OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
HENRIKA SAUGMANDSGAARDA ØE
przedstawiona w dniu 7 listopada 2019 r.(1)
Sprawa C‑215/18
Libuše Králová
przeciwko
Primera Air Scandinavia
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Obvodní soud pro Prahu 8 (sąd rejonowy dla Pragi 8, Republika Czeska)]
Odesłanie prejudycjalne – Jurysdykcja w sprawach cywilnych i handlowych – Rozporządzenie (WE) nr 44/2001 – Artykuł 5 pkt 1 – Jurysdykcja w dziedzinie umów – Sekcja 4 rozdziału II – Jurysdykcja w sprawach dotyczących umów z udziałem konsumentów – Zakresy stosowania – Rozporządzenie (WE) nr 261/2004 – Artykuły 6 i 7 – Transport lotniczy – Odszkodowanie i pomoc dla pasażerów – Duże opóźnienie lotu – Umowa przewozu połączonego z noclegiem zawarta między pasażerem a organizatorem podróży – Powództwo odszkodowawcze skierowane przeciwko przewoźnikowi lotniczemu niebędącemu stroną tej umowy – Impreza turystyczna – Dyrektywa 90/314/EWG
I. Wprowadzenie
1. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Obvodní soud pro Prahu 8 (sąd rejonowy dla Pragi 8, Republika Czeska) wpisuje się w ramy powództwa odszkodowawczego wytoczonego na podstawie rozporządzenia (WE) nr 261/2004(2) przez pasażerkę zamieszkałą w obszarze jurysdykcji tego sądu przeciwko liniom lotniczym z siedzibą w Danii z tytułu dużego opóźnienia lotu obsługiwanego przez te linie, który jednak został sprzedany pasażerce w połączeniu z noclegiem przez czeskie biuro podróży.
2. W istocie do Trybunału zwrócono się w pierwszej kolejności o ustalenie, czy takie powództwo objęte jest przepisami jurysdykcyjnymi mającymi zastosowanie w sprawach, których przedmiotem jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy, zawartymi w art. 5 pkt 1 rozporządzenia (WE) nr 44/2001(3), mimo że powódka nie zawarła umowy z pozwaną i że przedmiotowy lot należał do zestawu usług nabytych od osoby trzeciej. Ze względów przedstawionych w niniejszej opinii uważam, że na to pytanie należy udzielić odpowiedzi twierdzącej.
3. W drugiej kolejności sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy przepisy sekcji 4 rozdziału II rozporządzenia nr 44/2001, która obejmuje art. 15–17 tego aktu, należy interpretować w ten sposób, że przepisy jurysdykcyjne stosowane w sprawach dotyczących umów z udziałem konsumentów, zawarte we wspomnianej sekcji, obejmują takie powództwo jak powództwo w postępowaniu głównym. Moim zdaniem na to pytanie należy udzielić odpowiedzi przeczącej.
4. W trzeciej kolejności Trybunał będzie musiał ustalić, czy w przypadku dużego opóźnienia lotu pasażer, który zakupił bilet na ten lot od biura podróży w ramach imprezy turystycznej w rozumieniu dyrektywy 90/314/EWG(4), może powołać się na prawa wynikające z art. 6 i 7 rozporządzenia nr 261/2004 wobec obsługującego przewoźnika lotniczego. Uważam, że na to pytanie należy udzielić odpowiedzi twierdzącej.
II. Ramy prawne
A. Rozporządzenie nr 44/2001
5. Artykuł 5 pkt 1, zawarty w sekcji 2 rozdziału II rozporządzenia nr 44/2001, zatytułowanej „Jurysdykcja szczególna”, brzmi następująco:
„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, może być pozwana w innym państwie członkowskim:
1) a) jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy – przed sąd miejsca, gdzie zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane;
b) w rozumieniu niniejszego przepisu – i o ile co innego nie zostało uzgodnione – miejscem wykonania zobowiązania jest:
– w przypadku sprzedaży rzeczy ruchomych […],
– w przypadku świadczenia usług – miejsce w państwie członkowskim, w którym usługi zgodnie z umową były świadczone albo miały być świadczone;
c) jeśli lit. b) nie ma zastosowania, wówczas stosuje się lit. a)”.
6. Artykuł 15, zawarty w sekcji 4 rozdziału II rozporządzenia nr 44/2001, zatytułowanej „Jurysdykcja w sprawach dotyczących umów z udziałem konsumentów”, stanowi:
„1. Jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia z umowy, którą zawarła osoba, konsument, w celu, który nie może być uważany za działalność zawodową lub gospodarczą tej osoby, jurysdykcję określa się na podstawie niniejszej sekcji, bez uszczerbku dla art. 4 oraz art. 5 pkt 5,
a) jeżeli chodzi o umowę sprzedaży na raty rzeczy ruchomych; lub
b) jeżeli chodzi o umowę pożyczki spłacanej ratami lub inną umowę kredytową, która przeznaczona jest do finansowania kupna rzeczy tego rodzaju; lub
c) we wszystkich innych przypadkach, gdy druga strona umowy w państwie członkowskim, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania, prowadzi działalność zawodową lub gospodarczą lub taką działalność w jakikolwiek sposób kieruje do tego państwa członkowskiego lub do kilku państw włącznie z tym państwem członkowskim, a umowa wchodzi w zakres tej działalności.
[…]
3. Niniejsza sekcja nie ma zastosowania do umów przewozu, z wyjątkiem umów podróży przewidujących w zamian za cenę ryczałtową połączone świadczenia przewozu i noclegu”.
7. Artykuł 16 ust. 1, zawarty w omawianej sekcji 4, stanowi, że „[k]onsument może wytoczyć powództwo przeciwko swemu kontrahentowi albo przed sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium ten kontrahent ma miejsce zamieszkania [względnie siedzibę], albo przed sąd miejsca, w którym konsument ma miejsce zamieszkania”.
8. Znajdujący się na końcu tej samej sekcji 4 art. 17 określa warunki, w jakich można odstąpić od jej przepisów na podstawie umów o właściwość sądu zawartych z konsumentem.
9. Rozporządzenie nr 44/2001 ma zastosowanie ratione temporis w niniejszej sprawie, chociaż zostało uchylone przez rozporządzenie (UE) nr 1215/2012(5), ponieważ ten ostatni akt prawny ma zastosowanie jedynie do powództw wytoczonych od dnia 10 stycznia 2015 r., zgodnie z art. 66 ust. 1, zaś postępowanie główne zostało wszczęte przed tą datą(6).
10. Ponadto rozporządzenie nr 44/2001 znajduje zastosowanie w niniejszej sprawie ratione loci, przy czym jego przepisy nie były pierwotnie wiążące dla Królestwa Danii, lecz mają obecnie zastosowanie do stosunków między Unią a tym państwem członkowskim, począwszy od dnia 1 lipca 2007 r., na mocy porozumienia zawartego w tym celu(7).
B. Rozporządzenie nr 261/2004
11. Artykuł 1 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 261/2004 stanowi, że „przyznaje [ono], na warunkach [w nim określonych], minimalne prawa dla pasażerów, [w szczególności w przypadku] opóźnienia ich lotu”.
12. Zgodnie z art. 2 lit. b) tego rozporządzenia pojęcie „obsługujący przewoźnik” oznacza dla celów owego rozporządzenia „przewoźnika lotniczego wykonującego lub zamierzającego wykonać lot zgodnie z umową zawartą z pasażerem lub działającego w imieniu innej osoby, prawnej lub fizycznej, mającej umowę w tym pasażerem”.
