WYROK SĄDU (trzecia izba)
z dnia 11 lipca 2014 r.(*)
Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Rynek wosków parafinowych – Rynek gaczu parafinowego – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE – Ustalanie cen i podział rynków – Wytyczne w sprawie obliczania kwoty grzywien z 2006 r. – Czas trwania naruszenia – Równość traktowania – Proporcjonalność – Nieograniczone prawo orzekania
W sprawie T‑540/08
Esso Société anonyme française, z siedzibą w Courbevoie (Francja),
Esso Deutschland GmbH, z siedzibą w Hamburgu (Niemcy),
ExxonMobil Petroleum and Chemical BVBA, z siedzibą w Antwerpii (Belgia),
Exxon Mobil Corp., z siedzibą w West Trenton, New Jersey (Stany Zjednoczone),
reprezentowane przez R. Subiotta, QC, oraz adwokatów R. Sneldersa, L.P. Rudolfa i M. Piergiovanniego,
strona skarżąca,
przeciwko
Komisji Europejskiej, reprezentowanej przez F. Castilla de la Torrego, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez M. Gray, barrister,
strona pozwana,
mającej za przedmiot wniosek o stwierdzenie częściowej nieważności decyzji Komisji C(2008) 5476 wersja ostateczna z dnia 1 października 2008 r. dotyczącej postępowania przewidzianego w art. 81 [WE] oraz w art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/39.181 – Woski do świec), jak również wniosek o obniżenie kwoty grzywny nałożonej na skarżące,
SĄD (trzecia izba),
w składzie: O. Czúcz (sprawozdawca), prezes, I. Labucka i D. Gratsias, sędziowie,
sekretarz: N. Rosner, administrator,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 21 marca 2011 r.,
wydaje następujący
Wyrok
Okoliczności powstania sporu i zaskarżona decyzja
Postępowanie administracyjne i wydanie zaskarżonej decyzji
1 Decyzją C(2008) 5476 wersja ostateczna z dnia 1 października 2008 r. dotyczącą postępowania przewidzianego w art. 81 [WE] oraz w art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/39.181 – Woski do świec) (zwaną dalej „zaskarżoną decyzją”) Komisja Wspólnot Europejskich stwierdziła, że skarżące, Esso Deutschland GmbH, Esso Société anonyme française (zwana dalej „Esso France”), ExxonMobil Petroleum and Chemical BVBA (zwana dalej „EMPC”), jak również Exxon Mobil Corp. (zwana dalej „EMC”) (zwane dalej łącznie „ExxonMobilem” lub „grupą ExxonMobil”), wraz z innymi przedsiębiorstwami naruszyły art. 81 ust. 1 WE i art. 53 ust. 1 porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG), uczestnicząc w kartelu na rynku wosków parafinowych w EOG oraz na niemieckim rynku gaczu parafinowego.
2 Adresatami zaskarżonej decyzji są, poza skarżącymi, następujące spółki: ENI SpA, H&R ChemPharm GmbH, H&R Wax Company Vertrieb GmbH i Hansen & Rosenthal KG, Tudapetrol Mineralölerzeugnisse Nils Hansen KG, MOL Nyrt., Repsol YPF Lubricantes y Especialidades SA, Repsol Petróleo SA i Repsol YPF SA (zwane dalej łącznie „Repsolem”), Sasol Wax GmbH, Sasol Wax. International AG, Sasol Holding in Germany GmbH i Sasol Ltd (zwane dalej łącznie „Sasolem”), Shell Deutschland Oil GmbH, Shell Deutschland Schmierstoff GmbH, Deutsche Shell GmbH, Shell International Petroleum Company Ltd, The Shell Petroleum Company Ltd, Shell Petroleum NV i The Shell Transport and Trading Company Ltd (zwane dalej łącznie „Shellem”), RWE Dea AG i RWE AG (zwane dalej łącznie „RWE”), jak również Total SA i Total France SA (zwane dalej łącznie „Totalem”) (motyw 1 zaskarżonej decyzji).
3 Woski parafinowe są produkowane w rafineriach z ropy naftowej. Wykorzystuje się je do produkcji wyrobów takich jak świece, produkty chemiczne, opony i wyroby samochodowe, a także w sektorach gumy, opakowań, klejów i gum do żucia (motyw 4 zaskarżonej decyzji).
4 Gacz parafinowy jest surowcem niezbędnym do wyrobu wosków parafinowych. Powstaje w rafineriach jako produkt uboczny przy produkcji olejów bazowych z ropy naftowej. Sprzedaje się go także klientom końcowym, na przykład producentom płyt wiórowych (motyw 5 zaskarżonej decyzji).
5 Komisja rozpoczęła swoje dochodzenie po tym, jak spółka Shell Deutschland Schmierstoff poinformowała ją pismem z dnia 17 marca 2005 r. o istnieniu kartelu, składając do niej wniosek o zwolnienie z grzywny na podstawie komunikatu Komisji w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w przypadkach karteli (Dz.U. 2002, C 45, s. 3) (motyw 72 zaskarżonej decyzji).
6 W dniach 28 i 29 kwietnia 2005 r. Komisja przeprowadziła, na podstawie art. 20 ust. 4 rozporządzenia Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 [WE] i 82 [WE] (Dz.U. 2003, L 1, s. 1), kontrole na miejscu w pomieszczeniach spółek „H&R/Tudapetrol”, ENI, MOL, a także w pomieszczeniach należących do spółek grup Sasol, ExxonMobil, Repsol i Total (motyw 75 zaskarżonej decyzji).
7 W dniu 29 maja 2007 r. Komisja skierowała do spółek wymienionych w pkt 1 powyżej, w tym skarżących, pismo w sprawie przedstawienia zarzutów (motyw 85 zaskarżonej decyzji). Pismem z dnia 21 sierpnia 2007 r. skarżące odpowiedziały na to pismo.
8 W dniach 10 i 11 grudnia 2007 r. Komisja przeprowadziła przesłuchanie, w którym uczestniczyły skarżące (motyw 91 zaskarżonej decyzji).
9 W zaskarżonej decyzji na podstawie dostępnych dowodów Komisja stwierdziła, że adresaci tej decyzji, stanowiący większość producentów wosków parafinowych i gaczu parafinowego w EOG, uczestniczyli w jednolitym, złożonym i ciągłym naruszeniu art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG, obejmującym terytorium EOG. Naruszenie to polegało na porozumieniach i uzgodnionych praktykach dotyczących ustalania cen i wymiany poufnych informacji handlowych dotyczących wosków parafinowych. W przypadku grupy RWE (a następnie grupy Shell), grupy ExxonMobil, spółki MOL, grup Repsol, Sasol i Total naruszenie wpływające na woski parafinowe dotyczyło także podziału klientów lub rynków. Ponadto naruszenie, jakiego dopuściły się grupy RWE, ExxonMobil, Sasol i Total, dotyczyło także gaczu parafinowego sprzedawanego klientom końcowym na rynku niemieckim (motywy 2, 95, 328; art. 1 zaskarżonej decyzji).
10 Noszące znamiona naruszenia praktyki skonkretyzowały się podczas antykonkurencyjnych spotkań zwanych przez ich uczestników „spotkaniami technicznymi”, a czasami spotkaniami „Blauer Salon”, oraz podczas „spotkań w przedmiocie gaczu parafinowego” poświęconych właśnie kwestiom związanym z gaczem parafinowym.
11 Grzywny nałożone w niniejszym przypadku zostały obliczone na podstawie wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 23 ust. 2 lit. a) rozporządzenia nr 1/2003 (Dz.U. 2006, C 210, s. 2) (zwanych dalej „wytycznymi z 2006 r.”), które obowiązywały w momencie doręczenia wymienionym w pkt 1 powyżej spółkom pisma w sprawie przedstawienia zarzutów.
12 Zaskarżona decyzja stanowi między innymi, co następuje:
„Artykuł 1
Następujące przedsiębiorstwa naruszyły art. 81 ust. 1 [WE], a od dnia 1 stycznia 1994 r. – art. 53 porozumienia EOG, uczestnicząc we wskazanych okresach w ciągłym porozumieniu lub uzgodnionej praktyce w sektorze wosków parafinowych na wspólnym rynku, a od dnia 1 stycznia 1994 r. – w EOG:
[…]
Esso Deutschland GmbH: od dnia 22 lutego 2001 r. do dnia 20 listopada 2003 r.;
Esso Société anonyme française: od dnia 3 września 1992 r. do dnia 20 listopada 2003 r.;
ExxonMobil Petroleum and Chemical BVBA: od dnia 30 listopada 1999 r. do dnia 20 listopada 2003 r.;
Exxon Mobi1 [Corp.]: od dnia 30 listopada 1999 r. do dnia 20 listopada 2003 r.;
[…]
W przypadku następujących przedsiębiorstw naruszenie dotyczy także, w odniesieniu do wskazanych okresów, gaczu parafinowego sprzedawanego klientom końcowym na rynku niemieckim:
[…]
Esso Deutschland GmbH: od dnia 22 lutego 2001 r. do dnia 18 grudnia 2002 r.;
Esso Société anonyme française: od dnia 8 marca 1999 r. do dnia 18 grudnia 2002;
ExxonMobil Petroleum and Chemical BVBA: od dnia 20 listopada 1999 r. do dnia 18 grudnia 2002 r.;
Exxon Mobi1 [Corp.]: od dnia 20 listopada 1999 r. do dnia 18 grudnia 2002 r.;
[…]
Artykuł 2
Z tytułu naruszenia, o którym mowa w art. 1, nakłada się następujące grzywny na:
ENI SpA: 29 120 000 EUR;
Esso Société anonyme française: 83 588 400 EUR,
z której to kwoty odpowiadają solidarnie:
ExxonMobil Petroleum and Chemical BVBA i ExxonMobi1 [Corp.] w odniesieniu do kwoty 34 670 400 EUR, w tym solidarnie z Esso Deutschland GmbH w odniesieniu do kwoty 27 081 600 EUR;
Tudapetrol Mineralölerzeugnisse Nils Hansen KG: 12 000 000 EUR;
Hansen & Rosenthal KG solidarnie z H&R Wax Company Vertrieb GmbH: 24 000 000 EUR,
z której to kwoty odpowiadają solidarnie:
H&R ChemPharm GmbH w odniesieniu do kwoty 22 000 000 EUR;
MOL Nyrt.: 23 700 000 EUR;
Repsol YPF Lubricantes y Especialidades SA solidarnie z Repsol Petróleo SA i Repsol YPF SA: 19 800 000 EUR;
Sasol Wax GmbH: 318 200 000 EUR,
z której to kwoty odpowiadają solidarnie:
Sasol Wax International AG, Sasol Holding in Germany GmbH i Sasol Limited w odniesieniu do kwoty 250 700 000 EUR;
Shell Deutschland Oil GmbH, Shell Deutschland Schmierstoff GmbH, Deutsche Shell GmbH, Shell International Petroleum Company Limited, The Shell Petroleum Company Limited, Shell Petroleum NV i The Shell Transport and Trading Company Limited: 0 EUR;
RWE-Dea AG solidarnie z RWE AG: 37 440 000 EUR;
Total France SA solidarnie z Total SA: 128 163 000 EUR”.
