 1 tej dyrektywy zakazuje wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, bądź bezpośrednio, bądź pośrednio, zwłaszcza jeżeli chodzi o obliczanie wysokości świadczeń w dziedzinie zabezpieczenia społecznego.
36 W tym względzie należy stwierdzić na wstępie, że uregulowanie krajowe takie jak to rozpatrywane w postępowaniu głównym nie wprowadza dyskryminacji bezpośredniej na względu na płeć, ponieważ znajduje jednakowe zastosowanie do pracowników płci żeńskiej i pracowników płci męskiej.
37 Co się tyczy kwestii, czy takie uregulowanie powoduje dyskryminację pośrednią, należy przypomnieć, że pojęcie to należy w kontekście dyrektywy 79/7 rozumieć w ten sam sposób co w kontekście dyrektywy 2006/54 [zob. podobnie wyrok z dnia 26 czerwca 2018 r., MB (Zmiana płci i emerytura), C‑451/16, EU:C:2018:492, pkt 34]. Z art. 2 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2006/54 wynika zaś, że dyskryminację pośrednią ze względu na płeć stanowi sytuacja, w której z pozoru neutralny przepis, kryterium lub praktyka stawiałaby osoby danej płci w szczególnie niekorzystnym położeniu w porównaniu do osób innej płci, chyba że dany przepis, kryterium lub praktyka są obiektywnie uzasadnione zgodnym z prawem celem, a środki osiągnięcia tego celu są właściwe i niezbędne.
38 Istnienie takiego szczególnie niekorzystnego położenia można by ustalić, zwłaszcza gdyby zostało udowodnione, że uregulowanie takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym wpływa negatywnie na znacznie wyższy odsetek osób danej płci w stosunku do osób innej płci (zob. podobnie wyrok z dnia 14 kwietnia 2015 r., Cachaldora Fernández, C‑527/13, EU:C:2015:215, pkt 28 i przytoczone tam orzecznictwo). Do sądu odsyłającego należy ocena, czy tak jest w sprawie w postępowaniu głównym.
39 W odniesieniu do przypadku, w którym – jak w niniejszej sprawie – sąd krajowy dysponuje danymi statystycznymi, Trybunał orzekł już, że najlepsza metoda porównania polega na porównaniu odpowiednich proporcji pracowników, których dotyczy i których nie dotyczy sporna regulacja w grupie pracowników płci męskiej, z takimi proporcjami w grupie pracowników płci żeńskiej. Nie jest wystarczające uwzględnienie liczby osób, których dotyczy sporna regulacja, ponieważ liczba ta zależy od liczby pracowników aktywnych zawodowo w całym państwie członkowskim oraz od rozkładu pracowników płci męskiej i pracowników płci żeńskiej we wspomnianym państwie członkowskim (zob. podobnie wyrok z dnia 9 lutego 1999 r., Seymour-Smith i Perez, C‑167/97, EU:C:1999:60, pkt 59).
40 W tym względzie do sądu krajowego należy dokonanie oceny, w jakiej mierze przedstawione mu dane statystyczne charakteryzujące sytuację pracowników są aktualne i czy mogą one zostać uwzględnione, to znaczy czy w szczególności nie są one przejawem zjawisk czysto przypadkowych lub wynikających z tymczasowej sytuacji i czy, ogólnie rzecz biorąc, wydają się one znaczące (zob. podobnie wyrok z dnia 9 lutego 1999 r., Seymour-Smith i Perez, C‑167/97, EU:C:1999:60, pkt 62 i przytoczone tam orzecznictwo).
41 W niniejszym przypadku z postanowienia odsyłającego wynika, że przepisy krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym prowadzą najczęściej do niekorzystnych skutków dla pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy w porównaniu do pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy. Jedynie w ograniczonej liczbie przypadków przepisy te są pozbawione takich skutków, dzięki łagodzącemu charakterowi środka polegającego na podwyższeniu w odniesieniu do pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy uwzględnianej liczby dni składkowych poprzez zastosowanie współczynnika wynoszącego 1,5.
42 Ponadto dane statystyczne przywołane przez sąd odsyłający we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wskazują, że w pierwszym kwartale 2017 r. w Hiszpanii było 15 906 700 osób zatrudnionych, z czego 8 332 000 mężczyzn i 7 574 600 kobiet. W tym samym okresie liczba osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy wyniosła 2 460 200 (15,47% wszystkich osób zatrudnionych), w tym 613 700 mężczyzn (7,37% wszystkich zatrudnionych mężczyzn) i 1 846 500 kobiet (24,38% wszystkich zatrudnionych kobiet). Wynika z tych danych, że we wspomnianym okresie około 75% pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy stanowiły kobiety.