13. Artykuł 3 wspomnianego rozporządzenia, zatytułowany „Zakres zastosowania”, przewiduje w ust. 5 i 6:
„5. Niniejsze rozporządzenie ma zastosowanie do każdego obsługującego przewoźnika lotniczego, który świadczy usługi transportowe na rzecz pasażerów spełniających wymogi ust. 1 i 2. Gdy obsługujący przewoźnik lotniczy, nie będąc związanym umową z pasażerem, wykonuje zobowiązania wynikające z niniejszego rozporządzenia, uważa się, że robi to w imieniu osoby związanej umową z pasażerem.
6. Niniejsze rozporządzenie nie narusza praw pasażerów wynikających z dyrektywy [90/314]. Niniejsze rozporządzenie nie ma zastosowania w przypadkach, gdy zorganizowana wycieczka jest odwołana z przyczyn innych niż odwołanie lotu”.
14. W kwestii zawartego w tym ostatnim przepisie odesłania do dyrektywy 90/314 należy uściślić, że wspomniana dyrektywa została uchylona w dniu 1 lipca 2018 r. na mocy dyrektywy (UE) 2015/2302(8), zgodnie z jej art. 29. Niemniej jednak pierwszy z tych aktów ma zastosowanie w niniejszej sprawie, biorąc pod uwagę datę okoliczności faktycznych sporu w postępowaniu głównym.
15. Artykuły 6 i 7 rozporządzenia nr 261/2004 przewidują odpowiednio, na warunkach określonych w tych artykułach, prawo do pomocy udzielanej przez obsługującego przewoźnika lotniczego w przypadku dużego opóźnienia lotu oraz prawo do zryczałtowanego odszkodowania.
III. Postępowanie główne, pytania prejudycjalne i postępowanie przed Trybunałem
16. Libuše Králová, zamieszkała w Pradze (Republika Czeska), zawarła ze spółką FIRO-tour a.s., biurem podróży mającym siedzibę w Republice Czeskiej, umowę obejmującą wykonanie lotu między Pragą a Keflavikiem (Islandia), który miał się odbyć w dniu 25 kwietnia 2013 r. o godz. 12.40, oraz nocleg. Przewóz lotniczy został wykonany przez Primera Air Scandinavia, spółkę z siedzibą w Danii. Lot ten był opóźniony o cztery godziny w stosunku do planowego czasu wylotu.
17. W dniu 24 lipca 2013 r. L. Králová wystąpiła do Primera Air Scandinavia o naprawienie szkody poniesionej przez nią z powodu opóźnienia lotu. Przewoźnik lotniczy sprzeciwił się temu, twierdząc, że opóźnienie to było spowodowane zaistnieniem nadzwyczajnych okoliczności, które miały nieprzewidywalny charakter.
18. W dniu 10 października 2013 r. L. Králová wystąpiła do Obvodní soud pro Prahu 8 (sądu rejonowego dla Pragi 8) o zasądzenie od Primera Air Scandinavia na jej rzecz odszkodowania ryczałtowego w wysokości 400 EUR. Na poparcie swoich żądań powołała się ona w odniesieniu do jurysdykcji na art. 16 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001, a co do istoty, na art. 6 ust. 1 i art. 7 rozporządzenia nr 261/2004, interpretowane zgodnie z wykładnią dokonaną przez Trybunał w wyroku w sprawie Sturgeon i in.(9).
19. Postanowieniem z dnia 1 kwietnia 2014 r. sąd ten stwierdził brak swojej jurysdykcji w szczególności ze względu na to, że Primera Air Scandinavia ma siedzibę na terytorium Królestwa Danii, do którego rozporządzenie nr 44/2001 nie ma zastosowania, oraz że przepisy tego aktu prawnego w ogóle nie mogą stanowić podstawy dla jurysdykcji międzynarodowej sądów czeskich, ponieważ strony postępowania nie wydają się związane stosunkiem umownym ani w każdym razie umową przewidującą połączone świadczenia przewozu i noclegu zgodnie z art. 15 ust. 3 tego rozporządzenia.
20. Postanowieniem z dnia 4 sierpnia 2014 r. Městský soud v Praze (sąd miejski w Pradze, Republika Czeska) oddalił apelację wniesioną przez L. Královą, uznając, że rozporządzenie nr 44/2001 powinno być stosowane w niniejszej sprawie jako wiążące względem Królestwa Danii od dnia 1 lipca 2007 r.(10), lecz nie daje ono podstawy dla jurysdykcji sądów czeskich.
21. W dniu 15 września 2015 r. Nejvyšší soud (sąd najwyższy, Republika Czeska), do którego L. Králová wniosła skargę kasacyjną, uchylił orzeczenia wydane w pierwszej instancji i w apelacji, a następnie odesłał sprawę do Obvodní soud pro Prahu 8 (sądu rejonowego dla Pragi 8), wzywając go w szczególności do ustalenia, czy Primera Air Scandinavia mogła być pozywana przed sądami czeskimi w świetle art. 5 pkt 1 i art. 15 i 16 rozporządzenia nr 44/2001, w tym w razie konieczności poprzez zwrócenie się do Trybunału Sprawiedliwości z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym(11).
22. W tych okolicznościach postanowieniem z dnia 25 stycznia 2018 r., które wpłynęło do sekretariatu Trybunału w dniu 26 marca 2018 r., Obvodní soud pro Prahu 8 (sąd rejonowy dla Pragi 8) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy między powódką [w postępowaniu głównym] a pozwaną [w postępowaniu głównym] istniał stosunek umowny w rozumieniu art. 5 ust. 1 [rozporządzenia nr 44/2001], mimo że powódka i pozwana nie zawarły umowy, a lot stanowił element zorganizowanej usługi turystycznej, świadczonej na podstawie umowy zawartej między powódką a osobą trzecią (biurem podróży)?
2) Czy ten stosunek prawny należy kwalifikować jako konsumencki w rozumieniu sekcji 4 [rozdziału II], [w której zawarte są] art. 15–17 rozporządzenia [nr 44/2001]?
3) Czy pozwana [w postępowaniu głównym] posiada legitymację bierną w postępowaniu w przedmiocie zaspokojenia roszczeń wynikających z rozporządzenia [nr 261/2004]?”.
23. Rząd czeski i Komisja Europejska przedstawiły uwagi na piśmie przed Trybunałem. Nie przeprowadzono rozprawy.
IV. Analiza
24. Sąd odsyłający zastanawia się co do istoty, czy w okolicznościach takich jak okoliczności sporu w postępowaniu głównym, a mianowicie gdy powództwo odszkodowawcze wytoczone przez pasażera na podstawie rozporządzenia nr 261/2004(12) dotyczy lotu wykupionego jako element zestawu usług sprzedanego przez osobę trzecią, należy zastosować przepis jurysdykcyjny oparty na miejscu wykonania zobowiązania umownego, który jest zawarty w art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia nr 44/2001 (A), czy też przepis korzystny dla konsumenta, zawarty w art. 16 ust. 1 tego rozporządzenia (B)(13). Ponadto w przypadku gdyby jego własna jurysdykcja międzynarodowa mogła być rzeczywiście oparta na jednym z tych przepisów, sąd ten zastanawia się nad możliwością pozwania przez takiego pasażera, w celu skorzystania z praw wynikających z rozporządzenia nr 261/2004, obsługującego przewoźnika lotniczego, który był odpowiedzialny za realizację tych praw(14), nawet jeśli sporny lot został sprzedany za pośrednictwem biura podróży i w ramach imprezy turystycznej w rozumieniu dyrektywy 90/314(15) (C)(16).
