OPINIA RZECZNIK GENERALNEJ
TAMARY ĆAPETY
przedstawiona w dniu 3 lutego 2022 r.(1)
Sprawa C‑500/20
ÖBB‑Infrastruktur Aktiengesellschaft
przeciwko
Lokomotion Gesellschaft für Schienentraktion mbH
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Oberster Gerichtshof (sąd najwyższy, Austria)]
Odesłanie prejudycjalne – Umowy międzynarodowe – Transport kolejowy – Konwencja o międzynarodowym przewozie kolejami (COTIF) – Przepisy ujednolicone o umowie użytkowania infrastruktury w międzynarodowej komunikacji kolejowej (CUI) – Właściwość Trybunału – Koszty najmu lokomotyw zastępczych poniesione przez przewoźnika w następstwie uszkodzenia jego lokomotyw – Rozszerzenie przez strony umowy zakresu swojej odpowiedzialności w drodze odwołania się do prawa krajowego
I. Wprowadzenie
1. W lipcu 2015 r. na stacji Kufstein (Austria) doszło do wykolejenia ciągu lokomotyw składającego się z sześciu lokomotyw, co spowodowało uszkodzenie dwóch z nich. Na czas ich naprawy, który trwał, odpowiednio, sześć i osiem miesięcy, przewoźnik wziął w najem dwie lokomotywy zastępcze. Kwestie centralne w niniejszym postępowaniu stanowią podstawa i zakres odpowiedzialności za wynikłe stąd koszty najmu.
2. We wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożonym przez Oberster Gerichtshof (sąd najwyższy, Austria) zwrócono się o dokonanie wykładni części Konwencji o międzynarodowym przewozie kolejami (COTIF) z dnia 9 maja 1980 r., zmieniona protokołem wileńskim z dnia 3 czerwca 1999 r., która dotyczy odpowiedzialności zarządzającego infrastrukturą kolejową. Na wstępie sąd odsyłający zapytuje, czy Trybunał jest właściwy do dokonywania wykładni COTIF, która została zawarta tak przez Unię, jak i przez jej państwa członkowskie w dziedzinie transportu, w której Unia dzieli kompetencje z państwami członkowskimi. Nie jest to pierwsza sprawa, w której Trybunał ma rozstrzygnąć w przedmiocie swojej właściwości w odniesieniu do umów mieszanych(2). Z uwagi na złożoność problematyki dotyczącej działań zewnętrznych o charakterze mieszanym(3) najpewniej nie będzie ona również ostatnią.
3. Ponadto, na wypadek stwierdzenia tej właściwości, do Trybunału zwrócono się o dokonanie wykładni zakresu odpowiedzialności zarządzających infrastrukturą kolejową na podstawie Przepisów ujednoliconych o umowie użytkowania infrastruktury w międzynarodowej komunikacji kolejowej (zwanych dalej „przepisami ujednoliconymi CUI”)(4), a także ewentualnych odstępstw od tych przepisów. Trybunał nie miał jeszcze okazji dokonywać wykładni przepisów ujednoliconych CUI.
II. Ramy prawne
4. Wszystkie państwa członkowskie Unii, z wyjątkiem Republiki Cypryjskiej i Republiki Malty, są stronami COTIF, na mocy której utworzono Organizację Międzynarodowych Przewozów Kolejami (OTIF). Unia ratyfikowała COTIF ze skutkiem od dnia 1 lipca 2011 r.(5).
A. Przepisy ujednolicone CUI
5. Przepisy ujednolicone CUI(6) stosuje się do każdej umowy o użytkowanie infrastruktury kolejowej w celu prowadzenia przewozów międzynarodowych, takiej jak na przykład umowa zawarta między stronami w postępowaniu głównym.
6. Artykuł 4 przepisów ujednoliconych CUI, zatytułowany „Prawo obowiązujące”, ma następując brzmienie:
„Jeżeli niniejsze przepisy ujednolicone nie stanowią inaczej, jakiekolwiek postanowienie mogące bezpośrednio lub pośrednio uchylać ich stosowanie jest nieważne. Nieważność takiego postanowienia nie wpływa na ważność pozostałych postanowień umowy. Jednakże strony umowy mogą przyjąć na siebie większą odpowiedzialność i szersze zobowiązania od określonych w niniejszych przepisach ujednoliconych lub ustalić maksymalną kwotę odszkodowania za szkody materialne”.
7. Artykuł 8 przepisów ujednoliconych CUI, zatytułowany „Odpowiedzialność zarządzającego”, stanowi w §§ 1 i 4:
„§ 1 Zarządzający odpowiada za:
a) szkody cielesne (śmierć, zranienie lub każde inne naruszenie fizycznego lub umysłowego stanu zdrowia),
b) szkody materialne (zniszczenie lub uszkodzenie dóbr ruchomych lub nieruchomości),
c) szkody majątkowe wynikające z odszkodowań należnych od przewoźnika na podstawie przepisów ujednoliconych CIV i przepisów ujednoliconych CIM,
wyrządzone przewoźnikowi lub jego personelowi przez zarządzającego infrastrukturą w czasie jej użytkowania.
[…]
§ 4 Strony umowy mogą zawrzeć porozumienie określające, czy i w jakim zakresie zarządzający odpowiada za szkody wyrządzone przewoźnikowi z powodu opóźnień lub zakłóceń eksploatacyjnych”.
8. Artykuł 19 przepisów ujednoliconych CUI, zatytułowany „Roszczenia szczególne”, stanowi w § 1:
„We wszystkich wypadkach, w których mają zastosowanie niniejsze przepisy ujednolicone, można wystąpić przeciwko zarządzającemu lub przewoźnikowi z roszczeniem o odszkodowanie bez względu na tytuł, na jakim jest ono oparte, tylko na warunkach i w granicach przewidzianych w niniejszych przepisach ujednoliconych”.
B. Umowa o przystąpieniu
9. Umowa o przystąpieniu(7) określa w szczególności relacje między zobowiązaniami wynikającymi z prawa Unii a zobowiązaniami wynikającymi z COTIF i załączników do tej konwencji. Konkretniej jej art. 2 ma następujące brzmienie:
„Bez uszczerbku dla przedmiotu i celu konwencji zakładającego promowanie, usprawnienie i ułatwianie ruchu kolejowego oraz bez uszczerbku dla pełnego stosowania konwencji w stosunku do pozostałych stron konwencji w ich wzajemnych stosunkach strony konwencji będące państwami członkowskimi Unii stosują przepisy Unii, a zatem nie stosują zasad wynikających z tej konwencji, chyba że nie ma przepisów unijnych regulujących dany obszar”.
10. Ponadto metodę ustalania zakresu kompetencji Unii określono w art. 7 umowy o przystąpieniu, który stanowi:
„Zakres kompetencji Unii zostaje określony w zarysie w pisemnym oświadczeniu złożonym przez Unię w chwili zawarcia niniejszej umowy. Oświadczenie to może zostać w stosownych przypadkach zmienione w drodze powiadomienia OTIF przez Unię. Nie zastępuje ono ani w żaden sposób nie ogranicza obszarów, które mogą być objęte powiadomieniami dotyczącymi kompetencji Unii składanymi przed podjęciem decyzji przez OTIF w drodze formalnego głosowania lub w inny sposób”.
C. Decyzja 2013/103(8)
11. Motyw 2 decyzji 2013/103 przewiduje:
„W obszarach objętych Konwencją o międzynarodowym przewozie kolejami (COTIF) z dnia 9 maja 1980 r., zmienioną protokołem wileńskim z dnia 3 czerwca 1999 r. […], Unia posiada wyłączne kompetencje lub dzieli je ze swoimi państwami członkowskimi”.
12. Ponadto załącznik I do decyzji 2013/103 zawiera oświadczenie Unii Europejskiej dotyczące wykonywania kompetencji (zwane dalej „oświadczeniem”), o którym to oświadczeniu mowa w art. 7 umowy o przystąpieniu. Do oświadczenia dołączono dodatek zawierający wykaz aktów prawnych, za pomocą których Unia dotychczas wykonywała swoje kompetencje.
D. Prawo austriackie
13. Sąd odsyłający wskazuje, że § 1293 i nast. Allgemeines bürgerliches Gesetzbuch (austriackiego kodeksu cywilnego; zwanego dalej „ABGB”) ustanawiają reżim odpowiedzialności odszkodowawczej opartej na winie sprawcy. W stosunkach umownych dłużnik zobowiązany jest wykazać, że niewykonanie ciążących na nim zobowiązań umownych nie było przez niego zawinione (§ 1298 ABGB). Dłużnik odpowiada za winę osób, z których pomocą wykonuje zobowiązanie (§ 1313a ABGB). Przy założeniu, że stronie pozwanej można przypisać winę, dochodzone koszty najmu lokomotyw zastępczych podlegają zgodnie z prawem krajowym zwrotowi.
III. Okoliczności powstania sporu i pytania prejudycjalne
14. W grudniu 2014 r. spółka Lokomotion Gesellschaft für Schienentraktion mbH, będąca prywatnym przedsiębiorstwem kolejowym z siedzibą w Niemczech (zwana dalej „Lokomotion”), zawarła ze spółką ÖBB‑Infrastruktur Aktiengesellschaft, będącą austriackim przedsiębiorstwem infrastruktury kolejowej (zwaną dalej „ÖBB‑Infrastruktur”), umowę o odpłatne użytkowanie przez spółkę Lokomotion infrastruktury kolejowej w celu prowadzenia przewozów międzynarodowych.
15. Umowa ta odsyła do ogólnych warunków umów dotyczących umowy użytkowania infrastruktury spółki ÖBB‑Infrastruktur (zwanych dalej „OWU”).
16. Zgodnie z OWU kwestie odpowiedzialności są regulowane przez przepisy ABGB, Unternehmensgesetzbuch (austriackiego kodeksu spółek), Eisenbahn- und Kraftfahrzeughaftpflichtgesetz (austriackiej ustawy o odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem kolejowym i ruchem pojazdów silnikowych) oraz przepisy ujednolicone CUI, o ile nie są one sprzeczne z OWU.
