OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
ELEANOR SHARPSTON
przedstawiona w dniu 11 lipca 2013 r.(1)
Sprawa C‑209/12
Walter Endress
przeciwko
Allianz Lebensversicherungs-AG
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Bundesgerichtshof (Niemcy)]
Ubezpieczenia na życie – Prawo odstąpienia od umowy – Termin odstąpienia od umowy – Rozpoczęcie biegu terminu i jego czas trwania – Przekazanie informacji
1. Zgodnie z prawem Unii ubezpieczający na życie powinien dysponować terminem od 14 do 30 dni od dnia powiadomienia o zawarciu z nim umowy (zwanym dalej „terminem odstąpienia od umowy”)(2), podczas którego może on od niej odstąpić oraz musi on zostać poinformowany o sposobie wykonania prawa odstąpienia od umowy przed zawarciem umowy. Co by się stało, gdyby nie otrzymał takiej informacji? Czy może odstąpić od umowy? Jeśli tak, to czy prawo UE wyklucza krajowy środek, zgodnie z którym to prawo wygasa rok po dokonaniu zapłaty pierwszej składki ubezpieczeniowej, niezależnie od tego, czy konieczna informacja dotycząca prawa odstąpienia od umowy została udostępniona ubezpieczającemu?
2. Są to podstawowe kwestie, jakie należy rozważyć odpowiadając na pytanie postawione w niniejszej sprawie.
Prawo UE
Druga dyrektywa w sprawie ubezpieczeń na życie
3. Dyrektywa Rady 90/619/EWG (zwana dalej „drugą dyrektywą w sprawie ubezpieczeń na życie”)(3) zmieniła i uzupełniła dyrektywę Rady 79/267/EWG (zwaną dalej „pierwszą dyrektywą w sprawie ubezpieczeń na życie”)(4), która obejmowała „ubezpieczenia na życie” zdefiniowane jako „grupa ubezpieczeń obejmująca w szczególności ubezpieczenia tylko na dożycie określonego wieku, ubezpieczenia tylko na wypadek śmierci, ubezpieczenia na dożycie określonego wieku lub na wypadek śmierci przed osiągnięciem tego wieku, ubezpieczenia na życie ze zwrotem składki, ubezpieczenia posagowe, ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci [tłumaczenie nieoficjalne]”(5).
4. Druga i trzecia dyrektywa w sprawie ubezpieczeń na życie miały na celu przede wszystkim utworzenie wewnętrznego rynku ubezpieczeń na życie, w tym swobody świadczenia usług w zakresie ubezpieczeń na życie(6).
5. Zgodnie z art. 4 ust. 1 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie prawem, które miało zastosowanie, było co do zasady prawo państwa członkowskiego zobowiązania, choć o ile prawo tego państwa na to pozwalało, strony mogły wybrać prawo innego kraju. „Państwo członkowskie zobowiązania” zostało zdefiniowane w art. 2 lit. e) drugiej dyrektywy jako „państwo członkowskie, w którym ubezpieczający [miał] miejsce stałego pobytu, lub w przypadku gdy ubezpieczający [był] osobą prawną, państwo członkowskie, w którym [znajdowało się] jej przedsiębiorstwo, do którego [odnosiła się] umowa [tłumaczenie nieoficjalne, podobnie jak wszystkie cytaty z tej dyrektywy poniżej]”.
6. Ze zmianami wynikającymi z art. 30 trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie art. 15 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie stanowił:
„1. Państwa członkowskie przewidują możliwość odstąpienia od umowy przez ubezpieczających zawierających indywidualne umowy ubezpieczenia na życie w okresie wynoszącym od 14 do 30 dni, licząc od dnia, w którym zostali powiadomieni o zawarciu umowy.
Oświadczenie o odstąpieniu od umowy przez ubezpieczającego skutkuje zwolnieniem go z wszelkich przyszłych zobowiązań wynikających z umowy.
Inne skutki prawne i warunki odstąpienia od umowy ustalane są przez prawo właściwe dla umowy określone w art. 4, głównie w odniesieniu do uzgodnień dotyczących informowania ubezpieczającego o zawarciu umowy.
2. Państwa członkowskie nie mają obowiązku stosować ust. 1 do umów zawieranych na okres nie dłuższy niż sześć miesięcy oraz w przypadkach, gdy z racji statusu ubezpieczającego lub okoliczności, w jakich zawarta została umowa, ubezpieczający nie potrzebuje specjalnej ochrony. Państwa członkowskie określają w swoich przepisach, w jakich przypadkach nie ma zastosowania ust. 1”.
Trzecia dyrektywa w sprawie ubezpieczeń na życie
7. Zgodnie z motywem 23 trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie,
„[…] na jednolitym rynku ubezpieczeń konsument będzie miał szerszą i bardziej zróżnicowaną ofertę umów; […] jeśli ma on w pełni korzystać z tej różnorodności i ze wzmożonej konkurencji, musi otrzymywać wszystkie niezbędne informacje umożliwiające mu dokonanie wyboru umowy najlepiej odpowiadającej jego potrzebom; […] ten wymóg informacji jest tym bardziej istotny, że czas trwania zobowiązań może być bardzo długi; […] przepisy podstawowe muszą zatem zostać skoordynowane, aby konsument otrzymał jasną i rzetelną informację w sprawie głównych cech charakterystycznych zaproponowanych mu produktów, jak również dane szczegółowe dotyczące organów, do których mogą kierować wszelkie skargi ubezpieczający, osoby ubezpieczone lub uprawnione z umowy [tłumaczenie nieoficjalne, podobnie jak wszystkie cytaty z tej dyrektywy poniżej]”.