Połączenie grupy Exxon‑Mobil i przypisanie odpowiedzialności za naruszenie w zaskarżonej decyzji
13 W dniu 30 listopada 1999 r. Exxon Corp. przejęła Mobil Corp. i następnie jej firma została zmieniona na EMC (zwane dalej „połączeniem grupy Exxon‑Mobil”). W dniu 6 maja 2003 r. Mobil Oil Française (zwana dalej „spółką Mobil France”) została wchłonięta przez spółkę Esso France.
14 Komisja opisała przypisanie odpowiedzialności za działalność antykonkurencyjną różnym spółkom grupy ExxonMobil między innymi w motywach 348–352 zaskarżonej decyzji:
„6.2.2 Grupa ExxonMobil
(348) W rozdziale 4 ustalono, że w okresie jej udziału w kartelu grupa ExxonMobil uczestniczyła w zmowie za pośrednictwem pracowników spółki Mobil [France] (i jej [następcy prawnego]) oraz spółki Esso Deutschland.
(349) Spółka Mobil [France] uczestniczyła w kartelu za pośrednictwem wielu ze swoich pracowników od początku naruszenia [od dnia 3 września 1992 r.] do dnia, w którym przestała istnieć, czyli dnia 6 maja 2003 r. Spółka Esso Deutschland uczestniczyła w kartelu za pośrednictwem swoich własnych pracowników przynajmniej od dnia 22 lutego 2001 r. Komisja zamierza przede wszystkim uznać te spółki za odpowiedzialne za ich bezpośredni udział w kartelu.
[…]
(351) Spółka Mobil [France] została wchłonięta przez [spółkę Esso France w dniu 6 maja 2003 r.].
(352) W konsekwencji [spółkę Esso France] należy uznać za odpowiedzialną za działalność [antykonkurencyjną spółki Mobil France prowadzoną przed dniem 6 maja 2003 r.]”.
15 Odpowiedzialność EMPC została przyjęta od momentu połączenia grupy Exxon‑Mobil, czyli od dnia 30 listopada 1999 r., na podstawie okoliczności, że była ona spółką dominującą w stosunku do Esso Deutschland i Esso France. Odpowiedzialność EMC została przyjęta od tego samego dnia z uwagi na okoliczność, że była ona spółką dominującą w stosunku do EMPC (motywy 535, 354 zaskarżonej decyzji).
Obliczenie kwoty grzywny nałożonej na skarżące
16 W niniejszej sprawie przy obliczaniu podstawowej kwoty grzywny Komisja uwzględniła pewną część wartości sprzedaży osiągniętej przez grupę ExxonMobil w EOG i następnie pomnożyła uzyskaną w ten sposób kwotę przez współczynnik odzwierciedlający czas uczestnictwa każdej ze skarżących w naruszeniu.
17 W pierwszej kolejności Komisja ustaliła roczną wartość sprzedaży wosków parafinowych i gaczu parafinowego. W odniesieniu do wosków parafinowych Komisja przyjęła przychody z lat 2000–2002 grupy ExxonMobil jako podstawę obliczenia średniej rocznej. W odniesieniu do gaczu parafinowego Komisja przyjęła przychody z lat 2000–2001 grupy ExxonMobil jako podstawę obliczenia średniej rocznej. W wyniku tego obliczenia uzyskała ona kwoty 19 790 382 EUR w przypadku wosków parafinowych i 1 259 217 EUR w przypadku gaczu parafinowego. Mnożniki zastosowane do tych kwot z tytułu wagi naruszenia wynosiły 18 % w przypadku wosków parafinowych i 15 % w przypadku gaczu parafinowego.
18 Komisja ustaliła następnie czas uczestnictwa skarżących w naruszeniu w odniesieniu do wosków parafinowych i gaczu parafinowego. W tym względzie w odniesieniu do wosków parafinowych Komisja uznała, że spółka Esso France uczestniczyła w kartelu w okresie odpowiadającym mnożnikowi w wysokości 11,5. W przypadku spółki Esso Deutschland mnożnik ten wynosił 3. W przypadku EMPC i EMC został on ustalony na 4.
19 W drugiej kolejności na podstawie pkt 25 wytycznych z 2006 r. Komisja doliczyła do powyższych kwot dodatkową kwotę zwaną „opłatą za wejście”, która odpowiadała 18 i 15 % wartości sprzedaży, odpowiednio, w przypadku wosków parafinowych i w przypadku gaczu parafinowego.
20 W trzeciej kolejności nie uwzględniono żadnej okoliczności łagodzącej lub obciążającej mogącej mieć wpływ na kwotę grzywny. Wobec tego kwoty grzywien nie zostały zmienione z tego tytułu.
21 W czwartej kolejności Komisja uznała, że należy zastosować mnożnik tytułem odstraszenia z uwagi na duży rozmiar grupy ExxonMobil. W konsekwencji zastosowano mnożnik w wysokości 2.
22 W piątej kolejności Komisja zastosowała obniżkę w wysokości 7 % kwoty grzywny z uwagi na informacje dostarczone przez skarżące i ich późniejszą współpracę w ramach komunikatu w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w przypadkach karteli. Kwoty grzywien zostały zatem ostatecznie ustalone następująco: w odniesieniu do spółki Esso France – grzywna w wysokości 83 588 400 EUR, z czego 27 081 600 EUR solidarnie ze spółką Esso Deutschland i 34 670 400 EUR solidarnie z EMPC i EMC.
Przebieg postępowania i żądania stron
23 Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 12 grudnia 2008 r. skarżące wniosły niniejszą skargę.
24 Po zapoznaniu się ze sprawozdaniem sędziego sprawozdawcy Sąd (trzecia izba) zdecydował o otwarciu ustnego etapu postępowania. W ramach środków organizacji postępowania przewidzianych w art. 64 regulaminu postępowania przed Sądem wezwał on strony do udzielenia odpowiedzi na piśmie na pewne pytania i do przedstawienia pewnych dokumentów. Strony zastosowały się do tego żądania w wyznaczonym terminie.
25 Pismem z dnia 10 lutego 2011 r. Komisja wniosła do Sądu o wyłączenie z akt sprawy niektórych fragmentów odpowiedzi skarżących na pytania pisemne. Skarżące sprzeciwiły się temu wnioskowi. Postanowieniem z dnia 3 maja 2011 r. Sąd (trzecia izba) pozostawił ten wniosek do rozstrzygnięcia w wyroku.
26 Na rozprawie w dniu 21 marca 2011 r. wysłuchane zostały wystąpienia stron i ich odpowiedzi na pytania Sądu.
27 Z uwagi na powiązania faktyczne ze sprawami T‑541/08 Sasol i in. przeciwko Komisji, T‑543/08 RWE i RWE Dea przeciwko Komisji, T‑544/08 Hansen & Rosenthal i H&R Wax Company Vertrieb przeciwko Komisji, T‑548/08 Total przeciwko Komisji, T‑550/08 Tudapetrol przeciwko Komisji, T‑551/08 H&R ChemPharm przeciwko Komisji, T‑558/08 ENI przeciwko Komisji, T‑562/08 Repsol YPF Lubricantes y Especialidades i in. przeciwko Komisji oraz T‑566/08 Total Raffinage i Marketing przeciwko Komisji, jak również ze względu na podobieństwo podniesionych kwestii prawnych Sąd zdecydował ogłosić wyrok w niniejszej sprawie dopiero po rozprawach w powyższych sprawach powiązanych, z których to rozpraw ostatnia miała miejsce w dniu 3 lipca 2013 r.
28 Skarżące wnoszą do Sądu o:
– stwierdzenie częściowej nieważności zaskarżonej decyzji;
– obniżenie kwoty grzywny, która została na nie nałożona;
– obciążenie Komisji kosztami postępowania.
29 Komisja wnosi do Sądu o:
– oddalenie skargi;
– obciążenie skarżących kosztami postępowania.
Co do prawa
30 Na poparcie swojej skargi skarżące podnoszą dwa zarzuty. Zarzut pierwszy jest oparty na naruszeniu prawa przy obliczaniu podstawowej kwoty grzywny nałożonej na spółkę Esso France, ponieważ kwota ta zdaniem skarżących nie odzwierciedla faktu, że przed połączeniem spółka Exxon nie uczestniczyła w naruszeniu. Zarzut drugi jest oparty na rzekomo błędnym ustaleniu daty zakończenia udziału skarżących w części naruszenia odnoszącej się do wosków parafinowych.
31 Sąd uważa za wskazane rozpocząć badanie niniejszej skargi od zarzutu drugiego.
W przedmiocie zarzutu drugiego, opartego na naruszeniu prawa, do którego rzekomo doszło przy ustalaniu daty zakończenia udziału skarżących w naruszeniu
Uwagi wstępne
32 Skarżące uważają, że Komisja błędnie ustaliła, iż ich udział w dwóch pierwszych częściach naruszenia dotyczących wosków parafinowych zakończył się w dniu 20 listopada 2003 r. Podkreślają, że nie uczestniczyły w spotkaniach technicznych, które odbyły się po spotkaniu mającym miejsce w dniach 27 i 28 lutego 2003 r.
33 W powyższym względzie Komisja uznała w zaskarżonej decyzji, co następuje:
„[…]
(600) Grupa ExxonMobil oświadcza, że ostatnie spotkanie, w którym wziął udział jeden z jej przedstawicieli, to spotkanie techniczne w dniach 27 i 28 lutego w Monachium. W odpowiedzi na zaproszenie na spotkanie […] w dniu 15 stycznia 2004 r. wysłane przez pana [M.] z Sasola pan [Hu.] z ExxonMobila odpowiada między innymi: »Kwestie przewidziane w porządku obrad wydają się interesujące dla naszego przedsiębiorstwa. Niemniej wydaje nam się, że ta grupa konkurentów spotyka się bez wsparcia ze strony stowarzyszenia zawodowego i nie ma zatem ani struktury, ani statutu. Taka sytuacja nam przeszkadza i chcielibyśmy zasugerować, by te spotkania odbywały się pod egidą [European Wax Federation] bądź w ramach komitetu technicznego, bądź jako odrębny podkomitet. Grupa ExxonMobil nie będzie uczestniczyć w tym spotkaniu w braku wsparcia ze strony statutowego stowarzyszenia zawodowego«. To pismo z dnia 20 listopada 2003 r. zostało wysłane do pana [M.] z Sasola wraz z kopią do przełożonych pana [Hu.] w ramach ExxonMobila. Komisja nie ma żadnego dowodu na to, że grupa ExxonMobil nadal uczestniczyła w naruszeniu po wysłaniu tej wiadomości elektronicznej. Także Komisja stoi na stanowisku, że w związku z tą wiadomością elektroniczną adresowaną do Sasola (organizatora większości spotkań technicznych) grupa ExxonMobil zdystansowała się publicznie od kartelu.