17. W następstwie wykolejenia się w dniu 15 lipca 2015 r. sześciu lokomotyw spółki Lokomotion dwie z nich, które uległy uszkodzeniu, stały się niezdatne do eksploatacji przez okres naprawy. Spółka Lokomotion wzięła w najem dwie lokomotywy zastępcze i poniosła z tego tytułu koszty.
18. Spółka Lokomotion dochodzi od spółki ÖBB‑Infrastruktur kwoty 629 110 EUR (powiększonej o odsetki i koszty) tytułem zwrotu poniesionych wskutek wypadku kosztów najmu lokomotyw zastępczych. Jej zdaniem wypadek ten był spowodowany wadliwością infrastruktury kolejowej udostępnionej przez spółkę ÖBB‑Infrastruktur. Zdaniem spółki Lokomotion spółka ÖBB‑Infrastruktur uchybiła w sposób bezprawny i zawiniony ciążącym na niej na mocy prawa kolejowego obowiązkom w zakresie prawidłowego układania i utrzymania szyn, a także ich prawidłowej kontroli, konserwacji i naprawy. Koszty najmu lokomotyw zastępczych należy zatem uznać za szkody materialne, o których mowa w art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI.
19. Z kolei spółka ÖBB‑Infrastruktur utrzymuje, że przyczyną wypadku był wyciągnięty hak sprzęgający wykolejonej lokomotywy, który jeszcze przed wykolejeniem był nadmiernie wyeksploatowany, za co winę ponosi spółka Lokomotion. Spółka ÖBB‑Infrastruktur utrzymuje ponadto, że szkody mają charakter majątkowy, w związku z czym nie podlegają one naprawieniu na podstawie art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI.
20. Sąd pierwszej instancji wydał wyrok wstępny, którym oddalił żądanie pozwu wniesionego przez spółkę Lokomotion, i orzekł, że zastosowanie mają jedynie przepisy ujednolicone CUI, które wyłączają reguły odpowiedzialności ustanowione w ABGB. Następnie przychylił się on do twierdzenia spółki ÖBB‑Infrastruktur i uznał, że koszty najmu nie mogą być uznane za „szkody materialne” w rozumieniu art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI.
21. Sąd odwoławczy uchylił jednak wyrok wstępny sądu pierwszej instancji i zobowiązał go do ponownego rozpoznania sprawy po przeprowadzeniu postępowania uzupełniającego. Przedstawił on stanowisko, że art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI należy rozumieć szeroko oraz że obejmuje on swoim zakresem również „pochodną szkodę materialną”.
22. Spółka ÖBB‑Infrastruktur wniosła zażalenie od tego orzeczenia i zwróciła się do Oberster Gerichtshof (sądu najwyższego) o jego uchylenie.
23. W tych okolicznościach Oberster Gerichtshof (sąd najwyższy) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1. Czy Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest właściwy do dokonywania wykładni [przepisów ujednoliconych CUI]?
2. W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze:
Czy art. 8 § 1 lit. b) [przepisów ujednoliconych CUI] należy interpretować w ten sposób, że zakresem uregulowanej w nim odpowiedzialności zarządzającego za szkody materialne objęte są także koszty ponoszone przez przewoźnika na skutek tego, iż z uwagi na uszkodzenie własnych lokomotyw musi korzystać z wynajętych lokomotyw zastępczych?
3. W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze i przeczącej na pytanie drugie:
Czy art. 4 i art. 19 § 1 [przepisów ujednoliconych CUI] należy interpretować w ten sposób, że strony umowy mogą skutecznie rozszerzyć swoją odpowiedzialność w drodze ogólnego odwołanie się do prawa krajowego, zgodnie z którym zakres odpowiedzialności jest wprawdzie szerszy, ale przesłanką odpowiedzialności – odmiennie niż w przypadku odpowiedzialności na zasadzie ryzyka ponoszonej na podstawie [przepisów ujednoliconych CUI] – jest wina?”.
24. Uwagi na piśmie zostały przedstawione przez strony w postępowaniu głównym oraz przez Komisję Europejską.
IV. Analiza
A. W przedmiocie pytania pierwszego: czy Trybunał jest właściwy do dokonywania wykładni przepisów ujednoliconych CUI?
25. Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy Trybunał jest właściwy do dokonywania wykładni przepisów ujednoliconych CUI, które stanowią część COTIF, a więc umowy międzynarodowej zawartej jako umowa mieszana.
26. Umowy mieszane to umowy międzynarodowe zawierane jednocześnie przez Unię i przez wszystkie bądź przez niektóre z jej państw członkowskich(9). Nie są one wyraźnie przewidziane w traktatach i stanowią wytwór rzeczywistości polityczno-prawnej Unii. Umowy mieszane odzwierciedlają wyjątkowy i złożony charakter konstrukcji, jaką jest zintegrowana Europa(10).
27. Jeżeli umowa międzynarodowa reguluje zarówno dziedziny należące do sfery kompetencji powierzonych Unii, jak i dziedziny niewchodzące w jej zakres, to Unia nie dysponuje uprawnieniami konstytucyjnymi wymaganymi do zawarcia takiej umowy w całości. Państwa członkowskie muszą więc wówczas przystąpić do umowy jako strony obok Unii, tak aby umowa mogła zostać ważnie zawarta w odniesieniu do części należących do wyłącznej kompetencji państw członkowskich. W razie zaistnienia takiej sytuacji mówimy o „obligatoryjnym charakterze mieszanym”(11) wynikającym ze stosowania zasady przyznania(12), której podlegają uprawnienia Unii zarówno na forum wewnętrznym, jak i zewnętrznym(13).
28. Zdarzają się też jednak przypadki, w których zawarcie umowy mieszanej stanowi kwestię wyboru. W takich sytuacjach, gdy zakresem zasady przyznania objęte są wszystkie postanowienia umowy, mówimy o „fakultatywnym charakterze mieszanym”(14). Oznacza to, że Unia dysponuje niezbędnymi kompetencjami odnośnie do wszystkich postanowień umowy międzynarodowej, nawet jeżeli niektóre z tych kompetencji nie zostały jeszcze wykonane, a zatem są jedynie potencjalne. Fakultatywny charakter mieszany nie wynika więc, tak jak obligatoryjny charakter mieszany, z zastosowania zasady przyznania, lecz stanowi kwestię wykonywania kompetencji powierzonych.
29. Jeżeli w dziedzinach objętych umową Unia dzieli kompetencje ze swoimi państwami członkowskimi, to taka umowa może zostać zawarta – jak zostało to potwierdzone w orzecznictwie Trybunału – albo jako umowa mieszana, albo też samodzielnie przez Unię(15). Jak wyjaśnię to bardziej szczegółowo w części drugiej niniejszej opinii, oznacza to również, że Unia może wykonywać swoją kompetencję dzieloną nie tylko przez przyjęcie prawodawstwa wewnętrznego, lecz także przez zawarcie umowy międzynarodowej dotyczącej zagadnienia, które nie jest jeszcze regulowane prawodawstwem wewnętrznym.
30. Umowy o fakultatywnym charakterze mieszanym są zatem konsekwencją wyboru politycznego odnośnie do sposobu wykonania powierzonych kompetencji dzielonych.
31. Umowa rozpatrywana w niniejszej sprawie jest umową o fakultatywnym charakterze mieszanym w dziedzinie polityki transportowej, w której Unia dzieli kompetencje ze swoimi państwami członkowskimi(16). Żadna część tej umowy nie należy do obszaru wyłącznej kompetencji państw członkowskich, co zresztą nie jest kwestionowane w sporze. Innymi słowy – wszystkie zagadnienia objęte COTIF mogą być regulowane przez Unię. W istocie szereg kwestii w znacznym stopniu uregulowano na forum wewnętrznym jeszcze przed przystąpieniem Unii do COTIF(17).
32. Niemniej jednak przepisy ujednolicone CUI dotyczą obszaru, który – w chwili przystąpienia Unii do COTIF – należał do sfery potencjalnych kompetencji dzielonych(18). Oznacza to, że kompetencja do stanowienia prawa w tej dziedzinie została przyznana Unii, ale z takiej możliwości (jeszcze) nie skorzystano. Sąd odsyłający zmierza zatem do ustalenia – jeżeliby nieco bardziej precyzyjnie sformułować jego pytanie – czy Trybunał jest właściwy do dokonywania wykładni części umowy mieszanej dotyczących zagadnienia, które na mocy traktatów należy do sfery kompetencji przyznanych Unii, lecz w odniesieniu do którego Unia nie uchwaliła jeszcze przepisów wewnętrznych.
33. Na to pytanie nie udzielono jeszcze jednoznacznej odpowiedzi.
34. Problematyka właściwości Trybunału w odniesieniu do umów mieszanych była, z różnych powodów, rozważana w zaskakująco niewielu wyrokach(19). Jak dotąd w orzecznictwie Trybunału nie odniesiono się w sposób ogólny do kwestii uzasadnienia oraz granic właściwości Trybunału w przypadku umów mieszanych. Wręcz przeciwnie – wielu rzeczników generalnych(20) i przedstawicieli nauki prawa(21) zwraca uwagę na trudności wynikające z przyjmowanego przez Trybunał podejścia do zagadnienia właściwości, argumentując zasadniczo, że skutkuje ono niepewnością prawa, jeśli chodzi o mające zastosowanie kryterium.
