Wydanie tymczasowe
OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
ANTHONY’EGO MICHAELA COLLINSA
przedstawiona w dniu 11 kwietnia 2024 r.(1)
Sprawa C‑15/24 PPU [Stachev](i)
CH
przeciwko
Sofiyska rayonna prokuratura
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii, Bułgaria)]
Odesłanie prejudycjalne – Pilny tryb prejudycjalny – Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Dyrektywa 2013/48/UE – Prawo dostępu do adwokata w postępowaniu karnym – Zrzeczenie się tego prawa przez osobę niepiśmienną
I. Wprowadzenie
1. Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii, Bułgaria) zwraca się do Trybunału Sprawiedliwości z sześcioma pytaniami dotyczącymi wykładni, w świetle art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „Kartą”), dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności(2).
II. Spór w postępowaniu głównym, wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym i postępowanie przed Trybunałem
2. CH jest obywatelem Bułgarii, który nie włada językiem bułgarskim na piśmie. Był karany.
3. W dniu 16 grudnia 2022 r. CH został zatrzymany w związku z podejrzeniem popełnienia rozboju w dniach 2 i 14 grudnia 2022 r. Po tym, jak zabrano go na posterunek policji, podpisał oświadczenie o zrzeczeniu się przysługującego mu prawa do bycia reprezentowanym przez adwokata. Zgodnie z prawem bułgarskim, aby udowodnić, że osoba niepiśmienna zrzekła się tego prawa, konieczne są podpisy funkcjonariusza policji i niezależnego świadka. Wydaje się, że nie spełniono żadnego z tych warunków(3). Podczas przesłuchania przez policję, które odbyło się pod nieobecność adwokata, CH przyznał się do popełnienia drugiego rozboju i wskazał lokalizację skradzionych podczas niego przedmiotów. W toku okazania przeprowadzonego jeszcze tego samego dnia osoba pokrzywdzona w drugim rozboju zidentyfikowała CH jako sprawcę.
4. W dniu 17 grudnia 2022 r., w toku drugiego okazania przeprowadzonego pod nieobecność adwokata, osoba pokrzywdzona w pierwszym rozboju zidentyfikowała CH jako sprawcę. Sofiyska rayonna prokuratura (prokuratura rejonowa w Sofii, Bułgaria) postawiła następnie CH zarzuty popełnienia przestępstw rozboju w dniach 2 i 14 grudnia 2022 r. Ponieważ zgodnie z prawem bułgarskim osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa musi być obowiązkowo reprezentowana przez adwokata, wyznaczono mu obrońcę.
5. W dniu 19 grudnia 2022 r. CH stanął przed Sofiyski rayonen sad (sądem rejonowym w Sofii), który nakazał zastosowanie wobec niego tymczasowego aresztowania w oczekiwaniu na proces. W dniu 29 grudnia 2022 r. Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii) utrzymał ten środek w mocy.
6. W dniu 13 czerwca 2023 r. Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii) oddalił wniosek CH o zmianę zastosowanego środka izolacyjnego na łagodniejszy. Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii) utrzymał w mocy to postanowienie w dniu 22 czerwca 2023 r.
7. W dniu 18 sierpnia 2023 r. Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii) postanowił zwolnić CH z aresztu, nakładając na niego obowiązek regularnego zgłaszania się do organów policji w miejscu pobytu. Sąd podjął taką decyzję, ponieważ nie sposób było stwierdzić, czy w chwili zatrzymania CH dobrowolnie i świadomie zrzekł się prawa do bycia reprezentowanym przez adwokata, skoro był niepiśmienny, a ewentualne zrzeczenie się nie zostało podpisane przez świadka. W tych okolicznościach Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii) uznał, że prowadzone następnie przez policję postępowanie przygotowawcze było niezgodne z prawem, wskutek czego dowodów uzyskanych w toku tego postępowania nie można było wykorzystać w postępowaniu sądowym przeciwko CH.
8. W dniu 7 września 2023 r. Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii) uchylił to orzeczenie i stwierdził, że CH powinien pozostać tymczasowo aresztowany. Orzekł on, iż mimo że w czasie od zatrzymania do postawienia zarzutów CH nie miał wsparcia adwokata, to nie wydaje się, aby dowody zebrane przez policję w toku prowadzonego przez nią dochodzenia zostały uzyskane w sposób niezgodny z prawem.
9. W dniu 2 października 2023 r. Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii) ponownie wydał postanowienie nakazujące zwolnienie CH, nakładając na niego jednocześnie obowiązek regularnego stawiania się przed organami policji w miejscu pobytu. W dniu 7 listopada 2023 r. Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii) ponownie uchylił to postanowienie i orzekł, że CH musi pozostać tymczasowo aresztowany.
