WYROK SĄDU (czwarta izba)
z dnia 18 listopada 2015 r.(*)
Klauzula arbitrażowa – Szósty i siódmy program ramowy w zakresie badań, rozwoju technologicznego i prezentacji – Przedterminowe rozwiązanie umów – Uzasadnione oczekiwania – Proporcjonalność – Dobra wiara – Odpowiedzialność pozaumowna – Zmiana kwalifikacji skargi – Współistnienie żądań odszkodowawczych z tytułu odpowiedzialności umownej i pozaumownej – System wczesnego ostrzegania (SWO) – Wystarczająco istotne naruszenie normy prawnej przyznającej uprawnienia jednostkom – Związek przyczynowy
W sprawie T‑106/13
d.d. Synergy Hellas Anonymi Emporiki Etaireia Parochis Ypiresion Pliroforikis, z siedzibą w Atenach (Grecja), reprezentowana przez adwokatów M. Angelopoulosa oraz K. Damisa,
strona skarżąca,
przeciwko
Komisji Europejskiej, reprezentowanej przez R. Lyala oraz A. Saukę, działających w charakterze pełnomocników, wspieranych przez adwokatów L. Athanassiou oraz G. Gerapetritisa,
strona pozwana,
mającej za przedmiot żądania odszkodowawcze z tytułu odpowiedzialności umownej i pozaumownej, przedstawione w związku z wykonywaniem szeregu umów, które Komisja zawarła ze skarżącą w kontekście szóstego i siódmego programu ramowego w zakresie badań, rozwoju technologicznego i prezentacji, przyczyniających się do utworzenia europejskiej przestrzeni badawczej i innowacji,
SĄD (czwarta izba),
w składzie: M. Prek, prezes, I. Labucka i V. Kreuschitz (sprawozdawca), sędziowie,
sekretarz: S. Spyropoulos, administrator,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 29 kwietnia 2015 r.,
wydaje następujący
Wyrok(1)
[…]
Co do prawa
I – W przedmiocie żądania odszkodowawczego z tytułu odpowiedzialności umownej
[…]
B – W przedmiocie dopuszczalności
[…]
2. W przedmiocie dopuszczalności argumentów dotyczących projektów innych niż projekt ARTreat
44 Komisja stoi na stanowisku, że skarżąca nie może zasadnie podnosić argumentów dotyczących projektów innych niż projekt ARTreat, który jest przedmiotem niniejszej sprawy. Ponadto instytucja ta twierdzi, że argumenty dotyczące projektu J-WeB zostały już przedstawione w ramach skargi w sprawie T‑365/12, którą skarżąca cofnęła (ww. w pkt 22 postanowienie Synergy Hellas/Komisja, EU:T:2012:461). Komisja twierdzi, że zezwalanie na to, by strony ponownie podnosiły żądania i twierdzenia, z których się wycofały, zakłóca prawidłowy przebieg postępowania oraz jest niezgodne z zasadą ekonomiki procesowej. Skarżąca utraciła zatem wszelki uzasadniony interes w podnoszeniu zastrzeżeń wobec wniosków z audytu przeprowadzonego w ramach umowy J-WeB. Skarżąca nie zgadza się z twierdzeniem, że jej argumenty są niedopuszczalne.
45 W świetle tych argumentów należy przypomnieć, że Komisja rozwiązała zawartą ze skarżącą umowę ARTreat, na podstawie art. II.38 ust. 1 lit. c) owej umowy, ze względu na nieprawidłowości popełnione przez skarżącą przy wykonywaniu umowy J-WeB. Ponieważ nienależyte wykonanie umowy J-WeB jest przyczyną rozwiązania umowy ARTreat, skarżąca powinna mieć możliwość zakwestionowania zarzucanych jej uchybień w zakresie wykonania umowy w skardze dotyczącej odpowiedzialności umownej, wymierzonej przeciwko decyzji o rozwiązaniu umowy. Tak więc Komisja błędnie utrzymuje, że skarżąca nie może podnosić argumentów odnoszących się do projektu J-WeB w kontekście skargi dotyczącej odpowiedzialności umownej, której źródłem jest umowa ARTreat.
46 Cofnięcie przez skarżącą skargi w sprawie T‑365/12 Synergy Hellas/Komisja (zob. pkt 22 powyżej), mającej za przedmiot umowę J-WeB, nie wywiera wpływu na jej prawo – w ramach podnoszonych tu żądań dotyczących odpowiedzialności umownej Komisji ze względu na rozwiązanie umowy ARTreat – do powoływania się na nieprawidłowości związane z wykonaniem umowy J-WeB.
47 W wypadku cofnięcia skargi Sąd nie orzeka bowiem ani w przedmiocie dopuszczalności, ani co do istoty, lecz przyjmuje do wiadomości, że po stronie skarżącej istnieje wola rezygnacji z postępowania sądowego. Postanowienie w przedmiocie cofnięcia skargi nie ma powagi rzeczy osądzonej. Zostało już zatem orzeczone, że w sytuacji gdy skarżący cofa skargę będącą przedmiotem toczącego się postępowania, wynikły z niej spór przestaje istnieć, a więc znika sytuacja zawisłości sporu względem innej skargi. Trybunał wyjaśnił, że interes w uniknięciu sytuacji, w której podmioty prawne czynią użytek z tej możliwości w sposób sprzeczny z zasadą ekonomii procesowej, nie wymaga, by sytuacja zawisłości sporu istniała nadal nawet z uwagi na skargę, którą skarżący wycofał, ponieważ interes ten jest wystarczająco chroniony przez obciążenie skarżącego kosztami postępowania (zob. podobnie wyrok z dnia 9 czerwca 2011 r., Comitato „Venezia vuole vivere” i in./Komisja, C‑71/09 P, C‑73/09 P i C‑76/09 P, Zb.Orz., EU:C:2011:368, pkt 32).
