WYROK TRYBUNAŁU (wielka izba)
z dnia 23 lutego 2010 r.(*)
Swobodny przepływ osób – Prawo pobytu – Obywatel państwa członkowskiego, który pracował w innym państwie członkowskim i pozostał tam po zaprzestaniu działalności zawodowej – Dziecko odbywające naukę zawodu w przyjmującym państwie członkowskim – Brak własnych środków utrzymania – Rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 – Artykuł 12 – Dyrektywa 2004/38/WE
W sprawie C‑480/08
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 234 WE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division) (Zjednoczone Królestwo) postanowieniem z dnia 10 października 2008 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 7 listopada 2008 r., w postępowaniu
Maria Teixeira
przeciwko
London Borough of Lambeth,
Secretary of State for the Home Department,
TRYBUNAŁ (wielka izba),
w składzie: V. Skouris, prezes, J.N. Cunha Rodrigues, K. Lenaerts, J.C. Bonichot i P. Lindh, prezesi izb, C.W.A. Timmermans, A. Rosas (sprawozdawca), K. Schiemann, P. Kūris, E. Juhász, L. Bay Larsen, T. von Danwitz i A. Arabadjiev, sędziowie,
rzecznik generalny: J. Kokott,
sekretarz: K. Malacek, administrator,
uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 2 września 2009 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu M. Teixeiry przez R. Gordona, QC, oraz A. Berry’ego, barrister, działających z upoważnienia N. Clarkson, solicitor,
– w imieniu London Borough of Lambeth przez T. Vanhegana, barrister,
– w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez V. Jackson, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez C. Lewisa, QC,
– w imieniu rządu duńskiego przez J. Liisberga oraz R. Holdgaarda, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu portugalskiego przez L. Fernandesa oraz M.F. Pinheiro, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez D. Maidani oraz M. Wilderspina, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Urzędu Nadzoru EFTA przez N. Fengera, L. Armati oraz I. Hauger, działających w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 20 października 2009 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 12 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz.U. L 257, s. 2), zmienionego rozporządzeniem Rady (EWG) nr 2434/92 z dnia 27 lipca 1992 r. (Dz.U. L 245, s. 1) (zwanego dalej „rozporządzeniem nr 1612/68”), i dyrektywy 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, zmieniającej rozporządzenie nr 1612/68 i uchylającej dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG (Dz.U. L 158, s. 77, i sprostowania Dz.U. 2004, L 229, s. 35; Dz.U. 2005, L 197, s. 34 oraz Dz.U. 2007, L 204, s. 28).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy Marią Teixeirą a London Borough of Lambeth (gminą Lambeth w Londynie) i Secretary of State for the Home Departament w przedmiocie odrzucenia przez wspomnianą gminę wniosku M. Teixeiry o udzielenie pomocy mieszkaniowej.
Ramy prawne
Uregulowania Unii Europejskiej
3 Motyw piąty rozporządzenia nr 1612/68 brzmi następująco:
„prawo swobodnego przepływu pracowników, wykonywane w obiektywnych warunkach wolności i godności, wymaga zapewnienia faktycznej i prawnej równości traktowania we wszystkich sprawach związanych z prowadzeniem przez nich działalności w charakterze pracowników najemnych oraz dotyczących dostępu do zasobów mieszkaniowych, a także wyeliminowania wszelkich utrudnień mobilności pracowników, w szczególności w odniesieniu do prawa pracownika do połączenia z rodziną oraz warunków integracji rodziny w środowisku kraju przyjmującego”.
4 Artykuł 10 rozporządzenia nr 1612/68 stanowił:
„1. Prawo osiedlenia się w innym państwie członkowskim wraz z pracownikiem, który jest obywatelem państwa członkowskiego i jest zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, mają następujące osoby, bez względu na przynależność państwową:
a) współmałżonek oraz zstępni poniżej 21. roku życia lub pozostający na utrzymaniu pracownika;
b) wstępni pracownika lub jego współmałżonka, pozostający na jego utrzymaniu.