8. Artykuł 31 dotyczył obowiązku przedstawienia informacji ubezpieczającemu przed zawarciem umowy:
„1. Przed zawarciem umowy ubezpieczenia, ubezpieczającemu przekazuje się co najmniej informacje wymienione w pkt A załącznika II.
2. Przez cały okres obowiązywania umowy ubezpieczający jest informowany o wszelkich zmianach dotyczących informacji wymienionych w pkt B załącznika II.
3. Państwo członkowskie zobowiązania może wymagać od zakładu ubezpieczeń dostarczenia informacji dodatkowych oprócz tych wymienionych w załączniku II jedynie wtedy, gdy jest to konieczne do właściwego zrozumienia przez ubezpieczającego istotnych elementów zobowiązania.
4. Państwo członkowskie zobowiązania ustanawia szczegółowe zasady wykonania niniejszego artykułu i załącznika II”.
9. Załącznik II wymieniał „informacje, które [należało] przekazać ubezpieczającemu przed zawarciem umowy (A) lub w czasie obowiązywania umowy (B)”. Ta informacja musiała być „przedstawiona w sposób jasny i dokładny, na piśmie, w języku urzędowym państwa członkowskiego zobowiązania”. Punkt A zawierał tabelę: lewa kolumna wymieniała informacje o zakładzie ubezpieczeń, a prawa kolumna informacje o samym zobowiązaniu. W tej ostatniej we francuskiej wersji pozycja 13 wymieniała „modalités d’exercise du droit de renonciation” („warunki wykonywania prawa odstąpienia od umowy”), a w wersji angielskiej „[a]rrangements for application of the cooling-off period” („[w]arunki stosowania czasu do refleksji”), to znaczy terminu, w którym można było wykonać prawo odstąpienia od umowy(7). Wersja niemieckojęzyczna, w której mowa o „Ausübung des Widerrufs[-] und Rücktritt[s]rechts” („wykonywaniu prawa odstąpienia od umowy”), wydawała się odnosić do innych aspektów prawa odstąpienia od umowy.
Prawo krajowe
10. Paragraf 5a Versicherungsvertragsgesetz (ustawy o umowach ubezpieczenia, zwanej dalej „VVG”) w wersji mającej zastosowanie w okresie mającym znaczenie dla postępowania głównego (zwanej dalej „§ 5a VVG w pierwotnym brzmieniu”) stanowi:
„(1) Jeżeli przy składaniu wniosku ubezpieczyciel nie przekazał ubezpieczającemu warunków ubezpieczenia lub informacji przeznaczonych dla konsumenta wymaganych na podstawie § 10a Versicherungsaufsichtsgesetz(8), wówczas przyjmuje się, że umowa została zawarta na podstawie polisy, ogólnych warunków ubezpieczenia i dodatkowych informacji przeznaczonych dla konsumenta, istotnych dla ustalenia treści tej umowy, o ile ubezpieczający nie zgłosi sprzeciwu na piśmie w terminie 14 dni od daty przekazania mu wskazanych dokumentów […].
(2) Bieg tego terminu rozpoczyna się dopiero z chwilą, w której ubezpieczający otrzymał polisę oraz wszystkie dokumenty wymienione w ust. 1, a przy doręczeniu polisy został pouczony na piśmie, w sposób wyraźny i czytelnym drukiem, o prawie sprzeciwu, rozpoczęciu biegu terminu i jego długości. Ubezpieczyciel zobowiązany jest do udowodnienia, że dokumenty te zostały doręczone. Do zachowania terminu wystarczy, że sprzeciw zostanie wysłany przed jego upływem. Tytułem odstępstwa od zdania pierwszego prawo sprzeciwu wygasa jednak rok po dokonaniu zapłaty pierwszej składki”.
11. Choć § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu został zmieniony z mocą obowiązującą od dnia 31 grudnia 2007 r., najwyraźniej nadal ma on zastosowanie do znaczącej liczby umów ubezpieczenia na życie zawartych przed tym dniem.
12. Paragraf 5a VVG w pierwotnym brzmieniu posługuje się niemieckimi wyrażeniami „widerspricht” („sprzeciwia się”), „Widerspruchsrecht” („prawo sprzeciwu”) i „Widerspruch” („sprzeciw”). Te wyrażenia różnią się od tych zastosowanych w art. 15 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie [który posługuje się wyrażeniami „zurückzutreten” („odstąpić”), „zurücktritt” (odstępuje) i „Rücktritts” („odstąpienie”)] i we frazie „Ausübung des Widerrufs[-] und Rücktritt[s]rechts” w załączniku II do trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie.
13. Na potrzeby niniejszej opinii skoncentruję się raczej na wyjaśnieniach przedstawionych w tym postępowaniu na temat tego, jak funkcjonował § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu niż na możliwych niuansach znaczenia wyrażeń „widerspricht”, „Widerspruchsrecht” i „Widerspruch” w niemieckim prawie(9).
Stan faktyczny, postępowanie i pytania prejudycjalne
14. W. Endress dążył do zawarcia umowy ubezpieczenia na życie z Allianz Lebensversicherungs-AG (zwaną dalej „Alianz”) z mocą obowiązującą od dnia 1 grudnia 1998 r.
15. W. Endress otrzymał ogólne warunki ubezpieczenia i uwagi wyjaśniające dopiero wtedy, gdy Allianz wysłała mu polisę ubezpieczeniową. Zgodnie z ustaleniami poczynionymi przez sąd odwoławczy, które są wiążące dla Bundesgerichtshof (federalnego trybunału sprawiedliwości, zwanego dalej „sądem odsyłającym”), nawet jeżeli tym samym Allianz przyjęła ofertę W. Endressa, to nie poinformowała go we właściwy sposób o prawach zagwarantowanych mu zgodnie z § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu(10).