3. W przedmiocie dopuszczalności drugiej części żądania pierwszego
48 Według Komisji żądanie dotyczące wypłaty kwoty 343 828,88 EUR powinno zostać odrzucone jako niedopuszczalne ze względu na to, że audyt dotyczący projektu ARTreat jest jeszcze w toku. Komisja wskazuje, że uwagi, nowe oświadczenia w przedmiocie kosztów oraz obszerna dokumentacja dodatkowa, które zostały przedstawione przez skarżącą po przekazaniu jej tymczasowego sprawozdania z audytu dotyczącego projektu ARTreat, są w trakcie badania przez właściwych audytorów. Komisja wywodzi stąd, że na dzień wniesienia niniejszej skargi brak wypłacenia przez nią żądanej kwoty 343 828,88 EUR był niepewny i hipotetyczny (zob. podobnie postanowienie z dnia 9 września 2013 r., Planet/Komisja, T‑489/12, EU:T:2013:496, pkt 38, 42). Tymczasem skarżąca nie może powoływać się na sytuacje przyszłe i niepewne w celu uzasadnienia istniejącego i aktualnego interesu w rozstrzygnięciu sporu. Poza tym do Sądu zwrócono się o wypowiedzenie się w przedmiocie nieistniejącego zagadnienia lub nieistniejącego aktu. Skarżąca nie zgadza się z tą oceną i twierdzi, że kwota 343 828,88 EUR była jej należna.
49 W tym względzie wystarczy przypomnieć, że każdy, kto wszczyna postępowanie przed sądem, powinien mieć ku temu istniejący i rzeczywisty interes (wyrok z dnia 30 września 2009 r., Lior/Komisja i Komisja/Lior, T‑192/01 i T‑245/04, EU:T:2009:365, pkt 247) oraz że ten uzasadniony interes należy rozumieć jako korzyść, którą skarga – w razie jej uwzględnienia – może przynieść stronie skarżącej (zob. podobnie wyrok z dnia 6 października 2009 r., GlaxoSmithKline Services i in./Komisja i in., C‑501/06 P, C‑513/06 P, C‑515/06 P i C‑519/06 P, Zb.Orz., EU:C:2009:610, pkt 23 i przytoczone tam orzecznictwo).
50 W tym wypadku przedmiotem rozpatrywanego żądania jest doprowadzenie do obciążenia Komisji obowiązkiem realizacji płatności w wykonaniu umowy ARTreat. Skarżąca wnosi bowiem do Sądu o nakazanie Komisji, aby zapłaciła jej kwotę 343 828,88 EUR tytułem płatności należnych w ramach projektu ARTreat, wraz z odsetkami.
51 Okoliczność, że Komisja jest w trakcie dokonywania oceny, czy przedstawione przez skarżącą koszty są kwalifikowalne, a tym samym, czy płatność kwoty 343 828,88 EUR jest należna, nie pozwala stwierdzić braku po stronie skarżącej istniejącego i rzeczywistego interesu prawnego w rozumieniu przytoczonego wyżej orzecznictwa. Oczywiste jest bowiem, że od chwili wniesienia skargi doprowadzenie do jej uwzględnienia było dla skarżącej korzystne. Skarżąca ma zatem istniejący i rzeczywisty interes w tym, aby Sąd obciążył Komisję obowiązkiem zapłaty kwoty 343 828,88 EUR wraz z odsetkami, z tytułu wykonania umowy ARTreat.
52 Ponadto Komisja nie może powoływać się na brak po stronie skarżącej interesu prawnego ze względu na to, że w chwili wniesienia skargi brak wypłaty na rzecz skarżącej kwoty 343 828,88 EUR był niepewny lub hipotetyczny. W chwili wniesienia skargi było bowiem pewne, że Komisja nie wypłaciła spornej kwoty.
53 Kwestie, czy Komisja była zobowiązana do zapłaty spornej kwoty przed wniesieniem skargi, czy mogła ona wstrzymać płatność ze względu na wniesienie skargi i czy Sąd powinien zawiesić postępowanie sądowe do czasu zakończenia audytu Komisji, czy też, przeciwnie, powinien on od razu wypowiedzieć się w przedmiocie kwalifikowalności kosztów, wymagają oceny elementów związanych z istotą skargi, a nie z jej dopuszczalnością. W kontekście skargi opartej na klauzuli arbitrażowej orzeczono już bowiem, że istnienie pewnej, ustalonej i wymagalnej wierzytelności stanowi według prawa mającego zastosowanie w sporze warunek zasadności powództwa o zapłatę wniesionego przez podmiot uprawniony do omawianej wierzytelności (zob. podobnie wyrok z dnia 16 lipca 2014 r., Isotis/Komisja, T‑59/11, Zb.Orz., EU:T:2014:679, pkt 280).
54 Dopuszczalności żądania skarżącej, aby Komisja została obciążona obowiązkiem zapłaty kwoty pieniężnej, nie podaje w wątpliwość ww. w pkt 48 postanowienie Planet/Komisja (EU:T:2013:496), na które powołuje się Komisja. W odróżnieniu od niniejszej sprawy, w której powództwo skarżącej zmierza do uzyskania świadczenia od Komisji, powództwo wytoczone przed Sądem przez skarżącą w sprawie Planet zmierzało do uzyskania stwierdzenia przez sąd Unii, że może ona zatrzymać kwoty, które Komisja wypłaciła jej już na podstawie spornych umów (zob. wyrok z dnia 26 lutego 2015 r., Planet/Komisja, C‑564/13 P, EU:C:2015:124, pkt 18).
55 Tymczasem, jak wskazała rzecznik generalna J. Kokott w opinii w sprawie Planet/Komisja (C‑564/13 P, Zb.Orz., EU:C:2014:2352), chociaż w przypadku powództw o spełnienie świadczenia, dotyczących spełnienia konkretnych roszczeń, interes prawny można wywieść z reguły już z kontekstu żądania strony skarżącej, to stwierdzenie jej uzasadnionego interesu odnośnie do abstrakcyjnego sądowego ustalenia istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego – względnie zasadności lub braku zasadności określonego roszczenia – wymaga z reguły szczególnego uzasadnienia. Zadaniem sądów Unii nie jest bowiem wydawanie abstrakcyjnych opinii prawnych (ww. opinia rzecznik generalnej J. Kokott w sprawie Planet/Komisja, EU:C:2014:2352, pkt 41).
56 Należy więc oddalić zarzut niedopuszczalności podniesiony przez Komisję.
C – Co do istoty sprawy
1. Uwagi wprowadzające
57 Artykuł II.38 ust. 1 załącznika II do umowy ARTreat stanowi:
„[…] Komisja może rozwiązać umowę w sprawie przyznania dotacji lub położyć kres uczestnictwu beneficjenta w następujących sytuacjach: […]
c) gdy beneficjent umyślnie lub przez zaniedbanie dopuścił się nieprawidłowości w wykonaniu zawartej z Komisją umowy w sprawie przyznania dotacji”.