10. Postępowanie karne przeciwko CH toczy się przed Sofiyski rayonen sad (sądem rejonowym w Sofii). Sąd ten ma wątpliwości, czy organy policji przestrzegały prawa dostępu CH do adwokata w okresie między jego zatrzymaniem a postawieniem mu zarzutów popełnienia dwukrotnie przestępstwa rozboju. Sąd ów zwraca się z pytaniem, czy dyrektywa 2013/48 zezwala sądowi krajowemu, orzekającemu w przedmiocie przedprocesowego środka przymusu, na ocenę, czy dowody przeciwko oskarżonemu uzyskano z naruszeniem przysługującego mu prawa dostępu do adwokata. Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii) ma wątpliwości, czy art. 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48, który w wyjątkowych sytuacjach zezwala państwom członkowskim na czasowe odstępstwo od prawa dostępu do adwokata na etapie postępowania przygotowawczego, a który nie został transponowany do prawa bułgarskiego, ma skutek bezpośredni. Sąd ten dąży też do ustalenia, czy art. 9 ust. 1 dyrektywy 2013/48 jest przestrzegany, gdy podejrzany, będący osobą niepiśmienną i twierdzący, że nie był świadomy treści dokumentu, który podpisywał, dokonuje pisemnego zrzeczenia się przysługującego mu prawa dostępu do adwokata. Wreszcie Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii) dąży do ustalenia, czy zrzeczenie się prawa do korzystania z pomocy adwokata w czasie zatrzymania podejrzanego zwalnia organy policji z obowiązku poinformowania podejrzanego o przysługującym mu prawie dostępu do adwokata przed przeprowadzeniem kolejnych czynności dochodzeniowych.
11. Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii) postanowił zatem zawiesić zawisłe przed nim postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy przepisy i orzecznictwo krajowe – na podstawie których sąd rozpatrujący kwestię istnienia uzasadnionego podejrzenia, że oskarżony uczestniczył w zarzucanym mu czynie zabronionym, w celu zastosowania lub wykonania odpowiedniego środka zapobiegawczego, jest pozbawiony możliwości dokonania oceny, czy dowody zostały zebrane z naruszeniem przysługującego oskarżonemu prawa dostępu do adwokata wynikającego ze wspomnianej dyrektywy, w sytuacji gdy był on podejrzany, a jego prawo do swobodnego przemieszczania się było ograniczone przez organy policji – są zgodne z [art.] 12 ust. 2 [dyrektywy 2013/48] w związku z art. 47 akapit pierwszy [Karty]?
2) Czy przestrzegany jest wymóg poszanowania prawa do obrony i prawa do rzetelnego postępowania w rozumieniu art. 12 ust. 2 [dyrektywy 2013/48], jeżeli sąd rozpatrujący kwestię odpowiedniego środka zapobiegawczego posługuje się przy formułowaniu wewnętrznego przekonania dowodami zebranymi z naruszeniem wymogów wspomnianej dyrektywy, w sytuacji gdy dana osoba była podejrzana, a jej prawo do swobodnego przemieszczania się było ograniczone przez organy policji?
3) Czy wykluczenie dowodów zebranych z naruszeniem przepisów [dyrektywy 2013/48] przez sąd rozpatrujący kwestię odpowiedniego środka zapobiegawczego – pomimo odmiennych wskazówek udzielonych przez sąd wyższej instancji – negatywnie wpływa na spełnienie wymogów, o których mowa w art. 12 ust. 2 [dyrektywy 2013/48] w związku z art. 47 akapit[y] pierwszy i drugi [Karty], dotyczących rzetelności postępowania, i czy budzi wątpliwości co do bezstronności sądu?
4) Czy przewidziana w art. 3 ust. 6 lit. b) [dyrektywy 2013/48] możliwość tymczasowego odstępstwa od prawa dostępu do adwokata w wyjątkowych okolicznościach w postępowaniu przygotowawczym – gdy konieczne jest podjęcie przez organy prowadzące dochodzenie natychmiastowych działań w celu zapobieżenia poważnemu utrudnianiu prowadzenia postępowania karnego – ma bezpośredni skutek w danym państwie członkowskim Unii Europejskiej, w sytuacji gdy wskazany przepis nie jest transponowany do prawa krajowego tego państwa?
5) Czy przestrzegane są gwarancje, o których mowa w art. 9 ust. 1 lit. a) i b) w związku z motywem 39 [dyrektywy 2013/48], w wypadku gdy podejrzany zrzekł się na piśmie prawa dostępu do adwokata, przy czym jest on niepiśmienny, nie wyjaśniono mu możliwych konsekwencji takiego zrzeczenia się i następnie twierdził przed sądem, że nie został poinformowany o treści podpisanego przez niego dokumentu w chwili ograniczenia jego prawa do swobodnego przemieszczania się przez organy policji?
6) Czy zrzeczenie się przez podejrzanego, w momencie jego zatrzymania, prawa do obrony przez adwokata, wynikającego z przepisów [dyrektywy 2013/48], wyłącza obowiązek organów państwowych wyjaśnienia mu przysługującego mu prawa dostępu do adwokata i możliwych skutków ewentualnego zrzeczenia się wspomnianego prawa bezpośrednio przed przeprowadzeniem jakiejkolwiek dalszej czynności dochodzeniowej z udziałem tego podejrzanego?”.
12. Ponieważ CH przebywa w areszcie od dnia 16 grudnia 2022 r., a wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy dziedziny objętej tytułem V części trzeciej Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii) w tym samym postanowieniu odsyłającym z dnia 11 stycznia 2024 r. zwrócił się do Trybunału również o rozpoznanie jego odesłania prejudycjalnego w pilnym trybie prejudycjalnym zgodnie z procedurą przewidzianą w art. 107 regulaminu postępowania przed Trybunałem Sprawiedliwości.