2. Państwa członkowskie ułatwiają przyjęcie członka rodziny, którego nie dotyczy przepis ust. 1, jeżeli pozostaje on na utrzymaniu pracownika lub w kraju pochodzenia i zamieszkuje [w kraju pochodzenia zamieszkuje] z nim we wspólnym gospodarstwie domowym.
3. Do celów ust. 1 i 2 pracownik powinien dysponować dla swojej rodziny lokalem o standardzie przyjętym dla pracowników krajowych w regionie, w którym jest zatrudniony, przy czym przepis niniejszy nie może powodować dyskryminacji pracowników krajowych względem pracowników z innych państw członkowskich”.
5 Artykuł 11 rozporządzenia nr 1612/68 stanowił:
„Jeżeli obywatel państwa członkowskiego prowadzi działalność jako pracownik lub osoba pracująca na własny rachunek na terytorium innego państwa członkowskiego, jego małżonek i dzieci w wieku poniżej 21 lat lub pozostające na jego utrzymaniu mają prawo do podejmowania zatrudnienia na całym terytorium tego samego państwa, nawet jeżeli nie są obywatelami któregokolwiek państwa członkowskiego”.
6 Artykuły 10 i 11 rozporządzenia nr 1612/68 zostały uchylone ze skutkiem od dnia 30 kwietnia 2006 r. na mocy art. 38 ust. 1 dyrektywy 2004/38.
7 Artykuł 12 rozporządzenia nr 1612/68, który nie znajduje się wśród przepisów tego rozporządzenia uchylonych przez dyrektywę 2004/38, przewiduje:
„Dzieci obywatela państwa członkowskiego, który jest lub był zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, mają dostęp do powszechnego systemu kształcenia, nauki zawodu oraz szkolenia zawodowego na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa, jeżeli dzieci te mieszkają na jego terytorium.
Państwa członkowskie popierają wszelkie wysiłki zapewniające tym dzieciom możliwie najlepsze warunki uczestnictwa w zajęciach, o jakich mowa”.
8 Motywy 3 i 16 dyrektywy 2004/38 brzmią następująco:
„(3) Obywatelstwo Unii powinno stanowić podstawowy status obywateli państw członkowskich, w przypadku gdy korzystają z prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu. Należy zatem skodyfikować i zweryfikować istniejące instrumenty wspólnotowe, które traktują oddzielnie pracowników najemnych, osoby pracujące na własny rachunek, studentów i inne osoby niezatrudnione w celu uproszczenia i wzmocnienia prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu wszystkich obywateli Unii.
[…]
(16) Tak długo, jak osoby korzystające z prawa pobytu nie stanowią nieracjonalnego obciążenia dla systemu pomocy społecznej w przyjmującym państwie członkowskim, nie powinny one podlegać wydaleniu. Wydalenie nie powinno być zatem automatyczną konsekwencją skorzystania z systemu pomocy społecznej. Przyjmujące państwo członkowskie powinno zbadać, czy chodzi o przejściowe trudności, i uwzględnić okres pobytu, okoliczności osobiste i kwotę przyznanej pomocy, w celu rozważenia, czy beneficjent stanowi nieracjonalne obciążenie dla systemu pomocy społecznej, i w określonym przypadku przystąpić do jego wydalenia. W rozumieniu zdefiniowanym przez Trybunał Sprawiedliwości w żadnym wypadku środka wydalenia nie należy stosować wobec pracowników najemnych, osób pracujących na własny rachunek lub osób poszukujących pracy, o ile nie jest to uzasadnione względami porządku lub bezpieczeństwa publicznego”.