16. W rezultacie sąd odsyłający stwierdza, że bieg 14-dniowego terminu opisanego w § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu nie rozpoczął się.
17. Zgodnie z umową roczną składkę ubezpieczeniową należało płacić przez okres pięciu lat. Według ogólnych warunków mających zastosowanie do tej umowy wartość wykupu polisy w przypadku rozwiązania umowy była ograniczona do wartości gwarancji w przypadku śmierci.
18. Od grudnia 1998 r. do grudnia 2002 r. W. Endress opłacał składki ubezpieczeniowe. Najwyraźniej dokonał on zapłaty dodatkowej składki w 2004 r.
19. W dniu 1 czerwca 2007 r. W. Endress powiadomił o rozwiązaniu umowy z mocą obowiązującą od dnia 1 września 2007 r. We wrześniu 2007 r. towarzystwo ubezpieczeniowe wypłaciło mu wartość wykupu, która wynosiła mniej niż suma składek ubezpieczeniowych z odsetkami.
20. Pismem z dnia 31 marca 2008 r. (a zatem ponad rok po dokonaniu zapłaty pierwszej składki ubezpieczeniowej) W. Endress wykonał swoje prawo zgodnie z § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu. Twierdził, że umowa nie została skutecznie zawarta i zażądał od ubezpieczyciela zwrotu wszystkich składek wraz z odsetkami (po zaliczeniu wartości wykupu). Jest niejasne, w jaki sposób i w jakiej chwili W. Endress dowiedział się albo został poinformowany o swym prawie zgodnie z § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu i o sposobie jego wykonania.
21. Sąd pierwszej instancji oddalił skargę W. Endressa dotyczącą żądania dodatkowej kwoty od ubezpieczyciela. Sąd odwoławczy oddalił jego odwołanie od tego orzeczenia.
22. W. Endress wniósł zatem skargę kasacyjną (Revision) do Bundesgerichtshof, który uznał, że wynik tego odwołania zależy od tego, czy zasada, zgodnie z którą prawo ubezpieczającego zgodnie z § 5a ust. 2 VVG w pierwotnym brzmieniu wygasało rok po dokonaniu zapłaty pierwszej składki ubezpieczeniowej (zwana dalej „zasadą jednego roku”), była niezgodna z drugą i trzecią dyrektywą w sprawie ubezpieczeń na życie. W związku z tym sąd ten zawiesił postępowanie i skierował do Trybunału następujące pytanie:
„Czy art. 15 ust. 1 zdanie pierwsze [drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie], przy uwzględnieniu art. 31 ust. 1 [trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie], należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie przepisowi takiemu jak § 5a ust. 2 zdanie czwarte [VVG w brzmieniu mającym zastosowanie do okoliczności faktycznych sporu w postępowaniu głównym], który stanowi, że prawo odstąpienia lub sprzeciwu wygasa najpóźniej rok po dokonaniu zapłaty pierwszej składki ubezpieczeniowej, nawet w sytuacji, gdy ubezpieczający nie został pouczony o prawie do odstąpienia lub sprzeciwu?”.
23. W. Endress, Allianz, rząd niemiecki i Komisja złożyli uwagi na piśmie i przedstawili stanowiska na rozprawie w dniu 24 stycznia 2013 r.
Ocena
Uwagi wstępne
24. Z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że przed niemieckimi sądami W. Endress podnosił, że zasada jednego roku jest niezgodna z drugą i trzecią dyrektywą w sprawie ubezpieczeń na życie.
25. W związku z tym rozważę, czy przepis taki, jak § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu, który zawierał zasadę jednego roku, stał w sprzeczności z drugą i trzecią dyrektywą w sprawie ubezpieczeń na życie, a jeśli nie, to przejdę do konsekwencji takich wniosków dla niniejszej sprawy.
26. Podczas gdy § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu już nie obowiązuje(11), znacząca liczba umów ubezpieczenia na życie nadal podlega temu przepisowi. Wyrok Trybunału w niniejszej sprawie może zatem dotyczyć innych ubezpieczających, nie tylko W. Endressa(12). Może on mieć także duże znaczenie dla ubezpieczających, którzy podpisali umowy ubezpieczenia na życie oparte na innych przepisach niż § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu, z tego względu, że prawo odstąpienia od nich podlega tej samej (lub podobnej) zasadzie jednego roku.
27. Argumenty przedstawione w niniejszej sprawie stanowią jedynie częściowy opis niemieckiego prawa ubezpieczeń na życie oraz szczególnych cech dochodzenia do skutku umów ubezpieczenia na życie należących do rodzaju określonego w § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu i odstępowania od tych umów.
28. Zdaniem sądu odsyłającego przepis ten miał zastosowanie do umów powstałych zgodnie z tym, do czego odwołuję się jako do „modelu polisy ubezpieczeniowej”. Zgodnie z tym modelem złożony przez wnioskodawcę wniosek o ubezpieczenie na życie stanowił ofertę umowną, a przyjęcie oferty przez ubezpieczyciela stawało się skuteczne poprzez wysłanie wnioskodawcy polisy ubezpieczeniowej, ogólnych warunków ubezpieczenia oraz uwag wyjaśniających. Wydaje się, że umowa była zawarta dopiero po upływie terminu 14 dni po przekazaniu tych dokumentów, pod warunkiem że podczas tego okresu wnioskodawca nie wyraził woli niebycia związanym umową. Podczas tego okresu umowa była zatem, zgodnie z niemieckim prawem, tymczasowo pozbawiona ważności. Jeżeli wnioskodawca nie zareagował w tym terminie, umowa była zawarta od dnia, w którym wnioskodawca otrzymał polisę ubezpieczeniową, ogólne warunki i uwagi wyjaśniające. Jeśli ubezpieczyciel nie przedłożył tych dokumentów przyszłemu ubezpieczającemu w prawidłowy sposób, termin 14 dni nie rozpoczynał biegu. Jednakże po upływie jednego roku po dokonaniu zapłaty pierwszej składki ubezpieczeniowej wnioskodawca nie mógł już wyrazić woli niebycia związanym tą umową.