58 Pojęcie nieprawidłowości zostało zdefiniowane w art. II.1 ust. 10 załącznika II do umowy ARTreat jako „jakiekolwiek naruszenie przepisów prawa wspólnotowego lub jakiekolwiek naruszenie zobowiązania umownego wynikające z działania lub zaniechania przez wykonawcę, które powoduje lub może powodować stratę dla budżetu ogólnego Wspólnot Europejskich lub dla budżetów zarządzanych przez Wspólnoty w związku z nieuzasadnionym wydatkiem”.
59 Komisja rozwiązała zawartą ze skarżąca umowę dotyczącą projektu ARTreat na podstawie wspomnianego wyżej art. II.38 ze względu na to, że przeprowadzony na zlecenie tej instytucji przez spółkę Kypris & Associates audyt finansowy umowy J-WeB wykazał, że znaczna część zadeklarowanych przez skarżącą kosztów była niekwalifikowalna (zob. końcowe sprawozdanie z audytu umowy J‑WeB).
60 Skarżąca uważa to rozwiązanie umowy za niezgodne z prawem, ponieważ, jak twierdzi, Komisja błędnie uznała jej koszty dotyczące projektu J-WeB za niekwalifikowalne. Skarżąca opiera swe żądanie odszkodowawcze, którego źródłem jest umowa, twierdzeniem, że owo rozwiązanie umowy narusza z jednej strony zasadę ochrony uzasadnionych oczekiwań, a z drugiej strony zasadę proporcjonalności (zob. pkt 42 powyżej). Według skarżącej w efekcie niezgodnego z prawem rozwiązania umowy ARTreat poniosła ona szkodę wynoszącą 343 828,88 EUR. Skarżąca twierdzi, że 94 112,93 EUR z tej sumy są jej należne z tytułu utraconych korzyści w okresie między datą rozwiązania umowy ARTreat a zakończeniem projektu ARTreat, zaś kwota 249 715,95 EUR jest jej należna ze względu na koszty poniesione przed rozwiązaniem umowy ARTreat.
2. W przedmiocie naruszenia zasady ochrony uzasadnionych oczekiwań
61 Na poparcie swego zarzutu, że rozwiązanie umowy ARTreat narusza zasadę ochrony uzasadnionych oczekiwań, skarżąca kwestionuje, po pierwsze, wiarygodność końcowego sprawozdania z audytu dotyczącego projektu J‑WeB. Sprawozdania z audytu spółki Ernst & Young dotyczącego projektu Metabo oraz sprawozdania spółki BDO dotyczące projektu J-WeB potwierdzają bowiem wiarygodność stosowanego przez skarżącą systemu ewidencjonowania czasu oraz kwalifikowalny charakter jej kosztów. Po drugie, skarżąca twierdzi, że w celu wypowiedzenia się na temat konieczności ochrony jej uzasadnionych oczekiwań Sąd powinien wziąć pod uwagę fakt, że odrzucenie zadeklarowanych przez nią kosztów szesnaście miesięcy po przeprowadzonym przez spółkę Ernst & Young audycie umowy Metabo przekracza rozsądny termin. Po trzecie, skarżąca utrzymuje, że sprawozdanie ze spotkania z dnia 22 sierpnia 2012 r. i wiadomość elektroniczna z dnia 24 września 2012 r. świadczą o tym, że doszła ona do porozumienia z Komisją, że umowa ARTreat nie zostanie rozwiązana. Jednakże Komisja odstąpiła od tego porozumienia w sposób niezgodny z prawem, wyrządzając jej w ten sposób znaczną szkodę majątkową i niemajątkową.
62 Komisja nie zgadza się z argumentami skarżącej. Przede wszystkim, biorąc pod uwagę okoliczność, że stosunek Komisji ze skarżącą miał charakter czysto kontraktowy, instytucja ta twierdzi, że skarżąca nie może jej zarzucać naruszenia zasady ochrony uzasadnionych oczekiwań, której powinna ona przestrzegać, jako organ administracji, w stosunkach ze swymi podwładnymi. Komisja podnosi ponadto, że skarżąca nie podniosła żadnego zarzutu, który dotyczyłby przejawów ochrony uzasadnionych oczekiwań w prawie umów. Co więcej, zastrzeżenia oparte na naruszeniu zasady dobrej wiary i na nadużyciu prawa są niedopuszczalne, gdyż zostały one podniesione po raz pierwszy na etapie repliki i są zbyt ogólnikowe. Komisja twierdzi wreszcie, że w żadnym razie nie wzbudziła ona u skarżącej jakichkolwiek uzasadnionych oczekiwań ani nie naruszyła uzasadnionego terminu.
63 W świetle tych argumentów należy przypomnieć, że w traktacie FUE został ustanowiony system niezależnych środków zaskarżenia. Artykuł 272 TFUE przewiduje, że Trybunał jest właściwy do orzekania na mocy klauzuli arbitrażowej umieszczonej w umowie prawa publicznego lub prywatnego, zawartej przez Unię lub w jej imieniu.
64 Skarżąca wystąpiła z żądaniem odszkodowawczym z tytułu odpowiedzialności umownej na podstawie klauzuli arbitrażowej zawartej w art. 9 umowy ARTreat, który przewiduje, że Sąd jest wyłącznie właściwy do rozstrzygania w pierwszej instancji wszelkich sporów między Komisją a beneficjentem, odnoszących się do wykładni, stosowania i ważności rzeczonej umowy w przedmiocie przyznania dotacji (zob. pkt 38 powyżej).
65 W ramach tego żądania odszkodowawczego z tytułu odpowiedzialności umownej skarżąca podniosła, ze względów przedstawionych w pkt 61 powyżej, że doszło do naruszenia zasady ochrony uzasadnionych oczekiwań. Skarżąca uściśla, że zasada ochrony uzasadnionych oczekiwań, na którą się powołuje, jest „analizowana z punktu widzenia obywatela” i „wymaga ochrony jego oczekiwań co do tego, że działania państwa będą ciągłe i wiarygodne, że może się on na nich opierać przy podejmowaniu określonych czynności i że mogą one być źródłem pewnych oczekiwań”. Ponadto według skarżącej zasada ta „wyznacza granice uprawnienia do wycofywania niezgodnych z prawem aktów administracyjnych”.