35. Problem ten unaoczniają także zróżnicowane wypowiedzi uczestników niniejszego postępowania w odniesieniu do pytania pierwszego. Spółka Lokomotion neguje właściwość Trybunału i argumentuje, że przepisy ujednolicone CUI nie wchodzą w zakres traktatów, ponieważ nie stanowią aktu instytucji Unii, oraz że, w każdym razie, Trybunał nigdy nie dokonywał wykładni przepisów ujednoliconych CUI, a zatem jest w tym zakresie niewłaściwy. Z kolei spółka ÖBB‑Infrastruktur i Komisja są zdania, że Trybunał może dokonywać wykładni przepisów ujednoliconych CUI. Ci uczestnicy przedstawiają jednak odmienne argumenty i przytaczają różne orzecznictwo. Z jednej strony spółka ÖBB‑Infrastruktur powołuje się na wyrok COTIF I(22) i stwierdza, że Trybunał jest właściwy do dokonywania wykładni przepisów ujednoliconych CUI, ponieważ Unii przysługuje kompetencja w odniesieniu do COTIF. Z drugiej strony Komisja uważa, że samo to, iż Unia ma kompetencję, nie jest wystarczające, lecz skoro przepisy ujednolicone CUI dotyczą dziedziny, która jest w znacznym stopniu objęta przepisami Unii, Trybunał może stwierdzić swoją właściwość. W tym względzie Komisja opiera się przede wszystkim na wyroku Lesoochranárske zoskupenie(23).
36. Moim zdaniem przy udzielaniu odpowiedzi na pytanie dotyczące właściwości Trybunału należy wziąć pod uwagę stopień złożoności konstytucyjnego podziału kompetencji, który leży u podstaw umów mieszanych. W związku z tym rozstrzygnięcie kwestii, czy Trybunał jest właściwy w odniesieniu do konkretnego postanowienia umowy mieszanej, musi uwzględniać powody, dla których Unia stała się stroną takiej umowy. Uważam, że Trybunał jest właściwy jedynie w odniesieniu do tych postanowień umowy mieszanej, przy przyjmowaniu których Unia wykonała swoją kompetencję.
37. Niezależnie od faktu, że nie istnieją żadne jednoznaczne wyjaśnienia w tym względzie, jestem zdania, że dotychczasowe orzecznictwo można rozumieć w ten sposób, iż pozwala ono na przyjęcie wniosku, że Trybunał nie jest automatycznie właściwy w odniesieniu do wszystkich postanowień umowy mieszanej, lecz może dokonywać wykładni jedynie tych postanowień, w związku z którymi Unia wykonała swoją kompetencję. Zagadnienie to przeanalizuję w sekcji 1 niniejszej opinii.
38. Przyjęcie tego rodzaju podejścia nie tylko jest możliwe na gruncie dotychczasowego orzecznictwa, lecz stanowi także w mojej opinii jedyne dopuszczalne rozwiązanie w świetle konstytucyjnego podziału kompetencji przewidzianego w traktatach. W tym miejscu nasuwa się jednak pytanie, w jaki sposób Unia może wykonywać kompetencję na płaszczyźnie zewnętrznej i jaki skutek niesie za sobą wykonanie kompetencji dzielonej. Tymi kwestiami zajmę się w sekcji 2 niniejszej opinii.
39. Z kolei w sekcji 3 zastosuję ten tok rozumowania do okoliczności rozpatrywanej sprawy i stwierdzę, że Trybunał jest właściwy do dokonywania wykładni przepisów ujednoliconych CUI, ponieważ Unia, poprzez przystąpienie do COTIF, wykonała przysługującą jej kompetencję w odniesieniu do zawartych w tej konwencji norm, w tym norm dotyczących odpowiedzialności zarządzającego infrastrukturą kolejową.
1. Przegląd orzecznictwa dotyczącego właściwości Trybunału do dokonywania wykładni umów mieszanych
40. Kwestia uprawnień Trybunału do dokonywania wykładni umów międzynarodowych została po raz pierwszy wyjaśniona w ogłoszonym w 1974 r. wyroku Haegeman(24). Sprawa, w której go wydano, dotyczyła tego, czy Trybunał jest właściwy do dokonywania wykładni nie tylko umów mieszanych, lecz umów międzynarodowych rozumianych jako kategoria bardziej ogólna. Kwestia ta powstała ze względu na fakt, że w art. 177 traktatu EWG (obecnie art. 267 TFUE) nie wymieniono wyraźnie umów międzynarodowych jako aktów mogących stanowić przedmiot wykładni Trybunału. Trybunał uznał, że jest właściwy do dokonywania wykładni umowy o stowarzyszeniu między EWG a Grecją, ponieważ została ona zawarta przez Radę, a zatem stanowi integralną część prawa Unii(25). Jak jednak zauważył C.W.A. Timmermans, „włączenie umowy mieszanej do porządku prawnego Unii nie wiąże się z ustanowieniem […] nieograniczonej właściwości Trybunału w odniesieniu do całości tej umowy”(26).
41. Kwestia, czy Trybunał jest właściwy do dokonywania wykładni umów mieszanych ze względu na to, że stanowią one część prawa Unii, czy też raczej ze względu na to, że dane postanowienie, które należy zinterpretować, wchodzi w zakres kompetencji Unii, była po raz pierwszy rozpatrywana w wyroku Demirel(27). W postępowaniu zakończonym jego wydaniem rząd niemiecki i rząd Zjednoczonego Królestwa utrzymywały, że Trybunałowi nie przysługuje właściwość w odniesieniu do tych postanowień umowy mieszanej z Turcją, w związku z którymi państwa członkowskie wykonały swoje własne uprawnienia(28). Trybunał ustosunkował się do tych twierdzeń i wyjaśnił, że sporna kwestia nie wchodzi w zakres kompetencji wyłącznej państw członkowskich, a także odrzucił jako nieistotny argument, zgodnie z którym Unia nie wykonała jeszcze swojej kompetencji potencjalnej, choć nie wyjaśnił, dlaczego podjął taką decyzję(29).
42. Choć wyrok Demirel można by więc odczytywać tak, jak gdyby Trybunał stwierdził swoją właściwość w zakresie dokonywania wykładni wszystkich postanowień umowy mieszanej, z wyjątkiem tych postanowień, które należą do dziedziny należącej w dalszym ciągu do sfery kompetencji wyłącznej państw członkowskich, to jednak nie zajął on w sposób wyraźny ani nie uargumentował takiego stanowiska. Tego historycznego wyroku nie można zatem traktować jako ostatecznego rozstrzygnięcia ogólnej kwestii właściwości Trybunału do dokonywania wykładni umów mieszanych(30).
43. Późniejsze wyroki dotyczące właściwości Trybunału w zakresie dokonywania wykładni można moim zdaniem podzielić na dwie główne grupy. Do pierwszej z nich zaliczają się te wyroki, w których przyjęto koncepcję szerokiego zakresu właściwości Trybunału, wywodzoną z faktu, że umowy mieszane stanowią część porządku prawnego Unii i jako takie wymagają jednolitej wykładni. W tej grupie znajduje się szereg wyroków odnoszących się do Porozumienia w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (zwanego dalej „porozumieniem TRIPS”), takich jak wyroki Hermès(31) i Dior(32), wyrok Lesoochranárske zoskupenie(33), w którym analizowano konwencję z Aarhus, a także niedawny wyrok Republika Mołdawii(34), który dotyczył Traktatu karty energetycznej (zwanego dalej „TKE”). Druga grupa obejmuje orzeczenia, w których przyjęto bardziej powściągliwe podejście i poszukiwano – w celu stwierdzenia właściwości Trybunału – związku między postanowieniem, o którego wykładnię wniesiono, a wykonaniem kompetencji Unii. Można do niej zaliczyć wyrok Merck Genéricos – Produtos Farmacêuticos(35), który również dotyczył porozumienia TRIPS, a także szereg wyroków wydanych w postępowaniach w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, takich jak wyrok Komisja/Irlandia(36), w którym analizowano Konwencję berneńską o ochronie dzieł literackich i artystycznych, wyrok Etang de Berre(37), dotyczący Konwencji o ochronie Morza Śródziemnego przed zanieczyszczeniem, czy też wyrok MOX Plant(38), który dotyczył Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza.
44. W tych sprawach kwestia właściwości pojawiała się z różnych powodów, w związku z czym nie można ich należycie zrozumieć w oderwaniu od konkretnych okoliczności każdej z nich. Niemniej jednak można moim zdaniem przyjąć, że wszystkie wydane w nich wyroki prowadzą do wniosku, iż Trybunał wiąże swoją właściwość w odniesieniu do konkretnego postanowienia umowy mieszanej z wykonaniem kompetencji Unii.
45. Taka interpretacja nie narzuca się od razu, szczególnie w przypadku pierwszej grupy wyroków. Wyjaśnię zatem moje stanowisko na przykładzie wyroku Hermès(39). W tej sprawie Trybunał miał do czynienia z sytuacją, w której nie było jasne, czy krajowy środek tymczasowy dotyczący znaku towarowego zarejestrowanego w Beneluksie wchodzi w zakres stosowania art. 50 porozumienia TRIPS, który reguluje środki tymczasowe. Jedynym aktem prawa Unii w dziedzinie objętej odnośnym postanowieniem porozumienia TRIPS było rozporządzenie w sprawie wspólnotowych znaków towarowych(40). Spór nie dotyczył jednak wspólnotowego znaku towarowego, lecz znaku towarowego zarejestrowanego w Beneluksie. Trybunał uznał się jednak za właściwy, ponieważ art. 50 porozumienia TRIPS może mieć w równym stopniu zastosowanie do sytuacji objętych prawem krajowym, jak i prawem Unii. Jak wyjaśnił Trybunał, jego jednolita wykładnia leży niewątpliwie w interesie Unii(41).
46. Powołanie się przez Trybunał na „interes jednolitej wykładni” mogło skłaniać do przyjęcia wniosku, że ów interes stanowił zasadniczy powód, dla którego stwierdził on swoją właściwość do dokonywania wykładni art. 50 porozumienia TRIPS.