9 Artykuł 7 dyrektywy 2004/38 określa prawo pobytu obywateli Unii na terytorium innego państwa członkowskiego, którego nie są obywatelami, przez okres przekraczający trzy miesiące. Zgodnie z art. 7 ust. 1:
„Wszyscy obywatele Unii posiadają prawo pobytu na terytorium innego państwa członkowskiego przez okres dłuższy niż trzy miesiące, jeżeli:
a) są pracownikami najemnymi lub osobami pracującymi na własny rachunek w przyjmującym państwie członkowskim; lub
b) posiadają wystarczające zasoby dla siebie i członków ich rodziny, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej przyjmującego państwa członkowskiego w okresie pobytu, oraz są objęci pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w przyjmującym państwie członkowskim; lub
c) – są zapisani do instytucji prywatnej lub publicznej, uznanej lub finansowanej przez przyjmujące państwo członkowskie na podstawie przepisów prawnych lub praktyki administracyjnej, zasadniczo w celu odbycia studiów, włącznie z kształceniem zawodowym; oraz
– są objęci pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w przyjmującym państwie członkowskim i zapewnią odpowiednią władzę krajową za pomocą oświadczenia lub innego równoważnego środka według własnego wyboru, że posiadają wystarczające zasoby dla siebie i członków rodziny, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej przyjmującego państwa członkowskiego w okresie ich pobytu; lub
d) są członkami rodziny towarzyszącymi lub dołączającymi do obywatela Unii, który spełnia warunki określone w lit. a), b) lub c)”.
10 Artykuł 12 dyrektywy 2004/38, zatytułowany „Zachowanie prawa pobytu przez członków rodziny w przypadku śmierci lub wyjazdu obywatela Unii”, stanowi w ust. 3:
„Wyjazd obywatela Unii z przyjmującego państwa członkowskiego lub jego śmierć nie prowadzą do utraty prawa pobytu przez jego dzieci lub rodzica, który sprawuje faktyczną opiekę nad dziećmi, bez względu na przynależność państwową, jeżeli dzieci zamieszkują w przyjmującym państwie członkowskim i są zapisane do instytucji edukacyjnej w celu studiowania tam, aż do momentu zakończenia ich studiów”.
11 Artykuł 16 wspomnianej dyrektywy stanowi, że obywatele Unii, którzy legalnie zamieszkują w przyjmującym państwie członkowskim przez nieprzerwany okres pięciu lat, uzyskują prawo stałego pobytu w tym państwie.
12 Artykuł 24 ust. 1 dyrektywy 2004/38 stanowi w szczególności, że wszyscy obywatele Unii zamieszkujący na podstawie tej dyrektywy na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego są traktowani na równi z obywatelami tego państwa członkowskiego w zakresie ustanowionym w traktacie WE.
13 Jak wynika z art. 40 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy 2004/38, państwa członkowskie powinny były wprowadzić w życie przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne do wykonania tejże dyrektywy do dnia 30 kwietnia 2006 r.
Uregulowania krajowe
14 Przepisy dyrektywy 2004/38 zostały transportowane do porządku prawnego Zjednoczonego Królestwa przez Immigration (European Economic Area) Regulations 2006 [rozporządzenie dotyczące imigracji (Europejski Obszar Gospodarczy) z 2006 r.].
15 Jeśli chodzi o pomoc mieszkaniową, część VII Housing Act 1996 (ustawy mieszkaniowej z 1996 r.) przewiduje pomoc mieszkaniową dla uprawnionych osób, które są bezdomne i spełniają określone kryteria.
16 Szczegóły dotyczące tej pomocy zawarte są w Allocation of Housing and Homelessness (Eligibility) (England) Regulations 2006 [rozporządzeniu w sprawie przyznawania mieszkań i bezdomności (wymagane warunki) (Anglia) z 1996 r.].
17 Według wskazań postanowienia odsyłającego w celu uzyskania pomocy mieszkaniowej na mocy art. 6 tegoż rozporządzenia, dotyczącego osób przybywających z zagranicy, niepodlegających kontroli imigracyjnej, ubiegający się powinien posiadać prawo pobytu i jednocześnie mieć zwykłe miejsce zamieszkania w Zjednoczonym Królestwie.