29. Pytanie sądu odsyłającego dotyczy w szczególności czwartego zdania § 5a ust. 2 VVG w pierwotnym brzmieniu, zgodnie z którym wnioskodawca nie mógł już wyrazić woli niebycia związanym umową po upływie terminu jednego roku po dokonaniu zapłaty pierwszej składki ubezpieczeniowej – nawet jeśli, jak wskazuje sąd odsyłający, ubezpieczyciel nigdy nie przekazał istotnych informacji (w tym odnoszących się do przysługującego wnioskodawcy prawa wyrażenia woli niebycia związanym tą umową), a zatem termin 14 dni nigdy nie rozpoczął biegu.
30. Sąd odsyłający bada zasadę jednego roku w świetle przepisów drugiej i trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie, które dotyczyły odpowiednio prawa odstąpienia od umowy po powiadomieniu o zawarciu umowy i obowiązku przekazania pewnych informacji wnioskodawcy (czyli przyszłemu ubezpieczającemu) przed zawarciem umowy.
31. Nie jest dla mnie jasne, czy właściwe prawo krajowe należy rozumieć jako dotyczące prawa odstąpienia od umowy w rozumieniu art. 15 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie, czy jakiegoś innego prawa, które przysługuje wnioskodawcy, który chce zapobiec zawarciu umowy ubezpieczenia na życie i do którego to prawa ten przepis się nie odnosi.
32. Tekst § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu sugeruje, iż przepis ten dotyczy „Widerspruchsrecht”, podczas gdy niemiecka wersja art. 15 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie przedstawia okoliczności, w których ubezpieczający „zurücktritt” (odstępuje od umowy), a niemiecka wersja załącznika II do trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie określa informacje, które należy przekazać przed zawarciem umowy jako obejmujące „Ausübung des Widerrufs[-] und Rücktritt[s]rechts”. W swoim pytaniu natomiast sąd odsyłający zwraca się do Trybunału z prośbą o rozważenie „Rücktritts- oder Widerspruchsrecht”, które wydawałoby się dotyczyć (po części) zarówno prawa zawartego w drugiej i trzeciej dyrektywie w sprawie ubezpieczeń na życie, jak i prawa, którego dotyczy § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu.
33. Aby pomóc sądowi odsyłającemu, unikając zarazem przyjęcia ostatecznego stanowiska w sprawie rozumienia prawa niemieckiego, zamierzam odnieść się do następujących dwóch pytań oddzielnie: (i) czy zasada, według której prawo odstąpienia od umowy nie mogło już być wykonywane później niż rok po dokonaniu zapłaty pierwszej składki ubezpieczeniowej, niezależnie od faktu, czy wymagane informacje dotyczące prawa odstąpienia od umowy zostały udostępnione ubezpieczającemu, stała w sprzeczności z drugą i trzecią dyrektywą w sprawie ubezpieczeń na życie, i (ii) abstrahując od prawa odstąpienia od umowy w rozumieniu art. 15 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie – czy druga i trzecia dyrektywa w sprawie ubezpieczeń na życie wykluczały kształtowanie umów na podstawie warunków opisanych w przepisie takim jak § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu? Pierwsze pytanie opiera się na założeniu, że przepis prawa krajowego dotyczył prawa odstąpienia od umowy w rozumieniu drugiej i trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie, drugie pytanie zakłada, że nie miało to miejsca.
Zakładając, że § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu dotyczył prawa do odstąpienia od umowy: czy zasada jednego roku stała w sprzeczności z drugą i trzecią dyrektywą w sprawie ubezpieczeń na życie?
34. Zgodnie z art. 15 ust. 1 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie termin odstąpienia od umowy rozpoczynał bieg wraz z powiadomieniem ubezpieczającego, że umowa została zawarta. Ten punkt wyjścia opierał się na dwóch założeniach: po pierwsze, można odstąpić tylko od umowy, która została zawarta, i po drugie, ubezpieczający nie może wykonać prawa do odstąpienia od umowy, jeśli nie został o nim poinformowany we właściwy sposób i w terminie. Artykuł 31 trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie wymagał, aby istotne informacje określone w załączniku II do tej dyrektywy zostały przekazane wnioskodawcy przed zawarciem umowy.
35. Artykuł 15 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie nie przewidział jednak konsekwencji zaniechania przekazania takich informacji, w tym sposobu wykonania prawa do odstąpienia od umowy, we właściwy sposób i przed zawarciem umowy.
36. Artykuł 31 ust. 1 trzeciej dyrektywy na życie również nie określił tych konsekwencji ani tego, czy powinny one zostać ustalone zgodnie z prawem właściwego państwa członkowskiego. Artykuł 31 ust. 4 stwierdził jedynie, że do prawa państwa członkowskiego należało ustalenie szczegółowych zasad stosowania tego artykułu i załącznika II.
37. W związku z tym, czy druga i trzecia dyrektywa w sprawie ubezpieczeń na życie stały na przeszkodzie temu, by państwo członkowskie przewidywało, że w sytuacji, gdy istotne informacje – w tym informacje dotyczące prawa odstąpienia od umowy – nie zostały (we właściwy sposób) przekazane ubezpieczającemu, prawo odstąpienia od umowy powinno było zostać wykonane nie później niż rok po dokonaniu zapłaty pierwszej składki ubezpieczeniowej?