(601) Nie można jednak przyjąć twierdzenia, jakoby udział grupy ExxonMobil w naruszeniu ustał po spotkaniu technicznym, które miało miejsce w dniach 27 i 28 lutego 2003 r. Nie wystarczy powstrzymać się od udziału w spotkaniach, aby położyć kres uczestnictwu w kartelu. Publiczne zdystansowanie się wymagane przez orzecznictwo nastąpiło dopiero wraz z wiadomością elektroniczną pana [Hu.] w dniu 20 listopada 2003 r. Dowód na to, że fakt powstrzymania się przez [grupę ExxonMobil] od udziału w spotkaniach nie był postrzegany przez innych uczestników, a zwłaszcza przez Sasola, jako takie publiczne zdystansowanie się, stanowi okoliczność, że grupa ExxonMobil nadal otrzymywała zaproszenia na spotkania techniczne, co ostatecznie sprowokowało wysłanie wiadomości elektronicznej przez pana [Hu.] w dniu 20 listopada 2003 r.”.
34 Skarżące podważają powyższą ocenę. Twierdzą, że ani nie uczestniczyły w spotkaniach technicznych, ani nie były informowane o wynikach tych spotkań, odbywających się po spotkaniu mającym miejsce w dniach 27 i 28 lutego 2003 r., w trakcie którego pan T., ich przedstawiciel na spotkaniach technicznych, oficjalnie poinformował innych uczestników o swoim natychmiastowym odejściu z ExxonMobila, nie wskazując swojego następcy. Podobnie nie istnieje żaden dowód świadczący o tym, że po oddelegowaniu pana T., a następnie jego odejściu na emeryturę skarżące wiedziały o jego wcześniejszym udziale w naruszeniu. Wręcz przeciwnie, istniejące dowody wskazują na to, że pan T. świadomie zataił antykonkurencyjną treść spotkań technicznych przed swoją dyrekcją i swoimi kolegami.
35 Skarżące twierdzą zatem, że Komisja powinna była przyjąć jako datę zakończenia udziału grupy ExxonMobil w kartelu dzień 28 lutego 2003 r., to jest datę ostatniego spotkania, w którym uczestniczył pan T., lub w każdym razie datę jego oddelegowania do Sasola, czyli dzień 31 marca 2003 r., bądź datę jego odejścia na emeryturę, czyli dzień 30 czerwca 2003 r.
W przedmiocie konieczności zdystansowania się przez grupę ExxonMobil od działalności kartelu w celu ustalenia końca jej udziału w naruszeniu
36 Skarżące podnoszą, że Komisja błędnie uznała, iż w niniejszym przypadku zdystansowanie się od działalności kartelu było wymagane przez orzecznictwo, aby ustalić zaprzestanie przez grupę ExxonMobil udziału w kartelu.
37 Powyższej argumentacji przeczy jednak orzecznictwo.
38 Sąd orzekł bowiem, że o ostatecznym zaprzestaniu przez przedsiębiorstwo udziału w kartelu można wnioskować tylko wtedy, gdy zdystansowało się ono publicznie od treści kartelu (wyroki Sądu: z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑329/01 Archer Daniels Midland przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3255, pkt 246; z dnia 28 kwietnia 2010 r. w sprawie T‑446/05 Amann & Söhne i Cousin Filterie przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑1255, pkt 241).
39 Powyższą argumentację należy zatem odrzucić.
W przedmiocie zrozumienia przez innych członków kartelu rzekomego zdystansowania się przez grupę ExxonMobil
40 Należy podkreślić, że zgodnie z orzecznictwem przy ocenie tego, czy dane przedsiębiorstwo zamierzało zdystansować się od niezgodnego z prawem porozumienia, decydujące znaczenie ma właśnie okoliczność, w jaki sposób pozostali uczestnicy kartelu zrozumieli zamiar tegoż przedsiębiorstwa (wyrok Trybunału z dnia 19 marca 2009 r. w sprawie C‑510/06 P Archer Daniels Midland przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑1843, pkt 120).
41 W powyższym względzie skarżące twierdzą, że na spotkaniu w dniach 27 i 28 lutego 2003 r. pan T. poinformował o swoim odejściu, nie przedstawiając następcy w związku z udziałem w następnych spotkaniach. Odwołują się one także do oświadczenia Shella, zgodnie z którym po odejściu pana T. pan S. z Sasola nie wysyłał już pism w sprawie podwyższenia cen do grupy ExxonMobil.
42 Tytułem wstępu, jeżeli chodzi o środki dowodowe, na które można powoływać się w powyższym względzie, należy przypomnieć, iż zasadą mającą pierwszeństwo w prawie Unii Europejskiej jest zasada swobodnej oceny dowodów (wyrok Sądu z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawie T‑50/00 Dalmine przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2395, pkt 72).
43 Co się tyczy wartości dowodowej różnych środków dowodowych, jedynym kryterium istotnym do oceny przedstawionych dowodów jest ich wiarygodność (ww. w pkt 42 wyrok w sprawie Dalmine przeciwko Komisji, pkt 72).
44 Zgodnie z ogólnie obowiązującymi zasadami dotyczącymi przeprowadzenia dowodu wiarygodność, a zatem wartość dowodowa dokumentu zależą od pochodzenia dokumentu, okoliczności jego sporządzenia, jego adresata, a także od jego treści (wyrok Sądu z dnia 15 marca 2000 r. w sprawach połączonych T‑25/95, T‑26/95, od T‑30/95 do T‑32/95, od T‑34/95 do T‑39/95, od T‑42/95 do T‑46/95, T‑48/95, od T‑50/95 do T‑65/95, od T‑68/95 do T‑71/95, T‑87/95, T‑88/95, T‑103/95 i T‑104/95 Cimenteries CBR i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑491, pkt 1053, 1838).
45 Ponadto należy przypomnieć, że skoro zakaz udziału w praktykach i porozumieniach antykonkurencyjnych oraz sankcje, które grożą sprawcom naruszenia, są powszechnie znane, normalne jest, iż działania wiążące się z tymi praktykami i porozumieniami są podejmowane potajemnie, że spotkania odbywają się w tajemnicy, zaś dokumentacja z tym związana jest ograniczona do minimum. Nie można zatem wymagać od Komisji, aby przedstawiła materiały poświadczające w wyraźny sposób nawiązanie kontaktu pomiędzy danymi podmiotami gospodarczymi. Nawet jeśli Komisja odkryje takie materiały, to będą one zazwyczaj jedynie fragmentaryczne i odosobnione, tak że często konieczna będzie rekonstrukcja niektórych szczegółów w drodze dedukcji (wyrok Trybunału z dnia 7 stycznia 2004 r. w sprawach połączonych C‑204/00 P, C‑205/00 P, C‑211/00 P, C‑213/00 P, C‑217/00 P i C‑219/00 P Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑123, pkt 55–57; zob. także wyrok Sądu z dnia 27 września 2006 r. w sprawach połączonych T‑44/02 OP, T‑54/02 OP, T‑56/02 OP, T‑60/02 OP i T‑61/02 OP Dresdner Bank i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3567, pkt 64, 65).
46 Powyższe orzecznictwo ma także zastosowanie w drodze analogii do postrzegania przez innych członków kartelu rzekomo publicznego zdystansowania się i ciągłego udziału przedsiębiorstwa w tym kartelu w okresie, w którym nie było ono obecne na spotkaniach antykonkurencyjnych. Od innych uczestników kartelu nie można oczekiwać, że podzielą się z Komisją tym, w jaki sposób postrzegają ciągły udział jednego z członków kartelu, którego przedstawiciel nie uczestniczy w niektórych spotkaniach antykonkurencyjnych, lub przedłożą w tym względzie inne dowody pochodzące z czasu zaistnienia tych zdarzeń właśnie z tego powodu, że starają się unikać wszelkich wyraźnych odniesień do antykonkurencyjnych uzgodnień, aby ograniczyć do minimum obciążające ich dowody. W związku z tym postrzeganie przez innych członków kartelu określonego zachowania należy wywnioskować w stosownym przypadku z szeregu wskazówek i pośrednich dowodów, którymi mogą dysponować Komisja i Sąd.
47 W niniejszym przypadku Sąd na podstawie elementów figurujących w aktach sprawy uważa, że grupa ExxonMobil nie zdystansowała się publicznie od kartelu w oczach innych uczestników przed jej pismem z dnia 20 listopada 2003 r.
48 Po pierwsze, jak słusznie podnosi Komisja w zaskarżonej decyzji, Sasol nadal wysyłał zaproszenia na spotkania techniczne aż do dnia 20 listopada 2003 r., to jest daty pisma pana Hu. informującego, że grupa ExxonMobil „nie będzie uczestniczyć w tym spotkaniu w braku wsparcia ze strony statutowego stowarzyszenia zawodowego”, który to dzień został przyjęty przez Komisję jako data zakończenia udziału grupy ExxonMobil w kartelu. Gdyby Sasol uważał, że grupa ExxonMobil nie wchodzi już w skład kartelu po odejściu pana T. z tego powodu, że nie wyznaczył on następcy, nie wysyłałby już zaproszeń do grupy ExxonMobil po dniu 31 marca 2003 r.
49 Co więcej, zgodnie z odpowiedzią Sasola z dnia 18 grudnia 2006 r. na żądanie udzielenia informacji wystosowane przez Komisję następca pana T., pan Hu., nigdy nie brał udziału w spotkaniach technicznych, ale utrzymywał kontakty dwustronne przynajmniej z Sasolem.