18 W tym kontekście za uprawnionych do prawa pobytu w Zjednoczonym Królestwie w szczególności należy uważać – poza obywatelami brytyjskimi – zwłaszcza obywateli państw członkowskich korzystających na podstawie prawa Unii z prawa wjazdu na terytorium Zjednoczonego Królestwa i przebywania na nim przez dłuższy okres.
19 Ze stosownych przepisów krajowych wynika, że prawo M. Teixeiry do uzyskania pomocy mieszkaniowej zależy od tego, czy korzysta ona z prawa pobytu w Zjednoczonym Królestwie na podstawie prawa Unii.
Postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne
20 M. Teixeira, obywatelka Portugalii, przyjechała do Zjednoczonego Królestwa w 1989 r. wraz ze swoim mężem, również obywatelem Portugalii, i pracowała w tym państwie członkowskim w latach 1989–1991. Ich córka, Patricia, urodziła się tam w dniu 2 czerwca 1991 r. Następnie M. Teixeira i jej mąż rozwiedli się, ale oboje pozostali w Zjednoczonym Królestwie.
21 Po roku 1991 M. Teixeira pracowała w Zjednoczonym Królestwie z przerwami. M. Teixeira nie wykonywała działalności zawodowej w chwili rozpoczęcia nauki szkolnej przez Patrycię w Zjednoczonym Królestwie, ale pracowała w różnych okresach, podczas których jej córka kontynuowała naukę. Ostatnio była zatrudniona w Zjednoczonym Królestwie na początku 2005 r.
22 W dniu 13 czerwca 2006 r. sąd orzekł, że Patricia powinna mieszkać z ojcem, lecz może mieć kontakt z matką tak często, jak sobie tego życzy. W listopadzie 2006 r. Patricia zgłosiła się na kurs opiekunek dla dzieci w Vauxhall Learning Centre w Lambeth. W marcu 2007 r. Patricia przeprowadziła się do matki.
23 W dniu 11 kwietnia 2007 r. M. Teixeira zwróciła się o udzielenie pomocy mieszkaniowej dla osób bezdomnych na podstawie części VII Housing Act 1996. W celu wykazania swojego prawa pobytu w Zjednoczonym Królestwie oparła się w szczególności na art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, zinterpretowanym przez Trybunał w wyroku z dnia 17 września 2002 r. w sprawie C‑413/99 Baumbast i R, Rec. s. I‑7091.
24 Właściwy urzędnik London Borough of Lambeth stwierdził, że M. Teixeira nie może skorzystać z pomocy mieszkaniowej, i w rezultacie odrzucił jej wniosek.
25 M. Teixeira odwołała się od tej decyzji do urzędnika zajmującego się rozpatrywaniem odwołań, który utrzymał w mocy początkową decyzję, uznając, że art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 został zmieniony dyrektywą 2004/38 i że z uwagi na brak niezależności gospodarczej M. Teixeira nie może ubiegać się o uzyskanie prawa pobytu na podstawie tego artykułu.
26 M. Teixeira wniosła skargę na tę decyzję przed County Court.
27 Przed tym sądem M. Teixeira przyznała, że nie korzysta z prawa pobytu na podstawie art. 7 ust. 1 dyrektywy 2004/38, że nie spełnia przesłanek przewidzianych w art. 7 ust. 3 tej dyrektywy, na podstawie których można uważać, iż zachowała status pracownika, i że nie przysługuje jej prawo stałego pobytu na podstawie art. 16 wspomnianej dyrektywy.