13. Postanowieniem z dnia 25 stycznia 2024 r. Trybunał przychylił się do tego wniosku.
14. Z uwag na piśmie przedstawionych w imieniu CH wynika, że nie ma on nic do dodania do postanowienia odsyłającego. Komisja Europejska przedstawiła uwagi na piśmie i uwagi ustne oraz odpowiedziała na pytania zadane przez Trybunał podczas rozprawy przeprowadzonej w dniu 11 marca 2024 r.
III. Ocena
15. Artykuł 82 ust. 2 lit. b) TFUE zawiera podstawę prawną dla dyrektywy 2013/48. Postanowienie to upoważnia Unię Europejską do przyjmowania dyrektyw ustanawiających minimalne normy dotyczące praw jednostek w postępowaniu karnym, niezależnie od różnic między tradycjami i systemami prawnymi państw członkowskich. W art. 1 dyrektywy 2013/48 ustanowiono zatem normy minimalne dotyczące praw podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym, w szczególności prawo dostępu do adwokata, bez uszczerbku dla zasad pomocniczości i proporcjonalności(4). Państwa członkowskie mogą przewidzieć wyższy poziom ochrony(5).
A. Dopuszczalność
16. W pytaniach pierwszym, drugim i trzecim sąd odsyłający dąży do dokonania wykładni dyrektywy 2013/48 w świetle art. 47 Karty w kontekście tymczasowego aresztowania CH nakazanego postanowieniem wydanym przez Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii).
17. Artykuł 267 TFUE stanowi, że orzeczenie prejudycjalne musi być „niezbędne”, aby umożliwić sądowi odsyłającemu „wydanie wyroku” w zawisłej przed nim sprawie(6). Konieczne jest zatem, aby między owym sporem a przepisami prawa Unii, o których wykładnię się zwrócono, istniał związek polegający na tym, że owa wykładnia jest obiektywnie niezbędna do celów wydania orzeczenia w przedmiocie owego sporu przez sąd odsyłający(7).
18. Sądy krajowe określają kontekst faktyczny i prawny, w jakim kierują do Trybunału pytania dotyczące wykładni prawa Unii. Trybunał nie rozstrzyga o prawidłowości tych ustaleń, w związku z czym zadane pytania dotyczące wykładni korzystają z domniemania znaczenia dla sprawy. Trybunał może odmówić orzekania w przedmiocie pytania prejudycjalnego tylko wówczas, gdy jest dość oczywiste, że wykładnia prawa Unii, której domaga się sąd krajowy, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub z przedmiotem postępowania, gdy problem jest hipotetyczny lub gdy Trybunał nie dysponuje informacjami w zakresie stanu faktycznego lub prawnego niezbędnymi do udzielenia użytecznej odpowiedzi na postawione mu pytanie. Zadanie Trybunału w ramach postępowania prejudycjalnego polega na wspieraniu wymiaru sprawiedliwości w państwach członkowskich, a nie na sporządzaniu opinii doradczych na temat ogólnych lub hipotetycznych zagadnień(8).
19. Z akt znajdujących się w posiadaniu Trybunału wynika, że po wydaniu przez Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii) postanowienia z dnia 7 listopada 2023 r. o utrzymaniu w mocy środka w postaci tymczasowego aresztowania CH sąd odsyłający w dniu 20 listopada 2023 r. postanowił z urzędu zwrócić się do Trybunału z pytaniami prejudycjalnymi(9). Zarówno z protokołu posiedzenia, które odbyło się w tym dniu przed sądem odsyłającym, jak i z postanowienia odsyłającego wynika, że gdy sąd odsyłający podejmował tę decyzję, nie rozpoznawał on wniosku o zmianę środka przymusu, którego zastosowanie w stosunku do CH orzekł Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii). Chociaż art. 270 § 1 Nakazatelno-protsesualen kodeks(10) (kodeksu postępowania karnego) stanowi, że o zmianę środka przymusu można wnieść w dowolnym momencie przed rozpoczęciem procesu, to wobec braku takiego wniosku złożonego w imieniu oskarżonego sąd krajowy nie ma właściwości, aby z urzędu dokonać zmiany środka przymusu(11). W czasie gdy sąd krajowy wydaje orzeczenie kończące sprawę w przedmiocie istoty zarzutów, jest on mimo wszystko właściwy do odpowiedniego ustosunkowania się do wszelkich środków przymusu zastosowanych wobec oskarżonego(12).
20. Nadmienię również, że kolejne wnioski o zmianę środków przymusu na podstawie art. 270 § 1 kodeksu postępowania karnego można wnieść wyłącznie, gdy oskarżony może wykazać, że jego sytuacja uległa zmianie(13). Z postanowienia odsyłającego nie wynika, aby w terminie trzynastu dni, który upłynęły między doręczeniem postanowienia Sofiyski gradski sad (sądu dla miasta Sofii) a wydaniem przez sąd odsyłający omawianego postanowienia odsyłającego, doszło do zmiany sytuacji CH. Wydaje się zatem, że poprzez postanowienie odsyłające Sofiyski rayonen sad (sąd odsyłający w Sofii) zwraca się do Trybunału o zbadanie zgodności z prawem Unii postanowienia sądu apelacyjnego w sytuacji, w której sąd odsyłający nie jest w świetle prawa krajowego właściwy do zmiany tego postanowienia.