66 W tym względzie należy stwierdzić, że zasada ochrony uzasadnionych oczekiwań, na którą powołuje się skarżąca, reguluje stosunek podporządkowania obywatela względem organu administracji, i przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem prawo do domagania się ochrony uzasadnionych oczekiwań względem administracji Unii przysługuje każdej jednostce będącej w sytuacji, z której wynika, że administracja ta, udzielając jej precyzyjnych zapewnień, doprowadziła do powstania u niej uzasadnionych oczekiwań. Takimi zapewnieniami są niezależnie od formy, w jakiej są one przekazywane, dokładne, bezwarunkowe i spójne informacje pochodzące z uprawnionych i wiarygodnych źródeł. Natomiast nikt nie może powoływać się na naruszenie tej zasady w przypadku braku precyzyjnych zapewnień, których udzieliłaby mu administracja (zob. wyrok z dnia 19 marca 2003 r., Innova Privat-Akademie/Komisja, T‑273/01, Rec, EU:T:2003:78, pkt 26 i przytoczone tam orzecznictwo). Zasada ta mieści się więc – na podstawie art. 263 TFUE – w ramach kontroli legalności, którą Sąd może przeprowadzać w odniesieniu do aktów przyjmowanych przez instytucje.
67 Natomiast w niniejszej sprawie do Sądu zwrócono się o rozstrzygnięcie sporu, którego źródłem jest umowa. Chociaż z art. 9 umowy ARTreat (zob. pkt 39 powyżej) wynika wprawdzie, że umowa ta podlega w szczególności przepisom prawa Unii, to okoliczność ta nie pozwala na zmianę zakresu kompetencji Sądu, który został zdefiniowany poprzez dokonany przez skarżącą wybór środka zaskarżenia. W ramach żądania odszkodowawczego, którego źródłem jest umowa, skarżąca może więc zarzucać Komisji jedynie naruszenia prawa, które ma zastosowanie do umowy, a więc naruszenia postanowień umownych, przepisów rozporządzenia finansowego czy zasad prawa umów Unii, a pomocniczo także belgijskich norm z zakresu prawa umów (zob. podobnie wyrok z dnia 3 czerwca 2009 r., Komisja/Burie Onderzoek en Advies, T‑179/06, EU:T:2009:171, pkt 118).
68 Dlatego w kontekście podniesionego przez skarżącą żądania odszkodowawczego mającego swe źródło w umowie Sąd powinien uznać za niedopuszczalne zastrzeżenie dotyczące naruszenia przez Komisję, przy wykonywaniu przez tę instytucję umowy ARTreat, zasady ochrony uzasadnionych oczekiwań zdefiniowanej w pkt 66 powyżej.
69 W replice skarżąca wyjaśnia jednak, że jej zastrzeżenie dotyczące naruszenia zasady ochrony uzasadnionych oczekiwań winno być rozpatrywane w kontekście zasady wykonywania umów w dobrej wierze i zakazu nadużyć w stosowaniu klauzul umownych.
70 Wbrew temu, co twierdzi Komisja w swych odpowiedziach na pytania pisemne Sądu, argument ten nie jest niedopuszczalny ze względu na to, że został podniesiony zbyt późno, albo ze względu na to, że jest on zbyt ogólnikowy. Zarzut lub argument stanowiący rozszerzenie zarzutu podniesionego wcześniej w sposób bezpośredni lub dorozumiany w skardze, który pozostaje z nim w ścisłym związku, należy bowiem uznać za dopuszczalny (zob. wyrok z dnia 14 marca 2007 r., Aluminium Silicon Mill Products/Rada, T‑107/04, Zb.Orz., EU:T:2007:85, pkt 60 i przytoczone tam orzecznictwo). Tymczasem w niniejszej sprawie skarżąca podniosła w swej skardze, że do umowy ARTreat zastosowanie ma, na podstawie art. 9 tej umowy, art. 1134 belgijskiego kodeksu cywilnego. Wskazany artykuł belgijskiego kodeksu cywilnego nakłada na strony umowy obowiązek wykonywania jej w dobrej wierze. Poza tym w prawie umów można powoływać się na pewnego rodzaju uzasadnione oczekiwania w sytuacji, gdy przyczyniają się one do poszanowania ciążącego na stronach obowiązku wykonywania umowy w dobrej wierze.
71 Ponadto Komisja nie może twierdzić, że zastrzeżenie skarżącej jest zbyt ogólnikowe, ponieważ w duplice podnosiła ona, że beneficjent pomocy finansowej Unii, który nie spełnia podstawowego warunku, od którego uzależniona jest pomoc, nie może powoływać się na zasadę ochrony uzasadnionych oczekiwań w celu zakwestionowania odmowy przyznania mu przez Komisję pierwotnie uzgodnionej kwoty i że skarżąca nie może powoływać się na zasadę ochrony uzasadnionych oczekiwań, jeżeli nie wypełniła zobowiązań finansowych warunkujących przyznanie wkładu finansowego.
72 Okoliczność, że nie można wykluczyć, iż w prawie umów można powoływać się na pewnego rodzaju uzasadnione oczekiwania, jeśli przyczynia się to do poszanowania ciążącego na stronach umowy obowiązku wykonywania jej w dobrej wierze, wynika stąd, że owa zasada wykonywania umów w dobrej wierze sprzeciwia się wykonywaniu umów z nadużyciem prawa.
73 Belgijski Cour de cassation orzekł mianowicie, że zasada wyrażona w art. 1134 belgijskiego kodeksu cywilnego, w myśl której umowy winny być wykonywane w dobrej wierze, zabrania stronie nadużywania praw, które przyznaje jej umowa. Nadużywanie prawa polega na wykonywaniu danego prawa w sposób, który wyraźnie wykracza poza granice normalnego wykonywania tego prawa przez rozsądną i staranną osobę (Cass, 16 listopada 2007 r., AR nr C.06.0349.F.1). Nie można wykluczyć, że nadużycie prawa stanowi powoływanie się na to prawo przez osobę, której ono przysługuje, po wzbudzeniu u drugiej strony uzasadnionych oczekiwań co do tego, że nie wykona ona tego prawa poprzez zachowanie się w sposób obiektywnie niezgodny z normalnym jego wykonywaniem.