38. Nie sądzę, żeby na Trybunale spoczywał obowiązek wyczerpującego wyliczenia, jakie są konsekwencje nieprzekazania wymaganych informacji. To raczej do państw członkowskich należy wprowadzenie w życie trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie (w szczególności art. 31) w sposób, który byłby spójny z prawem UE, a w szczególności z zasadami pewności prawa, proporcjonalności i skuteczności.
39. Moim zdaniem państwa członkowskie nie mogą po prostu nie przewidywać żadnych konsekwencji dla nieprzekazania informacji. Odebrałoby to ubezpieczycielowi wszelką motywację do przestrzegania obowiązku przekazania informacji i nie chroniłoby potencjalnego nabywcy ubezpieczenia na życie. Jednocześnie nie sądzę, żeby druga i trzecia dyrektywa w sprawie ubezpieczeń na życie nakładały na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia, że umowa będzie nieważna za każdym razem, gdy obowiązek przekazania informacji przed zawarciem umowy nie zostanie spełniony. Taka sankcja nie zawsze byłaby proporcjonalnym i skutecznym środkiem.
40. A zatem przykładowo ubezpieczyciel mógł nie przekazać wszystkich lub znacznej części informacji wymienionych w pkt A załącznika II do trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie. W takim wypadku trudno byłoby wyobrazić sobie, jak umowa mogła zostać ukształtowana, jeżeli jedna ze stron byłaby pozbawiona wszystkich lub znacznej części informacji dotyczących umowy.
41. Może także okazać się, że jedynie informacje dotyczące prawa odstąpienia od umowy i sposobu jego wykonania nie zostały przekazane i że pod innymi względami potencjalny nabywca został poinformowany we właściwy sposób. W tych okolicznościach potencjalny nabywca nie wiedziałby jedynie o szerszej ochronie, do której upoważnia go prawo do odstąpienia od umowy. Jest mało prawdopodobne, by osoba, która zdecydowała się na podpisanie umowy ubezpieczenia na życie, mogła być zniechęcona do podpisania umowy dowiedziawszy się, że korzysta z szerszej ochrony zapewnionej przez prawo do odstąpienia od umowy. Państwo członkowskie mogłoby zdecydować, że odpowiednim środkiem naprawczym w tych okolicznościach jest przyznanie ubezpieczającemu terminu, w którym może wykonać prawo odstąpienia od umowy, rozpoczynającego bieg w momencie, w którym został on we właściwy sposób poinformowany o tym prawie. Zamiennie państwo członkowskie mogłoby zdecydować o przyznaniu ubezpieczającemu większej ochrony lub uwzględnieniu tego, czy ubezpieczający wyraził wolę unieważnienia umowy(13).
42. Nawiązując do prawa odstąpienia od umowy zgodnie z dyrektywą dotyczącą sprzedaży obwoźnej(14), pragnę przypomnieć, że Trybunał wskazał w wyroku w sprawie Heininger, że „jeżeli konsument nie wie o istnieniu prawa do odstąpienia od umowy, nie będzie on w stanie wykonać tego prawa”(15). W sprawie tej chodziło o prawo niemieckie, zgodnie z którym konsument, który nie otrzymał wymaganych informacji, mógł wykonać prawo odstąpienia od umowy do czasu, aż obie strony wypełniły swoje obowiązki umowne, ale nie mógł uczynić tego później niż rok od dnia, w którym wyraził wolę zawarcia umowy. Dalej Trybunał stwierdził, że względy pewności prawa nie mogą uzasadnić ograniczenia terminu, w trakcie którego prawo odstąpienia od umowy może być wykonane, gdyż oznacza to ograniczenie praw wprost przyznanych konsumentowi w celu ochrony go przed ryzykiem wynikającym z faktu, iż instytucje kredytowe dokonały wyboru zawierania umów poza lokalem ich przedsiębiorstwa(16).
43. Istnieją istotne różnice między dyrektywą dotyczącą sprzedaży obwoźnej a drugą i trzecią dyrektywą w sprawie ubezpieczeń na życie. Jednakże przyjmuję stanowisko Trybunału wyrażone w ww. wyroku w sprawie Heininger, zgodnie z którym nie należy osłabiać praw konsumentów w celu zagwarantowania pewności prawa sprzedawcy, który nie przekazał konsumentowi we właściwy sposób i w terminie informacji, które umożliwiłyby temu ostatniemu wykonanie jego prawo odstąpienia od umowy w terminie określonym przez prawodawcę unijnego(17).
44. Moim zdaniem te same rozważania mają zastosowanie na mocy drugiej i trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie.
45. Tak jak konsument w umowie sprzedaży obwoźnej, ubezpieczający jest słabszą stroną umowy z ubezpieczycielem. Zanim prawnie zwiąże się tą umową, powinien on zostać poinformowany o skutkach tej umowy w celu podjęcia świadomego wyboru odnośnie zarówno do ubezpieczyciela, jak i do umowy. Tak jak dyrektywa dotycząca sprzedaży obwoźnej, druga i trzecia dyrektywa w sprawie ubezpieczeń na życie nakładają na ubezpieczyciela ciężar przekazania koniecznych informacji(18). Ta strona nie może powołać się na pewność prawa w celu zaradzenia sytuacji spowodowanej przez nieprzestrzeganie przez nią wymogu prawa UE odnośnie przekazania określonej listy(19).