50 Po drugie, skarżące nie mogą skutecznie powoływać się na oświadczenie Shella z dnia 16 czerwca 2006 r., zgodnie z którym po odejściu pana T. pan S. z Shella nie wysyłał już pism w sprawie cen do grupy ExxonMobil. Jak słusznie podnosi Komisja, okoliczność tę można także wyjaśnić tym, iż po odejściu pana T. pan S. nie miał w grupie ExxonMobil zaufanej osoby. Wobec tego oświadczenie wspomniane przez skarżące nie stanowi dowodu zmiany w sposobie postrzegania przez Shella ciągłego udziału grupy ExxonMobil w kartelu. W każdym razie owo oświadczenie nie wpływa w żaden sposób na wniosek, zgodnie z którym Sasol, organizator spotkań technicznych, nadal postrzegał grupę ExxonMobil jako członka kartelu, jak wynika z elementów zebranych w pkt 48 i 49 powyżej.
51 Ponadto należy przypomnieć, że złożone, jednolite i ciągłe naruszenie, o którym tu mowa, polegało na porozumieniach lub uzgodnionych praktykach dotyczących ustalania cen oraz wymiany i ujawniania poufnych informacji handlowych, jak również na podziale klientów lub rynków. Okoliczność, że grupa ExxonMobil nie otrzymywała już pism w sprawie cen od Shella, dotyczy tylko jednego aspektu naruszenia, to jest części mechanizmu kontroli podwyżek cen, co do których uczestnicy wielokrotnie porozumiewali się podczas spotkań technicznych. Okoliczność, iż Shell nie informował już regularnie grupy ExxonMobil o swoich nowych cenach, nie świadczy o tym, że w oczach uczestników kartelu grupa ExxonMobil nie uważała się za związaną wcześniejszymi zobowiązaniami podjętymi w ramach złożonego, jednolitego i ciągłego naruszenia.
52 Po trzecie, z honorowego oświadczenia złożonego przez pana Hu. wynika, że na zaproszenie techniczne otrzymane od pana M. z Sasola w dniu 26 czerwca 2003 r. pan M. odpowiedział w ten sposób, iż nie będzie mógł uczestniczyć w następnym spotkaniu z uwagi na „konflikt terminów”. Podobnie na zaproszenie na spotkanie w dniu 24 września 2003 r., otrzymane przez pana M. w dniu 17 lipca 2003 r., odpowiedział, iż będzie podróżować pod koniec września i że „nie trzeba przekładać spotkania technicznego ze względu na [niego]”.
53 Powyższe reakcje pana Hu. podważają także tezę skarżących, zgodnie z którą grupa ExxonMobil była postrzegana jako podmiot, który zdystansował się od kartelu po odejściu pana T. w dniu 31 marca 2003 r. Po pierwsze, gdyby inni uczestnicy postrzegali grupę ExxonMobil jako niebędącą już członkiem kartelu, jej przedstawiciel nie byłby adresatem wiadomości elektronicznych mających na celu ustalenie daty kolejnego spotkania technicznego. Po drugie, nie można rozsądnie przyjąć, iż gdyby uczestnicy kartelu zrozumieli, że grupa ExxonMobil zdystansowała się od niego, pan Hu. powołałby się na „konflikt terminów” w wymianie wiadomości elektronicznych mających na celu znalezienie daty odpowiadającej wszystkim uczestnikom, gdyż taka postawa wzbudziłaby u innych uczestników wrażenie, iż jest on otwarty na dalszy udział w kartelu.
54 Wobec powyższego należy potwierdzić analizę Komisji, zgodnie z którą z uwagi na brak publicznego zdystansowania się grupa ExxonMobil była postrzegana przez innych członków jako członek kartelu aż do dnia 20 listopada 2003 r.
W przedmiocie okoliczności, że pracownicy grupy ExxonMobil nie wiedzieli o udziale w naruszeniu po odejściu pana T.
55 Skarżące twierdzą, że nie można wymagać publicznego zdystansowania się przez grupę ExxonMobil od kartelu, jako że nie istnieją żadne dowody na to, iż grupa ExxonMobil po odejściu pana T. wiedziała o jego wcześniejszym udziale w naruszeniu. Wręcz przeciwnie, istniejące dowody wskazują na to, że pan T. świadomie zataił antykonkurencyjną treść spotkań technicznych przed swoją dyrekcją i swoimi kolegami.
– W przedmiocie kwestii proceduralnych
56 Należy przypomnieć, że Komisja złożyła w załączniku do swojej dupliki dowody w postaci dokumentów, aby obalić twierdzenia skarżących, jakoby pan T. był jedynym pracownikiem grupy ExxonMobil, który wiedział o udziale tej grupy w naruszeniu.
57 W swojej odpowiedzi z dnia 21 grudnia 2010 r. na pytania pisemne Sądu skarżące przedstawiły szczegółowe uwagi na temat dowodów załączonych do dupliki, nawet jeśli owe pytania nie dotyczyły tej kwestii.
58 W pierwszej kolejności pismem z dnia 10 lutego 2011 r. Komisja wniosła do Sądu o wyłączenie z akt sprawy niektórych fragmentów odpowiedzi skarżących na pytania pisemne Sądu, podczas gdy w piśmie z dnia 11 marca 2011 r. skarżące wyraziły swój sprzeciw wobec częściowego wyłączenia z akt sprawy spornego dokumentu.
59 Należy zwrócić uwagę, że – jak zauważa Komisja – w swojej odpowiedzi na pytania pisemne Sądu skarżące nie ograniczyły się do udzielenia odpowiedzi na pytania zadane przez Sąd i do wyjaśnienia kontekstu tych odpowiedzi, lecz także ustosunkowały się do argumentów wysuniętych przez Komisję w duplice i do załączonych do niej dowodów.
60 Wprawdzie odpowiedź pisemna na duplikę nie stanowi dowodu w świetle regulaminu postępowania przed Sądem, jednak z uwagi na to, iż Sąd nie miał okazji ustalić przed rozprawą dopuszczalności każdego punktu tej odpowiedzi, skarżące mogły sądzić, że ich odpowiedź zostanie włączona w całości do akt sprawy oraz że nie muszą one powtarzać na rozprawie niektórych fragmentów, nawet jeśli miały taką możliwość.
61 Ponadto Sąd uważa, że uwagi skarżących dotyczące dowodów załączonych do dupliki są użyteczne z punktu widzenia rozstrzygnięcia sporu. Wobec tego Sąd, jako że mógł był w ramach środków organizacji postępowania wezwać skarżące do zajęcia stanowiska w przedmiocie owych dowodów, może ze względów ekonomii procesowej zdecydować o pozostawieniu w aktach sprawy spornych uwag.
62 W związku z powyższym, mając na uwadze zarówno kryterium rzetelnego procesu, jak i ekonomię procesową, Sąd postanawia oddalić wniosek Komisji o wyłączenie dokumentu i włączyć w całości odpowiedzi skarżących na pytania Sądu do akt sprawy.
63 W drugiej kolejności we wspomnianej odpowiedzi na pytania pisemne Sądu skarżące twierdzą, że Komisja powinna była uzasadnić spóźnione przedstawienie dowodów załączonych do dupliki. W braku takiego uzasadnienia dowody te są ich zdaniem niedopuszczalne.
64 Zgodnie z art. 48 § 1 regulaminu postępowania przed Sądem strony mogą wskazać nowe dowody na poparcie swojej argumentacji w replice i w duplice, lecz powinny uzasadnić opóźnienie w ich wskazaniu.
65 W niniejszym przypadku należy podkreślić, że w replice skarżące znacznie rozwinęły i poparły różnymi elementami tezę, zgodnie z którą grupa ExxonMobil nie wiedziała o kartelu po dniu odejścia pana T. i zgodnie z którą żaden z jej pracowników nie wiedział o kartelu po tym dniu. Wobec tego, jako że Komisja, przedstawiając dowody figurujące w załączniku do dupliki, odwoływała się do tych argumentów wysuniętych w replice, powody, dla których przedłożyła ona owe dowody po raz pierwszy w swojej duplice, są niewątpliwie zrozumiałe. Ponadto należy podkreślić, że na rozprawie Komisja wyjaśniła dodatkowo, iż dowody załączone do dupliki zostały przedłożone w odpowiedzi na argumenty skarżących wysunięte w replice i w załączniku C1 do tej repliki.
66 Wobec powyższego Sąd stoi na stanowisku, iż Komisja należycie uzasadniła spóźnione przedłożenie dowodów, tak że należy uznać je za dopuszczalne.
– Co do istoty
67 Skarżące odwołują się do honorowego oświadczenia złożonego przez pana Hu., pracownika grupy ExxonMobil, któremu pan T. w tamtym czasie składał sprawozdanie. Pan Hu. oświadczył, że pan T. poinformował go o istnieniu spotkań technicznych organizowanych przez Sasola pod koniec marca 2003 r., gdy przygotowywał swoje odejście. Skarżące twierdzą, że pan T. nie wspomniał o tym, iż kwestie odnoszące się do rynku były także przedmiotem dyskusji. Pan Hu. oświadczył, że nie wyznaczył następcy pana T., lecz zamierzał najpierw sam uczestniczyć w jednym z tych spotkań, gdyż nie rozumiał dobrze, na czym polegały dyskusje techniczne, które miały miejsce podczas tych spotkań, i chciał sprawdzić, czy „warto”, by grupa ExxonMobil nadal w nich uczestniczyła. Pan Hu. podkreślił, iż w tamtym czasie nie miał żadnego powodu, by podejrzewać, że spotkania te miały antykonkurencyjną treść bądź że pan T. uczestniczył regularnie w spotkaniach antykonkurencyjnych, od których powinien był sam się zdystansować w imieniu grupy ExxonMobil.
68 Należy zauważyć, że twierdzeniu faktycznemu skarżących przeczą bezpośrednio elementy figurujące w aktach sprawy, nawet jeżeli Sąd zdecydował się nie uwzględnić pewnych materiałów przedłożonych przez Komisję w załączniku do dupliki, z uwagi na wyjaśnienia dostarczone przez skarżące w ich odpowiedzi na pytania pisemne. Z akt sprawy wynika bowiem, że pan Hu. (odpowiedzialny za zarządzanie produktami specjalnymi dla niektórych państw członkowskich Unii w spółce Mobil między 1996 i 2000 r. oraz odpowiedzialny za zarządzanie sprzedażą wosków i emulsji woskowych grupy ExxonMobil na kilku kontynentach, począwszy od 2000 r.), któremu pan T. składał sprawozdanie w spornym okresie, wiedział o udziale grupy ExxonMobil w naruszeniu.
69 W powyższym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z wiadomością elektroniczną pana J. ze spółki Mobil z dnia 28 czerwca 1999 r., skierowaną do pewnej liczby adresatów, w tym do pana Hu. i pana P. z grupy ExxonMobil, dotyczącą spotkania technicznego przewidzianego na dzień 9 lipca 1999 r. w Wiedniu (Austria), „[Sü. z Sasola] starał się znaleźć porozumienie między producentami, aby zaproponować zacieśnienie limitów produkcji w celu stworzenia barier wejścia na rynek”, i że „[w] interesie spółki Mobil leż[ało] jego zdaniem popieranie co do zasady podejścia [pana] S[ü.]” (motyw 154 zaskarżonej decyzji).