74 Jednakże w tym wypadku Komisja wcale nie wzbudziła u skarżącej uzasadnionych oczekiwań co do tego, że nie rozwiąże umowy ARTreat na podstawie art. II.38 ust. 1 lit. c) załącznika II do owej umowy po uzyskaniu wyników audytu umowy J-WeB przeprowadzonego przez spółkę Kypris & Associates, który ujawnił znaczną ilość niedopuszczalnych kosztów.
75 W odniesieniu do twierdzenia skarżącej, że mogła ona żywić uzasadnione oczekiwania, iż jej koszty dotyczące projektu J-WeB są kwalifikowalne, ponieważ spółka Ernst & Young przeprowadziła podobny audyt w odniesieniu do projektu Metabo i uznała, że koszty te są kwalifikowalne, należy zaznaczyć, że sprawozdanie z audytu dotyczącego projektu Metabo, na które powołuje się skarżąca, stanowi jedynie projekt sprawozdania z audytu. Tymczasowy charakter tego sprawozdania stoi na przeszkodzie powstaniu jakichkolwiek uzasadnionych oczekiwań po stronie skarżącej.
76 Co więcej, skarżąca nie wyjaśniła wystarczająco precyzyjnie, na jakiej podstawie uważa, że ocenę kosztów umowy Metabo można odnieść do kosztów projektu J‑WeB. Skarżąca nie wskazuje też, na jakiej podstawie twierdzi, że sprawozdanie z audytu dotyczącego projektu Metabo zostało zaakceptowane przez Komisję. W projekcie tego sprawozdania wskazano, że zostało ono sporządzone na życzenie Komisji, ale że wyrażone w nim opinie są opiniami niezależnego audytora i nie stanowią oficjalnego stanowiska Komisji. Ponadto Komisja wskazała w duplice, że ów projekt sprawozdania nie doczekał się nigdy wersji ostatecznej, gdyż nie został zaakceptowany, i że powinien on zostać zastąpiony sprawozdaniem z audytu projektu ARTreat.
77 Wniosków tych nie podaje w wątpliwość wskazana przez skarżącą okoliczność, że od chwili sporządzenia przez spółkę Ernst & Young projektu sprawozdania z audytu dotyczącego wykonania umowy Metabo do chwili odrzucenia znacznej ilości kosztów w efekcie przeprowadzenia audytu z wykonania umowy J-WeB upłynęło szesnaście miesięcy. Czas, jaki upłynął między wydaniem tych dwóch opinii, nie ma bowiem wpływu na prawidłowość czy brak prawidłowości ocen zawartych w omawianych audytach. Upływ wskazanego czasu nie nadaje większej wiarygodności ocenie zawartej w pierwszym sprawozdaniu z audytu.
[…]
3. W przedmiocie naruszenia zasady proporcjonalności
a) W przedmiocie proporcjonalnego charakteru rozwiązania umowy
87 Skarżąca twierdzi w istocie, że rozwiązanie umowy ARTreat w efekcie przyjęcia sprawozdania z audytu umowy J-WeB jest nieproporcjonalne. W uzasadnieniu tego zastrzeżenia podnosi ona, po pierwsze, że w sprawozdaniu z audytu dotyczącego projektu J-WeB błędnie stwierdzono nieprawidłowości finansowe, o czym świadczą sprawozdania z audytów przeprowadzonych przez spółki BDO i Ernst & Young, oraz że sprawozdanie z audytu dotyczącego projektu J-WeB jest efektem arbitralnej oceny, ze względu na brak bezstronności spółki Kypris & Associates. Po drugie, skarżąca utrzymuje, że kwestionowane rozwiązanie umowy było sprzeczne z tym, co uzgodniła ona z Komisją podczas spotkania w dniu 22 sierpnia 2012 r. Po trzecie, twierdzi ona, że przekroczony został z jednej strony przewidziany w pkt 5.3 załącznika do decyzji 2011/161 termin do dokonania ponownej oceny rozwiązania umowy ARTreat przez komisję odwoławczą, a z drugiej strony przewidziany w art. II.22 załącznika II do umowy ARTreat termin do przesłania ostatecznego sprawozdania z audytu. Po czwarte, skarżąca podnosi, że rozwiązanie umów ARTreat i Metabo jest niezgodne z prawem, gdyż nastąpiło ono zarówno przed upływem terminu do wniesienia skargi do komisji odwoławczej, jak i przed wydaniem decyzji przez tę komisję. Komisja nie zgadza się z tymi argumentami i twierdzi, że rozwiązanie umowy było proporcjonalne.
88 W świetle tych zastrzeżeń należy przypomnieć, że zasada proporcjonalności stanowi zasadę ogólną prawa Unii, która została wyrażona w art. 5 ust. 4 TUE. Zasada ta wymaga, aby akty instytucji Unii nie wykraczały poza to, co odpowiednie i konieczne do realizacji zamierzonych celów (zob. wyrok z dnia 13 września 2013 r., Makhlouf/Rada, T‑383/11, Zb.Orz., EU:T:2013:431, pkt 98 i przytoczone tam orzecznictwo).
89 Wskazana zasada ma w założeniu obejmować swym zakresem wszelkie rodzaje działań Unii, bez względu na to, czy mają one charakter umowny, czy pozaumowny (wyrok z dnia 25 maja 2004 r., Distilleria Palma/Komisja, T‑154/01, Zb.Orz., EU:T:2004:154, pkt 44). W kontekście wykonywania zobowiązań umownych poszanowanie tej zasady jest częścią bardziej ogólnego obowiązku stron umowy do wykonywania jej w dobrej wierze. Zgodnie z prawem belgijskim, które ma zastosowanie do umowy ARTreat (zob. pkt 39 powyżej) obowiązek wykonywania umów w dobrej wierze zabrania stronie wykonywania prawa w sposób, który oczywiście wykracza poza granice normalnego wykonywania tego prawa przez rozsądną i staranną osobę (zob. pkt 73 powyżej).