43 Rząd hiszpański podnosi jednak, że spośród spraw emerytalnych, które zostały rozpatrzone pozytywnie przez INSS w latach 2014–2017 i w których okresy pracy i okresy składkowe w niepełnym wymiarze godzin zostały wzięte pod uwagę przy uwzględnieniu globalnego wskaźnika dotyczącego zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy, około 60% dotyczyło kobiet, a 40% – mężczyzn.
44 Niemniej jednak należy podkreślić, że co się tyczy grupy pracowników, których w szczególności dotyczą przepisy krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym, z akt, którymi dysponuje Trybunał, wynika, że dla 65% osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy, to znaczy tych, którzy pracowali średnio mniej niż dwie trzecie zwykłego czasu pracy pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze godzin, współczynnik obniżający mający zastosowanie do podstawy wymiaru jest niższy od współczynnika mającego zastosowanie do podstawy wymiaru pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze godzin. Wynika stąd, że pracownicy zatrudnieni w niepełnym wymiarze czasu pracy znajdują się w niekorzystnym położeniu ze względu na zastosowanie wspomnianego współczynnika obniżającego.
45 Jak wskazano już w pkt 40 niniejszego wyroku, do sądu odsyłającego należy sprawdzenie, czy dane te są aktualne, reprezentatywne i znaczące. W tym względzie należy w szczególności przypomnieć, że porównanie, o którym mowa w pkt 39 niniejszego wyroku, powinno odnosić się w niniejszym przypadku do grupy pracowników zatrudnionych w ograniczonym niepełnym wymiarze czasu pracy jako grupy pracowników, której rzeczywiście dotyczy uregulowanie rozpatrywane w postępowaniu głównym.
46 Ponadto, jak wynika również motywu 30 dyrektywy 2006/54, ocena faktów, z których można domniemywać, że doszło do pośredniej dyskryminacji, należy do sądu krajowego zgodnie z prawem krajowym lub praktyką krajową, które mogą przewidywać w szczególności, że fakt występowania dyskryminacji pośredniej można udowodnić z wykorzystaniem wszelkich środków, a nie tylko na podstawie danych statystycznych (zob. analogicznie wyrok z dnia 19 kwietnia 2012 r., Meister, C‑415/10, EU:C:2012:217, pkt 43).
47 W razie gdyby sąd odsyłający na podstawie przedstawionych danych statystycznych oraz w stosownym przypadku innych istotnych elementów doszedł do wniosku, że uregulowanie krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym stawia w szczególnie niekorzystnym położeniu kobiety w porównaniu z mężczyznami, takie uregulowanie byłoby niezgodne z art. 4 ust. 1 dyrektywy 79/7, chyba że byłoby ono uzasadnione obiektywnymi czynnikami niemającymi nic wspólnego z dyskryminacją ze względu na płeć.
48 Taka sytuacja ma miejsce, jeżeli wybrane środki odnoszą się do prawnie uzasadnionego celu polityki społecznej państwa członkowskiego, którego przepisy są rozpatrywane, oraz są odpowiednie i niezbędne dla osiągnięcia realizowanego przez nie celu (zob. podobnie wyrok z dnia 22 listopada 2012 r., Elbal Moreno, C‑385/11, EU:C:2012:746, pkt 32 i przytoczone tam orzecznictwo).
49 W tym względzie INSS i rząd hiszpański podnoszą, że proporcjonalne obniżenie emerytury w przypadku pracy w niepełnym wymiarze godzin stanowi przejaw ogólnego celu polityki społecznej realizowanego przez ustawodawcę krajowego, ponieważ korekta ta ma zasadnicze znaczenie w ramach systemu zabezpieczenia społecznego o charakterze składkowym. Takie obniżenie jest bowiem ich zdaniem wymagane w świetle zasad składkowości i równości między pracownikami zatrudnionymi w niepełnym i pełnym wymiarze czasu pracy oraz jest obiektywnie uzasadnione okolicznością, że w przypadku pracy w niepełnym wymiarze godzin emerytura jest odpowiednikiem świadczenia pracy w mniejszym wymiarze i odprowadzania składek do systemu w niższej wysokości.
50 W tym względzie należy przypomnieć, że sama okoliczność, że wysokość emerytur podlega korekcie w oparciu o zasadę pro rata temporis, która pozwala na uwzględnienie krótszego okresu pracy pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy w stosunku do okresu pracy pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze czasu, nie może być uznana za niezgodną z prawem Unii (zob. podobnie postanowienie z dnia 17 listopada 2015 r., Plaza Bravo, C‑137/15, EU:C:2015:771, pkt 27 i przytoczone tam orzecznictwo).
51 Jednakże Trybunał orzekł również, iż środka, który prowadzi do zmniejszenia emerytury pracownika w stopniu większym niż przy proporcjonalnym uwzględnieniu okresów zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy, nie można uznać za obiektywnie uzasadniony okolicznością, że emerytura jest w tym przypadku odpowiednikiem świadczenia pracy w mniejszym wymiarze (wyrok z dnia 23 października 2003 r., Schönheit i Becker, C‑4/02 i C‑5/02, EU:C:2003:583, pkt 93).