70 Podobnie w drodze wewnętrznej wiadomości elektronicznej z dnia 12 września 1997 r. pan Hu. poinformował adresatów o swoim zamiarze zastosowania podwyżki cen zapowiedzianej przez pana Sü. z Sasola. Jeden z tych adresatów, pan Su. z grupy ExxonMobil, odpowiedział w następujący sposób:
„[D]ziękuję, dobra wiadomość, chciałbym/chcielibyśmy zachęcić innych, by także to uczynili”.
71 W wiadomości elektronicznej z dnia 10 października 2000 r., wysłanej przez pana Hu. do pana P. i do pana S. z grupy ExxonMobil, wskazano, że „rynek przygotowuje się do podwyżki cen o 15 DEM (minimalny poziom w wysokości 140 marek niemieckich) od stycznia 2001 r.”. W swojej odpowiedzi na pytania pisemne Sądu skarżące podają inne wyjaśnienie, zgodnie z którym pan Hu. uzyskał informację o planowanej podwyżce cen nie od konkurentów, lecz z innych źródeł, w szczególności od swoich klientów. Takie wyjaśnienie należy jednak odrzucić. Nie jest bowiem wiarygodne, by klienci grupy ExxonMobil, mający interes w utrzymaniu niskich cen, powiadomili pana Hu. o dokładnej kwocie podwyżki cen (oraz o minimalnym poziomie cen) powiązanej z konkretną datą.
72 Wiadomością elektroniczną z dnia 13 listopada 2000 r. pan Hu. poinformował pana K. z grupy ExxonMobil, że „ogólną informacją na rynku europejskim jest podwyżka o 15 %”.
73 Wiadomość elektroniczna z dnia 19 listopada 2000 r., wysłana przez pana Hu. do pana P. z grupy ExxonMobil i wskazująca w przedmiocie „Podwyżk[ę] cen wosków”, świadczy o tym, że pierwszy z nich wiedział o wymianie cenników między konkurentami. Zgodnie z tą wiadomością elektroniczną „[pan C. z grupy ExxonMobil] otrzymał jeszcze szereg informacji (pisma dotyczące wosków) (EWF, [pan Sü], Total)”. Wspomniana wiadomość elektroniczna stanowiła część serii wiadomości elektronicznych, w tym wcześniejszej wiadomości elektronicznej pana C. z grupy ExxonMobil, którą pan Hu. został poinformowany, że „Total i [pan Sü. z Sasola] wysłali oficjalne pismo do klientów (doręczone już klientom [grupy ExxonMobil]), aby poinformować ich o kolejnej podwyżce cen od dnia 1 stycznia 2001 r.”, i na którą pan Hu. odpowiedział wiadomością elektroniczną o następującej treści: „Dziękuję [panie C.], wiem o tym”.
74 Dokumenty, o których mowa, pokazują jasno, że pan Hu. wiedział o udziale grupy ExxonMobil w kartelu, ponieważ świadczą one o otrzymywaniu przez pana Hu. danych handlowych od innych uczestników i o dostosowywaniu handlowego zachowania grupy ExxonMobil w związku z tymi informacjami.
75 Sąd uważa, że honorowe oświadczenie pana Hu. z dnia 6 sierpnia 2007 r. nie może podważyć stwierdzenia figurującego w pkt 74 powyżej. Jak podnosi Komisja, dokument ten został bowiem sporządzony po otrzymaniu przez skarżące pisma w sprawie przedstawienia zarzutów w celu obrony ich interesów przed Komisją. Otóż dokumenty znalezione podczas kontroli mają większą moc dowodową niż oświadczenia sporządzone in tempore suspecto przez przedstawicieli lub dawnych przedstawicieli oskarżonych przedsiębiorstw, które to oświadczenia mają na celu złagodzenie odpowiedzialności tych przedstawicieli (zob. podobnie wyroki Sądu: z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑59/02 Archer Daniels Midland przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3627, pkt 277; z dnia 8 lipca 2008 r. w sprawie T‑54/03 Lafarge przeciwko Komisji, niepublikowany w Zbiorze, pkt 379).
76 Ponadto, o czym świadczą wiadomości elektroniczne z dnia 10 października i 19 listopada 2000 r. (zob. pkt 71, 73 powyżej), pan Hu. przekazał wystarczająco dużo informacji na temat cen konkurentów i ich handlowego zachowania panu P. (odpowiedzialnemu za zarządzanie produktami specjalnymi dla Europy, Afryki i Środkowego Wschodu), aby ten mógł zrozumieć, iż grupa ExxonMobil bierze udział w praktykach antykonkurencyjnych. Pan M. był nadal zatrudniony przez grupę ExxonMobil aż do 2005 r.
77 Wreszcie skarżące twierdzą, że przy dokonywaniu oceny zgodności z prawem zaskarżonej decyzji Sąd nie powinien brać pod uwagę dowodów w postaci dokumentów wymienionych w pkt 69–73 powyżej, ponieważ zostały one przedłożone przez Komisję w załączniku do jej dupliki, w związku z czym stanowią one spóźnione dowody.
78 Powyższy argument nie zasługuje na uwzględnienie.
79 Po pierwsze, w motywie 154 zaskarżonej decyzji Komisja odwołała się bowiem do dokumentu wymienionego w pkt 69 powyżej. Po drugie, wszystkie dokumenty wymienione w pkt 69–73 powyżej zostały znalezione w pomieszczeniach grupy ExxonMobil, i co więcej, stanowiły część akt sprawy, do których skarżące miały dostęp w trakcie postępowania administracyjnego, tak że ich treść była im znana. A zatem nie chodzi o nowe informacje przytoczone przez Komisję po raz pierwszy przed Sądem. Po trzecie, należy podkreślić, że podczas gdy w swojej odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów skarżące skupiły się na honorowym oświadczeniu pana Hu., przed Sądem, a w szczególności w replice, rozwinęły one znacznie i poparły różnymi elementami tezę, zgodnie z którą grupa ExxonMobil nie wiedziała o kartelu po dniu odejścia pana T. i zgodnie z którą żaden z jej pracowników nie wiedział o kartelu po tym dniu. Tymczasem poszanowanie prawa do obrony przysługującego Komisji wymaga, by mogła ona obalić twierdzenia faktyczne przedstawione przez skarżące przed Sądem, opierając się na elementach zawartych w aktach administracyjnych, do których skarżące miały dostęp w toku postępowania przed Komisją.
80 W świetle powyższego należy oddalić argument skarżących, zgodnie z którym grupa ExxonMobil nie wiedziała o swoim udziale w kartelu po odejściu pana T.
81 Po czwarte skarżące twierdzą, że udział pana T. w spotkaniach technicznych nie miał skutków, które mogły się utrzymywać po ostatnim spotkaniu technicznym, w którym on uczestniczył, to jest po spotkaniu w dniach 27 i 28 lutego 2003 r.
82 Po pierwsze, mając na uwadze rozważania przedstawione w pkt 74–80 powyżej, należy oddalić argumenty skarżących wysunięte w tym względzie w zakresie, w jakim opierają się one na twierdzeniu, jakoby pan T. był jedynym pracownikiem grupy ExxonMobil, który wiedział o udziale tej grupy w naruszeniu.
83 Po drugie, zgodnie z orzecznictwem zachowanie uczciwego konkurenta charakteryzuje się tym, że określa on w niezależny sposób politykę, jaką zamierza prowadzić na wspólnym rynku. Nawet jeśli dane przedsiębiorstwo nie uczestniczyło w działalności kartelu po określonej dacie, można przypuszczać, że brało ono pod uwagę informacje wymienione już ze swoimi konkurentami, aby ustalić swoje zachowanie na rynku (zob. podobnie wyroki Trybunału z dnia 8 lipca 1999 r.: w sprawie C‑49/92 P Komisja przeciwko Anic Partecipazioni, Rec. s. I‑4125, pkt 121; w sprawie C‑199/92 P Hüls przeciwko Komisji, Rec. s. I‑4287, pkt 162; wyrok Sądu z dnia 29 listopada 2005 r. w sprawie T‑62/02 Union Pigments przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑5057, pkt 39).
84 Ponadto sama okoliczność, iż grupa ExxonMobil nie brała udziału w spotkaniach technicznych, które miały miejsce w okresie od 28 lutego do 20 listopada 2003 r., w żaden sposób nie stanowiła przeszkody w wykorzystywaniu informacji o cenach stosowanych przez konkurentów tej grupy uzyskanych przez nią podczas dziesiątek wcześniejszych spotkań technicznych, w których uczestniczyła, oraz w korzystaniu z porozumień dotyczących podziału rynków i klientów wypracowanych na poprzednich spotkaniach technicznych.
85 Komisja słusznie zatem doszła w zaskarżonej decyzji do wniosku, że skarżąca uczestniczyła w kartelu aż do dnia 20 listopada 2003 r.
86 Wobec powyższego należy oddalić zarzut drugi skarżących.
W przedmiocie zarzutu pierwszego, opartego na naruszeniu prawa wynikającym z nieuwzględnienia przy obliczaniu kwoty grzywny okoliczności, że spółka Exxon nie uczestniczyła w naruszeniu przed połączeniem
87 Skarżące kwestionują obliczenie kwoty grzywny nałożonej na spółkę Esso France z tego względu, iż nie odzwierciedla ona faktu, że przed połączeniem grupy Exxon‑Mobil w listopadzie 1999 r. spółka Exxon nie uczestniczyła w naruszeniu.
Uwagi wstępne
88 Zgodnie z pkt 13 wytycznych z 2006 r. do celów obliczenia kwoty grzywny Komisja uwzględnia zazwyczaj wartość sprzedaży przedsiębiorstwa w ostatnim pełnym roku jego udziału w naruszeniu.
89 W niniejszym przypadku ostatnim pełnym rokiem naruszenia był rok 2004 w przypadku przedsiębiorstw, które uczestniczyły w kartelu do jego końca, zaś rok 2002 w przypadku grupy ExxonMobil. Niemniej Komisja przyjęła za rok odniesienia nie ostatni pełen rok udziału w kartelu, lecz średnią z ostatnich trzech pełnych lat z powodu rozszerzenia Unii, które miało miejsce w 2004 r. (motyw 634 zaskarżonej decyzji). Komisja obliczyła średnią wartości sprzedaży z ostatnich trzech lat udziału w kartelu w odniesieniu do wszystkich jego uczestników.