90 W tym wypadku Komisja, działając na podstawie art. II.38 ust. 1 lit. c) załącznika II do umowy ARTreat, jednostronnie wypowiedziała uczestnictwo skarżącej w tej umowie w konsekwencji przyjęcia ostatecznego sprawozdania z audytu umowy J‑WeB. Komisja uznała, że ostateczne sprawozdanie z audytu dotyczącego projektu J-WeB świadczy o tym, że skarżąca dopuściła się nieprawidłowości w rozumieniu art. II.1 załącznika II do umowy ARTreat, co pozwoliło tej instytucji jednostronnie rozwiązać rzeczoną umowę na podstawie art. II.38 ust. 1 lit. c) załącznika II do niej.
91 Aby ocenić, czy Komisja w proporcjonalny sposób zastosowała art. II.38 ust. 1 lit. c) załącznika II do umowy ARTreat, należy zaznaczyć, że w ostatecznym sprawozdaniu z audytu dotyczącego zawartej przez Komisję ze skarżącą umowy w przedmiocie przyznania dotacji dla projektu J-WeB audytorzy spółki Kypris & Associates odrzucili wszystkie zadeklarowane koszty personelu, uznając je za niekwalifikowalne. Doszli oni do tego wniosku po uwzględnieniu następujących ustaleń:
– brak wiarygodności stosowanego przez skarżącą systemu ewidencjonowania czasu pracy;
– brak wystarczających i odpowiednich dowodów, które pozwalałyby potwierdzić liczbę godzin i zakres uczestnictwa w wykonaniu projektu personelu zadeklarowanego przez skarżącą, oraz
– istnienie umowy podwykonawstwa zawartej między skarżącą a spółką trzecią, będącej podstawą do wystawiania faktur odnoszących się do projektu J-WeB, które nie zostały zgłoszone Komisji ani zatwierdzone przez nią, co wzbudza wątpliwości co do tego, który podmiot rzeczywiście realizował projekt J-WeB.
92 Oznacza to, że zadeklarowanie tych kosztów przez skarżącą w celu ich pokrycia przez Komisję nie było wiarygodne i że skarżąca uchybiła ciążącemu na niej na mocy umowy zobowiązaniu do deklarowania wyłącznie kosztów kwalifikowalnych. Uchybienia te stanowią nieprawidłowości w rozumieniu art. II.1 ust. 10 załącznika II do umowy ARTreat. Ich skutkiem było lub mogło być bowiem powstanie straty dla budżetu ogólnego Unii. Uzasadniają one, na podstawie art. II.38 ust. 1 lit. c) załącznika II do umowy ARTreat, rozwiązanie rzeczonej umowy, przy czym rozwiązanie to nie może zostać uznane za nieproporcjonalne czy stanowiące nadużycie prawa. Skarżąca nie podała w wątpliwość legalności przyczyn rozwiązania umowy przewidzianych w art. II.38 ust. 1 lit. c) załącznika II do umowy ARTreat. Ponadto stwierdzone w toku audytu nieprawidłowości są wystarczająco poważne, wobec czego rozwiązanie umowy ARTreat nie stanowi wykonywania prawa do jednostronnego rozwiązania umowy w sposób, który wykraczałby poza granice normalnego wykonywania tego prawa przez rozsądną i staranną osobę.
[…]
II – W przedmiocie żądania odszkodowawczego z tytułu odpowiedzialności pozaumownej
[…]
C – Co do istoty sprawy
[…]
2. W przedmiocie naruszeń obowiązku zachowania poufności i porozumienia wspomnianego w sprawozdaniu z dnia 22 sierpnia 2012 r., w przedmiocie braku akceptacji uwag dotyczących tymczasowego audytu umów ARTreat i Metabo, w przedmiocie braku przyjęcia ostatecznego sprawozdania z audytu oraz w przedmiocie naruszenia zasady „dobrej administracji”
141 Komisja twierdzi, że przedmiotem podnoszonych przez skarżącą żądań odszkodowawczych z tytułu odpowiedzialności pozaumownej jest w tym wypadku szkoda mająca swe źródło w umowie. Instytucja ta wywodzi stąd, że twierdzenia skarżącej przedstawione na poparcie jej żądania odszkodowawczego z tytułu odpowiedzialności pozaumownej należy oceniać w świetle klauzul umowy.
142 W tym względzie należy przypomnieć, że traktat FUE ustanawia kompletny system środków zaskarżenia. Każdy z tych środków zaskarżenia jest niezależny, odgrywa szczególną rolę w systemie środków zaskarżenia i podlega zasadom ustanowionym z uwzględnieniem jego szczególnych celów (zob. podobnie wyroki: z dnia 23 marca 2004 r., Rzecznik Praw Obywatelskich/Lamberts, C‑234/02 P, Rec, EU:C:2004:174, pkt 59; z dnia 3 września 2008 r., Kadi i Al Barakaat International Foundation/Rada i Komisja, C‑402/05 P i C‑415/05 P, Zb.Orz., EU:C:2008:461, pkt 281).
143 Skarga o stwierdzenie odpowiedzialności pozaumownej, przewidziana w art. 268 TFUE, ma za przedmiot żądanie naprawienia szkody wynikającej z bezprawnego aktu lub postępowania, które można przypisać instytucji lub organowi Unii (ww. w pkt 142 wyrok Rzecznik Praw Obywatelskich/Lamberts, EU:C:2004:174, pkt 59). Jak zostało przypomniane w pkt 124 powyżej, powstanie odpowiedzialności pozaumownej Unii jest uwarunkowane spełnieniem szeregu przesłanek dotyczących niezgodności z prawem zarzucanego instytucji Unii zachowania, rzeczywistym charakterem szkody oraz istnieniem związku przyczynowego między zachowaniem owej instytucji a podnoszoną szkodą.
144 Skarga o stwierdzenie odpowiedzialności umownej, przewidziana w art. 272 TFUE, ma za przedmiot żądanie naprawienia szkody wynikającej z umowy zawartej przez Unię lub na jej rachunek. Właściwość sądu Unii i odpowiedzialność stron umowy zależą od zakresu klauzul umownych, a w szczególności – klauzul prorogacyjnych i klauzul wyboru prawa mającego zastosowanie do umowy. Właściwość ta ma charakter odstępstwa od prawa powszechnego, wobec czego powinna być interpretowana w sposób ścisły (wyroki: z dnia 18 grudnia 1986 r., Komisja/Zoubek, 426/85, Rec, EU:C:1986:501, pkt 11; z dnia 16 grudnia 2010 r., Komisja/Arci Nuova associazione comitato di Cagliari i Gessa, T‑259/09, EU:T:2010:536, pkt 39). Tak więc Sąd może rozpoznawać jedynie żądania, których źródłem jest umowa zawierająca klauzulę arbitrażową lub które mają bezpośredni związek z wynikającymi z takiej umowy zobowiązaniami (ww. wyrok Komisja/Zoubek, EU:C:1986:501, pkt 11).