28 Stwierdziła ona, że jedyna podstawa, na jakiej opiera swoje żądanie dotyczące prawa pobytu w Zjednoczonym Królestwie, związana jest z tym, iż jej córka odbywa naukę w Zjednoczonym Królestwie i przysługuje jej prawo pobytu na podstawie art. 12 rozporządzenia Rady nr 1612/68, interpretowanego zgodnie z ww. wyrokiem Trybunału w sprawie Baumbast i R, i że od marca 2007 r. sprawowała faktyczną pieczę nad swoją córką.
29 Ponieważ County Court oddalił skargę wyrokiem z dnia 16 listopada 2007 r., M. Teixeira wniosła środek odwoławczy od tego wyroku przed sąd odsyłający.
30 Przed sądem tym M. Teixeira podniosła w szczególności, że jej córce przysługuje samodzielne prawo pobytu w Zjednoczonym Królestwie na mocy art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 i że jej samej również przysługuje prawo pobytu w tym państwie członkowskim, gdyż zapewnia ona swojej córce faktyczną pieczę, i że nie jest wymagane, by dziecko lub osoba sprawująca nad nim pieczę były w stanie utrzymać się w celu korzystania z prawa pobytu na podstawie wspomnianego art. 12.
31 Organy, których decyzje zostały zaskarżone w sprawie przed sądem krajowym, podnoszą, że dyrektywa 2004/38 określa na przyszłość warunki regulujące prawo pobytu obywateli Unii Europejskiej i ich rodzin w państwach członkowskich, tak że korzystanie z jakiegokolwiek prawa pobytu – nawet w razie gdy prawo to wynika z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 – uzależnione jest od spełnienia przez zainteresowane osoby przesłanek pobytu określonych w tej dyrektywie. Ponieważ M. Teixeira sama przyznała, że nie spełnia przesłanek, od których art. 7 i 16 wspomnianej dyrektywy uzależnia przyznanie prawa pobytu, London Borough of Lambeth słusznie stwierdził, że nie nabyła ona tego prawa i nie może zatem korzystać z pomocy mieszkaniowej.
32 Pomocniczo organy, których decyzje zostały zaskarżone w sprawie przed sądem krajowym, podnoszą, że jeśli istnieje jakakolwiek możliwość wywodzenia przez M. Teixeirę prawa pobytu z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, nawet mimo niespełnienia przez nią przesłanek określonych w dyrektywie 2004/38, takie prawo zależy zatem od możliwości utrzymywania się przez skarżącą w postępowaniu przed sądem krajowym, który to przypadek nie zachodzi. Ponadto zdaniem tych organów prawo pobytu przyznane rodzicowi sprawującemu pieczę nad dzieckiem wygasa w chwili osiągnięcia przez nie wieku 18 lat. Wreszcie ponieważ M. Teixeira nie miała statusu pracownika, gdy jej córka podjęła naukę, a następnie pracowała jedynie przez krótkie okresy, nie ma podstawy do tego, by mogła domagać się uznania jej prawa pobytu, powołując się jedynie na okoliczność, że jej córka odbywa naukę.
33 Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division), po tym jak skierował już do Trybunału wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w postępowaniu zakończonym wydaniem dzisiejszego wyroku w sprawie C‑310/08 Ibrahim i Secretary of State for the Home Department, dotychczas nieopublikowanego w Zbiorze, dotyczącego prawa pobytu rodzica, który nie ma statusu obywatela Unii, ale którego dzieci mają obywatelstwo duńskie i odbywają naukę w Zjednoczonym Królestwie, postanowił również zawiesić postępowanie w niniejszej sprawie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„W sytuacji gdy:
– obywatel Unii przyjechał do Zjednoczonego Królestwa,
– obywatel Unii w pewnych okresach był pracownikiem najemnym w Zjednoczonym Królestwie,
– obywatel Unii przestał być pracownikiem, lecz nie opuścił Zjednoczonego Królestwa,
– obywatel Unii nie zachował statusu pracownika i nie przysługuje mu prawo pobytu zgodnie z art. 7 ani nie przysługuje mu prawo stałego pobytu na podstawie art. 16 dyrektywy 2004/38 […],
– dziecko obywatela Unii rozpoczęło naukę w czasie, kiedy obywatel ten nie był pracownikiem najemnym, lecz kształciło się nadal w Zjednoczonym Królestwie w czasie, kiedy obywatel Unii świadczył pracę na terytorium Zjednoczonego Królestwa,
– obywatel Unii sprawuje faktycznie pieczę nad dzieckiem oraz
– obywatel Unii i jego dziecko nie są samowystarczalni finansowo:
1) czy obywatelowi Unii przysługuje prawo pobytu w Zjednoczonym Królestwie tylko w przypadku, gdy spełnia on warunki określone w dyrektywie 2004/38 […]?