A. W przedmiocie zastosowania przepisów jurysdykcyjnych zawartych w art. 5 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 (pytanie pierwsze)
25. W pytaniu pierwszym sąd odsyłający zwraca się zasadniczo do Trybunału o dokonanie wykładni art. 5 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 w celu ustalenia, czy przepisy o jurysdykcji szczególnej, „jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy”, zawarte w tym artykule(17) mają zastosowanie do powództwa odszkodowawczego takiego jak wytoczone w postępowaniu głównym na podstawie rozporządzenia nr 261/2004 przez pasażerkę przeciwko obsługującemu przewoźnikowi lotniczemu(18), mimo że żadna umowa nie została zawarta pomiędzy tą stroną powodową a tą stroną pozwaną oraz że sporny lot stanowił część zestawu usług świadczonych na podstawie umowy zawartej pomiędzy stroną powodową a biurem podróży.
26. Rząd czeski i Komisja zgadzają się, że należy zaproponować odpowiedź twierdzącą na to pytanie; ja również jestem tego zdania z podanych niżej powodów.
27. W tej kwestii pragnę przypomnieć, że art. 5 pkt 1 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001 przewiduje, iż „jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy”, osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, może być pozwana w innym państwie członkowskim „przed sąd miejsca, gdzie zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane”. Zgodnie z art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie, w przypadku „świadczenia usług”, miejsce wykonania zobowiązania stanowiącego podstawę roszczenia zdefiniowano, o ile co innego nie zostało uzgodnione, jako „miejsce w państwie członkowskim, w którym usługi zgodnie z umową były świadczone albo miały być świadczone”. Zgodnie ze wspomnianym art. 5 pkt 1 lit. c), łącznik domyślny, o którym mowa w omawianym art. 5 pkt 1 lit. a), ma zastosowanie wówczas, gdy rozpatrywany stosunek umowny nie stanowi „świadczenia usług” w rozumieniu wspomnianego art. 5 pkt 1 lit. b)(19).
28. W niniejszej sprawie z uzasadnienia postanowienia odsyłającego wynika, że sąd odsyłający zastanawia się, konkretniej rzecz ujmując, nad kwestią, czy jego własna jurysdykcja do rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym może wynikać ze szczególnego łącznika, o którym mowa w art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001, łącznika, którego zastosowanie zostało już uznane w przypadku roszczenia odszkodowawczego podniesionego przez pasażera przeciwko liniom lotniczym na podstawie jednocześnie umowy zawartej między nimi i rozporządzenia nr 261/2004(20). Obecnie Trybunał ma orzec, czy takie podejście należy przyjąć również w okolicznościach takich jak okoliczności niniejszej sprawy, w której kontrahentem pasażera nie był obsługujący przewoźnik lotniczy, lecz biuro podróży, które sprzedało temu pasażerowi sporny lot w połączeniu z noclegiem.
29. Podobnie jak rząd czeski i Komisja pragnę zauważyć, że Trybunał wypowiedział się już w wyroku w sprawach połączonych flightright i in.(21) w przedmiocie sytuacji porównywalnej z sytuacją rozpatrywaną w niniejszej sprawie. W tamtej sprawie chodziło bowiem również o powództwa odszkodowawcze oparte na rozporządzeniu nr 261/2004, wynikające z dużego opóźnienia lotów realizowanych przez obsługującego przewoźnika lotniczego, który nie zawarł umowy z odnośnymi pasażerami, ponieważ nabyli oni bilety lotnicze odpowiednio od innych linii lotniczych, a następnie wytoczyli powództwo przeciwko przewoźnikowi, który obsługiwał odcinek lotu łączonego, na którym wystąpiło sporne opóźnienie(22).
30. W tym kontekście Trybunał orzekł, po pierwsze, że pojęcie „[postępowania, którego przedmiotem] jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy”, w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. a) rozporządzenia nr 44/2001 obejmuje powództwa odszkodowawcze z tytułu dużego opóźnienia lotu łączonego, wytoczone przez pasażerów na podstawie rozporządzenia nr 261/2004 przeciwko obsługującemu przewoźnikowi lotniczemu, który nie jest ich kontrahentem, biorąc pod uwagę wymienione poniżej względy(23).
31. Przede wszystkim Trybunał przypomniał, że pojęcie postępowania, którego przedmiotem jest „umowa lub roszczenia wynikające z umowy”, należy interpretować nie poprzez odesłanie do prawa krajowego, lecz w sposób autonomiczny, i że pojęcie to obejmuje wszystkie zobowiązania wynikające z umowy, której niewykonanie jest powoływane na poparcie powództwa powoda. Trybunał potwierdził następnie, że stosowanie przepisu jurysdykcyjnego zawartego we wspomnianym art. 5 pkt 1 lit. a) nie wymaga zawarcia umowy między stronami postępowania, ale zakłada jednak istnienie zobowiązania prawnego dobrowolnie zaciągniętego przez jedną osobę wobec drugiej, na którym opiera się powództwo powoda, a zatem ten przepis jurysdykcyjny opiera się na przyczynie powództwa, nie zaś na tożsamości stron(24). Wreszcie Trybunał podkreślił, że obsługującego przewoźnika lotniczego, takiego jak ten, o którym mowa w art. 3 ust. 5 zdanie drugie rozporządzenia nr 261/2004 – a mianowicie przewoźnika, który nie zawarł umowy z danym pasażerem, lecz wypełnia zobowiązania z niej wynikające, a zatem uważa się, że działa w imieniu osoby, która zawarła umowę przewozu z tym pasażerem – należy uznać za wypełniającego zobowiązania dobrowolnie zaciągnięte wobec kontrahenta pasażera, których źródłem jest umowa przewozu lotniczego zawarta z pasażerem.
32. Po drugie, w tym samym wyroku flightright i in. Trybunał dokonał wykładni art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia nr 44/2001 dotyczącego określenia miejsca świadczenia usług transportu lotniczego w przypadku takim jak ten, który był przedmiotem sporów w postępowaniach głównych, to znaczy opóźnienia lotu łączonego obsługiwanego przez dwie linie lotnicze, z których jedna nie jest kontrahentem danych pasażerów(25). W tym względzie Trybunał sformułował rozważania natury ogólnej, które wydają mi się istotne również w niniejszej sprawie.
33. I tak, Trybunał przypomniał znaczenie wystarczająco ścisłego związku pomiędzy sądem a okolicznościami materialnymi wszelkich sporów objętych zakresem art. 5 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001, przy czym związku tego wymagają wszystkie przepisy o jurysdykcji szczególnej, o których mowa w tym przepisie, a taki cel bliskości znajduje potwierdzenie w motywie 12 tego rozporządzenia(26). Trybunał potwierdził również, że przyjęta wykładnia była zgodna z zasadą przewidywalności wyrażoną w motywie 11 omawianego rozporządzenia, której gwarancją mają być te przepisy jurysdykcyjne, tak aby umożliwić zarówno powodowi, jak i pozwanemu łatwą identyfikację właściwego sądu. Ponadto Trybunał podkreślił, że w ramach umów handlowych zawieranych swobodnie między przewoźnikami lotniczymi, takich jak rozpatrywane umowy, obsługującego przewoźnika lotniczego, który nie zawarł umowy z pasażerem, uznaje się za działającego w imieniu przewoźnika lotniczego będącego kontrahentem danego pasażera.