52 W niniejszym przypadku z postanowienia odsyłającego wynika, że uregulowanie krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym obejmuje dwa elementy, które mogą obniżyć wysokość emerytury pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy. Po pierwsze, podstawę wymiaru emerytury ustala się według podstaw składkowych, które stanowią wynagrodzenia rzeczywiście uzyskane w zależności od przepracowanych godzin. Wynika stąd, że owa podstawa wymiaru jest dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy niższa od podstawy wymiaru porównywalnego pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze czasu pracy. Po drugie, podczas gdy wspomniana podstawa wymiaru zostaje pomnożona przez wartość procentową, która zależy od liczby dni składkowych, do tejże liczby dni stosuje się współczynnik obniżający równy stosunkowi pomiędzy czasem pracy w niepełnym wymiarze godzin rzeczywiście przepracowanym przez danego pracownika a czasem pracy przepracowanym przez porównywalnego pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze godzin.
53 Prawdą jest, że drugi element jest łagodzony okolicznością, że zgodnie z art. 248 ust. 3 LGSS, liczba dni składkowych ustalona w następstwie zastosowania współczynnika obniżającego zostaje podwyższona poprzez zastosowanie współczynnika wynoszącego 1,5.
54 Należy jednak podkreślić, że pierwszy element, a mianowicie okoliczność, iż dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy podstawa wymiaru, jako odpowiednik świadczenia pracy w mniejszym wymiarze, jest niższa od podstawy wymiaru porównywalnego pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze godzin, umożliwia już osiągnięcie realizowanego celu, który polega w szczególności na ochronie systemu zabezpieczenia społecznego o charakterze składkowym.
55 Z tego względu stosowanie dodatkowo współczynnika obniżającego dotyczącego zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy wykracza poza to, co jest niezbędne dla osiągnięcia wspomnianego celu, i w odniesieniu do grupy pracowników, którzy byli zatrudnieni w ograniczonym niepełnym wymiarze czasu pracy – to znaczy w zakresie mniejszym niż dwie trzecie porównywalnej pracy w pełnym wymiarze godzin – skutkuje obniżeniem kwoty emerytury przewyższającym obniżenie, które wynikałoby jedynie z uwzględnienia ich czasu pracy zgodnie z zasadą pro rata temporis.
56 W tych okolicznościach na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, iż art. 4 ust. 1 dyrektywy 79/7 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu państwa członkowskiego, takiemu jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, zgodnie z którym wysokość emerytury o charakterze składkowym przysługującej pracownikowi zatrudnionemu w niepełnym wymiarze czasu pracy oblicza się poprzez pomnożenie podstawy wymiaru, ustalanej na podstawie rzeczywiście uzyskanych wynagrodzeń i rzeczywiście opłaconych składek, przez wartość procentową, która zależy od długości okresu składkowego, przy czym do tego samego okresu stosuje się współczynnik obniżający równy stosunkowi między rzeczywiście przepracowanym czasem pracy w niepełnym wymiarze godzin a czasem pracy przepracowanym przez porównywalnego pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze godzin oraz podwyższa się go poprzez zastosowanie współczynnika wynoszącego 1,5, w zakresie, w jakim wspomniane uregulowanie stawia w szczególnie niekorzystnym położeniu pracowników płci żeńskiej w porównaniu do pracowników płci męskiej.
W przedmiocie pytania drugiego
57 W świetle odpowiedzi udzielonej na pytanie pierwsze nie ma potrzeby udzielenia odpowiedzi na pytanie drugie.
Koszty
58 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 4 ust. 1 dyrektywy Rady 79/7/EWG z dnia 19 grudnia 1978 r. w sprawie stopniowego wprowadzania w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zabezpieczenia społecznego należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu państwa członkowskiego, takiemu jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, zgodnie z którym wysokość emerytury o charakterze składkowym przysługującej pracownikowi zatrudnionemu w niepełnym wymiarze czasu pracy oblicza się poprzez pomnożenie podstawy wymiaru, ustalanej na podstawie rzeczywiście uzyskanych wynagrodzeń i rzeczywiście opłaconych składek, przez wartość procentową, która zależy od długości okresu składkowego, przy czym do tego samego okresu stosuje się współczynnik obniżający równy stosunkowi między rzeczywiście przepracowanym czasem pracy w niepełnym wymiarze godzin a czasem pracy przepracowanym przez porównywalnego pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze godzin oraz podwyższa się go poprzez zastosowanie współczynnika wynoszącego 1,5, w zakresie, w jakim wspomniane uregulowanie stawia w szczególnie niekorzystnym położeniu pracowników płci żeńskiej w porównaniu do pracowników płci męskiej.
Podpisy