47. Niemniej jednak zarówno w tej sprawie, jak i w innych sprawach należących do pierwszej grupy, Trybunał musiał się ustosunkować do dwóch odmiennych kwestii dotyczących swej właściwości, które to kwestie należy od siebie odróżnić. Pierwsza z nich tyczy się tego, czy Trybunał jest, co do zasady, właściwy do dokonywania wykładni konkretnego postanowienia umowy mieszanej (w wyroku Hermès był to art. 50 porozumienia TRIPS). Z kolei druga kwestia wiąże się z tym, czy Trybunał może dokonywać wykładni odnośnych postanowień umowy mieszanej, jeżeli taka wykładnia ma zostać zastosowana w toczącym się przed sądem krajowym sporze pozostającym poza zakresem prawa Unii.
48. Co się tyczy pierwszego z tych zagadnień, Trybunał stwierdził swoją właściwość ze względu na wykonanie przez Unię uprawnień w odniesieniu do postanowienia umowy mieszanej, o którego wykładnię wniesiono. Wskutek przystąpienia do porozumienia TRIPS jego art. 50 stał się częścią prawa Unii w dziedzinie wspólnotowych znaków towarowych. W ten sposób przystąpienie Unii do porozumienia TRIPS spowodowało włączenie jego art. 50 do porządku prawnego Unii.
49. Trybunał powołał się na „interes jednolitej wykładni” wyłącznie po to, aby uzasadnić rozstrzygnięcie drugiej kwestii dotyczącej swojej właściwości. Było to konieczne, ponieważ przedmiotem sporu zawisłego przed sądem krajowym nie był wspólnotowy znak towarowy, lecz znak towarowy zarejestrowany w Beneluksie. W związku z tym w tej sprawie art. 50 porozumienia TRIPS miał być zastosowany jako element prawa krajowego, a nie prawa Unii. Trybunał, przywoławszy i zastosowawszy linię orzeczniczą z wyroków Dzodzi(42), Leur‑Bloem(43) i Giloy(44), uzasadnił swoją właściwość w zakresie dokonywania wykładni prawa Unii w sytuacjach wykraczających poza zakres jego stosowania koniecznością uniknięcia rozbieżnej wykładni prawa Unii, co mogłoby nastąpić, gdyby Trybunał nie wspomagał sądów krajowych w sytuacjach wewnętrznych. Przyjęcie takiego rozwiązania było jednak możliwe tylko dlatego, że art. 50 porozumienia TRIPS stał się w pierwszej kolejności częścią prawa Unii.
50. Podobny tok rozumowania przyjęto we wszystkich sprawach, które wymieniłam jako należące do pierwszej grupy. W każdej z tych spraw przesłanką uzasadniającą właściwość Trybunału do dokonywania wykładni, odpowiednio, art. 50 porozumienia TRIPS, art. 9 ust. 3 konwencji z Aarhus czy też postanowień TKE dotyczących bezpośrednich inwestycji zagranicznych, był dokonany przez Unię wybór polegający na włączeniu rzeczonych postanowień do porządku prawnego Unii w drodze przystąpienia do odpowiedniej umowy mieszanej.
51. Ta logika została jaśniej wyłożona w wyrokach należących do drugiej grupy, w których Trybunał bardziej bezpośrednio powiązał ze sobą treść umowy i wykonanie kompetencji Unii. Właściwość stwierdzano albo ze względu na fakt, że kwestia objęta umową mieszaną była uregulowana w istniejących normach prawa Unii, albo też – jeżeli tak nie było – dlatego, iż kwestię tę uznawano za należącą do dziedziny objętej w znacznym stopniu normami prawa Unii. Jeżeli jednak istnienie takiego związku nie zostało ustalone, Trybunał uznawał, że nie przysługuje mu właściwość w zakresie dokonywania wykładni, nawet jeżeli traktaty przewidywały potencjalną kompetencję dzieloną.
52. Taka właśnie sytuacja miała miejsce w postępowaniu, w którym zapadł wyrok Merck Genéricos – Produtos Farmacêuticos(45). Do Trybunału po raz kolejny zwrócono się o dokonanie wykładni porozumienia TRIPS, przy czym tym razem chodziło o jego art. 33, który dotyczy zakończenia okresu ochrony patentowej. Trybunał stwierdził, że jego właściwość jest uzależniona od tego, czy Unia wykonała swoją kompetencję w odnośnej dziedzinie objętej porozumieniem TRIPS. Stwierdziwszy, że patenty nie są regulowane prawem Unii (lub są przez nie regulowane jedynie incydentalnie), Trybunał uznał, iż kwestia, czy art. 33 porozumienia TRIPS jest bezpośrednio skuteczny, powinna zostać rozstrzygnięta przez sąd krajowy. Jak ujął to sam Trybunał, „należy dojść do wniosku, że skoro art. 33 porozumienia TRIPS wchodzi w zakres dziedziny, która na obecnym etapie rozwoju prawa wspólnotowego pozostaje głównie w zakresie kompetencji państw członkowskich, to ich uznaniu należy pozostawić przyznanie bezpośredniej skuteczności temu postanowieniu”(46).
53. Powyższe oznaczało – po przełożeniu tego stwierdzenia na język, jakim posługujemy się, gdy mówimy o właściwości – że Trybunał nie był właściwy do dokonywania wykładni art. 33 porozumienia TRIPS, ponieważ Unia nie wykonała jeszcze swojej kompetencji dzielonej w dziedzinie ochrony patentowej.
54. W szeregu wyroków wydanych nie w postępowaniach prejudycjalnych, lecz w toku postępowań w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, które wymieniono w pkt 43 niniejszej opinii, właściwość Trybunału również wiązano z wykonaniem kompetencji Unii. Problematyka właściwości została w nich ujęta w nieco inny sposób. W sprawach zakończonych ich wydaniem Trybunał musiał najpierw rozstrzygnąć, czy dane postanowienie umowy mieszanej, którego naruszenie podnoszono, stanowi część prawa Unii, czy też nie. Jedynie w tym pierwszym przypadku można było uznać, że państwo członkowskie „uchybiło jednemu ze zobowiązań, które na nim ciążą na mocy traktatów”. Wyroki te ustanawiają najwyraźniej zupełnie nowe kryterium: właściwość stwierdza się wówczas, gdy przedmiotowa dziedzina jest już w znacznym stopniu objęta uregulowaniami Unii(47).
55. Dokonanie ustalenia, że dana dziedzina polityki jest już w znacznym stopniu objęta prawem Unii, należy traktować jako wskazówkę pozwalającą Trybunałowi uznać, iż przez przystąpienie do umowy mieszanej Unia postanowiła również wykonać swoją kompetencję dzieloną dotyczącą konkretnego zagadnienia, które nie jest ujęte w jej prawodawstwie wewnętrznym. Wykonanie kompetencji nastąpiło zatem w drodze zawarcia danej umowy mieszanej(48). Właśnie ta okoliczność umożliwiła Trybunałowi uznanie swojej właściwości.
56. Jeżeliby odczytywać obie te linie orzecznicze w zaproponowany sposób, to da się stwierdzić, że właściwość Trybunału w zakresie dokonywania wykładni postanowienia umowy mieszanej, w odniesieniu do którego Unia nie wykonała jeszcze swoich kompetencji na płaszczyźnie wewnętrznej, zależy od ustalenia, czy Unia wykonała swoją kompetencję w odniesieniu do tej konkretnej kwestii w drodze zawarcia umowy mieszanej.
57. W dalszej części niniejszej opinii wyjaśnię, dlaczego należy przyjąć właśnie ten wniosek i dlaczego jest to jedyny możliwy wniosek, jaki można wysnuć na gruncie aktualnego porządku konstytucyjnego Unii.
2. Niezbędny związek między postanowieniem, o którego wykładnię wniesiono, a wykonaniem kompetencji Unii
58. Wykonywanie kompetencji, które Unia dzieli ze swoimi państwami członkowskimi, jest uregulowane w traktatach. Decyzja konstytucyjna odnosząca się do sposobu zorganizowania kompetencji stanowi zarówno uzasadnienie właściwości Trybunału do dokonywania wykładni umów mieszanych, jak i wyznacza zakres tej właściwości.
a) W przedmiocie tego, jak postanowienia traktatu FUE dotyczące wykonywania kompetencji uzasadniają właściwość Trybunału
59. Wykonywanie kompetencji Unii może następować na płaszczyźnie wewnętrznej, w drodze przyjmowania prawodawstwa wewnętrznego, lub na płaszczyźnie zewnętrznej, przez sam fakt przystąpienia do umowy międzynarodowej regulującej dziedziny należące do sfery kompetencji dzielonych. Możliwość zawarcia umowy mieszanej w dziedzinie objętej kompetencją dzieloną nie zależy od tego, czy taka kompetencja została już wykonana na płaszczyźnie wewnętrznej. Może ona zostać wykonana po raz pierwszy w drodze zawarcia umowy międzynarodowej.
60. Rzecznicy generalni postulowali już w przeszłości zajęcie takiego stanowiska. W opinii w sprawie Mox Plant rzecznik generalny M. Poiares Maduro uznał, że „samo zawarcie umowy międzynarodowej może stanowić formę wykonywania przez Wspólnotę kompetencji o charakterze niewyłącznym, niezależnie od wcześniejszego uchwalenia wewnętrznego prawodawstwa wspólnotowego”(49).
61. Dwa wydane niedawno wyroki Trybunału, mianowicie wyrok COTIF I(50) i MPA Antarktyka(51), potwierdzają, że kompetencja dzielona może zostać wykonana po raz pierwszy w drodze zawarcia umowy międzynarodowej(52). W wyroku COTIF I Trybunał rozwiał wątpliwości, jakie wzbudziło twierdzenie zawarte w opinii 2/15(53), i potwierdził, że Unia może zawsze postanowić(54), iż sama zawrze umowę międzynarodową w dziedzinie objętej kompetencją dzieloną(55). Oznacza to, że Unia może wykonać swoją kompetencję dzieloną po raz pierwszy w drodze podpisania umowy międzynarodowej.