albo
2 a) czy obywatelowi Unii przysługuje prawo pobytu wywiedzione z art. 12 rozporządzenia […] nr 1612/68 […], interpretowanego zgodnie z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości, bez konieczności spełnienia przez niego warunków określonych w dyrektywie 2004/38 […]?
i
b) jeśli tak, to czy musi on posiadać wystarczające zasoby dla siebie i członków rodziny, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej przyjmującego państwa członkowskiego w okresie pobytu, oraz być objęty pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w przyjmującym państwie członkowskim?
c) jeśli tak, to czy aby korzystać z prawa pobytu wywiedzionego z art. 12 rozporządzenia […] nr 1612/68 […], interpretowanego zgodnie z orzecznictwem Trybunału, dziecko musi rozpocząć naukę w czasie, kiedy obywatel Unii jest pracownikiem najemnym, czy wystarczy, że obywatel Unii był przez pewien czas pracownikiem najemnym po podjęciu przez dziecko nauki?
d) czy prawa obywatela Unii do pobytu w charakterze osoby sprawującej faktycznie pieczę nad uczącym się dzieckiem wygasają z chwilą osiągnięcia przez dziecko wieku osiemnastu lat?
3) Jeśli odpowiedź na pytanie pierwsze jest twierdząca, to czy ulegnie ona zmianie w sytuacji takiej, jak w niniejszej sprawie, gdy dziecko rozpoczęło naukę przed dniem, w którym dyrektywa 2004/38 […] miała być transponowana przez państwa członkowskie, lecz matka sprawowała faktycznie pieczę i powołała się na prawo pobytu na tej podstawie dopiero w marcu 2007 r., czyli po dniu, w którym dyrektywa miała zostać transponowana?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania pierwszego i pytania drugiego lit. a)
34 Poprzez swoje pytanie pierwsze i pytanie drugie lit. a), które należy rozpatrywać łącznie, sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy w okolicznościach takich jak w postępowaniu przed sądem krajowym obywatel państwa członkowskiego, który był zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, gdzie jego dziecko odbywa naukę, może jako rodzic sprawujący faktycznie pieczę nad tym dzieckiem powoływać się na podstawie samego art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 na prawo pobytu w tym innym państwie członkowskim bez konieczności spełniania przesłanek określonych w dyrektywie 2004/38, czy też można uznać, że przysługuje mu prawo pobytu wyłącznie, jeśli spełnia wspomniane przesłanki.
35 Artykuł 12 rozporządzenia nr 1612/68 przyznaje dzieciom obywatela państwa członkowskiego, który jest lub był zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, prawo dostępu do powszechnego systemu kształcenia, nauki zawodu oraz szkolenia zawodowego na takich samych warunkach jak obywatelom tego państwa, jeżeli dzieci te mieszkają na jego terytorium.
36 W ww. wyroku w sprawie Baumbast i R Trybunał uznał w związku z prawem dostępu do kształcenia określonym w art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 i pod pewnymi warunkami prawo pobytu dziecka pracownika migrującego lub byłego pracownika migrującego, jeśli dziecko to zamierza odbywać naukę w przyjmującym państwie członkowskim, oraz odpowiadające mu prawo pobytu na rzecz rodzica sprawującego faktycznie pieczę nad tym dzieckiem.