34. Jestem zdania, że poczynione w ten sposób rozważania i wykładnie znajdują zastosowanie mutatis mutandis w niniejszej sprawie(27), w związku z czym powództwo takie jak wytoczone przez powódkę w postępowaniu głównym objęte jest zakresem stosowania art. 5 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001.
35. W sprawach połączonych flightright i in., podobnie jak w niniejszej sprawie, powództwo odszkodowawcze z tytułu dużego opóźnienia lotu oparte jest bowiem na zobowiązaniach znajdujących swe źródło w pierwotnej umowie zawartej przez danego pasażera, których nieprawidłowe wykonanie pasażer podnosi na poparcie swojego roszczenia. Stroną pozwaną jest również w niniejszej sprawie obsługujący przewoźnik lotniczy, niebędący osobą, która zawarła sporną umowę z tym pasażerem, w niniejszym przypadku biurem podróży, lecz który dobrowolnie uzgodnił z tą osobą, że będzie obsługiwać lot, a zatem wypełniać w jej imieniu obowiązki wynikające z rozporządzenia nr 261/2004(28), na których opiera się omawiane powództwo. Uważam, że w tym względzie nie ma znaczenia fakt, iż sporny lot został sprzedany w połączeniu z noclegiem, czyli jako część „imprezy turystycznej” w rozumieniu dyrektywy 90/314(29), ponieważ ten element nie zmienia w żaden sposób charakteru umownego obowiązków prawnych, na które powołuje się strona powodowa, ani przyczyny jej powództwa. Co za tym idzie, moim zdaniem, powództwo takie jak będące przedmiotem postępowania głównego objęte jest pojęciem „postępowania[, którego przedmiotem] jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy” w rozumieniu art. 5 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001(30).
36. Konkretniej rzecz ujmując, do powództwa tego rodzaju stosuje się, moim zdaniem, łącznik właściwy dla świadczenia usług, zawarty we wspomnianym art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie, czyli miejsce świadczenia rozpatrywanych usług transportu lotniczego. W świetle orzecznictwa Trybunału dotyczącego wykładni tego przepisu w ramach powództw odszkodowawczych wytoczonych przez pasażerów na podstawie rozporządzenia nr 261/2004(31) uważam, że jurysdykcję do rozpoznania powództwa takiego jak to, którego dotyczy postępowanie główne, ma sąd, w którego okręgu znajduje się miejsce wykonania opóźnionego lotu, rozumiane jako, według wyboru powoda, miejsce wylotu lub miejsce przylotu samolotu, określone w umowie zawartej pomiędzy danym pasażerem a biurem podróży(32), przy czym jedno lub drugie z tych miejsc pokrywa się często w praktyce z miejscem zamieszkania pasażera.
37. Podobnie jak Trybunał podkreślił w wyroku w sprawach połączonych flightright i in., stoję na stanowisku, że niezależnie od faktu, iż obsługujący przewoźnik lotniczy nie jest kontrahentem pasażera, proponowana tutaj wykładnia jest zgodna z celami przewidywalności i bliskości realizowanymi przez wszystkie przepisy o jurysdykcji szczególnej przewidziane w art. 5 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001, ponieważ ten przewoźnik zgodził się wypełnić zobowiązania wynikające z rozporządzenia nr 261/2004 w imieniu wspomnianego kontrahenta. Tak więc w niniejszej sprawie, jako że przewoźnik lotniczy mający siedzibę w Danii dobrowolnie wyraził zgodę na wykonanie lotu sprzedanego przez czeskie biuro podróży, nie mógł on nie wiedzieć ani o miejscu wylotu (znajdującym się w Republice Czeskiej), ani o miejscu przylotu (położonym w Islandii) samolotu, w związku z czym musiał on racjonalnie spodziewać się, podobnie jak dany pasażer, że ewentualny spór będzie rozpoznawany przez sąd czeski, który jest ponadto geograficznie korzystnie umiejscowiony dla rozstrzygnięcia tego sporu.
38. W konsekwencji moim zdaniem na pierwsze pytanie prejudycjalne należy odpowiedzieć, że art. 5 pkt 1 rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, iż obejmuje on powództwo odszkodowawcze wytoczone przez pasażera przeciwko obsługującemu przewoźnikowi lotniczemu, mimo że strony te nie zawarły umowy między sobą i że sporny lot należał do zestawu usług świadczonych na podstawie umowy zawartej pomiędzy powodem a osobą trzecią.
B. W przedmiocie zastosowania przepisów jurysdykcyjnych zawartych w sekcji 4 rozdziału II rozporządzenia nr 44/2001 (pytanie drugie)
39. W pytaniu drugim sąd odsyłający zwraca się do Trybunału zasadniczo o ustalenie, czy stosunek prawny, jaki istnieje pomiędzy pasażerem a obsługującym przewoźnikiem lotniczym, w okolicznościach takich jak w niniejszej sprawie, wchodzi w zakres stosowania sekcji 4 rozdziału II rozporządzenia nr 44/2001, która obejmuje art. 15–17 tego rozporządzenia, zawierające przepisy o jurysdykcji szczególnej „w sprawach dotyczących umów z udziałem konsumentów”.
40. Rząd czeski proponuje, aby na zadane pytanie odpowiedzieć, że stosunku będącego przedmiotem postępowania głównego nie można uznać za umowę zawartą przez konsumenta w rozumieniu art. 15 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001. Natomiast Komisja jest zdania, że przepisy sekcji 4 rozdziału II tego rozporządzenia powinny mieć zastosowanie w tym kontekście. Ze swojej strony uważam natomiast, że powództwo, takie jak powództwo zawisłe przed sądem odsyłającym, nie jest objęte przepisami jurysdykcyjnymi zawartymi we wspomnianej sekcji 4.
41. Przede wszystkim pragnę zauważyć, że sąd odsyłający zastanawia się, konkretniej rzecz ujmując, nad kwestią, czy jego własna jurysdykcja do rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym może opierać się na art. 16 ust. 1 wspomnianego rozporządzenia, który umożliwia konsumentowi pozwanie drugiej strony umowy albo przed sąd miejsca, w którym znajduje się jego własne miejsce zamieszkania, albo przed sądy państwa członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania lub siedzibę pozwany.
42. Tymczasem z orzecznictwa Trybunału wynika, że jurysdykcja sądu miejsca zamieszkania konsumenta, przewidziana w art. 16 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001, jest uzależniona od spełnienia trzech przesłanek wymienionych w art. 15 ust. 1 tego rozporządzenia. Te kumulatywne przesłanki wymagają, po pierwsze, by strona umowy miała status konsumenta, który działał w celu, którego nie można uważać za jej działalność zawodową lub gospodarczą, po drugie, by umowa między takim konsumentem a przedsiębiorcą została rzeczywiście zawarta, a po trzecie, by taka umowa należała do jednej z kategorii określonych w omawianym art. 15 ust. 1 lit. a)–c)(33).