90 Ponadto Komisja oddaliła wniosek skarżących złożony w ich odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów mający na celu uwzględnienie faktu, że spółka Exxon nie brała udziału w naruszeniu przed połączeniem grupy Exxon‑Mobil, twierdząc, co następuje:
„Grupa ExxonMobil wnosi do Komisji o podzielenie okresu udziału grupy ExxonMobil w naruszeniu na okres sprzed połączenia i okres po połączeniu i uwzględnienie tylko sprzedaży zrealizowanej przez spółkę Mobil w okresie sprzed połączenia, aby odzwierciedlić fakt, że spółka Exxon nie uczestniczyła w naruszeniu. Grupa ExxonMobil twierdzi, że zamiast roku 2002 Komisja powinna uwzględnić fakt, iż między 1992 i 2000 r. spółka Exxon nie uczestniczyła w naruszeniu. Komisja nie podziela tego poglądu. Wytyczne z 2006 r. [...] stanowią, że zazwyczaj należy uwzględnić ostatni pełny rok udziału w naruszeniu jako rok odniesienia, czyli rok 2002 w przypadku grupy ExxonMobil. ExxonMobil nie wysuwa żadnego argumentu w celu wyjaśnienia, dlaczego nie powinno to mieć miejsca. Z uwagi na fakt, że spółki Exxon i Mobil połączyły się w 1999 r., Komisja nie widzi żadnego powodu, dla którego nie powinna uwzględnić wartości sprzedaży osiągniętej przez grupę ExxonMobil w 2002 r. Jak wykazano w pkt 6.2.2 [zob. motywy 348–352 zaskarżonej decyzji], odpowiedzialność z tytułu udziału spółki Mobil jest powiązana z odpowiedzialnością spółki ExxonMobil i ta ostatnia jest spółką, na którą nałożona została grzywna, w związku z czym należy uwzględnić wartość sprzedaży ExxonMobila”.
91 Na podstawie powyższych rozważań Komisja przyjęła średnią wartości sprzedaży grupy ExxonMobil osiągniętej w latach 2000–2002 do celów obliczenia kwoty grzywny. Kwota grzywny wszystkich skarżących, w tym spółki Esso France, została obliczona na podstawie tej wartości sprzedaży.
W przedmiocie zgodności z prawem zaskarżonej decyzji
92 Skarżące twierdzą, że przy obliczaniu kwoty grzywny nałożonej na spółkę Esso France Komisja popełniła błąd, uwzględniając wartość sprzedaży osiągniętą po połączeniu grupy ExxonMobil (średnią z lat 2000–2002) i mnożąc ją także przez liczbę lat (od 1992 r. do 1999 r.), w trakcie których tylko Mobil (za pośrednictwem spółki Mobil France, wchłoniętej następnie przez spółkę Esso France) uczestniczył w kartelu, podczas gdy spółka Exxon nie była jego członkiem.
93 Zdaniem skarżących, postępując w opisany powyżej sposób, Komisja nałożyła taką samą kwotę grzywny na spółkę Esso France, tak jakby spółka Exxon rzeczywiście uczestniczyła w naruszeniu przez okres wynoszący nieco ponad siedem lat, który poprzedzał połączenie (od 1992 r. do 1999 r.). Podejście to jest w ich opinii niezgodne ze stwierdzeniami faktycznymi dokonanymi w zaskarżonej decyzji. Ponadto narusza ono zasady równego traktowania i proporcjonalności, jak również art. 23 ust. 3 rozporządzenia nr 1/2003 i wytyczne z 2006 r.
94 Tytułem wstępu należy zauważyć, że zgodnie z pkt 6 wytycznych z 2006 r. połączenie wartości sprzedaży „mających związek” z naruszeniem z czasem jego trwania stanowi odpowiednią wartość zastępczą odzwierciedlającą zarówno gospodarcze znaczenie naruszenia, jak i stopień zaangażowania każdego z przedsiębiorstw uczestniczących w naruszeniu.
95 Zgodnie z orzecznictwem nawet jeśli Komisja może co do zasady oprzeć się na ostatnim roku udziału w naruszeniu jako okresie odniesienia do celów obliczenia wartości sprzedaży, to okoliczność ta nie oznacza, że należy zawsze dokonywać takiego wyboru. Należy bowiem wybrać taką metodę obliczania grzywien, która pozwala uwzględnić rozmiar i siłę gospodarczą każdego z zaangażowanych w udział w kartelu przedsiębiorstw, jak również wkład każdego z nich w popełnione naruszenie w zależności od ich rzeczywistej sytuacji gospodarczej istniejącej w momencie popełnienia naruszenia (wyrok Trybunału z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C‑291/98 P Sarrió przeciwko Komisji, Rec. s. I‑9991; wyrok Sądu z dnia 13 września 2010 r. w sprawie T‑40/06 Trioplast Industrier przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑4893, pkt 92).
96 Ponadto jako że relacje między grzywnami, jakie mają zostać nałożone, winny być określane na podstawie obrotu przedsiębiorstw uczestniczących w tym samym naruszeniu, okres, który zostanie wzięty pod uwagę, należy wyznaczyć w taki sposób, aby uzyskane liczby były porównywalne w największym możliwym stopniu. Oznacza to, że dane przedsiębiorstwo może domagać się, aby Komisja przyjęła względem niego okres inny niż ten, który został przyjęty dla wszystkich innych przedsiębiorstw, jedynie pod warunkiem, że wykaże, iż obrót, jaki uzyskało ono w trakcie tego drugiego okresu, nie świadczy – z powodów właściwych tylko dla tego przedsiębiorstwa – o jego prawdziwym rozmiarze i sile ekonomicznej ani o skali popełnionego przez nie naruszenia (wyrok Sądu z dnia 14 maja 1998 r. w sprawie T‑319/94 Fiskeby Board przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1331, pkt 42).
97 Skarżące nie kwestionują, iż średnia obrotów grupy ExxonMobil osiągniętych na rynku objętym kartelem w okresie od 2000 r. do 2002 r. odzwierciedla prawidłowo skalę popełnionego przez nią naruszenia i jej wkład w kartel, jeśli chodzi o okres mający miejsce po połączeniu, to jest między listopadem 1999 r. a listopadem 2003 r. (cztery lata). Jednak krytykują one fakt, że kwota podstawowa obliczona na podstawie tych obrotów została pomnożona przez 11,5 w przypadku spółki Esso France i że Komisja uwzględniła zatem obrót grupy ExxonMobil uzyskany po połączeniu w odniesieniu do okresu od września 1992 r. do listopada 1999 r. (siedem i pół roku), kiedy spółka Mobil uczestniczyła samodzielnie w kartelu. Zdaniem skarżących wartość sprzedaży osiągnięta po połączeniu grupy ExxonMobil nie odzwierciedla wkładu spółki Mobil w naruszenie, jeśli chodzi o okres od września 1992 r. do listopada 1999 r.
98 Komisja utrzymuje, że średni obrót grupy ExxonMobil między 2000 r. i 2002 r. odzwierciedla prawidłowo wkład grupy ExxonMobil w kartel przez znaczną część czasu istnienia tego kartelu, to jest okres, który miał miejsce po połączeniu, tak że obrót ten jest reprezentatywny. Ponadto odwołuje się ona do szerokiego zakresu uznania przysługującego jej w ramach wyboru okresu odniesienia i do orzecznictwa w tej materii.
99 W pierwszej kolejności zgodnie z orzecznictwem kryteria wagi i czasu trwania naruszenia wymienione w art. 23 ust. 3 rozporządzenia nr 1/2003 pozostawiają Komisji szeroki zakres uznania przy obliczaniu kwoty grzywny, co pozwala jej na ustalanie sankcji z uwzględnieniem stopnia bezprawności spornego zachowania (wyroki Sądu: z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie T‑279/02 Degussa przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑897, pkt 76; z dnia 8 października 2008 r. w sprawie T‑69/04 Schunk i Schunk Kohlenstoff‑Technik przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2567, pkt 37).
100 Ponadto przy ustalaniu kwoty grzywien takich jak grzywna w niniejszym przypadku Komisja jest zobowiązana przestrzegać ogólnych zasad prawa, a w szczególności zasad równego traktowania i proporcjonalności (ww. w pkt 99 wyroki: w sprawie Degussa przeciwko Komisji, pkt 77, 79; w sprawie Schunk i Schunk Kohlenstoff‑Technik przeciwko Komisji, pkt 41).
101 W drugiej kolejności zgodnie z orzecznictwem zasada równego traktowania zostaje naruszona jedynie wtedy, gdy porównywalne sytuacje są traktowane w różny sposób lub gdy różne sytuacje są traktowane w ten sam sposób, chyba że takie traktowanie jest obiektywnie uzasadnione (wyrok Trybunału z dnia 13 grudnia 1984 r. w sprawie 106/83 Sermide, Rec. s. 4209, pkt 28; wyrok Sądu z dnia 4 lipca 2006 r. w sprawie T‑304/02 Hoek Loos przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑1887, pkt 96).
102 Otóż w niniejszym przypadku grupa ExxonMobil była w innej sytuacji niż pozostałe przedsiębiorstwa uczestniczące w kartelu, gdyż niemal połowa jej produkcji wosków parafinowych – produkcja spółki Exxon – nie była objęta kartelem przed połączeniem grupy Exxon‑Mobil, które miało miejsce w 1999 r. Tymczasem Komisja potraktowała ją w taki sam sposób jak pozostałych uczestników kartelu, ponieważ uwzględniła średnią wartości sprzedaży grupy ExxonMobil osiągniętej w ciągu ostatnich trzech lat jej udziału w kartelu.
103 Komisja naruszyła zatem zasadę równego traktowania.
104 W trzeciej kolejności należy zbadać łącznie zastrzeżenia oparte na naruszeniu art. 23 ust. 3 rozporządzenia nr 1/2003 oraz na naruszeniu zasady proporcjonalności.
105 Zgodnie z art. 23 ust. 3 rozporządzenia nr 1/2003 w celu ustalenia kwoty grzywny uwzględnia się wagę naruszenia, jak również czas jego trwania.
106 Zgodnie z orzecznictwem zasada proporcjonalności wymaga, by akty instytucji nie wykraczały poza to, co odpowiednie i konieczne do realizacji uzasadnionych celów, którym służy dane uregulowanie, przy czym w przypadku gdy istnieje możliwość wyboru spośród większej liczby odpowiednich środków, należy stosować ten najmniej dotkliwy, a wynikające z tego niedogodności nie mogą być nadmierne w stosunku do zamierzonych celów (wyroki Trybunału: z dnia 13 listopada 1990 r. w sprawie C‑331/88 Fedesa i in., Rec. s. I‑4023, pkt 13; z dnia 5 maja 1998 r. w sprawie C‑180/96 Zjednoczone Królestwo przeciwko Komisji, Rec. s. I‑2265, pkt 96; wyrok Sądu z dnia 12 września 2007 r. w sprawie T‑30/05 Prym i Prym Consumer przeciwko Komisji, niepublikowany w Zbiorze, pkt 223).