62. W związku z tym zawsze, gdy można stwierdzić, że przez przystąpienie do umowy międzynarodowej Unia postanowiła wykonać (do owej chwili jedynie potencjalne) kompetencje dzielone, odpowiednie postanowienia tej umowy stają się, od momentu jej zawarcia, wykonywaną kompetencją Unii, a tym samym częścią prawa Unii.
63. Wydaje się, że pewne niejasności wynikają z pomieszania kwestii wykonywania kompetencji dzielonych na płaszczyźnie zewnętrznej (w drodze zawarcia umowy międzynarodowej) oraz kwestii, czy kompetencje zewnętrzne są wyłączne. Wynika to ze sposobu ujęcia doktryny AETR(56) w obecnie obowiązującym art. 3 ust. 2 TFUE. Artykuł ten stanowi, że Unia ma „wyłączną” kompetencję do zawierania umów międzynarodowych, jeżeli taka umowa może wpływać na te kompetencje, które zostały już wykonane w drodze przyjęcia wspólnych zasad, lub też zmieniać takie kompetencje.
64. W odniesieniu do sytuacji wewnętrznych, inaczej niż ma to miejsce w dziedzinie stosunków zewnętrznych Unii, w traktacie FUE jest mowa o kompetencjach wyłącznych lub dzielonych. Kompetencje wyłączne uniemożliwiają państwom członkowskim działanie, lecz podobnie kompetencje dzielone – gdy zostaną już wykonane przez Unię – także uniemożliwiają państwom członkowskim działanie. Na płaszczyźnie wewnętrznej nie mówi się jednak wówczas o kompetencjach wyłącznych, lecz o wyczerpaniu (choć sam traktat FUE nie używa tego określenia). Mechanizm wyczerpania przewidziano w art. 2 ust. 2 TFUE.
65. Niemożność zawierania przez państwa członkowskie umów międzynarodowych, jeżeli wpływałoby to na wspólne zasady, również stanowi skutek wyczerpania. W systematyce traktatów o tego rodzaju wyczerpaniu jest jednak mowa w postanowieniu dotyczącym kompetencji wyłącznych (art. 3 ust. 2 TFUE). Może to być powód, dla którego wykonywanie kompetencji w stosunkach zewnętrznych jest często postrzegane i uzasadniane odmiennie niż wykonywanie kompetencji w stosunkach wewnętrznych.
66. Ponadto art. 3 ust. 2 TFUE odnosi się do wyczerpania w sytuacji, w której kompetencja dzielona jest najpierw wykonywana na płaszczyźnie wewnętrznej. Określa on, że to Unia, a nie państwa członkowskie, ma zawrzeć umowę dotyczącą dziedziny, w której doszło do wyczerpania kompetencji państw członkowskich. Artykuł 3 ust. 2 TFUE nie rozstrzyga jednak tego, co dzieje się, gdy kompetencja dzielona jest po raz pierwszy wykonywana na płaszczyźnie zewnętrznej.
67. Gdy posłużymy się bardziej odpowiednim terminem, jakim jest wyczerpanie(57), sytuacja stanie się jasna. Zgodnie z art. 2 ust. 2 TFUE w dziedzinie kompetencji dzielonych państwa członkowskie mogą wykonywać swoje kompetencje w zakresie, w jakim Unia nie wykonała swojej kompetencji. Ujmując całą rzecz odwrotnie: państwa członkowskie nie mogą wykonywać swojej kompetencji (są one pozbawione możliwości jej wykonania), jeżeli Unia wykonała taką kompetencję w danej kwestii. W związku z tym jeżeli Unia wykonała kompetencję dzieloną na płaszczyźnie wewnętrznej, to państwa członkowskie nie mogą podejmować działań wpływających na wspólne zasady, czy to przez przyjęcie przepisów wewnętrznych, czy to przez zawarcie umowy międzynarodowej. To właśnie z tego powodu w art. 3 ust. 2 TFUE wyrażono doktrynę AETR.
68. Niezależnie od tego, czy Unia wykonuje kompetencję dzieloną w drodze zawarcia umowy międzynarodowej, czy też w drodze przyjęcia przepisów należących do jej porządku prawnego, skutek powinien być taki sam: państwa członkowskie nie mogą jednostronnie zmieniać danej normy. W tym względzie nie ma zatem znaczenia, czy Unia wykonała swoją kompetencję na płaszczyźnie wewnętrznej, czy też zewnętrznej. Powód, dla którego państwa członkowskie nie mogą jednostronnie zmieniać postanowień umowy międzynarodowej w obrębie swoich wewnętrznych porządków prawnych, jest taki sam jak powód, dla którego nie mogą one jednostronnie zmieniać środków przyjętych w ramach porządku prawnego Unii – chodzi o zapewnienie spójnego i jednolitego stosowania prawa Unii.
69. Powołanie się na koncepcję wyczerpania pozwala usunąć inny problem, który często pojawia się w kontekście stosunków zewnętrznych Unii i który przejawia się w tym, że kwestia dorozumianej kompetencji zewnętrznej Unii jest mylona z kwestią wyłączności jej kompetencji zewnętrznej(58). Unia ma mianowicie dorozumianą kompetencję zewnętrzną we wszystkich dziedzinach, w których ma kompetencję wewnętrzną (wyłączną lub dzieloną). Wykonanie kompetencji przewidzianej na płaszczyźnie wewnętrznej jako kompetencja dzielona wyklucza możliwość wykonania tej kompetencji, czy to na płaszczyźnie wewnętrznej, czy też zewnętrznej, przez państwa członkowskie(59).
70. Z powyższego wynika ponadto, że poszukiwanie istniejących zasad wewnętrznych Unii lub dokonywanie oceny, czy dana dziedzina jest już w znacznym stopniu objęta zasadami Unii, służy określeniu, czy próby uregulowania konkretnej kwestii przez państwa członkowskie nie są już bezskuteczne ze względu na wyczerpanie kompetencji. Uzasadnia to również właściwość Trybunału w zakresie dokonywania wykładni.
71. Na wspólne zasady wpływ może mieć nie tylko przyjęcie sprzecznych z nimi przepisów lub zmian w przepisach, lecz także ich interpretacja. Autonomiczna wykładnia wspólnych zasad przez organy państw członkowskich może na nie wpływać lub też je zmieniać. W ramach porządku prawnego Unii to Trybunał jest ostatecznie właściwy do dokonywania wykładni tych postanowień umowy międzynarodowej, które stały się wspólnymi zasadami ze względu na to, że Unia wykonała swoją kompetencję dzieloną w drodze przystąpienia do umowy międzynarodowej.
72. Stwierdzenie, że Trybunał jest właściwy w zakresie dokonywania wykładni postanowień umowy międzynarodowej, przez którą Unia wykonała swoją kompetencję dzieloną, jest zatem równoznaczne ze stwierdzeniem, iż Trybunał jest właściwy w zakresie dokonywania wykładni rozporządzeń lub dyrektyw przyjętych przez instytucje Unii. Odpowiednie części takiej umowy międzynarodowej mają, z punktu widzenia porządku prawnego Unii, taki sam charakter jak wewnętrzne prawo wtórne. Właściwość Trybunału wynika z tego w sposób naturalny.
b) W przedmiocie tego, jak postanowienia traktatu FUE dotyczące wykonywania kompetencji wyznaczają zakres właściwości Trybunału
73. Przyznanie, że Unia jest uprawniona do wykonania swojej kompetencji dzielonej po raz pierwszy na szczeblu międzynarodowym, jest kontrowersyjne z konstytucyjnego punktu widzenia, ponieważ wybór ten wpływa na możliwość przyjmowania przez państwa członkowskie regulacji w przedmiotowej dziedzinie. Jest tak ze względu na fakt, że większość kompetencji dzielonych, o których mowa w traktatach, podlega wyczerpaniu: gdy Unia ureguluje daną kwestię, to państwa członkowskie nie mogą regulować jej samodzielnie tak długo, jak długo w mocy pozostaje uregulowanie Unii.
74. Kuszące byłoby uproszczenie zagadnienia właściwości Trybunału przez rozszerzenie jej na wszystkie postanowienia umowy mieszanej po prostu dlatego, że taka umowa stała się częścią prawa Unii oraz że taki zabieg przyczynia się do większej jednolitości wykładni prawa Unii(60). Jak słusznie zauważył jednak rzecznik generalny G. Cosmas(61), ten interes Unii nie może uzasadniać zniesienia istniejącego podziału kompetencji między Unię i jej państwa członkowskie. Podział ten został uzgodniony w traktatach, które stanowią kartę konstytucyjną określającą system prawny i polityczny Unii. W związku z tym nawet jeśli powiązanie wykonania kompetencji Unii z właściwością Trybunału czyni z tej ostatniej „zakładnika swojej złożoności”(62), to sam ten mankament nie może usprawiedliwiać ignorowania dokonanych wyborów konstytucyjnych, za sprawą których wyznaczono zakresy uprawnień Unii oraz jej państw członkowskich.
75. To właśnie z tego powodu Trybunał może uznać swoją właściwość jedynie w odniesieniu do tych postanowień umowy mieszanej, przez które Unia wykonała swoją kompetencję regulacyjną. W aktach prawa wewnętrznego przyjmowanych w dziedzinach kompetencji dzielonych jest zawsze jasne, że Unia zamierzała uregulować całą materię objętą tymi aktami. Z kolei w umowach mieszanych nie jest to wcale oczywiste, lecz musi zostać potwierdzone w toku badania każdej konkretnej umowy w jej indywidualnym kontekście.
76. Decyzja o tym, czy Unia wykona kompetencję dzieloną, co uniemożliwi działanie państwom członkowskim, stanowi wybór polityczny(63). Wybór ten podlega jednak zasadom konstytucyjnym Unii. Po pierwsze, Unia może podejmować działania jedynie z myślą o osiągnięciu celów polityk Unii(64). Po drugie, może ona wykonać kompetencję dzieloną tylko wówczas, gdy przestrzegane są zasady pomocniczości i proporcjonalności. Zasady te regulują wykonywanie kompetencji Unii zarówno na płaszczyźnie wewnętrznej, jak i zewnętrznej(65).