37 I tak, po pierwsze, Trybunał orzekł, że dzieci obywatela Unii, które osiedliły się w państwie członkowskim w czasie, gdy ich rodzic korzystał z prawa pobytu jako pracownik migrujący w tym państwie członkowskim, są uprawnione do przebywania w nim, aby uczęszczać na zajęcia w ramach powszechnego systemu kształcenia zgodnie z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68. Fakt, że rodzice dzieci, o których mowa, rozwiedli się w międzyczasie, i fakt, że rodzic, który korzystał z prawa pobytu jako pracownik migrujący, nie wykonuje już działalności gospodarczej w przyjmującym państwie członkowskim, nie mają żadnego znaczenia w tym względzie (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Baumbast i R, pkt 63).
38 Po drugie, Trybunał również orzekł, że gdy dzieci korzystają na podstawie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 z prawa do kontynuowania nauki w przyjmującym państwie członkowskim, podczas gdy ich rodzicom, którzy sprawują nad nimi pieczę, grozi utrata prawa pobytu, w razie odmówienia przyznania tym rodzicom możliwości pozostania w przyjmującym państwie członkowskim w okresie nauki ich dzieci w szkole dzieci te mogłyby zostać pozbawione prawa, jakie zostało im przyznane przez prawodawcę unijnego (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Baumbast i R, pkt 71).
39 Przypomniawszy w pkt 72 wspomnianego wyroku w sprawie Baumbast i R, że rozporządzenie nr 1612/68 należy interpretować w świetle wymogu poszanowania życia rodzinnego przewidzianego w art. 8 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r., Trybunał stwierdził w pkt 73 tegoż wyroku, iż przyznane w art. 12 tego rozporządzenia dziecku pracownika migrującego prawo do kontynuowania w możliwie najlepszych warunkach nauki w przyjmującym państwie członkowskim wiąże się nieodzownie z tym, że dziecko to ma prawo do tego, by towarzyszyła mu osoba rzeczywiście sprawująca nad nim pieczę, a zatem, aby ta osoba była w stanie mieszkać z tym dzieckiem w tymże państwie członkowskim podczas trwania jego nauki.
40 Z postanowienia odsyłającego wynika, że sąd krajowy zmierza do ustalenia, czy prawa, które zostały w ten sposób uznane w odniesieniu do dziecka i rodzica sprawującego faktycznie nad nim pieczę, opierają się na art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, czy na łącznym zastosowaniu przepisów art. 10 i art. 12 tegoż rozporządzenia.
41 W tym ostatnim przypadku, jako że art. 10 został uchylony i zastąpiony przepisami określonymi w dyrektywie 2004/38, sąd krajowy zastanawia się, czy wykładnia uznana w ww. wyroku w sprawie Baumbast i R ma zastosowanie jeszcze po wejściu w życie dyrektywy 2004/38 i czy prawo pobytu na rzecz osoby sprawującej faktycznie pieczę nad dzieckiem nie jest od tej chwili uzależnione od przesłanek wykonywania prawa pobytu ustalonych w tej dyrektywie.
42 W odniesieniu do osoby takiej jak skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym, która przestała pracować i nie zachowała statusu pracownika, te przesłanki wynikają z art. 7 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2004/38, zgodnie z którym obywatel państwa członkowskiego posiada prawo pobytu na terytorium innego państwa członkowskiego przez okres dłuższy niż trzy miesiące bez wykonywania tam działalności gospodarczej, jeżeli posiada wystarczające zasoby dla siebie i członków swojej rodziny oraz jest objęty pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w przyjmującym państwie członkowskim.