43. W niniejszym przypadku wątpliwości wyrażone przez sąd odsyłający nie dotyczą bezpośrednio tych trzech przesłanek, co do których najwyraźniej nie zakwestionowano, że zostały w niniejszej sprawie spełnione, przynajmniej w odniesieniu do umowy zawartej pomiędzy powódką w postępowaniu głównym a biurem podróży(34). Jednakże sąd ten stanął wobec niepewności wynikającej z faktu, że przedsiębiorca, który został pozwany w postępowaniu głównym, nie jest tym, z którym konsumentka ta zawarła umowę, z której wynikają zobowiązania prawne będące przedmiotem tego postępowania.
44. Następnie pragnę przypomnieć, że zgodnie z art. 15 ust. 3 rozporządzenia nr 44/2001 sekcja 4 rozdziału II tego rozporządzenia nie ma zastosowania do umów przewozu z wyjątkiem „umów podróży przewidujących w zamian za cenę ryczałtową połączone świadczenia przewozu i noclegu”, przy czym wyrażenie to należy interpretować w świetle pojęcia „imprezy turystycznej” w rozumieniu dyrektywy 90/314(35). W konsekwencji pasażer linii lotniczych, który nabył zwykły bilet lotniczy, nie może powoływać się na przepisy o jurysdykcji szczególnej dotyczące umów zawartych przez konsumentów, które znajdują się w tej sekcji 4, w odróżnieniu od pasażera, który nabył bilet lotniczy w ramach imprezy turystycznej(36).
45. W niniejszym przypadku opóźniony lot będący podstawą powództwa odszkodowawczego wytoczonego przez pasażerkę został zakupiony w połączeniu z noclegiem, w związku z czym jest jasne, że gdyby tego rodzaju powództwo zostało skierowane przeciwko biuru podróży, które sprzedało bilet lotniczy na ten lot, przepisy rzeczonej sekcji 4 miałyby zastosowanie. Nie wydaje się natomiast oczywiste, że byłoby tak również w przypadku powództwa, które, tak jak w postępowaniu głównym, zostało wytoczone wyłącznie przeciwko osobie trzeciej, jaką jest obsługujący przewoźnik lotniczy.
46. W tym kontekście sąd odsyłający zastanawia się moim zdaniem w istocie nad tym, czy jurysdykcję, jaka mogłaby wyniknąć z umowy dotyczącej imprezy turystycznej zawartej pomiędzy konsumentem a biurem podróży, gdyby to ono było pozwane, można by rozszerzyć na obsługującego przewoźnika lotniczego(37), w związku z czym ten ostatni mógłby, podobnie jak biuro, wobec którego wyraził zgodę na wykonanie spornego lotu, zostać pozwany przed sąd miejsca, w którym konsument ma miejsce zamieszkania(38).
47. Komisja przychyla się do takiego rozszerzającego podejścia, popieranego również przez L. Královą w postępowaniu głównym. Zdaniem Komisji wyjątek przewidziany w art. 15 ust. 3 in fine rozporządzenia nr 44/2001, a zatem sekcja 4 rozdziału II tego rozporządzenia, powinny mieć zastosowanie w postępowaniu głównym, ponieważ zobowiązania istniejące z jednej strony między konsumentem a biurem podróży na podstawie ich umowy dotyczącej przewozu i noclegu, a z drugiej strony pomiędzy tym biurem a przewoźnikiem lotniczym w ramach łączącej ich umowy handlowej, są ze sobą nierozerwalnie związane, mimo że zobowiązania te ciążą na różnych kontrahentach. Nie podzielam tego poglądu ze względu na podane niżej argumenty.
48. W pierwszej kolejności, brzmienie wszystkich przepisów zawartych w sekcji 4 rozdziału II rozporządzenia nr 44/2001, zatytułowanej „Jurysdykcja w sprawach dotyczących umów z udziałem konsumentów”, skłania mnie, podobnie jak rząd czeski, do przyjęcia tezy przeciwnej do tej popieranej przez Komisję. W przepisach tych bowiem znajduje się odniesienie do „umowy, którą zawarł […] konsument”, do „kontrahenta konsumenta”, do „drugiej strony umowy” zawartej przez konsumenta lub też do umów o właściwość sądu zawartych „między konsumentem a jego kontrahentem”(39), które to sformułowania skłaniają mnie do przekonania, że nie tylko skuteczne zawarcie umowy z konsumentem(40), ale także tożsamość stron postępowania(41) są decydujące dla stosowania przepisów jurysdykcyjnych zawartych w omawianej sekcji, przeciwnie do stosowania art. 5 pkt 1 tego rozporządzenia, co się tyczy jurysdykcji szczególnej, „jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy”(42). Podobnie Trybunał orzekł już, że „[z]asady jurysdykcji ustanowione w dziedzinie umów konsumenckich w art. 16 ust. 1 [rozporządzenia nr 44/2001] stosują się […] zgodnie z brzmieniem tego artykułu wyłącznie do powództwa wytoczonego przez konsumenta przeciwko jego kontrahentowi, co wymaga bezwzględnie zawarcia przez konsumenta umowy z pozwanym przedsiębiorcą”(43).
49. Tymczasem w okolicznościach takich jak rozpatrywane w postępowaniu głównym do celów stosowania sekcji 4 rozdziału II rozporządzenia nr 44/2001 nie można uznać, że strona pozwana, czyli obsługujący przewoźnik lotniczy, jest przedsiębiorcą, z którym konsument zawarł odnośną umowę. Rząd czeski podkreśla, moim zdaniem słusznie, że nawet jeśli powództwo wytoczone przez pasażera przeciwko przewoźnikowi w takich okolicznościach należy uznać za należące do zakresu pojęcia „postępowania[, którego przedmiotem jest] umowa lub roszczenia wynikające z umowy” w rozumieniu art. 5 pkt 1 tego rozporządzenia(44), nie oznacza to wcale samo w sobie, że pomiędzy tymi stronami istnieje stosunek umowny w rozumieniu sekcji 4 rozdziału II tego rozporządzenia. Taka dysocjacja wynika z okoliczności, że zakres stosowania i przesłanki stosowania przepisów jurysdykcyjnych zawartych we wspomnianym art. 5 pkt 1 różnią się od zakresu i przesłanek stosowania przepisów jurysdykcyjnych ustanowionych we wspomnianej sekcji 4, przy czym te ostatnie stanowią odstępstwo od tych pierwszych(45).
50. W drugiej kolejności pragnę jednak zauważyć, że powódka w postępowaniu głównym podniosła przed sądem odsyłającym, iż w wyroku w sprawie Maletic Trybunał zinterpretował pojęcie „drugiej strony umowy” zawarte w art. 16 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001 w ten sposób, że „oznacza ono, w okolicznościach takich jak w postępowaniu głównym, również mającego siedzibę na terytorium państwa członkowskiego miejsca zamieszkania konsumenta kontrahenta podmiotu gospodarczego, z którym to podmiotem gospodarczym konsument zawarł tę umowę”(46). Komisja również wywodzi z tego wyroku argument na poparcie proponowanej przez nią w niniejszej sprawie interpretacji, lecz moim zdaniem niesłusznie.