145 Ze względu na niezależność wspomnianych wyżej środków zaskarżenia i właściwych dla każdego z tych środków przesłanek powstania odpowiedzialności Sąd ma za zadanie ustalić, czy przedmiotem zawisłej przed nim skargi o odszkodowanie jest żądanie odszkodowawcze oparte w sposób obiektywny na prawach i obowiązkach pochodzenia umownego czy też pozaumownego (zob. analogicznie wyrok z dnia 18 kwietnia 2013 r., Komisja/Systran i Systran Luxembourg, C‑103/11 P, Zb.Orz., EU:C:2013:245, pkt 66).
146 I tak orzeczono już, że samo powołanie się na przepisy lub zasady prawne niewynikające z wiążącej strony umowy, lecz obowiązujące strony, nie może skutkować zmianą umownego charakteru sporu [zob. wyroki: z dnia 20 maja 2009 r., Guigard/Komisja, C‑214/08 P, EU:C:2009:330, pkt 43; ww. w pkt 145 wyrok Komisja/Systran i Systran Luxembourg, EU:C:2013:245, pkt 65; wyrok z dnia 19 maja 2010 r., Nexus Europe (Ireland)/Komisja, T‑424/08, EU:T:2010:211, pkt 60].
147 Jednakże, zważywszy, że na mocy traktatu FUE sądy Unii są co do zasady właściwe do orzekania zarówno w przedmiocie skarg dotyczących odpowiedzialności pozaumownej instytucji, jak i w przedmiocie skarg dotyczących odpowiedzialności umownej instytucji, w sytuacji gdy zawarły one umowę zawierającą klauzulę arbitrażową, zostało orzeczone, że jeżeli do Sądu została wniesiona skarga o stwierdzenie odpowiedzialności pozaumownej, podczas gdy w istocie spór dotyczył materii umownej, Sąd dokonuje zmiany kwalifikacji skargi, jeżeli spełnione są przesłanki dokonania takiej zmiany kwalifikacji (wyrok z dnia 19 września 2001 r., Lecureur/Komisja, T‑26/00, Rec, EU:T:2001:222, pkt 38; postanowienie z dnia 10 maja 2004 r., Musée Grévin/Komisja, T‑314/03 i T‑378/03, Zb.Orz., EU:T:2004:139, pkt 88; wyrok z dnia 24 października 2014 r., Technische Universität Dresden/Komisja, T‑29/11, Zb.Orz., EU:T:2014:912, pkt 42).
148 Mówiąc ściślej, jak uznano w orzecznictwie, w przypadku sporu o takim charakterze Sąd nie może dokonać zmiany kwalifikacji skargi, jeżeli takiej zmianie sprzeciwia się wyraźna wola strony skarżącej, aby podstawą jej wniosku nie był art. 272 TFUE (zob. podobnie ww. w pkt 147 postanowienie Musée Grévin/Komisja, EU:T:2004:139, pkt 88; ww. w pkt 99 wyrok CEVA/Komisja, EU:T:2010:240, pkt 59; postanowienie z dnia 6 września 2012 r., Technion i Technion Research & Development Foundation/Komisja, T‑657/11, EU:T:2012:411, pkt 55), lub też jeżeli na poparcie skargi nie podniesiono żadnego zarzutu opartego na naruszeniu zasad dotyczących danego stosunku umownego, wynikających czy to z klauzul umowy, czy też z przepisu prawa krajowego określonego w umowie (zob. wyrok z dnia 16 października 2014 r., Federación Española de Hostelería/EACEA, T‑340/13, EU:T:2014:889, pkt 35 i przytoczone tam orzecznictwo).
149 Ponadto należy zaznaczyć, że naruszenie postanowienia umowy przez instytucję nie może samo w sobie skutkować powstaniem odpowiedzialności pozaumownej tej instytucji względem jednej ze stron, z którą została zawarta umowa zawierająca owo postanowienie. W takim wypadku naruszenie prawa, które przypisuje się tej instytucji, ma bowiem swe źródło wyłącznie w umowie i jest efektem jej związania umową w charakterze strony, a nie występowania przez nią w jakimkolwiek innym charakterze – na przykład organu administracji. W takich okolicznościach twierdzenie o naruszeniu postanowień umowy, przedstawione na poparcie żądania odszkodowawczego, którego źródłem jest odpowiedzialność pozaumowna, należy zatem uznać za pozbawione znaczenia dla sprawy.
150 Nie można jednak wykluczyć, że odpowiedzialność umowna i pozaumowna instytucji Unii może współistnieć względem podmiotu, z którym zawarła ona umowę. Charakter niezgodnych z prawem zachowań, jakie mogą zostać przypisane instytucji, która wyrządza szkodę mogącą być przedmiotem żądania odszkodowawczego na gruncie odpowiedzialności pozaumownej, nie jest bowiem z góry określony (zob. podobnie ww. w pkt 142 wyrok Rzecznik Praw Obywatelskich/Lamberts, EU:C:2004:174, pkt 59 i przytoczone tam orzecznictwo; wyrok z dnia 18 grudnia 2009 r., Arizmendi i in./Rada i Komisja, T‑440/03, T‑121/04, T‑171/04, T‑208/04, T‑365/04 i T‑484/04, Zb.Orz., EU:T:2009:530, pkt 65). Przy założeniu, że zachodzi takie współistnienie odpowiedzialności instytucji, sytuacja taka może mieć miejsce tylko pod warunkiem, że, po pierwsze, niezgodność z prawem przypisywana danej instytucji stanowi uchybienie nie tylko zobowiązaniu umownemu, ale także ogólnemu obowiązkowi, jaki na niej ciąży, a po drugie, owa niezgodność z prawem odnosząca się do rzeczonego ogólnego obowiązku spowodowała szkodę inną niż ta, która wynika z nienależytego wykonania umowy.