46. Nadmieniam, że dokonanie zapłaty pierwszej składki ubezpieczeniowej może zostać uznane za dowód tego, że ubezpieczający przejawiał wolę związania się umową w oparciu o informacje dotyczące tej umowy przekazane mu przed tą chwilą lub w tamtej chwili. Jednakże, z powodu zaniechania ubezpieczyciela, nie otrzymał on wszystkich informacji, które prawo UE uważa za istotne dla zawarcia umowy.
47. Ubezpieczający, który nie został poinformowany przez ubezpieczyciela o prawie odstąpienia od umowy, może równie dobrze dowiedzieć się o nim inną drogą, jednak nie zmienia to faktu, że ubezpieczyciel nie zastosował się do obowiązku nałożonego na niego przez trzecią dyrektywę w sprawie ubezpieczeń na życie i wprowadzoną w życie przez prawo krajowe. Ubezpieczyciel nie może opierać się na swoim uchybieniu (zakładając, że jest on w stanie dowieść, że ubezpieczający dowiedział się o jego prawie do odstąpienia od umowy) podnosząc, że termin odstąpienia od umowy upłynął. Tylko jeżeli ubezpieczyciel może dowieść, że przekazał wszystkie konieczne informacje, zagwarantowana jest wystarczająca pewność prawa, aby termin odstąpienia od umowy mógł rozpocząć swój bieg i go zakończyć.
48. Nie oznacza to jednak, że ubezpieczający nie może odstąpić od umowy zanim ubezpieczyciel przekaże mu informacje, jeżeli wie lub dowie się o swoim prawie odstąpienia od umowy w inny sposób. To znów oznaczałoby umożliwienie ubezpieczycielowi ciągnięcia korzyści z własnego zaniechania przekazania informacji w celu odmówienia ubezpieczającemu jego prawa.
49. Z powyższych względów dochodzę do wniosku, że art. 15 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie i art. 31 trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie stały na przeszkodzie temu, aby państwo członkowskie przewidywało, że prawo odstąpienia od umowy nie może być już wykonywane rok po dokonaniu zapłaty pierwszej składki ubezpieczeniowej, niezależnie od tego, czy ubezpieczyciel poinformował ubezpieczającego o tym prawie we właściwy sposób i w terminie. Zgodnie z takim rozwiązaniem termin odstąpienia od umowy upływa na skutek tego, że ubezpieczający wypełnił swoje obowiązki umowne (płacąc należną pierwszą składkę ubezpieczeniową), pomimo niewypełnienia przez ubezpieczyciela jego ustawowego obowiązku przekazania informacji ubezpieczającemu. Taki rezultat byłby wypaczeniem.
50. Powyższy wniosek może wystarczyć, aby pomóc sądowi odsyłającemu w niniejszej sprawie. Niemniej jednak pokrótce zbadam także, czy art. 15 ust. 1 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie stał na przeszkodzie temu, by państwo członkowskie przewidywało termin odstąpienia od umowy dłuższy niż 14–30 dni po powiadomieniu o zawarciu kontraktu, czy też nie.
51. Moim zdaniem art. 15 ust. 1 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie jasno wskazywał, że termin odstąpienia od umowy nie może być krótszy niż 14 dni, licząc od chwili powiadomienia o zawarciu umowy. Ten termin mógł wynosić od 14 do 30 dni. Artykuł 15 ust. 1 ustanowił zatem zarówno dolną, jak i górną granicę terminu odstąpienia od umowy, które państwa członkowskie mogą określić w swoich przepisach prawnych. Dolna granica została oczywiście wyznaczona, by zapewnić minimalny poziom ochrony ubezpieczającemu. Górna granica wydawała się logicznie gwarantować pewność prawa zarówno dla ubezpieczającego, jak i dla ubezpieczyciela.
52. Co jeśli umowa ubezpieczenia na życie nie została zawarta w zgodzie z wymogami drugiej i trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie? W szczególności co jeśli informacje określone w art. 31 trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie zostały przekazane ubezpieczającemu dopiero później?
53. W takim przypadku, z przyczyn, które już wyjaśniłam, ubezpieczający musi mieć możliwość odstąpienia od umowy w terminie rozpoczynającym bieg po przekazaniu istotnych informacji.
54. Czy należało przyznać ubezpieczającemu termin odstąpienia od umowy dłuższy od górnej granicy wyznaczonej w art. 15 ust. 1 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie?
55. Nie sądzę.
56. Mimo że art. 15 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie określał rozpoczęcie biegu terminu odstąpienia od umowy w tych okolicznościach(20), nie uważam, aby prawo krajowe mogło zapewnić, by ubezpieczający miał prawo odstąpienia od umowy po upływie terminu, który jest dłuższy od górnej granicy wyraźnie przedstawionej w tym przepisie.
Zakładając, że § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu nie dotyczył prawa do odstąpienia od umowy: czy kształtowanie umowy ubezpieczenia na życie w oparciu o ten przepis było wykluczone przez drugą i trzecią dyrektywę w sprawie ubezpieczeń na życie?
57. Jeżeli sąd odsyłający zdecyduje, że prawo określone w § 5a VVG w pierwotnym brzmieniu było odrębne od prawa odstąpienia od umowy wskazanego w art. 15 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie, należy zbadać, czy druga i trzecia dyrektywa w sprawie ubezpieczeń na życie stały na przeszkodzie temu, aby państwo członkowskie przyjęło model taki jak model polisy ubezpieczeniowej w sprawie kształtowania umowy ubezpieczenia na życie. Jeśli odpowiedź brzmi „nie”, wtedy pytanie prejudycjalne jest w rzeczywistości hipotetyczne.