51. Pragnę wskazać, podobnie jak sąd odsyłający i rząd czeski, że okoliczności sprawy Maletic różniły się w wielu aspektach od okoliczności rozpatrywanych w niniejszej sprawie(47). Tymczasem przy okazji późniejszego wyroku(48) Trybunał podkreślił, że wykładnia dokonana w wyroku w sprawie Maletic „opiera się na szczególnych okolicznościach, w których konsument był od początku związany umownie w sposób nierozerwalny z dwoma kontrahentami”(49), oraz uwzględnia okoliczność, iż „wykluczenie kontrahenta z siedzibą w państwie członkowskim konsumenta z zakresu zastosowania wspomnianego art. 16 powodowałoby, że sąd, przed którym wytoczono powództwo o solidarne zasądzenie roszczenia od dwóch kontrahentów, byłby właściwy tylko wobec podmiotu z siedzibą w innym państwie członkowskim”(50). Trybunał dodał, że „[t]aka wykładnia nie może obowiązywać w okolicznościach postępowania głównego, w których całkowicie brakuje zawarcia umowy z pozwanym przedsiębiorcą”(51).
52. Moim zdaniem ten negatywny wniosek nasuwa się również w niniejszej sprawie, ponieważ, po pierwsze, zainteresowana konsumentka nie była od początku związana w sposób nierozerwalny umową z dwoma kontrahentami, lecz zawarła umowę wyłącznie z biurem podróży, a po drugie, powództwo wytoczone w postępowaniu głównym nie ma na celu pociągnięcia takich kontrahentów do solidarnej odpowiedzialności, lecz jedynie pociągnięcie do odpowiedzialności przedsiębiorcy, który nie zawarł umowy z tą konsumentką, a ponadto ma miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim niż ona.
53. W trzeciej kolejności pragnę podkreślić, że proponowana przeze mnie wykładnia nie jest sprzeczna z celami rozporządzenia nr 44/2001, na które powołuje się Komisja.
54. Jeśli chodzi o ryzyko równoległych postępowań, a zatem i sprzecznych ze sobą orzeczeń(52), którym zapobieganie jest ogólnym celem rozporządzenia nr 44/2001, jak wskazano w jego motywie 15 i jak przypomniał Trybunał w szczególności w wyroku w sprawie Maletic, ograniczę się do stwierdzenia, że ryzyko to nie istnieje w przypadku powództwa takiego jak w postępowaniu głównym, a zapobieganie mu nie stanowi w każdym razie podstawowego celu sekcji 4 rozdziału II wspomnianego rozporządzenia.
55. Jeśli chodzi o ochronę konsumenta, której zapewnieniu w sposób szczególny służy sekcja 4 rozdziału II rozporządzenia nr 44/2001 poprzez ustanowienie przepisów jurysdykcyjnych korzystnych dla interesów tej słabszej strony, jak wskazano w motywie 13 tego rozporządzenia(53), pragnę zauważyć, że Komisja powołuje się wyraźnie na ten cel na poparcie bronionej przez siebie tezy(54), moim zdaniem niesłusznie.
56. Trybunał wielokrotnie przypominał bowiem, że przepisy znajdujące się w tej sekcji 4 powinny być przedmiotem ścisłej wykładni, a zatem nie można ich interpretować w sposób wykraczający poza przypadki wyraźnie w nim przewidziane, ponieważ przepisy te stanowią odstępstwa(55), i to nie tylko z punktu widzenia przepisu o jurysdykcji ogólnej zawartego w art. 2 ust. 1 wspomnianego rozporządzenia(56), lecz także przepisów o jurysdykcji szczególnej, jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy, które ustanowiono w art. 5 pkt 1 tego samego rozporządzenia(57).
57. Ponadto Trybunał orzekł już w odniesieniu do art. 16 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001, że „warunek dotyczący istnienia umowy zawartej między konsumentem i pozwanym przedsiębiorcą pozwala zapewnić przewidywalność jurysdykcji, co jest jednym z celów [tego rozporządzenia], jak to wynika z jego motywu 11”(58). Tak więc okoliczność, że przedsiębiorca może na podstawie owego art. 16 ust. 1 zostać pozwany przed sąd, w którego obszarze jurysdykcji znajduje się miejsce zamieszkania strony słabszej, jaką jest konsument, jest zrównoważony przez wymóg zawartej między nimi umowy, z którego wynika wspomniana przewidywalność.
58. Wynika z tego moim zdaniem, że nie należy stosować ochronnych przepisów jurysdykcyjnych zawartych w sekcji 4 rozdziału II tego rozporządzenia, a w szczególności w jego art. 16 ust. 1, w okolicznościach takich jak w postępowaniu głównym, czyli gdy zainteresowany konsument nie zawarł umowy z przedsiębiorcą, przeciwko któremu wytoczono powództwo odszkodowawcze.
59. W związku z tym proponuję, aby na drugie pytanie prejudycjalne odpowiedzieć, że przepisy sekcji 4 rozdziału II rozporządzenia nr 44/2001, w której zawarte są art. 15–17 tego rozporządzenia, należy interpretować w ten sposób, że nie mają one zastosowania do takiego postępowania sądowego.
C. W przedmiocie możliwości wytoczenia przez pasażera, którego lot zakupiony w ramach imprezy turystycznej podlegającej dyrektywie 90/314 był opóźniony, powództwa przeciwko obsługującemu przewoźnikowi lotniczemu na podstawie art. 6 i 7 rozporządzenia nr 261/2004 (pytanie trzecie)
60. Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający zwraca się do Trybunału w istocie o ustalenie, czy obsługujący przewoźnik lotniczy może zostać pozwany przez pasażera w ramach wykonywania praw wynikających z rozporządzenia nr 261/2004, mimo że strony te nie zawarły między sobą umowy i że sporny lot został zakupiony od biura podróży w ramach imprezy turystycznej objętej zakresem stosowania dyrektywy 90/314.
61. Zarówno rząd czeski(59), jak i Komisja(60) proponują udzielenie odpowiedzi twierdzącej na przedstawione pytanie, choć w różny sposób i na różnych podstawach. Jestem również zdania, że na pytanie to należy odpowiedzieć twierdząco, z podanych niżej powodów.
62. Przede wszystkim pragnę zauważyć, że wątpliwości podniesione przez sąd odsyłający dotyczą zasadniczo dwóch kwestii.
63. Pierwsza ma służyć ustaleniu, czy obowiązki wynikające z rozporządzenia nr 261/2004 ciążą na obsługującym przewoźniku lotniczym, który wykonał sporny lot w imieniu osoby, która zawarła umowę z pasażerem(61), nawet w przypadku, gdy – jak w niniejszej sprawie – osoba ta sprzedała pasażerowi zestaw usług turystycznych, a nie tylko zwykły przewóz lotniczy. W tym względzie ograniczę się do wskazania, że moim zdaniem tak właśnie jest, i do odesłania do rozważań w przedmiocie wniosków płynących z wyroku flightright i in., które przedstawiłem w ramach analizy pytania pierwszego(62). Podobnie Komisja, opierając się na tym wyroku(63), uważa, że w tym kontekście pasażer może pozwać do sądu przewoźnika, wypełniającego dobrowolnie zaciągnięte zobowiązania w stosunku do biura podróży, które sprzedało lot stanowiący część imprezy turystycznej.
64. Druga kwestia poruszona przez sąd odsyłający, która sprawia w mojej ocenie więcej trudności, odnosi się do związku między prawami wynikającymi z rozporządzenia nr 261/2004 a prawami wynikającymi z dyrektywy 90/314(64), w okolicznościach takich jak okoliczności sporu w postępowaniu głównym.