21. Ponieważ sąd odsyłający nie rozpoznaje wniosku o zmianę środka przymusu zastosowanego przez Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii) z uwagi na zmianę okoliczności, pytania pierwsze, drugie i trzecie mają charakter czysto hipotetyczny. Z tego względu zalecam, aby Trybunał odrzucił pytania pierwsze, drugie i trzecie jako niedopuszczalne. Mimo wszystko przeanalizuję je, aby wspomóc Trybunał, na wypadek gdyby postanowił inaczej.
B. Co do istoty
1. W przedmiocie pytań pierwszego, drugiego i trzeciego
22. W pytaniach pierwszym, drugim i trzecim sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48, odczytywany w świetle art. 47 Karty, wymaga, aby sąd krajowy rozpoznający wniosek o zmianę środka przymusu na etapie postępowania przygotowawczego mógł ocenić, czy dowody uzyskano z naruszeniem prawa dostępu do adwokata, niezależnie od przeciwnych wskazówek pochodzących od sądu apelacyjnego.
23. Komisja przypomina, że w dyrektywie 2013/48 ustanowiono normy minimalne. Na podstawie art. 12 ust. 1 tej dyrektywy podejrzani lub oskarżeni na mocy prawa krajowego mają mieć do dyspozycji skuteczny środek naprawczy w przypadku naruszenia ich praw przewidzianych w tej dyrektywie. Wobec braku szczegółowych przepisów na szczeblu Unii tego rodzaju zasady należy ustanowić w krajowym systemie prawnym każdego państwa członkowskiego, z zastrzeżeniem poszanowania zasad równoważności i skuteczności. Komisja uważa zatem, że dyrektywa 2013/48 nie pozwala sądowi na automatyczne odrzucenie spornych dowodów jako niedopuszczalnych, i sugeruje, aby dokonać wyważenia interesów.
24. Z motywów 4 i 6 dyrektywy 2013/48 wynika, że akt ten służy wdrożeniu zasady wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych, która to zasada opiera się na wzajemnym zaufaniu państw członkowskich do swoich wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych. Wśród celów tej dyrektywy wymieniono promowanie prawa do uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela, o którym to prawie mowa w art. 47 akapit drugi Karty, oraz prawa do obrony gwarantowanego w art. 48 ust. 2 Karty(14). Mimo wszystko, aby egzekwować prawo podejrzanych i oskarżonych do dostępu do adwokata w postępowaniach karnych, w dyrektywie 2013/48 ustanowiono normy minimalne(15). Wynika to z faktu, że w obecnym stanie prawa Unii regulowanie postępowania karnego należy przede wszystkim do kompetencji państw członkowskich(16).
25. W art. 12 ust. 1 dyrektywy 2013/48, na wypadek naruszenia praw przewidzianych w tej dyrektywie, państwa członkowskie zobowiązano do zapewnienia skutecznych środków naprawczych na mocy prawa krajowego. Mając na uwadze jasne, bezwarunkowe i precyzyjne brzmienie tego przepisu, zdaje się on również stać na przeszkodzie wszelkim środkom krajowym, które ograniczałyby dostęp do skutecznego środka naprawczego w przypadku naruszenia tych praw(17). Artykuł 12 ust. 1 dyrektywy 2013/48 przewiduje jednakże, że prawo do zakwestionowania ewentualnego naruszenia praw przewidzianych w dyrektywie ma przysługiwać zgodnie z krajowymi procedurami prawnymi. Przepis ten nie ma tym samym na celu określenia, w jaki sposób należy podnieść takie naruszenia, jak je udowodnić ani w którym momencie należy ustalić prawdziwość takich zarzutów(18).
26. Artykuł 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48 stanowi, że państwa członkowskie zapewniają, aby w ocenie dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa do adwokata w postępowaniu karnym przestrzegano prawa do obrony i rzetelnego postępowania. Ponieważ art. 2 ust. 4 dyrektywy 2013/48 stanowi, że dyrektywa ta ma zastosowanie, gdy podejrzany lub oskarżony są pozbawieni wolności, niezależnie od etapu postępowania karnego, przepis ten w sposób wyraźny potwierdza tezę, zgodnie z którą na art. 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48 można powołać się przez cały czas trwania postępowania karnego.
27. Motyw 50 dyrektywy 2013/48 stanowi, że obowiązek zapewnienia poszanowania prawa do obrony i rzetelnego postępowania pozostaje bez uszczerbku dla krajowych przepisów lub mechanizmów dotyczących dopuszczalności dowodów. Obowiązek ten nie stoi na przeszkodzie utrzymaniu przez państwa członkowskie mechanizmu, w ramach którego wszystkie istniejące dowody mogą być przedstawione przed sądem „bez konieczności przeprowadzania jakiejkolwiek odrębnej lub uprzedniej oceny dopuszczalności takich dowodów”(19). Motyw ten potwierdza tym samym wolę prawodawcy Unii, by przyznać państwom członkowskim uprawnienia dyskrecjonalne w zakresie przyjmowania w tym celu określonych procedur.