77. Zasada pomocniczości służy ochronie procesów podejmowania decyzji na szczeblu państw członkowskich. Nabiera ona szczególnego znaczenia wówczas, gdy weźmie się pod uwagę fakt, że kompetencje dzielone, po tym, jak zostają wykonane na szczeblu Unii, wykluczają możliwość podjęcia działań przez państwa członkowskie. Gdy Unia wykonuje swoją kompetencję na płaszczyźnie zewnętrznej, poszanowanie zasady pomocniczości nie jest zapewnione w drodze tych samych procedur co w przypadku wewnętrznego procesu decyzyjnego(66). Zasada ta musi jednak być przestrzegana. W związku z tym na jej naruszenie można się powołać w celu podważenia zgodności umowy międzynarodowej z traktatami w trybie ex ante, w ramach procedury z art. 218 ust. 11 TFUE, lub w trybie ex post, w toku postępowania w przedmiocie stwierdzenia nieważności lub postępowania w sprawie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w kwestii ważności.
78. Rzecznik generalny G. Cosmas zwrócił uwagę na jeszcze jeden aspekt konstytucyjny, którego nie należy pomijać przy ustalaniu właściwości Trybunału w odniesieniu do umów mieszanych. Dotyczy on rozgraniczenia kompetencji w wymiarze horyzontalnym, a więc między Trybunałem a innymi instytucjami Unii. Rzecznik generalny G. Cosmas wskazał, że o ile rola prawotwórcza jest nieodłącznym elementem ogólnej roli pełnionej przez Trybunał, o tyle nie oznacza to, że Trybunałowi ma przysługiwać inicjatywa ustawodawcza(67). Decyzja o zharmonizowaniu ustawodawstw krajowych w określonej dziedzinie (w niniejszej sprawie dotyczy ona odpowiedzialności zarządzającego infrastrukturą kolejową) należy do instytucji politycznych Unii i jest podejmowana z wykorzystaniem procedur decyzyjnych przewidzianych w traktatach. Gdyby Trybunał miał z automatu stwierdzać, że wszystkie postanowienia umowy mieszanej stanowią rezultat wykonania kompetencji Unii (a to właśnie wynikałoby z automatycznego uznania właściwości Trybunału), to faktycznie zastępowałby on właściwe instytucje polityczne Unii w ocenie kwestii, czy harmonizacja w danej dziedzinie jest konieczna, czy też nie.
79. W wyroku COTIF I Republika Federalna Niemiec podnosiła, że wykonywanie kompetencji dzielonej na płaszczyźnie zewnętrznej bez uprzedniego jej wykonania na płaszczyźnie wewnętrznej stwarza ryzyko wykluczenia Parlamentu Europejskiego i obejścia zwykłej procedury ustawodawczej(68). W świetle porządku konstytucyjnego Unii argument ten nie jest pozbawiony sensu.
80. Niemniej jednak procedura przewidziana w art. 218 TFUE pozwala zapewnić, że instytucjom Unii przysługują, w sytuacji wykonywania kompetencji w stosunkach zewnętrznych, uprawnienia podobne do tych, z których korzystają one w ramach wewnętrznych procedur ustawodawczych. Zostało to już uznane w orzecznictwie Trybunału. Trybunał potwierdził, że art. 218 ust. 6 lit. a) ppkt (v) TFUE(69) ustanawia procedurę mającą zastosowanie w przypadku umów dotyczących dziedzin, do których stosuje się zwykłą procedurę ustawodawczą(70). Stwierdził on, że te dwie procedury zapewniają podobną równowagę instytucjonalną(71). W obu przypadkach Komisji przysługuje prawo inicjatywy, Rada podejmuje decyzję większością kwalifikowaną i wymagana jest zgoda Parlamentu Europejskiego.
81. Zważywszy na konstytucyjną doniosłość powiązania właściwości Trybunału do dokonywania wykładni umowy mieszanej z wykonaniem przysługujących Unii uprawnień w drodze przyjęcia takiej umowy, jedyny możliwy wniosek jest taki, że przed wydaniem rozstrzygnięcia w przedmiocie właściwości Trybunału w zakresie dokonywania wykładni konieczne jest przeanalizowanie powodów, dla których umowa została zawarta jako umowa mieszana, jak również okoliczności towarzyszących jej zawarciu. Oznacza to oczywiście, że Trybunał jest właściwy do dokonywania wykładni całości umowy w celu ustalenia, które z jej postanowień są normami prawa Unii. Istnienie tego rodzaju właściwości w zakresie dokonywania wykładni zostało już zresztą potwierdzone przez Trybunał(72).
82. Zadanie ustalenia, które z postanowień umowy mieszanej są tymi, w odniesieniu do których Unia wykonała swoją kompetencję dzieloną, jest zadaniem złożonym, które może być wykonywane jedynie z uwzględnieniem indywidualnych okoliczności każdego przypadku. Czy można cokolwiek wywnioskować z samego faktu, że dana umowa została zawarta jako umowa mieszana? Być może da się twierdzić, że państwa członkowskie przystąpiły do takiej umowy, ponieważ postanowiono, iż jedynie niektóre z kompetencji dzielonych są wykonywane przez Unię, podczas gdy inne pozostają w zakresie odpowiedzialności regulacyjnej państw członkowskich.
83. Jaki mógłby być inny powód, dla którego państwa członkowskie przystępowałyby do umowy? Moim zdaniem państwa członkowskie mogą – przystępując jako strony do umowy międzynarodowej obok Unii, nawet gdy taka umowa skutkuje wyczerpaniem możliwości podejmowania przez nie działań jednostronnych we wszystkich objętych nią obszarach – kierować się jeszcze innymi względami. Państwa te mogą na przykład chcieć zachować kontrolę nad negocjacjami takiej umowy, nawet jeżeli utraciłyby ją po jej zawarciu. Mogą one także po prostu pragnąć pozostać widoczne na arenie międzynarodowej. Wreszcie ich udział może być podyktowany normami prawa międzynarodowego (a nie prawa Unii). Nie wydaje mi się zatem, aby z samego faktu zawarcia umowy jako umowy mieszanej można było wyciągnąć jakieś daleko idące wnioski.
84. Umowy mieszane, które Unia zawiera jako strona, mogą być bardzo różnorodne(73). Mogą to być umowy dwustronne albo wielostronne, jak również umowy wynegocjowane jako nowe albo umowy, które obowiązywały, jeszcze zanim Unia nabyła kompetencję do tego, aby stać się ich stroną. Różne mogą być okoliczności towarzyszące zawarciu każdej konkretnej umowy. Udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy Unia wykonała swoją kompetencję dzieloną, jest szczególnie trudne w przypadku umów wielostronnych, których stronami państwa członkowskie były jeszcze zanim przystąpiła do nich Unia. Uważam więc, że kwestii, czy Trybunał jest właściwy do dokonywania wykładni umowy mieszanej, nie da się z góry rozstrzygnąć na podstawie jakiejś ogólnej zasady mającej zastosowanie do każdej umowy.
85. Trybunał musi ocenić okoliczności towarzyszące przystąpieniu Unii do danej umowy, aby stwierdzić, czy Unia wykonała swoją kompetencję dzieloną w odniesieniu do konkretnego postanowienia takiej umowy. Jeżeli tak było, to Trybunał stał się właściwy do dokonywania wykładni takiego postanowienia umowy mieszanej w celu jego stosowania w porządku prawnym Unii.
86. Można sobie wyobrazić, że Trybunał nie będzie w stanie sformułować wniosku – na podstawie dokumentów przygotowawczych, przebiegu procedury zmierzającej do zawarcia umowy mieszanej, jej brzmienia lub też innych istotnych okoliczności – iż Unia zamierzała wykonać niektóre ze swoich kompetencji dzielonych w drodze przystąpienia do danej umowy. Sądzę, że w takim wypadku powinien on stwierdzić – z myślą o zapewnieniu poszanowania konstytucyjnego systemu organizacji kompetencji – iż uprawnienia pozostały przy państwach członkowskich. W takim wypadku Trybunał musiałby uznać się za niewłaściwy. W niniejszej sprawie jest jednak inaczej.
3. W przedmiocie właściwości Trybunału do dokonywania wykładni przepisów ujednoliconych CUI
87. COTIF, której częścią są przepisy ujednolicone CUI, stanowi – jak wyjaśniono na początku niniejszej opinii – mieszaną umowę międzynarodową w dziedzinie transportu, w odniesieniu do której traktaty przewidują, że Unia dzieli swoją kompetencję z państwami członkowskimi. Wszystkie kwestie objęte COTIF wchodziły – w chwili przystąpienia do niej Unii – w zakres czy to wyłącznej, czy też dzielonej kompetencji Unii. Nie dotyczy ona zatem obszarów, w których kompetencja wyłączna przysługuje państwom członkowskim.
88. Gdy Unia przystąpiła w 2011 r. jako strona do COTIF, stronami tej konwencji było już 25 jej państw członkowskich. Nie ulega wątpliwości, że Unia przejęła odpowiedzialność za te części COTIF, w odniesieniu do których dysponowała wyłączną kompetencją zewnętrzną ze względu na istnienie prawodawstwa wewnętrznego (w drodze wyczerpania)(74). Stosowny wykaz aktów prawnych Unii został dołączony do oświadczenia(75).
89. Oświadczenie to nie może być jednak rozumiane jako wyczerpujący wykaz dziedzin, w których Unia wykonała swoją kompetencję w chwili przystąpienia do COTIF, ponieważ wykonywanie przez Unię kompetencji wewnętrznych podlega ciągłym zmianom(76). Dlatego też nie sprzeciwia się ono wykładni, zgodnie z którą Unia wykonała swoje kompetencje dzielone (po raz pierwszy) przez sam fakt przystąpienia do COTIF.