107 W ramach postępowań wszczętych przez Komisję w celu wymierzenia sankcji za naruszenia reguł konkurencji stosowanie tej zasady zakłada, że grzywny nie powinny być nieproporcjonalne w stosunku do zamierzonych celów, czyli w stosunku do poszanowania tych reguł, oraz że kwota grzywny nałożonej na przedsiębiorstwo za naruszenie w dziedzinie konkurencji powinna być proporcjonalna do naruszenia ocenianego całościowo, biorąc pod uwagę zwłaszcza wagę oraz czas trwania tego naruszenia (zob. podobnie ww. w pkt 106 wyrok w sprawie Prym i Prym Consumer przeciwko Komisji, pkt 223, 224 i przytoczone tam orzecznictwo). W szczególności zasada proporcjonalności oznacza, że Komisja powinna ustalić kwotę grzywny proporcjonalnie do czynników uwzględnionych w ocenie wagi naruszenia i w tym celu musi ocenić te czynniki w sposób spójny i obiektywnie uzasadniony (wyrok Sądu z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑43/02 Jungbunzlauer przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3435, pkt 226–228; ww. w pkt 38 wyrok w sprawie Amann & Söhne i Cousin Filterie przeciwko Komisji, pkt 171).
108 Należy przypomnieć, że zgodnie z pkt 6 wytycznych z 2006 r. „[p]ołączenie wartości sprzedaży mających związek z naruszeniem przepisów z okresem jego trwania stanowi formułę [odpowiednią wartość zastępczą] odzwierciedlającą zarówno gospodarcze znaczenie naruszenia, jak i stopień zaangażowania każdego z uczestniczących w nim przedsiębiorstw”. Taki przepis zawiera uzasadnienie ogólnej metody stosowanej przez Komisję na podstawie tych wytycznych, która to metoda polega na mnożeniu określonej części wartości sprzedaży osiągniętej w okresie odniesienia (18 % w niniejszym przypadku w odniesieniu do wosków parafinowych) przez liczbę lat udziału w naruszeniu.
109 Okoliczność, że zgodnie z ową metodą podstawowa kwota grzywny jest arytmetycznie proporcjonalna do czasu uczestnictwa w naruszeniu (z wyjątkiem nieznacznej części, jaką stanowi „opłata za wejście”), wskazuje, że w systematyce wytycznych z 2006 r. połączenie wartości sprzedaży z czasem trwania naruszenia ma stanowić wartość zastępczą w stosunku do całego czasu udziału, a nie tylko w stosunku do ostatniego roku udziału lub „znacznej części” udziału w naruszeniu. Takie stwierdzenie narzuca się zresztą na podstawie orzecznictwa przytoczonego w pkt 95 powyżej, zgodnie z którym należy wybrać taką metodę obliczania grzywien, która pozwala uwzględnić rozmiar i siłę gospodarczą każdego z zaangażowanych w udział w kartelu przedsiębiorstw, jak również wkład każdego z nich w popełnione naruszenie w zależności od ich rzeczywistej sytuacji gospodarczej istniejącej w momencie popełnienia naruszenia.
110 Kwota podstawowa obliczona na podstawie wartości sprzedaży w okresie odniesienia, pomnożona przez współczynnik z tytułu czasu trwania naruszenia, daje odpowiednią wartość zastępczą odzwierciedlającą rzeczywistość gospodarczą w całym okresie odniesienia tylko wtedy, gdy jej składnik stanowiący punkt wyjścia – wartość sprzedaży – jest przynajmniej w przybliżeniu reprezentatywny dla całego czasu trwania naruszenia.
111 Niewątpliwie zakres uznania, jakim dysponuje Komisja przy obliczaniu kwoty grzywny, pozwala jej uwzględnić w zwyczajnych okolicznościach ostatni rok udziału w naruszeniu jako okres odniesienia. Takie ogólne rozwiązanie jest istotnie uzasadnione, ponieważ wspomniany zakres uznania pozwala Komisji nie uwzględnić wszelkich wahań wartości sprzedaży w trakcie lat naruszenia, a podwyżka wartości sprzedaży może być wynikiem samego kartelu.
112 Jednakże w przypadku gdy połączenie nastąpiło w trakcie trwania kartelu, w którym przed połączeniem uczestniczyła tylko jedna ze stron, wartość sprzedaży jednostki powstałej w wyniku połączenia osiągnięta w ostatnim pełnym roku trwania naruszenia, pomnożona przez liczbę lat uczestnictwa nie tylko jednostki powstałej w wyniku połączenia, ale także strony, która przed połączeniem uczestniczyła samodzielnie w kartelu, nie może stanowić „formuł[y] [odpowiedniej wartości zastępczej] odzwierciedlając[ej] zarówno gospodarcze znaczenie naruszenia, jak i stopień zaangażowania każdego z uczestniczących w nim przedsiębiorstw” w odniesieniu do całego czasu uczestnictwa w kartelu. Mnożąc bowiem wartość sprzedaży jednostki powstałej w wyniku połączenia także przez liczbę lat, podczas których tylko jedna ze stron połączenia uczestniczyła w naruszeniu, Komisja sztucznie podwyższa podstawową kwotę grzywny w sposób, który nie odzwierciedla rzeczywistości gospodarczej w latach poprzedzających połączenie.
113 Taka sytuacja miała jednak miejsce w niniejszym przypadku, ponieważ Komisja obliczyła kwotę podstawową służącą do ustalenia kwoty grzywny nałożonej na spółkę Esso France, mnożąc wartość sprzedaży grupy ExxonMobil osiągniętą w okresie od 2000 r. do 2002 r. przez liczbę lat obejmującą lata, w których tylko spółka Mobil uczestniczyła w kartelu (od 1992 r. do 1999 r.). Otrzymana w ten sposób kwota podstawowa jest nieproporcjonalna w stosunku do wagi naruszenia, ponieważ nie odzwierciedla odpowiednio gospodarczego znaczenia naruszenia popełnionego przez spółkę Mobil France przed połączeniem ani jej stopnia zaangażowania w kartel.
114 Komisja naruszyła zatem art. 23 ust. 3 rozporządzenia nr 1/2003 i zasadę proporcjonalności.
115 Inne argumenty Komisji nie mogą podważyć rozważań przedstawionych w pkt 103 i 114 powyżej.
116 W pierwszej kolejności Komisja twierdzi, że uwzględniła połączenie grupy Exxon‑Mobil przy obliczaniu kwoty grzywny, ponieważ współczynniki odzwierciedlające krótsze okresy zostały zastosowane w odniesieniu do Esso Deutschland, EMC i EMPC.
117 Niemniej należy zwrócić uwagę, że wartość sprzedaży grupy ExxonMobil uwzględniona przez Komisję do celów obliczenia kwoty grzywny nałożonej na spółkę Esso France obejmuje wartość sprzedaży związaną z działalnością „wosków hydrorafinowanych”, odziedziczoną po spółce Exxon, która nie była zaangażowana w działalność kartelu przed połączeniem grupy Exxon‑Mobil.
118 Omawiany argument należy zatem oddalić.
119 W drugiej kolejności należy zbadać argumenty Komisji oparte na orzecznictwie w tej materii.
120 Po pierwsze, na rozprawie Komisja powołała się na wyrok z dnia 3 marca 2011 r. w sprawach połączonych od T‑122/07 do T‑124/07 Siemens i VA Tech Transmission & Distribution przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑793, pkt 124, 127, w którym Sąd potwierdził podejście tej instytucji polegające na uwzględnieniu wartości sprzedaży przedsiębiorstwa powstałego w wyniku połączenia Reyrolle Ltd, Schneider Electric High Voltage SA i Nuova Magrini Galileo SpA osiągniętej w ostatnim pełnym roku naruszenia w celu obliczenia kwoty wyjściowej w odniesieniu do wszystkich tych spółek, nawet jeśli ich połączenie miało miejsce dopiero dwa lata po początku ich udziału w naruszeniu.
121 W powyższym względzie wystarczy wskazać, że – jak słusznie zauważyły skarżące – Reyrolle, Schneider Electric High Voltage i Nuova Magrini Galileo uczestniczyły oddzielnie w kartelu przed połączeniem (ww. w pkt 120 wyrok w sprawach połączonych Siemens i VA Tech Transmission & Distribution przeciwko Komisji, pkt 19) w przeciwieństwie do spółki Exxon w niniejszym przypadku. Sąd uważa, że okoliczność ta stanowi bardzo istotną różnicę faktyczną, w związku z czym Komisja nie może skutecznie powoływać się na ów wyrok w niniejszej sprawie.
122 Po drugie, Komisja odwołuje się do wyroku Sądu z dnia 30 września 2009 r. w sprawie T‑175/05 Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, niepublikowanego w Zbiorze, pkt 139–146, także dotyczącego kartelu, w trakcie trwania którego strony skarżące nabyły spółkę, która nie uczestniczyła w kartelu przed koncentracją.
123 Należy przypomnieć treść ww. w pkt 122 wyroku w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, wydanego w sprawie zwanej „kwasem monochlorooctowym” (zwanym dalej „MCA”), w której Komisja zastosowała wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 [EWWiS] (Dz.U. 1998, C 9, s. 3, zwane dalej „wytycznymi z 1998 r.”).
124 W pkt 143 ww. w pkt 122 wyroku w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji Sąd orzekł, że uwzględnienie obrotu osiągniętego przez każde z przedsiębiorstw w roku odniesienia, czyli w ostatnim pełnym roku przyjętego okresu naruszenia, pozwala ocenić rozmiar i siłę gospodarczą każdego przedsiębiorstwa, jak również skalę naruszenia popełnionego przez każde z nich, gdyż elementy te są istotne dla dokonania oceny wagi naruszenia popełnionego przez każde przedsiębiorstwo.
125 Następnie Sąd potwierdził analizę Komisji, która zaliczyła grupę Akzo Nobel do pierwszej kategorii sprawców, dla której podstawowa kwota grzywny została ustalona na 30 mln EUR, przed spółką Hoechst, zaliczoną do drugiej kategorii, dla której podstawowa kwota grzywny została ustalona na 21 mln EUR i która była największym producentem MCA przez większą część czasu jej uczestnictwa w kartelu (od 1984 r. do 1994 r.). Istotnie, Akzo uczestniczyła w kartelu od 1984 r. do 1999 r., lecz dopiero w 1994 r., po jej połączeniu z Nobel Industrier, która uczestniczyła w kartelu od 1993 r., grupa Akzo Nobel stała się największym producentem MCA, wyprzedzając spółkę Hoechst.