28. Wynika z tego, że zasada autonomii proceduralnej państw członkowskich ma zastosowanie bez uszczerbku dla ograniczeń ustanowionych prawem Unii(20). Wobec braku przepisów prawa Unii to w krajowym systemie prawnym każdego państwa członkowskiego należy określić właściwość sądów oraz ustanowić szczegółowe przepisy proceduralne regulujące czynności mające na celu zabezpieczenie praw, które jednostki wywodzą z prawa Unii. Szczegółowe przepisy proceduralne służące temu celowi nie mogą być mniej korzystne niż przepisy regulujące podobne powództwa krajowe (zasada równoważności) i nie mogą czynić praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania praw nadanych w ramach porządku prawnego Unii (zasada skuteczności)(21).
29. Jeżeli chodzi o zasadę skuteczności, prawo Unii nie wymaga od państw członkowskich ustanawiania środków naprawczych innych niż istniejące w prawie krajowym, chyba że z ogólnej struktury krajowego systemu prawnego wynika, że nie istnieją żadne środki naprawcze, które umożliwiałyby zapewnienie, choćby pośrednio, poszanowania praw wywodzonych przez jednostki z prawa Unii(22).
30. Co za tym idzie, prawo Unii nie stoi na przeszkodzie temu, aby państwo członkowskie ograniczyło kontrolę sądową dowodów, na które powołano się w celu zastosowania środka przymusu na etapie postępowania przygotowawczego, jeżeli na późniejszym etapie sąd rozpoznający sprawę co do istoty jest w stanie zweryfikować, czy przestrzegano praw oskarżonego, o których mowa w dyrektywie 2013/48, odczytywanej w świetle art. 47 i art. 48 ust. 2 Karty(23).
31. Z postanowienia odsyłającego wynika, że zdaniem Sofiyski gradski sad (sądu dla miasta Sofii), zgodnie z prawem bułgarskim, gdy sąd odsyłający rozpoznawał wniosek o zmianę środków przymusu zastosowanych na etapie postępowania przygotowawczego na podstawie art. 270 § 1 kodeksu postępowania karnego, nie miał on właściwości, by badać okoliczności, w jakich uzyskano dowody przeciwko oskarżonemu. W świetle wniosku, który przedstawiłem w pkt 30 niniejszej opinii, art. 12 dyrektywy 2013/48 nie stoi na przeszkodzie przepisom i krajowemu orzecznictwu skutkującym powyższym, o ile sąd orzekający co do istoty zarzutów stawianych oskarżonemu jest w stanie ocenić istnienie naruszenia praw chronionych dyrektywą 2013/48 i może wyciągnąć ewentualne konsekwencje wynikające z takiego naruszenia, szczególnie w odniesieniu do dopuszczalności lub wartości dowodowej materiału zebranego w takich okolicznościach(24).
32. Jeżeliby przyjąć tezę przeciwną, a mianowicie, że w świetle prawa bułgarskiego sąd odsyłający rozpoznający wniosek na podstawie art. 270 kodeksu postępowania karnego miał właściwość do zbadania okoliczności, w jakich uzyskano dowody przeciwko oskarżonemu, to sąd ów musi wykonywać swoją jurysdykcję w sposób zgodny z art. 12 dyrektywy 2013/48, zapewniając w ten sposób prawo do obrony.
33. Z postanowienia odsyłającego nie wynika niestety jasno, jak kwestia ta prezentuje się w świetle prawa bułgarskiego. Wydaje się, że zauważono w nim, iż w postanowieniu Sofiyski gradski sad (sądu dla miasta Sofii) z dnia 7 września 2023 r. stwierdzono, że sąd odsyłający nie miał właściwości, by rozstrzygać, czy doszło do naruszenia prawa dostępu do adwokata. Co ciekawe, sąd odsyłający nie stawia takiej samej tezy w odniesieniu do postanowienia Sofiyski gradski sad (sądu dla miasta Sofii) z dnia 7 listopada 2023 r., w którym – jak się wydaje – rozstrzygnięto co do istoty wniosek o zmianę środka przymusu, co oznacza zatem dorozumiane przyjęcie, że sąd odsyłający był właściwy do wydania tego postanowienia.
34. W świetle powyższego proponuję, aby na pytania pierwsze, drugie i trzecie Trybunał odpowiedział w taki sposób, że art. 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48, odczytywany w świetle art. 47 Karty, nie wymaga, aby sąd krajowy rozpoznający wniosek o zmianę środka przymusu na etapie postępowania przygotowawczego miał właściwość do dokonania oceny, czy dowody uzyskano z naruszeniem prawa dostępu do adwokata, o ile sąd orzekający co do istoty oskarżenia jest w stanie ocenić istnienie takiego naruszenia i wyciągnąć wszystkie konsekwencje, jakie mogą z niego wynikać, w szczególności w odniesieniu do dopuszczalności i wartości dowodowej materiału uzyskanego w takich okolicznościach. Sprawując jurysdykcję w celu dokonania takiej oceny na etapie postępowania przygotowawczego, sąd krajowy musi przestrzegać art. 12 dyrektywy 2013/48.