90. Przepisy ujednolicone CUI, będące częścią COTIF, dotyczą dziedziny polityki transportowej Unii, która jeszcze nie była (lub była jedynie w marginalnym stopniu(77)) uregulowana na forum wewnętrznym. Przepisy ujednolicone CUI odnoszą się do umów użytkowania infrastruktury kolejowej oraz odpowiedzialności operatora lub zarządzającego siecią kolejową za szkody, jakie mogą powstać w trakcie takiego użytkowania.
91. Czy Unia, poprzez przystąpienie do przepisów ujednoliconych CUI, które stanowią część COTIF, wykonała swoją kompetencję dzieloną w dziedzinie transportu i uniemożliwiła państwom członkowskim uregulowanie umów użytkowania infrastruktury kolejowej oraz pokrewnej kwestii odpowiedzialności odszkodowawczej w odniesieniu do umów wewnątrzunijnych? Udzielenie odpowiedzi twierdzącej na to pytanie będzie oznaczało, że Trybunał jest właściwy w zakresie dokonywania wykładni odpowiednich postanowień przepisów ujednoliconych CUI.
92. Przepisy ujednolicone CUI, z racji tego, że harmonizują zawieranie umów użytkowania infrastruktury kolejowej oraz odpowiedzialność stron w transgranicznym transporcie wewnątrz Unii, można uważać za przyczyniające się do realizacji celów Unii związanych z polityką transportową.
93. Zharmonizowane uregulowanie kwestii odpowiedzialności niweluje rozbieżności w dziedzinie transgranicznych przewozów kolejowych, a tym samym przyczynia się do usunięcia przeszkód w prawidłowym funkcjonowaniu transgranicznego transportu, którego to celu nie dałoby się łatwo osiągnąć, gdyby miał on być urzeczywistniany przez rozbieżne przepisy państw członkowskich. Działanie na szczeblu Unii może być zatem uzasadnione jako objęte jednym z celów polityki transportowej oraz zgodne z zasadą pomocniczości.
94. Artykuł 2 umowy o przystąpieniu ma następujące brzmienie: „Bez uszczerbku dla przedmiotu i celu konwencji zakładającego promowanie, usprawnienie i ułatwianie ruchu kolejowego oraz bez uszczerbku dla pełnego stosowania konwencji w stosunku do pozostałych stron konwencji w ich wzajemnych stosunkach strony konwencji będące państwami członkowskimi Unii stosują przepisy Unii, a zatem nie stosują zasad wynikających z tej konwencji, chyba że nie ma przepisów unijnych regulujących dany obszar”(78).
95. Artykuł 2 umowy o przystąpieniu traktuję jako wyraz woli Unii, by uregulować odpowiedzialność w zakresie wykonywania umów o użytkowanie sieci kolejowych w transgranicznym transporcie wewnątrz Unii w drodze stosowania do tego rodzaju stosunków przepisów ujednoliconych CUI. Innymi słowy – Unia postanowiła uregulować odpowiedzialność zarządzającego siecią w ten sposób, że zdecydowała o stosowaniu przepisów ujednoliconych CUI również w sytuacjach wewnątrzunijnych.
96. Ponadto w załączniku II do decyzji 2013/103(79) tak wyjaśniono znaczenie podkreślonego fragmentu: „Termin »regulujących dany obszar« należy rozumieć jako mający zastosowanie do szczególnego przypadku, który regulowany jest postanowieniem konwencji, w tym również jej załącznikami, a nie jest regulowany ustawodawstwem Unii Europejskiej”.
97. Sformułowanie „chyba że nie ma przepisów unijnych regulujących dany obszar” należy moim zdaniem rozumieć w ten sposób, że Unia traktuje COTIF jako własne przepisy regulujące transport wewnątrzunijny. Unia stosuje zatem tę konwencję w dziedzinach, których nie uregulowała jeszcze na forum wewnętrznym, z myślą o uregulowaniu również sytuacji wewnątrzunijnych, w odniesieniu do których dysponuje ona kompetencją dzieloną.
98. Częścią konwencji są przepisy ujednolicone CUI, co oznacza, że Unia postanowiła stosować te zasady do odpowiedzialności zarządzających infrastrukturą kolejową w sytuacjach wewnątrzunijnych. Jednocześnie jest oczywiste, że wskutek dokonania tego wyboru Unia nie uniemożliwiła sobie zmiany tych zasad w odniesieniu do transportu wewnątrzunijnego. W związku z tym przepisy ujednolicone CUI stosuje się do stosunków wewnątrzunijnych tylko wówczas, gdy nie istnieją odmienne przepisy przyjęte przez Unię. Dopóki jednak takie przepisy nie zostaną przyjęte, dopóty również przepisy ujednolicone CUI będą stanowić część porządku prawnego Unii.
99. Z tego względu jestem zdania, że Unia wykonała swoją kompetencję w dziedzinie polityki transportowej, którą to kompetencję dzieli ona ze swoimi państwami członkowskimi, w celu stosowania przewidzianego w przepisach ujednoliconych CUI reżimu odpowiedzialności zarządzających infrastrukturą kolejową także do sytuacji wewnątrzunijnych. Doprowadziło to do wyczerpania uprawnień regulacyjnych państw członkowskich w tym obszarze. Trybunał jest zatem właściwy do dokonywania wykładni przepisów ujednoliconych CUI.
B. W przedmiocie pytania drugiego: czy zakresem przepisów ujednoliconych CUI objęta jest szkoda poniesiona wskutek wzięcia w najem lokomotyw zastępczych?
100. Poprzez pytanie drugie sąd krajowy zmierza do ustalenia, czy zakresem art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI objęte są koszty poniesione przez przewoźnika w związku z wzięciem w najem – na okres naprawy uszkodzonych lokomotyw – lokomotyw zastępczych. Do Trybunału zwrócono się zatem o dokonanie wykładni pojęcia „szkody materialnej” w rozumieniu tego postanowienia. Jak już wspomniano we wprowadzeniu, Trybunał nie miał jeszcze okazji dokonywać wykładni przepisów ujednoliconych CUI.
101. Spółka ÖBB‑Infrastruktur podnosiła, że koszty najmu lokomotyw zastępczych stanowią szkodę w majątku spółki Lokomotion, a nie szkodę wyrządzoną samym lokomotywom, w związku z czym należy je odróżnić od kosztów związanych z uszkodzeniem samych lokomotyw. Ponadto zdaniem tej spółki ustanowiony w przepisach ujednoliconych CUI reżim opiera się na odpowiedzialności na zasadzie ryzyka zarządzającego infrastrukturą kolejową, co powinno przekładać się na przyjęcie wąskiego rozumienia zakresu odpowiedzialności przewidzianej w art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI. Spółka ÖBB‑Infrastruktur zwróciła uwagę, że – w przeciwieństwie do art. 15 przepisów ujednoliconych CUI(80), który zezwala na zniesienie ograniczenia odpowiedzialności w przypadku stwierdzenia winy – ustanowiona w art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI zasada ryzyka jako przesłanki odpowiedzialności wymaga zawężającej wykładni pojęcia „szkód materialnych”.
102. Komisja przychyliła się do tego stanowiska i zauważyła, że struktura COTIF i przepisów ujednoliconych CUI przemawia za rozróżnieniem między szkodami materialnymi a majątkowymi, przy czym tylko pierwsza z tych kategorii jest objęta zakresem art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI.
103. Z kolei spółka Lokomotion podnosiła, że koszty najmu lokomotyw zastępczych stanowią element kosztów wynikających ze szkody majątkowej, o której mowa w art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI, ponieważ one również przyczyniają się do przywrócenia lokomotyw do ich pierwotnego stanu.
104. Nie podzielam tego poglądu.
105. Przy dokonywaniu wykładni postanowienia traktatu międzynarodowego Trybunał opierał się dotychczas(81) na art. 31 Konwencji wiedeńskiej z dnia 23 maja 1969 r. o prawie traktatów(82) i na art. 31 Konwencji wiedeńskiej z dnia 21 marca 1986 r. o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi lub między organizacjami międzynarodowymi(83), które kodyfikują międzynarodowe prawo zwyczajowe. Zgodnie z tymi postanowieniami traktat należy interpretować w dobrej wierze, zgodnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w nim wyrażeniom w ich kontekście, oraz w świetle jego przedmiotu i celu(84).
106. Przede wszystkim, wbrew temu, co twierdzi spółka Lokomotion, żaden element dotyczący struktury czy też kontekstu art. 8 § 1 przepisów ujednoliconych CUI nie pozwala uznać, że jego celem jest całkowite przywrócenie sytuacji operatora do sytuacji, w jakiej znajdował się on pierwotnie, w tym usunięcie wszelkich spowodowanych szkodami materialnymi przeszkód dla normalnego prowadzenia jego działalności.
107. W art. 8 § 1 lit. a) przepisów ujednoliconych CUI mowa jest wszak o szkodach cielesnych (takich jak śmierć, zranienie lub każde inne naruszenie fizycznego lub umysłowego stanu zdrowia). I tak na przykład w wypadku doznania obrażeń przez personel przewoźnika przedsiębiorca ten nie może według mnie dochodzić na podstawie tego postanowienia kosztów poniesionych na zatrudnienie dodatkowego personelu w związku z tą sytuacją.
108. Zgodnie z tym tokiem rozumowania kosztami, które należy zwrócić na podstawie art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI, są koszty naprawy poniesione przez spółkę Lokomotion. Według mnie wzięcie w najem lokomotyw zastępczych nie wykazuje związku ze zniszczeniem lub uszkodzeniem rzeczy, lecz stanowi dodatkowy koszt wynikający z zamiaru nieprzerwanego świadczenia usługi przez spółkę Lokomotion.
109. Artykuł 8 § 1 lit. c) przepisów ujednoliconych CUI to jedyne postanowienie dotyczące kosztów majątkowych (tj. kosztów, które nie są ponoszone w związku z konkretnymi szkodami wyrządzonymi ludziom czy też szkodami materialnymi), jakie przewoźnik jest w stanie przerzucić na zarządzającego infrastrukturą.