58. Obie dyrektywy(21) miały zastosowanie w razie kształtowania i odstąpienia od umowy ubezpieczenia na życie. Ich właściwe przepisy odnosiły się do pięciu różnych etapów: (i) kształtowania umowy; (ii) jej zawarcia; (iii) powiadomienia ubezpieczającego o jej zawarciu; (iv) rozpoczęcia biegu terminu odstąpienia od umowy po powiadomieniu; i (v) możliwego odstąpienia od umowy podczas tego okresu.
59. W odniesieniu do etapu (i), art. 31 ust. 1 trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie przewidywał, że informacje wymienione w pkt A załącznika II do tej dyrektywy musiały zostać przekazane potencjalnemu nabywcy przed zawarciem umowy. W szczególności aby umożliwić mu podjęcie świadomej decyzji, uważam, że ubezpieczający musiał zostać poinformowany przed wyborem konkretnego ubezpieczyciela i umowy. Celem obowiązku przekazania informacji było umożliwienie potencjalnemu nabywcy wybranie umowy najlepiej dopasowanej do jego potrzeb i dostarczenie mu „jasn[ej] i rzeteln[ej] informacj[i] w sprawie głównych cech charakterystycznych zaproponowanych mu produktów, jak również dan[ych] szczegółow[ych] dotycząc[ych] organów, do których mogą kierować wszelkie skargi ubezpieczający, osoby ubezpieczone lub uprawnione”(22). To przekazanie informacji musiało obejmować również informacje dotyczące sposobu odstąpienia od umowy(23).
60. W odniesieniu do etapów od (ii) do (v) art. 15 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie umożliwił ubezpieczającemu odstąpienie od umowy w trakcie ograniczonego terminu odstąpienia po zawarciu umowy i powiadomieniu o tym fakcie. Od umowy jeszcze nie zawartej, dla której nie miało miejsca przedstawienie oferty i jej przyjęcie skutkujące zawarciem przez strony porozumienia o związaniu się konkretnymi warunkami umowy, bez wątpienia nie można odstąpić.
61. Z powyższego wynika, że druga i trzecia dyrektywa w sprawie ubezpieczeń na życie, czytane łącznie, wymagały, aby pewne informacje zostały przekazane (przyszłemu) ubezpieczającemu przed zawarciem umowy i żeby termin odstąpienia od umowy o długości 14–30 dni był dla niego dostępny po powiadomieniu o tym zawarciu. Przepisy krajowe, które nie przestrzegały tych wymogów, były zatem wykluczone przez te dyrektywy.
62. Jeżeli prawo krajowe dopuszczało kształtowanie umowy ubezpieczenia na życie przewidziane w sposób, który wykluczał przekazanie istotnych informacji we właściwy sposób i w terminie takim, jaki był wymagany zgodnie z art. 31 ust. 1 trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie, wydawałoby się, że zostało ono wykluczone przez tę dyrektywę. Obowiązek przekazania informacji zostałby podważony, gdyby informacje te przedłożono dopiero po tym, jak ubezpieczający przedstawił ofertę, a zatem wybrał ubezpieczyciela i umowę.
63. Jeśli prawo państwa członkowskiego przewidywało termin, w którym wnioskodawca mógł sprzeciwić się zawarciu umowy i stwierdzić, że podczas tego okresu umowa nie została jeszcze zawarta, wtedy oczywiście termin ten nie był terminem odstąpienia od umowy w rozumieniu art. 15 ust. 1 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie i to prawo sprzeciwu stanowiło raczej część etapu (i) (kształtowanie umowy), niż któryś z dalszych etapów.
64. W tych okolicznościach prawo państwa członkowskiego powinno było przewidywać, że po upływie okresu, podczas którego wnioskodawca mógł wyrazić wolę niebycia związanym umową [etap (ii)], ubezpieczający musiał zostać powiadomiony o zawarciu umowy [etap (iii)] i że ubezpieczający miał prawo odstąpienia od umowy podczas okresu po jej zawarciu [etapy (iv) i (v)], który był odrębny od okresu, podczas którego mógł on sprzeciwić się zawarciu umowy [etap (ii)]. W przeciwnym razie mogłoby się okazać, że do czasu, w którym umowa zostałaby zawarta, termin odstąpienia od umowy już upłynął.
Skutki
65. Prawem mającym zastosowanie w sporze w postępowaniu głównym między W. Endressem a Allianz – będącymi oboje podmiotami prywatnymi – jest prawo niemieckie. To prawo musi zostać zinterpretowane przez sąd odsyłający w taki sposób, aby zapewnić jego zgodność z prawem UE, w szczególności z drugą i trzecią dyrektywą w sprawie ubezpieczeń na życie, które miały zastosowanie w momencie, kiedy umowa została zawarta. A w sporze między dwoma podmiotami prywatnymi przyjęto, że dyrektywy nie mogą same nakładać obowiązków na jednostkę, a zatem nie można się na nie jako takie powoływać przeciwko jednostce(24).
66. Dochodzę do wniosku, że art. 15 drugiej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie i art. 31 trzeciej dyrektywy w sprawie ubezpieczeń na życie należy interpretować jako (i) stojące na przeszkodzie temu, aby państwo członkowskie przewidywało, że prawo odstąpienia od umowy nie może być już wykonywane rok po dokonaniu zapłaty pierwszej składki ubezpieczeniowej, niezależnie od tego, czy ubezpieczyciel poinformował ubezpieczającego o tym prawie we właściwy sposób i w terminie i (ii) stojące na przeszkodzie temu, by państwo członkowskie wykluczyło, by pewne obowiązkowe informacje musiały być przekazane (przyszłemu) ubezpieczającemu przed zawarciem umowy i by termin odstąpienia od umowy o długości od 14 do 30 dni musiał być dla niego dostępny po powiadomieniu o tym zawarciu umowy.