2. W przedmiocie pytania czwartego
35. Pytanie czwarte sądu odsyłającego dotyczy tego, czy art. 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48 ma skutek bezpośredni.
36. Komisja uważa, że na to pytanie należy udzielić odpowiedzi przeczącej.
37. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem we wszystkich wypadkach, w których przepisy danej dyrektywy jawią się, z punktu widzenia ich treści, jako bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, jednostki mogą powoływać się na nie przed sądem krajowym przeciwko państwu, jeśli państwo to nie transponowało dyrektywy do prawa krajowego w wyznaczonym terminie lub jeśli dokonało jego niewłaściwej transpozycji(25). Wynika z tego, że powołanie się na przepis dyrektywy, który nie jest wystarczająco jasny, precyzyjny i bezwarunkowy, aby można było przyznać mu bezpośrednią skuteczność, nie może prowadzić jedynie na podstawie prawa Unii do wyłączenia stosowania przepisu prawa krajowego przez sąd państwa członkowskiego(26). Utrwalonym w orzecznictwie poglądem jest również to, że dyrektywa nie może sama z siebie nakładać obowiązków na jednostkę, wobec czego nie można powoływać się na nią wobec jednostki w postępowaniu przed sądem krajowym(27).
38. Artykuł 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48 stanowi, że w wyjątkowych okolicznościach i wyłącznie na etapie postępowania przygotowawczego państwa członkowskie mogą odstąpić tymczasowo od prawa dostępu do adwokata, jeżeli natychmiastowe działanie organów ścigania jest niezbędne, aby zapobiec narażeniu postępowania karnego na znaczący uszczerbek, w zakresie uzasadnionym szczególnymi okolicznościami sprawy.
39. Motyw 38 dyrektywy 2013/48 zobowiązuje państwa członkowskie do jasnego określenia we własnym prawie krajowym podstaw i kryteriów, zgodnie z którymi owe państwa mogą stosować takie tymczasowe odstępstwa i w sposób ograniczony z nich korzystać. W art. 8 dyrektywy 2013/48 określono ogólne warunki stosowania tymczasowych odstępstw, o których mowa w art. 3 ust. 6. Takie tymczasowe odstępstwa muszą być proporcjonalne i ściśle ograniczone w czasie. Można zezwolić na nie jedynie w drodze należycie uzasadnionej decyzji podjętej w trybie indywidualnym przez organ sądowy lub przez inny właściwy organ, pod warunkiem że decyzja ta może podlegać kontroli sądowej.
40. Wynika z tego, że państwa członkowskie nie mogą skorzystać z tymczasowego odstępstwa od prawa dostępu do adwokata ze szkodą dla jednostki, jeżeli nie przyjęły szczegółowych przepisów w celu skorzystania z możliwości przewidzianej w art. 3 ust. 6 dyrektywy 2013/48(28).
41. Proponuję zatem, aby na pytanie czwarte Trybunał odpowiedział w ten sposób, że art. 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48 nie ma skutku bezpośredniego.
42. Chociaż ocena tej kwestii należy do sądu odsyłającego, to pragnę zauważyć, że jest on zdania, iż art. 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48 nie został transponowany do prawa bułgarskiego. W tych okolicznościach sądy krajowe nie mogą powoływać się na art. 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48, aby ograniczyć prawa przyznane jednostkom w dyrektywie 2013/48. Pragnę dodać, że w każdym razie w aktach znajdujących się w posiadaniu Trybunału nic nie wskazuje na istnienie wyjątkowych okoliczności, które wymagałyby natychmiastowego działania ze strony organów policji.
3. W przedmiocie pytania piątego
43. W pytaniu piątym sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy art. 9 dyrektywy 2013/48 należy interpretować w ten sposób, że niepiśmienny podejrzany może zrzec się przysługującego mu prawa dostępu do adwokata, o ile przedstawiono mu jasne i wystarczające informacje o treści tego prawa i możliwych konsekwencjach zrzeczenia się go w sposób, który w świetle indywidualnej sytuacji podejrzanego jest on w stanie zrozumieć.
44. Komisja zauważa, że art. 9 dyrektywy 2013/48 przewiduje szereg gwarancji mających na celu zapewnienie, aby w wyniku zrzeczenia się prawa dostępu do adwokata podejrzany lub oskarżony nie złożyli mimowolnie obciążających ich wyjaśnień lub nie dostarczyli obciążających ich dowodów. Prawo dostępu do adwokata ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia poszanowania zasady równości broni, szczególnie w czasie zatrzymania podejrzanego lub oskarżonego, gdy ze względu na złożony charakter procedur postępowania karnego wymagają oni szczególnego traktowania. Niepiśmienność CH czyni go osobą wymagającą szczególnego traktowania w rozumieniu art. 13 dyrektywy 2013/48(29).