126 W powyższym względzie należy stwierdzić, że ogólna metoda zastosowana przez Komisję na podstawie wytycznych z 2006 r. różni się znacząco od metody stosowanej na podstawie wytycznych z 1998 r.
127 W wytycznych z 1998 r. nie istniał bowiem żaden przepis nakazujący Komisji uwzględnienie wartości sprzedaży przedsiębiorstw, których dotyczył rynek objęty kartelem. Kwotę wyjściową grzywny należało ustalić z uwzględnieniem wagi naruszenia, „rzeczywist[ych] ekonomiczn[ych] możliwości przestępcy [sprawcy] spowodowania znaczących szkód innym podmiotom działającym na rynku”, „określonej wagi naruszenia, i tym samym rzeczywistego wpływu nagannego zachowania [noszącego znamiona naruszenia] każdego z przedsiębiorstw na konkurencję” w sposób, który „zapewni odpowiednio odstraszający efekt [skutek]” w odniesieniu do danego przedsiębiorstwa.
128 Wobec powyższego wytyczne z 1998 r. pozostawiają Komisji dużo większy zakres uznania przy ustalaniu kwoty wyjściowej grzywny; instytucja ta często dokonywała takiego ustalenia poprzez zaliczenie przedsiębiorstw uczestniczących w kartelu do kilku kategorii w zależności między innymi od ich udziałów w rynku. Natomiast w wytycznych z 2006 r. Komisja narzuciła sobie metodę wiążącą się z tym, że kwota podstawowa jest arytmetycznie proporcjonalna do wartości sprzedaży, ponieważ owa kwota jest równa „pewn[ej] częś[ci] wartości sprzedaży, której wielkość uzależniona jest od wagi naruszenia, [...] pomnożon[ej] przez liczbę lat, w ciągu których dokonywano naruszenia”, do której dodaje się kwotę zwaną „opłatą za wejście”, mieszczącą się między 15 i 25 % wartości sprzedaży, aby odstraszyć przedsiębiorstwa od uczestnictwa w najpoważniejszych porozumieniach.
129 W konsekwencji rozwiązania przyjętego w ww. w pkt 122 wyroku w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji odnośnie do stosowania wytycznych z 1998 r. nie można przenieść na grunt niniejszej sprawy z uwagi na różnicę w metodzie zastosowanej przez Komisję w zaskarżonej decyzji wydanej na podstawie wytycznych z 2006 r.
130 W świetle powyższego należy uwzględnić zarzut pierwszy i stwierdzić nieważność zaskarżonej decyzji w odniesieniu do spółki Esso France w części dotyczącej obliczenia wartości sprzedaży wosków parafinowych bez badania pozostałych zastrzeżeń i argumentów skarżących. Konsekwencje, jakie należy stąd wyciągnąć dla ustalenia kwoty grzywny, zostaną zbadane w pkt 134 i nast. poniżej.
131 W pozostałej części skargę należy oddalić.
W przedmiocie wykonywania nieograniczonego prawa orzekania i w przedmiocie ustalenia ostatecznej kwoty grzywny
132 Należy przypomnieć, że kontrola zgodności z prawem decyzji wydanych przez Komisję jest dopełniana przez przysługujące sądom Unii nieograniczone prawo orzekania przyznane im w art. 31 rozporządzenia nr 1/2003 na podstawie art. 261 TFUE. Prawo to, poza zwykłą kontrolą zgodności sankcji z prawem, upoważnia sąd do zastąpienia oceny Komisji własną oceną i w konsekwencji do uchylenia, zmniejszenia lub podwyższenia kwoty nałożonej grzywny lub okresowej kary pieniężnej. Kontrola przewidziana w traktatach oznacza zatem – zgodnie z wymogami prawa do skutecznej ochrony sądowej ustanowionego w art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej – że sąd Unii sprawuje kontrolę pod względem zarówno prawnym, jak i faktycznym oraz że ma on prawo do oceny dowodów, stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji i do zmiany wysokości grzywien (zob. podobnie wyrok Trybunału z dnia 8 lutego 2007 r. w sprawie C‑3/06 P Groupe Danone przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑1331, pkt 60–62; wyrok Sądu z dnia 21 października 2003 r. w sprawie T‑368/00 General Motors Nederland i Opel Nederland przeciwko Komisji, Rec. s. II‑4491, pkt 181).
133 Do Sądu należy zatem, w ramach wykonywania przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania, przeprowadzenie w dniu, w którym wydaje orzeczenie, oceny, czy na strony skarżące nałożono grzywnę, której kwota prawidłowo odzwierciedla wagę i czas trwania danego naruszenia, tak że grzywny te są proporcjonalne w świetle kryteriów określonych w art. 23 ust. 3 rozporządzenia nr 1/2003 (zob. podobnie wyroki Sądu: z dnia 11 marca 1999 r. w sprawie T‑156/94 Aristrain przeciwko Komisji, Rec. s. II‑645, pkt 584–586; z dnia 9 lipca 2003 r. w sprawie T‑220/00 Cheil Jedang przeciwko Komisji, Rec. s. II‑2473, pkt 93). Należy jednak podkreślić, że wykonywanie nieograniczonego prawa orzekania nie jest równoznaczne z kontrolą z urzędu, oraz przypomnieć, że postępowanie przed sądami Unii jest postępowaniem kontradyktoryjnym.
134 Aby usunąć stwierdzoną w pkt 103 i 114 powyżej niezgodność z prawem, której dopuściła się Komisja, należy się oprzeć na wartościach sprzedaży odrębnych dla okresu sprzed połączenia grupy Exxon‑Mobil i dla okresu po tym połączeniu.
135 Jeśli chodzi o udział spółki Esso France w naruszeniu w okresie między 3 września 1992 r. i 29 listopada 1999 r., z braku danych dostępnych dla roku 1999 r. należy uwzględnić wartość sprzedaży spółki Esso France osiągniętą w 2000 r. i pomnożyć ją przez współczynnik 7,5 w celu odzwierciedlenia czasu uczestnictwa tej strony w naruszeniu.
136 Jeśli chodzi o udział spółki Esso France w naruszeniu po połączeniu grupy Exxon‑Mobil, to jest między dniem 30 listopada 1999 r. i dniem 20 listopada 2003 r., należy uwzględnić wartość sprzedaży grupy ExxonMobil, która została ustalona przez Komisję w zaskarżonej decyzji, czyli średnią wartości sprzedaży osiągniętej w latach 2000–2002. Następnie należy pomnożyć tę kwotę przez współczynnik 4 w celu uwzględnienia czasu uczestnictwa tej strony w naruszeniu.
137 Pozostałe elementy obliczenia kwoty grzywny pozostają bez zmian. W szczególności Sąd stwierdza, że na podstawie pkt 30 wytycznych z 2006 r. Komisja zastosowała mnożnik w wysokości 2 tytułem odstraszenia z uwagi na duży rozmiar grupy ExxonMobil, który ustaliła z uwzględnieniem wyłącznie stosunku między wartością sprzedaży a całkowitym obrotem grupy ExxonMobil, zapewniając przy tym proporcjonalność w stosunku do innych mnożników zastosowanych do innych przedsiębiorstw uczestniczących w kartelu bez ustalania minimalnej kwoty grzywny z tytułu odstraszenia (zob. motywy 712, 713 zaskarżonej decyzji). W tych okolicznościach i z braku przeciwnych argumentów i elementów Sąd uważa, że należy postąpić w taki sam sposób i zastosować ze względu na rozmiar grupy ExxonMobil mnożnik w wysokości 2 do podstawowej kwoty grzywny nałożonej na spółkę Esso France, obliczonej zgodnie z metodą opisaną w pkt 135 i 136 powyżej. Z tego wynika, że kwota grzywny nałożonej na spółkę Esso France w art. 2 zaskarżonej decyzji powinna zostać ustalona na 62 712 895 EUR.
138 W każdym razie Sąd w ramach wykonywania przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania uważa, że ustalona w ten sposób kwota grzywny jest odpowiednia ze względu na wagę i czas trwania naruszenia popełnionego przez spółkę Esso France.
W przedmiocie kosztów
139 Zgodnie z art. 87 § 3 regulaminu postępowania przed Sądem w razie częściowego tylko uwzględnienia żądań każdej ze stron Sąd może postanowić, że koszty zostaną rozdzielone albo że każda ze stron poniesie własne koszty.
140 W niniejszym przypadku Sąd uwzględnił zarzut pierwszy skarżących, dotyczący błędów popełnionych przez Komisję przy obliczaniu kwoty grzywny nałożonej na spółkę Esso France, jeśli chodzi o okres udziału w kartelu przed połączeniem grupy Exxon‑Mobil. Argumentacja odnosząca się do tego zarzutu stanowiła większą część skargi, której objętość była zresztą znacznie mniejsza od maksymalnej liczby stron pism procesowych ustalonej w pkt 15 praktycznych instrukcji dla stron przed Sądem. Natomiast argumentacja przedstawiona w ramach zarzutu drugiego na poparcie obniżenia kwoty grzywny w odniesieniu do okresu udziału w kartelu po połączeniu grupy Exxon‑Mobil została w całości oddalona. Tymczasem kwota grzywny nałożonej solidarnie na spółki Esso Deutschland, EMPC i EMC odnosi się wyłącznie do tego drugiego okresu. Wobec tego słuszna ocena okoliczności sprawy wymaga, by Komisja pokryła własne koszty oraz koszty poniesione przez spółkę Esso France oraz by spółki Esso Deutschland, EMPC i EMC pokryły własne koszty.
Z powyższych względów
SĄD (trzecia izba)
orzeka, co następuje:
1) Kwotę grzywny nałożonej na Esso Société anonyme française w art. 2 decyzji Komisji C(2008) 5476 wersja ostateczna z dnia 1 października 2008 r. dotyczącej postępowania przewidzianego w art. 81 [WE] oraz w art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/39.181 – Woski do świec) ustala się na 62 712 895 EUR.
2) W pozostałym zakresie skarga zostaje oddalona.
3) Komisja Europejska pokrywa własne koszty oraz koszty poniesione przez Esso Société anonyme française.
4) Esso Deutschland GmbH, ExxonMobil Petroleum and Chemical BVBA i Exxon Mobil Corp. pokrywają własne koszty.
Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 11 lipca 2014 r.
Podpisy