65. Podobny wniosek stał się ostatnio przedmiotem wyroku w sprawie Aegean Airlines(65), która dotyczyła, konkretniej rzecz ujmując, prawa do zwrotu ceny biletu lotniczego przez obsługującego przewoźnika lotniczego w przypadku odwołania lotu, w szczególności gdy organizator podróży(66) znajduje się w stanie upadłości. W wyroku tym Trybunał dokonał wykładni „art. 8 ust. 2 rozporządzenia nr 261/2004[(67)] w ten sposób, że pasażer, który na podstawie dyrektywy 90/314 może dochodzić od organizatora imprezy turystycznej zwrotu kosztów biletu samolotowego, nie może w związku z tym dochodzić zwrotu kosztów tego biletu na podstawie rzeczonego rozporządzenia od przewoźnika lotniczego, i to również wtedy, gdy ze względów finansowych organizator imprezy turystycznej nie jest w stanie zwrócić tych kosztów oraz gdy nie podjął żadnych środków mających zagwarantować ich zwrot”(68). Moim zdaniem wykładnia ta narzucała się z przyczyn, które przedstawiłem w mojej opinii dotyczącej tej sprawy(69).
66. Pragnę podkreślić, że w niniejszej sprawie, chociaż zadane pytanie dotyczy wszystkich praw przyznanych pasażerom w rozporządzeniu nr 261/2004, to z postanowienia odsyłającego(70) wynika, iż powództwo wytoczone w postępowaniu głównym jest oparte w szczególności na art. 6 i 7 tego rozporządzenia, w których określono, odpowiednio, warunki, w jakich w przypadku dużego opóźnienia lotu obsługujący przewoźnik lotniczy musi zaoferować pasażerowi pomoc zgodnie z zasadami przewidzianymi w jego art. 8 i 9 oraz odszkodowanie ryczałtowe, zgodnie z wykładnią dokonaną w wyroku Sturgeon i in., w którym szkoda spowodowana przez lot opóźniony o co najmniej trzy godziny, jak w niniejszym przypadku, została zrównana ze szkodą spowodowaną przez odwołany lot. Wypowiem się zatem w niniejszej opinii głównie w przedmiocie wykładni omawianych art. 6 i 7, biorąc pod uwagę takie okoliczności, jednak w świetle przepisów uzupełniających.
67. Co się tyczy brzmienia i systematyki właściwych przepisów rozporządzenia nr 261/2004, pragnę zauważyć, że zawiera ono pewne przepisy dotyczące ogólnie powiązań tego aktu z dyrektywą 90/314. Tak więc w motywie 5 tego rozporządzenia wskazano, że zapewniona przez nie ochrona powinna mieć zastosowanie nawet do pasażerów lotów stanowiących część zorganizowanych wycieczek objętych wspomnianą dyrektywą. Ponadto art. 3 ust. 6 wspomnianego rozporządzenia stanowi, że nie narusza ono praw pasażerów wynikających z dyrektywy 90/314(71).
68. Co się tyczy art. 8 ust. 2 rozporządzenia nr 261/2004, interpretowanego w wyroku w sprawie Aegean Airlines, przepis ten przewiduje jednoznacznie, że prawo do zwrotu ceny biletu lotniczego przewidziane w ust. 1 lit. a) tego artykułu(72) stosuje się również do pasażerów, których lot stanowi część imprezy turystycznej, z wyjątkiem przypadku, gdy takie prawo wynika z dyrektywy 90/314, chociażby potencjalnie(73). W omawianym wyroku, po wskazaniu na prace przygotowawcze nad rozporządzeniem nr 261/2004(74) i przypomnieniu treści art. 3 ust. 6 tego rozporządzenia, Trybunał orzekł, że ów art. 8 ust. 2 oznacza, iż prawa do zwrotu ceny biletu na podstawie, odpowiednio, tego rozporządzenia i dyrektywy 90/314(75), nie są kumulatywne, ponieważ takie połączenie może prowadzić do powstania nieuzasadnionej nadmiernej ochrony danego pasażera, ze szkodą dla obsługującego przewoźnika lotniczego, jako że w takim przypadku przewoźnik ten mógłby być zmuszony do poniesienia części odpowiedzialności ciążącej na organizatorze podróży względem jego klientów na podstawie umowy zawartej przez niego z tymi ostatnimi(76).
69. Natomiast art. 6 i 7 rozporządzenia nr 261/2004, o których wykładnię wystąpiono w niniejszej sprawie, jako mających zastosowanie do powództwa o odszkodowanie ryczałtowe z tytułu dużego opóźnienia lotu, takiego jak powództwo w postępowaniu głównym, nie zawierają wyraźnego zastrzeżenia co do przepisów dyrektywy 90/314, które byłoby równoważne z zastrzeżeniem zawartym w art. 8 ust. 2 in fine tego rozporządzenia, ograniczającym się do roszczeń o zwrot ceny biletu lotniczego(77).
70. Moim zdaniem z tej różnicy w brzmieniu wynika jasno, że prawo do odszkodowania przewidziane w art. 7 rozporządzenia nr 261/2004, które obejmuje zarówno loty odwołane, jak i loty opóźnione o co najmniej trzy godziny(78), stosuje się do pasażera, którego lot stanowi część imprezy turystycznej, niezależnie od praw do zwrotu ceny lub do odszkodowania przyznanych przez dyrektywę 90/314 z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania usług będących przedmiotem takiej imprezy(79). Innymi słowy, moim zdaniem taki pasażer może powołać się w stosunku do obsługującego przewoźnika lotniczego na prawo do ujednoliconego odszkodowania na podstawie rozporządzenia nr 261/2004(80), a wobec osoby, która sprzedała mu imprezę turystyczną, na prawo do zindywidualizowanego odszkodowania na podstawie dyrektywy 90/314, w wysokości różnicy pomiędzy wartością świadczeń przewidzianych w umowie o podróż a wartością usług wyświadczonych w rzeczywistości.
71. W niniejszym przypadku szkoda wyrządzona przez duże opóźnienie lotu, taka jak ta podnoszona przez powódkę w postępowaniu głównym, nie może moim zdaniem sama w sobie być podstawą tego ostatniego rodzaju odszkodowania, nawet jeżeli godzina wylotu rozpatrywanego lotu znajduje się najprawdopodobniej w umowie zawartej pomiędzy pasażerem a biurem podróży. Uważam, że takie opóźnienie mogłoby natomiast wywołać obciążenie organizatora podróży obowiązkiem zapłaty odszkodowania na podstawie dyrektywy 90/314, gdyby wykazano, że opóźnienie to spowodowało nienależyte wykonanie innych usług objętych omawianą imprezą turystyczną. Jednakże, jak wskazałem w sprawie Aegean Airlines(81), należy czuwać nad tym, aby łączne zastosowanie prawa do odszkodowania przewidzianego w rozporządzeniu nr 261/2004 oraz w dyrektywie 90/314 nie prowadziło do nadmiernej rekompensaty, tak że moim zdaniem kwoty należne na podstawie tego rozporządzenia powinny ewentualnie zostać odliczone od kwot należnych na podstawie tej dyrektywy(82).