45. Bez uszczerbku dla prawa krajowego, które wymaga obecności lub pomocy prawnika, art. 9 ust. 1 dyrektywy 2013/48 przewiduje zrzeczenie się prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym. W tych okolicznościach państwa członkowskie muszą zapewnić, aby podejrzanemu lub oskarżonemu udzielono ustnie lub pisemnie jasnych i wystarczających informacji w prostym i zrozumiałym języku na temat treści danego prawa i możliwych konsekwencji zrzeczenia się go. Każde zrzeczenie się musi być dobrowolne i wyrażone jednoznaczne. W motywie 39 dyrektywy 2013/48 zauważono, że przy udzielaniu informacji na temat treści danego prawa i możliwych konsekwencji zrzeczenia się tego prawa należy uwzględnić konkretną sytuację danych podejrzanych i oskarżonych, w tym ich wiek oraz stan psychiczny i fizyczny. Niepiśmienność podejrzanego jest zatem istotną okolicznością, którą organy krajowe muszą brać pod uwagę przy przekazywaniu informacji wymaganych w świetle art. 9 ust. 1 dyrektywy 2013/48. Artykuł 13 tej dyrektywy w sposób dorozumiany potwierdza tę wykładnię, ponieważ wymaga uwzględnienia potrzeb osób wymagających szczególnego traktowania(30), nie uniemożliwiając im podjęcia decyzji o zrzeczeniu się prawa dostępu do adwokata(31).
46. Chociaż podejrzani i oskarżeni muszą mieć zapewnioną przez prawo krajowe konkretną i rzeczywistą możliwość skorzystania z pomocy adwokata, jednak nie wyklucza się, że w przypadku zrzeczenia się tej możliwości to do nich należy poniesienie ewentualnych konsekwencji takiego zrzeczenia się, o ile odbywa się ono zgodnie z przesłankami przewidzianymi w art. 9 dyrektywy 2013/48(32).
47. Z art. 9 ust. 1 dyrektywy 2013/48 wynika wymóg, aby dla skuteczności zrzeczenia się podejrzanemu lub oskarżonemu przedstawiono ewentualne konsekwencje takiego zrzeczenia się za pomocą jasnego i zrozumiałego języka. Wynika z tego, że w braku przedstawienia takich wyjaśnień zrzeczenie się nie może być wyrażone skutecznie. W niniejszej sprawie z postanowienia odsyłającego wynika, że chociaż sąd odsyłający uważa, iż CH nigdy nie został poinformowany o konsekwencjach zrzeczenia się przysługującego mu prawa dostępu do adwokata, to Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii) jest przeciwnego zdania. Rozstrzygnięcie tej najwyraźniej spornej kwestii faktycznej należy do sądów krajowych.
48. Artykuł 9 ust. 2 dyrektywy 2013/48 stanowi, że zrzeczenia się praw można dokonać pisemnie lub ustnie zgodnie z procedurami określonymi w prawie danego państwa członkowskiego. W samej dyrektywie 2013/48 nie przewidziano żadnych formalnych warunków dla dokonania zrzeczenia się prawa, pozostawiając tę kwestię do uregulowania w prawie krajowym. Istnienie naruszenia warunku formalnego, który zgodnie z prawem krajowym musi zostać spełniony, aby zrzeczenie się prawa było ważne, takiego jak wymóg, aby zrzeczenie się prawa potwierdził lub podpisał świadek, a także konsekwencje naruszenia takich wymogów stanowią kwestie prawa krajowego i podlegają ustaleniu przez sądy krajowe.
49. Proponuję zatem, aby na pytanie piąte Trybunał udzielił odpowiedzi, dokonując wykładni art. 9 dyrektywy 2013/48 w taki sposób, że niepiśmienni podejrzany lub oskarżony mogą zrzec się przysługującego im prawa dostępu do adwokata, o ile otrzymają jasne i wystarczające informacje o treści tego prawa i możliwych konsekwencjach zrzeczenia się go w sposób, który w świetle ich indywidualnej sytuacji są w stanie zrozumieć.
4. W przedmiocie pytania szóstego
50. W swoim pytaniu szóstym sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy art. 9 ust. 3 dyrektywy 2013/48 wymaga, aby państwa członkowskie informowały podejrzanego lub oskarżonego, którzy zrzekają się prawa dostępu do adwokata, że w każdej chwili mogą oni odwołać to zrzeczenie się do czasu przeprowadzenia przez właściwe organy jakichkolwiek czynności dochodzeniowych z ich udziałem.
51. Komisja sugeruje udzielenie odpowiedzi twierdzącej na to pytanie.
52. Artykuł 9 ust. 3 dyrektywy 2013/48 stanowi, że państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani lub oskarżeni mogli odwołać zrzeczenie się praw na każdym etapie postępowania karnego, a także zapewniają, aby zostali oni poinformowani o tej możliwości. Takie odwołanie staje się skuteczne z chwilą jego dokonania.
53. Wymóg, aby podejrzani lub oskarżeni byli informowani o możliwości późniejszego odwołania zrzeczenia się na dowolnym etapie postępowania karnego, można spełnić poprzez udzielenie im takiej informacji w chwili, gdy zrzekają się oni tego prawa. Takie podejście wydaje się sugerować, że gdy podejrzany lub oskarżony zrzekli się przysługującego im prawa, to do nich należy następnie podjęcie decyzji, czy korzystać z prawa do odwołania tego zrzeczenia.