67. Każdy z tych wniosków może mieć znaczące konsekwencje dla położenia W. Endressa i ubezpieczyciela w postępowaniu głównym.
68. Jakie będą te skutki, zależeć będzie w szczególności od tego, w jakim zakresie sąd odsyłający będzie w stanie zinterpretować prawo niemieckie, tak aby było zgodne z drugą i trzecią dyrektywą w sprawie ubezpieczeń na życie. W tym zakresie, zgodnie z orzecznictwem Trybunału, sąd odsyłający powinien „brać pod uwagę całość norm prawa krajowego dla oceny tego, w jaki sposób mogą być stosowane, aby nie osiągnąć rezultatu sprzecznego z celem dyrektywy”(25). Oznacza to, że wymaga się, aby sąd odsyłający zastosował takie metody wykładni przyjęte w prawie krajowym, które umożliwiają, w pewnych okolicznościach, taką wykładnię przepisu krajowego porządku prawnego, która pozwoli uniknąć konfliktu z inną normą prawa krajowego lub ograniczenie zakresu zastosowania tego przepisu poprzez stosowanie go jedynie w takim zakresie, w jakim jest on zgodny z omawianą normą(26). Jednocześnie obowiązek wykładni zgodnej z dyrektywą podczas interpretowania i stosowania prawa krajowego „jest ograniczony przez ogólne zasady prawa, w szczególności zasadę pewności prawa i braku retroaktywności prawa” i „nie może służyć jako podstawa dla dokonywania wykładni prawa krajowego contra legem”(27).
69. Jeżeli rezultatu określonego w odnośnych dyrektywach nie można osiągnąć w ten sposób, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem należy zaniechać stosowania prawa krajowego(28), a jeżeli poniesiono szkodę i powodem tej szkody jest uchybienie przez państwo członkowskie nałożonym na niego obowiązkom, sąd odsyłający powinien „zapewnić, w ramach krajowego prawa zobowiązań, poszanowanie prawa poszkodowanych konsumentów do odszkodowania”(29).
Skutki czasowe wyroku Trybunału
70. Allianz zażądała, aby Trybunał ograniczył skutki czasowe wyroku, jeżeli uzna, że krajowe przepisy, takie jak zasada jednego roku, zostały wykluczone przez drugą i trzecią dyrektywę w sprawie ubezpieczeń na życie(30). W tym kontekście Allianz ocenia, że ponad 108 mln umów ubezpieczenia na życie zawartych między 1995 r. a 2007 r., zgodnie z którymi zapłacono składki ubezpieczeniowe w łącznej wysokości około 400 mld EUR, może zostać objętych tym wyrokiem(31). Allianz stwierdza, że ona sama zawarła około 9 mln takich umów w tym okresie, otrzymując składki ubezpieczeniowe w wysokości około 62 mld EUR.
71. Ograniczenie skutków czasowych wyroku jest wyjątkowym krokiem, który Trybunał podejmował tylko wtedy, po pierwsze, „gdy istniało ryzyko poważnych reperkusji gospodarczych z uwagi, między innymi, na znaczną liczbę stosunków prawnych nawiązanych w dobrej wierze na podstawie przepisów uważanych za obowiązujące”, i po drugie, „gdy okazywało się, iż jednostki oraz władze krajowe zostały skłonione do zachowań niezgodnych z prawem Unii ze względu na istnienie obiektywnej i istotnej niepewności co do zakresu przepisów prawa Unii, do której to niepewności przyczyniło się ewentualnie również samo zachowanie innych państw członkowskich bądź Komisji Europejskiej”(32). Finansowe konsekwencje nie mogą same w sobie stanowić uzasadnienia dla takiego wyjątkowego działania(33).
72. Sądzę, że w niniejszej sprawie brak jest wystarczających danych, by uzasadnić ograniczenie skutków czasowych wyroku Trybunału. Trybunał nie dysponuje dowodem odnośnie do prawdopodobieństwa tego, że umowy ubezpieczenia na życie, których może dotyczyć jego orzeczenie, zostaną unieważnione, odnośnie do kosztów dla ubezpieczycieli czy zakresu ryzyka poważnych konsekwencji gospodarczych. Nie jestem również przekonana, że to „istnienie obiektywnej i bezstronnej niepewności” odnośnie do spornych przepisów UE spowodowało, że przynajmniej organy krajowe utrzymały ich model polisy ubezpieczeniowej albo używały dokonania zapłaty pierwszej składki ubezpieczeniowej do określenia rozpoczęcia biegu odnośnego terminu zgodnie z zasadą jednego roku.
Wnioski
73. Mając na uwadze powyższe rozważania, proponuję, aby Trybunał odpowiedział na pytanie postawione przez Bundesgerichtshof w następujący sposób:
Artykuł 15 ust. 1 drugiej dyrektywy Rady 90/619/EWG z dnia 8 listopada 1990 r. w sprawie koordynacji przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do bezpośrednich ubezpieczeń na życie i ustanowienia przepisów ułatwiających skuteczne korzystanie ze swobody świadczenia usług oraz zmieniającej dyrektywę 79/267/EWG w związku z art. 31 dyrektywy Rady 92/96/EWG z dnia 10 listopada 1992 r. w sprawie koordynacji przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do bezpośrednich ubezpieczeń na życie, zmieniającej dyrektywy 79/267/EWG i 90/619/EWG należy interpretować w ten sposób, że stał on w sprzeczności z tym, aby krajowy przepis przewidywał, że prawo do odstąpienia od umowy ubezpieczenia na życie wygasa najpóźniej rok po dokonaniu zapłaty pierwszej składki ubezpieczeniowej, niezależnie od tego, czy ubezpieczający został poinformowany o tym prawie we właściwy sposób i w terminie.