151 W niniejszej sprawie trzy z czterech zastrzeżeń podniesionych przez skarżącą na poparcie żądań odszkodowawczych, których źródłem jest odpowiedzialność pozaumowna, i opisanych zwięźle w pkt 125 i nast. powyżej, opierają się obiektywnie na domniemanych uchybieniach mających źródło w umowie, przy czym nie podniesiono, jakoby powstała jakakolwiek szkoda inna niż ta, która wynika z nienależytego wykonania umowy.
152 Co się tyczy domniemanego ujawnienia przez Komisję informacji poufnych, należy bowiem stwierdzić, że polegało ono na poinformowaniu koordynatorów projektów ARTreat i Metabo o rozwiązaniu, odpowiednio, umowy ARTreat i umowy Metabo. Domniemana informacja poufna, czyli informacja o rozwiązaniu przez Komisję zawartych ze skarżącą umów ARTreat i Metabo, jest informacją, która pochodzi od Komisji i którą dysponuje ona jako strona umowy, a nie jako organ administracji. Ponadto koordynatorzy wskazanych projektów, którym domniemana informacja poufna została przekazana, nie są osobami trzecimi w kontekście owych umów. Są oni stronami tej samej umowy co skarżąca i Komisja. Wreszcie sama skarżąca podnosi na poparcie tego zastrzeżenia, że naruszony został art. II.22 ust. 8 załącznika II do tych umów, w myśl którego Komisja może przeprowadzać kontrole na miejscu zgodnie z rozporządzeniami nr 2185/96 i (WE) nr 1073/1999 Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącymi dochodzeń prowadzonych przez OLAF (Dz.U. L 136, s. 1 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 1, t. 3, s. 91) i pomija okoliczność, że art. II.38 ust. 2 załącznika II do wskazanych umów przewiduje, że zaprzestanie uczestnictwa jednego lub większej liczby beneficjentów z inicjatywy Komisji jest zgłaszane zainteresowanym beneficjentom, przy czym kopię tej informacji przekazuje się koordynatorowi. Obowiązek zachowania poufności, którego naruszenie skarżąca zarzuca Komisji, obiektywnie ma swe źródło w prawach i zobowiązaniach wynikających z umowy, a nie w zobowiązaniach, o których mowa w art. 339 TFUE i art. 41 karty praw podstawowych, na które również się powołano.
153 Sąd zwraca ponadto uwagę, że skarżąca nie podniosła, ani tym bardziej nie wykazała, że domniemane ujawnienie informacji poufnych koordynatorom umów wyrządziło jej szkodę inną niż ta, która wynika z nienależytego wykonania umowy, a w szczególności art. II.22 i II.38 załącznika II do rzeczonych umów.
154 Co się tyczy naruszenia domniemanego porozumienia zawartego między skarżącą a Komisją, o którym mowa w sprawozdaniu ze spotkania z dnia 22 sierpnia 2012 r., należy stwierdzić, że zastrzeżenie to odnosi się do sposobu, w jaki strony wykonywały umowy ARTreat i Metabo. Stwierdzenia tego nie podważa okoliczność, że skarżąca twierdzi, iż w efekcie niedotrzymania tego porozumienia przez Komisję instytucja ta naruszyła zasady dobrej wiary i lojalności, nadużyła swych uprawnień, dopuściła się dyskryminacji oraz naruszyła zasady proporcjonalności i ciągłości administracji. Zastrzeżenia te dotyczą w rzeczywistości domniemanych naruszeń, które obiektywnie mają związek z prawami i zobowiązaniami, których źródłem jest umowa. Poza tym skarżąca w każdym razie nie podniosła ani tym bardziej nie wykazała, że owe naruszenia wyrządziły jej szkodę inną niż ta, która wynika z nienależytego wykonania wskazanych umów.
155 Co się tyczy wreszcie domniemanego braku zaakceptowania uwag na temat tymczasowych sprawozdań z audytów projektów ARTreat i Metabo, a także domniemanych opóźnień w przyjęciu ostatecznych sprawozdań z audytów dotyczących wykonania umów ARTreat i Metabo, zastrzeżenia te obiektywnie dotyczą wykonania owych umów przez Komisję jako stronę tychże umów. Na poparcie tych zastrzeżeń skarżąca podnosi zresztą, że doszło do naruszenia art. II.22 ust. 5 wskazanych umów. Samo powołanie się na przestrzeganie obowiązujących Komisję zasad rozsądnego terminu i prawa do obrony nie może skutkować zmianą umownego charakteru sporu. W końcu skarżąca nie podniosła w każdym razie, ani tym bardziej nie wykazała, że rzeczone naruszenia wyrządziły jej szkodę inną niż ta, która wynikałaby z nienależytego wykonania odnośnych umów.
156 Na rozprawie Sąd zadał skarżącej pytanie, czy sprzeciwia się zmianie kwalifikacji jej żądania odszkodowawczego z tytułu odpowiedzialności pozaumownej na żądanie odszkodowawcze z tytułu odpowiedzialności umownej w odniesieniu do tej części żądania odszkodowawczego z tytułu odpowiedzialności pozaumownej, która jest oparta na zastrzeżeniach dotyczących naruszenia postanowień wskazanych umów. W odpowiedzi na to pytanie skarżąca oświadczyła, że sprzeciwia się takiej zmianie kwalifikacji.
157 Z uwagi na sprzeciw skarżącej wobec zmiany kwalifikacji oraz z uwagi na fakt, że trzy zastrzeżenia opisane w pkt 151 i nast. powyżej, przedstawione przez skarżącą na poparcie żądania odszkodowawczego z tytułu odpowiedzialności pozaumownej mają obiektywnie związek z wykonaniem odnośnych umów, należy oddalić podniesione przez skarżącą i oparte na tych zastrzeżeniach żądanie odszkodowawcze z tytułu odpowiedzialności pozaumownej jako bezskuteczne.
[…]
Z powyższych względów
SĄD (czwarta izba)
orzeka, co następuje:
1) Skarga zostaje oddalona.
2) d.d. Synergy Hellas Anonymi Emporiki Etaireia Parochis Ypiresion Pliroforikis zostaje obciążona kosztami postępowania.
Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 18 listopada 2015 r.
Podpisy