110. Ponadto art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI stanowi, że zarządzający (którym w niniejszej sprawie jest spółka ÖBB‑Infrastruktur) „odpowiada” za szkody, co oznacza, iż to postanowienie przewiduje odpowiedzialność na zasadzie ryzyka (odpowiedzialność obiektywną). Zgadzam się ze spółką ÖBB‑Infrastruktur i z Komisją, że ta odpowiedzialność obiektywna wymaga zawężającej wykładni pojęcia „szkód materialnych”.
111. Wreszcie uważam również, że art. 8 § 4 przepisów ujednoliconych CUI jest istotny z punktu widzenia zawężającej wykładni zakresu odpowiedzialności zarządzającego na podstawie art. 8 § 1 lit. b) owych przepisów. To postanowienie umożliwia bowiem rozszerzenie zakresu odpowiedzialności zarządzającego na „szkody wyrządzone przewoźnikowi z powodu opóźnień lub zakłóceń eksploatacyjnych”. Tego rodzaju szkody przewoźnik ponosi wskutek niemożności eksploatowania utraconego lub uszkodzonego pojazdu w odpowiednim czasie i w prawidłowy sposób.
112. Nie sugeruję, że koszty poniesione przez spółkę Lokomotion są objęte zakresem tego postanowienia, ponieważ z dostępnych informacji wynika, iż po jej stronie nie doszło do opóźnień ani zakłóceń eksploatacyjnych. Niemniej jednak podlegające zwrotowi koszty, które nie powstają w związku ze szkodami materialnymi na podstawie art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI, są w sposób wyraźny ujęte w systematyce tych przepisów.
113. Wreszcie w art. 8 § 1 lit. c) przepisów ujednoliconych CUI wskazano na „szkody majątkowe wynikające z odszkodowań należnych od przewoźnika na podstawie przepisów ujednoliconych CIV[(85)] i przepisów ujednoliconych CIM[(86)]”. Szkody majątkowe, których naprawienia można dochodzić w reżimie odpowiedzialności na zasadzie ryzyka (odpowiedzialności obiektywnej), to szkody, jakie powstały po stronie przewoźnika wskutek niemożności wykonywania przezeń obowiązku przewozu na podstawie przepisów ujednoliconych CIV i CIM. W związku z tym te szkody majątkowe można przerzucić na zarządzającego infrastrukturą.
114. Taka wykładnia wydaje mi się zgodna ze sprawozdaniem wyjaśniającym do przepisów ujednoliconych CUI(87), w myśl którego szkody majątkowe nie wchodzą w zakres art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI.
115. Prawdą jest, że w kontekście najmu lokomotyw zastępczych trudno jest sobie wyobrazić sytuację, w której zaistnieją szkody majątkowe wskazane w art. 8 § 1 lit. c) lub w art. 8 § 4 przepisów ujednoliconych CUI. Nie oznacza to jednak, że takie szkody są objęte regulacją art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI.
116. Uważam zatem, że koszty wzięcia w najem lokomotyw zastępczych nie są objęte zakresem pojęcia szkód materialnych, o którym mowa w art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI.
C. W przedmiocie pytania trzeciego: czy strony mogą rozszerzyć w umowie zakres swojej odpowiedzialności w drodze ogólnego odwołania się do prawa krajowego?
117. Poprzez pytanie trzecie sąd krajowy zmierza do ustalenia, czy – w razie uznania, że art. 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI nie ma zastosowania do kosztów poniesionych przez spółkę Lokomotion w związku z zastąpieniem uszkodzonych lokomotyw – zawarte w umowie ogólne odwołanie się do ABGB jest równoznaczne z zaciągnięciem w sposób ważny odpowiedzialności szerszej niż odpowiedzialność przewidziana w art. 4 i art. 19 § 1 przepisów ujednoliconych CUI.
118. Pytanie to wymaga od Trybunału wydania rozstrzygnięcia w przedmiocie właściwej równowagi między swobodą umów a bezwzględnie wiążącym charakterem przepisów ujednoliconych CUI w odniesieniu do kwestii odpowiedzialności(88).
119. Jak wyjaśniono powyżej, strony postanowiły włączyć OWU do zawieranej przez siebie umowy użytkowania infrastruktury kolejowej(89). OWU odsyłają do szeregu źródeł, w tym do ABGB, który z jednej strony przewiduje winę jako przesłankę odpowiedzialności, natomiast z drugiej strony dopuszcza dalej idące roszczenia, takie jak roszczenie o zwrot kosztów najmu, które jest analizowane w niniejszym przypadku.
120. Czy w tym kontekście można stwierdzić, że strony – wprowadzając subsydiarne zastosowanie ABGB – rozszerzyły swoją odpowiedzialność, co jest dopuszczalne w świetle art. 4 przepisów ujednoliconych CUI?
121. Moim zdaniem na tak postawione pytanie należy udzielić odpowiedzi twierdzącej.
122. Artykuł 4 przepisów ujednoliconych CUI zezwala stronom na przyjęcie na siebie większej odpowiedzialności i szerszych zobowiązań od określonych w przepisach ujednoliconych CUI.
123. Na samym początku pragnę wskazać, że nie uważam, iż to postanowienie wymaga, aby zarówno podstawa odpowiedzialności, jak i jej zakres były ujęte szerzej niż w przepisach ujednoliconych CUI. Sądzę natomiast, że art. 4 przepisów ujednoliconych CUI zapewnia stronom swobodę umownego rozszerzenia odpowiedzialności.
124. Wykładnia ta jest zgodna ze sprawozdaniem wyjaśniającym w do przepisów ujednoliconych CUI, w którym w odniesieniu do ich art. 4 wskazano, że celem tego artykułu jest umożliwienie stronom „rozszerzenia ich odpowiedzialności”(90). W tym sprawozdaniu wyjaśniającym nie wprowadzono rozróżnienia między podstawą a zakresem odpowiedzialności.
125. Strony mogą więc zastrzec w umowie rozszerzenie odpowiedzialności zarządzającego siecią za szkody poniesione przez operatora w związku z wzięciem w najem lokomotyw zastępczych na czas naprawy lokomotyw, które zostały uszkodzone. Taka odpowiedzialność może być również oparta na zasadzie winy.
126. Spółka ÖBB‑Infrastruktur argumentuje, że zawarte w jej OWU ogólne odesłanie do szeregu uregulowań krajowych stanowi nie wyczerpujący, lecz jedynie przykładowy wykaz, w związku z czym jest ono nazbyt nieprecyzyjne, aby można je było uznać za odstępstwo w rozumieniu art. 4 przepisów ujednoliconych CUI. Spółka ÖBB‑Infrastruktur wskazywała również, że OWU odsyłają do szeregu aktów prawa krajowego, które mogą mieć zastosowanie do rozpatrywanej sytuacji, z czego wynika konieczność stosowania przepisów ujednoliconych CUI jako jedynego instrumentu regulującego odpowiedzialność na podstawie umowy.
127. Artykuł 4 przepisów ujednoliconych CUI nie wprowadza ograniczeń co do tego, w jaki sposób strony mogą rozszerzyć swoją odpowiedzialność. Nic nie wskazuje na to, aby takiego skutku nie można było osiągnąć w drodze ogólnego wyboru przepisów prawa krajowego. To do sądu krajowego należy ustalenie, czy taki był rzeczywiście zamiar stron umowy.
128. Wniosku tego nie podważa art. 19 § 1 przepisów ujednoliconych CUI, który przewiduje obowiązkowe stosowanie przepisów ujednoliconych CUI w przypadku szczególnych roszczeń o odszkodowanie. W sprawozdaniu wyjaśniającym do przepisów ujednoliconych CUI wskazano, w odniesieniu do ich art. 19 § 1(91), że celem tego postanowienia jest „objęcie pełną ochroną reżimu odpowiedzialności […] w drodze ograniczenia roszczeń pozaumownych”. Uważam jednak, że spór w postępowaniu głównym dotyczy roszczeń umownych (rozszerzenia odpowiedzialności) zastrzeżonych w sposób, na jaki zezwala art. 4 przepisów ujednoliconych CUI. Z powyższego wynika, że art. 19 § 1 przepisów ujednoliconych CUI nie znajduje zastosowania w niniejszej sprawie.
129. W związku z powyższym uważam, że Trybunał powinien odpowiedzieć na pytanie trzecie w ten sposób, iż art. 4 i art. 19 § 1 przepisów ujednoliconych CUI zezwalają stronom umowy na rozszerzenie odpowiedzialności przez ogólne odwołanie się do prawa krajowego. W drodze takiego rozszerzenia można przewidzieć odpowiedzialność o szerszym zakresie, której przesłanką jest w takiej sytuacji wykazanie winy.
V. Wnioski
130. W świetle powyższych rozważań proponuję Trybunałowi, by na pytania prejudycjalne przedstawione przez Oberster Gerichtshof (sąd najwyższy, Austria) odpowiedział następująco:
(1) Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest właściwy do dokonywania wykładni Przepisów ujednoliconych o umowie użytkowania infrastruktury w międzynarodowej komunikacji kolejowej (CUI) – załącznik E do Konwencji o międzynarodowym przewozie kolejami (COTIF).
(2) Artykuł 8 § 1 lit. b) przepisów ujednoliconych CUI należy interpretować w ten sposób, że nie obejmuje on swoim zakresem kosztów ponoszonych przez przewoźnika na skutek tego, iż z uwagi na uszkodzenie własnych lokomotyw musi on korzystać z wynajętych lokomotyw zastępczych.
(3) Artykuł 4 i art. 19 § 1 przepisów ujednoliconych CUI należy interpretować w ten sposób, że zezwalają one stronom umowy na skuteczne rozszerzenie swojej odpowiedzialności przez ogólne odwołanie się do prawa krajowego, w tym również wtedy, gdy prowadzi to do rozszerzenia zakresu odpowiedzialności, której przesłanką w takiej sytuacji jest wina.