72. Jeśli chodzi o kontekst historyczny, w jaki wpisują się istotne dla niniejszej sprawy przepisy, pragnę podkreślić, podobnie jak to uczynił Trybunał w wyroku w sprawie Aegean Airlines i zgodnie uwagami, jakie poczyniłem w mojej opinii w tej sprawie(83), że z prac przygotowawczych nad rozporządzeniem nr 261/2004 wynika, iż prawodawca Unii nie miał zamiaru wykluczyć pasażerów, których lot stanowi część imprezy turystycznej, z zakresu stosowania tego rozporządzenia, lecz zmierzał do umożliwienia im korzystania z praw przyznanych w tym rozporządzeniu przy jednoczesnym zachowaniu systemu wystarczającej ochrony, który został wprowadzony wcześniej na rzecz tych pasażerów na mocy dyrektywy 90/314. W szczególności prawo do ujednoliconego odszkodowania, wynikające z art. 7 rozporządzenia nr 261/2004, znajduje się w sposób oczywisty wśród podstawowych praw przyznanych pasażerom linii lotniczych w tym akcie, obciążających obsługującego przewoźnika lotniczego(84), i nie ma ono moim zdaniem odpowiednika w systemie ustanowionym dyrektywą 90/314, który obciążałby organizatora podróży.
73. Nadal w tej perspektywie czasowej należy, moim zdaniem, wziąć pod uwagę brzmienie dyrektywy 2015/2302, która zastąpiła dyrektywę 90/314(85), zważywszy, że ta nowa dyrektywa w sprawie imprez turystycznych zawiera przepisy wskazujące dokładnie odpowiedni sposób jej powiązania z rozporządzeniem nr 261/2004 w odniesieniu do praw do odszkodowania lub obniżenia cen przewidzianych przez tę dyrektywę(86). Wynika z nich w szczególności, że kwoty przyznane na mocy dyrektywy 2015/2302, w przypadku nienależytego wykonania usług turystycznych, i kwoty przyznane na podstawie innych wymienionych aktów prawa Unii, wśród których znajduje się rozporządzenie nr 261/2004, należy odjąć od siebie w celu uniknięcia wszelkich nadmiernych rekompensat. Podobne rozważania zostały zawarte w komunikacie Komisji dotyczącym rozporządzenia nr 261/2004, który został opublikowany po przyjęciu dyrektywy 2015/2302(87). Wskazuje to moim zdaniem na to, że prawodawca Unii przyznał obecnie w sposób wyraźny, iż prawo do odszkodowania przyznane w art. 7 rozporządzenia nr 261/2004 może mieć zastosowanie do pasażerów, których lot stanowi część imprezy turystycznej.
74. Jeśli chodzi o cele właściwych przepisów(88), z motywu 1 rozporządzenia nr 261/2004 wynika, że ma ono na celu przede wszystkim zapewnienie wysokiego poziomu ochrony pasażerów, pomimo, że akt ten ma również na celu zapewnienie równowagi między chronionymi interesami pasażerów a interesami przewoźników lotniczych.
75. Tymczasem umożliwienie wszystkim kategoriom pasażerów linii lotniczych, także tym, których lot stanowi część imprezy turystycznej, skorzystania z prawa do odszkodowania wynikającego z art. 7 rozporządzenia nr 261/2004 całkowicie spełnia jego podstawowy cel(89), nie naruszając przy tym jego celu wtórnego, zważywszy, że art. 13 omawianego rozporządzenia umożliwia obsługującemu przewoźnikowi lotniczemu, który wypłacił pasażerowi odszkodowanie na podstawie tego aktu, żądanie naprawienia szkody zgodnie z mającym zastosowanie prawem krajowym od każdej osoby, której działanie było przyczyną uchybienia przez tego przewoźnika spoczywającym na nim zobowiązaniom(90).
76. Ponadto, z praktycznego punktu widzenia, pragnę zauważyć, że w odróżnieniu od trudności spowodowanych roszczeniem o zwrot ceny biletu lotniczego opartym na art. 8 rozporządzenia nr 261/2004, w przypadku którego obsługujący przewoźnik lotniczy może mieć problem z ustaleniem ceny zakupu lotu, gdy jest on częścią imprezy turystycznej sprzedanej przez osobę trzecią(91), roszczenie o odszkodowanie na podstawie art. 7 tego rozporządzenia, w tych samych okolicznościach związanych ze sprzedażą, nie powoduje powstania takich problemów w ustaleniu należnej kwoty, ponieważ kwota ta jest w tym przypadku należna pasażerowi w formie ryczałtu i na podstawie ujednoliconych kryteriów zawartych w tym ostatnim artykule(92).
77. Pragnę wreszcie wyjaśnić, że nie podzielam stanowiska rządu czeskiego, zgodnie z którym odpowiedź twierdząca na trzecie pytanie prejudycjalne powinna ograniczać się do przypadków, w których opóźnienie jest zawinione przez obsługującego przewoźnika lotniczego(93), ponieważ powinien on mieć możliwość uwolnienia się od odpowiedzialności, jeżeli udowodni istnienie okoliczności niezależnych od jego woli(94). Ze swojej strony uważam, że istotą tego pytania jest ustalenie, czy taki przewoźnik może być pozwany przez pasażerów w celu uzyskania odszkodowania, nie zaś warunków, na jakich może on uwolnić się od obowiązku zapłaty odszkodowania na rzecz pasażera, który ciąży na nim co do zasady na mocy rozporządzenia nr 261/2004.
78. W związku z tym uważam, że na omawiane pytanie należy udzielić odpowiedzi, iż art. 6 i 7 rozporządzenia nr 261/2004 należy interpretować w ten sposób, że pasażer lotu opóźnionego o co najmniej trzy godziny może domagać się odszkodowania od obsługującego przewoźnika lotniczego na podstawie tego rozporządzenia, mimo że strony te nie zawarły umowy, a ten lot stanowił element zorganizowanej usługi turystycznej objętej zakresem dyrektywy 90/314 i miał być wykonany na podstawie umowy zawartej pomiędzy tym pasażerem a biurem podróży.
V. Wnioski
79. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na pytania prejudycjalne zadane przez Obvodní soud pro Prahu 8 (sąd rejonowy dla Pragi 8, Republika Czeska):
1) Artykuł 5 pkt 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych należy interpretować w ten sposób, iż obejmuje on powództwo odszkodowawcze wytoczone przez pasażera przeciwko obsługującemu przewoźnikowi lotniczemu, mimo że strony te nie zawarły umowy między sobą i że sporny lot należał do zestawu usług świadczonych na podstawie umowy zawartej pomiędzy powodem a osobą trzecią.
2) Przepisy sekcji 4 rozdziału II rozporządzenia nr 44/2001, w której zawarte są art. 15–17 tego rozporządzenia, należy interpretować w ten sposób, że nie mają one zastosowania do takiego postępowania sądowego.
3) Artykuły 6 i 7 rozporządzenia (WE) nr 261/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lutego 2004 r. ustanawiającego wspólne zasady odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład albo odwołania lub dużego opóźnienia lotów, uchylającego rozporządzenie (EWG) nr 295/91, należy interpretować w ten sposób, że pasażer lotu opóźnionego o co najmniej trzy godziny może domagać się odszkodowania od obsługującego przewoźnika lotniczego na podstawie tego rozporządzenia, mimo że strony te nie zawarły umowy, a ten lot stanowił element zorganizowanej usługi turystycznej objętej zakresem dyrektywy Rady 90/314/EWG z dnia 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek i miał być wykonany na podstawie umowy zawartej pomiędzy tym pasażerem a biurem podróży.