54. Z art. 3 ust. 1 dyrektywy 2013/48 w związku z art. 2 ust. 1 tej dyrektywy wynika, że prawo dostępu do adwokata w postępowaniu karnym ma na celu zapewnienie podejrzanemu lub oskarżonemu możliwości praktycznego i skutecznego korzystania z przysługującego im prawa do obrony aż do zakończenia postępowania karnego. Jeżeli weźmie się pod uwagę dobrowolny charakter zrzeczenia się prawa na podstawie art. 9 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2013/48, a także konieczność ochrony szczególnych potrzeb osób podejrzanych lub oskarżonych wymagających szczególnego traktowania przy stosowaniu tej dyrektywy, czego wymaga jej art. 13, staje się jasne, że wykładnia art. 9 ust. 3 dyrektywy 2013/48 przedstawiona w pkt 53 niniejszej opinii jest sprzeczna z celem i systematyką jej przepisów. W takich okolicznościach należy opowiadać się za taką wykładnią art. 9 ust. 3 dyrektywy 2013/48, która nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia, aby podejrzani i oskarżeni, zwłaszcza wymagający szczególnego traktowania, do czasu zakończenia postępowania karnego byli regularnie informowani o przysługującym im prawie do odwołania zrzeczenia się praw, którego dokonali dobrowolnie.
55. Ponieważ udzielenie tych informacji jest konieczne, aby osobom oskarżonym lub podejrzanym o popełnienie przestępstw umożliwić praktyczne i skuteczne korzystanie z przysługującego im prawa do obrony, wymóg ten należy spełnić w sposób praktyczny, a nie formalny(33). Państwa członkowskie nie mogą ograniczać się do informowania podejrzanego lub oskarżonego o możliwości odwołania zrzeczenia się praw w chwili, gdy go dokonują, w szczególności gdy są to osoby wymagające szczególnego traktowania. Niekoniecznie oznacza to, że państwa członkowskie muszą przypominać podejrzanemu lub oskarżonemu o możliwości odwołania zrzeczenia się praw przed każdym etapem postępowania przygotowawczego prowadzonego w związku z zarzucanym przestępstwem, w którym dana osoba uczestniczy. Konieczność przypomnienia podejrzanemu lub oskarżonemu o tej możliwości zależy od charakteru i obiektywnego znaczenia planowanej czynności dochodzeniowej postrzeganej w świetle wszystkich istotnych okoliczności. Z tego względu sugeruję, aby dokonując wykładni art. 9 ust. 3 dyrektywy 2013/48, Trybunał przyjął następujące kryterium: w każdym momencie, gdy istnieją obiektywne powody, aby sądzić, że obrona podejrzanego lub oskarżonego, którzy zrzekli się prawa dostępu do adwokata, może być znacząco utrudniona w rezultacie takiego zrzeczenia się, państwa członkowskie muszą podjąć rozsądne działania w celu zapewnienia, aby ów podejrzany lub oskarżony zostali poinformowani o przysługującym im prawie do odwołania takiego zrzeczenia się.
56. Z tego względu proponuję, aby na pytanie szóste Trybunał odpowiedział, że art. 9 ust. 3 dyrektywy 2013/48 należy interpretować w ten sposób, iż jeżeli podejrzany lub oskarżony zrzekają się prawa dostępu do adwokata, to państwa członkowskie muszą podjąć rozsądne działania w celu zapewnienia, aby byli oni informowani o prawie do odwołania tego zrzeczenia się w każdym momencie, gdy istnieją obiektywne podstawy, by sądzić, że w konsekwencji tego zrzeczenia obrona podejrzanego lub oskarżonego może być znacząco utrudniona.
IV. Wnioski
57. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby w odpowiedzi na pytania prejudycjalne przedstawione przez Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii, Bułgaria) zawarte w postanowieniu odsyłającym z dnia 11 stycznia 2024 r. Trybunał orzekł, co następuje:
1) Pytania pierwsze, drugie i trzecie należy odrzucić jako niedopuszczalne.
2) Artykuł 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności nie ma skutku bezpośredniego.
3) Artykuł 9 dyrektywy 2013/48 należy interpretować w ten sposób, że niepiśmienni podejrzany lub oskarżony mogą zrzec się przysługującego im prawa dostępu do adwokata, o ile otrzymają jasne i wystarczające informacje na temat treści tego prawa i możliwych konsekwencji zrzeczenia się go w sposób, który w świetle ich sytuacji są w stanie zrozumieć.
4) Artykuł 9 ust. 3 dyrektywy 2013/48 należy interpretować w ten sposób, że jeżeli podejrzany lub oskarżony zrzekają się przysługującego im prawa dostępu do adwokata, to państwa członkowskie muszą podjąć rozsądne działania w celu zapewnienia, aby byli oni informowani o prawie do odwołania tego zrzeczenia się w każdym momencie, gdy istnieją obiektywne podstawy, by sądzić, że w konsekwencji tego zrzeczenia obrona podejrzanego lub oskarżonego może być znacząco utrudniona.