43 W tym kontekście należy zbadać, czy – tak jak podnosi M. Teixeira, rząd portugalski, Komisja Wspólnot Europejskich i Urząd Nadzoru EFTA – nawet po wejściu w życie dyrektywy 2004/38 art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 pozwala na uznanie prawa pobytu osoby, która w przyjmującym państwie członkowskim sprawuje faktycznie pieczę nad dzieckiem pracownika migrującego odbywającego naukę na terytorium tego państwa.
44 Po pierwsze, prawo dziecka pracownika migrującego do równego traktowania w dostępie do kształcenia na podstawie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 przysługuje tylko dzieciom zamieszkującym na terytorium państwa członkowskiego, w którym jedno z ich rodziców jest lub było zatrudnione.
45 Dostęp do kształcenia zależy zatem od wcześniejszego osiedlenia się dziecka w przyjmującym państwie członkowskim. Dzieci, które osiedliły się w przyjmującym państwie członkowskim jako członkowie rodziny pracownika migrującego, bądź też – jak to podniosła rzecznik generalna w pkt 39 swojej opinii – dziecko pracownika migrującego, które jak córka M. Teixeiry w sprawie przed sądem krajowym zamieszkuje od urodzenia w państwie członkowskim, gdzie zatrudnieni są lub byli jego ojciec lub jego matka, mogą się powoływać na prawo dostępu do kształcenia w tym państwie.
46 Wbrew temu, co podnosi London Borough of Lambeth oraz rządy Zjednoczonego Królestwa i duński, art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, interpretowany zgodnie z ww. wyrokiem Trybunału w sprawie Baumbast i R, pozwala uznać, że w związku z prawem dostępu do kształcenia dziecku przysługuje samodzielne prawo pobytu. W szczególności wykonywanie prawa dostępu do kształcenia nie zostało uzależnione od przesłanki wymagającej, by dziecko zachowało w czasie całego okresu swojej nauki szczególne prawo pobytu na mocy art. 10 ust. 1 lit. a) wspomnianego rozporządzenia, gdy przepis ten jeszcze obowiązywał.
47 W pkt 21–24 wyroku z dnia 4 maja 1995 r. w sprawie C‑7/94 Gaal, Rec. s. I‑1031, Trybunał odrzucił argument, zgodnie z którym istnieje ścisły związek pomiędzy art. 10 i 11 rozporządzenia nr 1612/68 z jednej strony a art. 12 tegoż rozporządzenia z drugiej strony, tak że ten ostatni przepis przyznaje prawo do równego traktowania w zakresie dostępu do szkolnictwa w przyjmującym państwie członkowskim tylko dzieciom spełniającym przesłanki określone w art. 10 i 11. W pkt 23 wspomnianego wyroku w sprawie Gaal Trybunał wyraźnie podkreślił, że art. 12 nie zawiera żadnego odniesienia do wspomnianych art. 10 i 11.
48 Sprzeczne byłoby bowiem z kontekstem, w który wpisuje się art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, oraz celem, do którego ten artykuł dąży, uzależnianie wykonywania prawa dostępu do kształcenia od istnienia odrębnego prawa pobytu dziecka ocenianego w odniesieniu do innych przepisów tego samego rozporządzenia (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Gaal, pkt 25).
49 Wynika z tego, że w razie nabycia prawa dostępu do kształcenia wywodzonego przez dziecko z art. 12 wspomnianego rozporządzenia ze względu na osiedlenie się na terytorium państwa członkowskiego, w którym jedno z jego rodziców jest lub było zatrudnione, dziecku nadal przysługuje prawo pobytu, które nie może następnie zostać podważone z powodu niespełnienia przesłanek wymienionych w art. 10 tegoż rozporządzenia.
50 Po drugie, prawo dzieci do równego traktowania w zakresie dostępu do kształcenia nie zależy od okoliczności, że ich ojciec lub matka zachowuje status pracownika migrującego w przyjmującym państwie członkowskim. Tak jak wynika z samego brzmienia wspomnianego art. 12, prawo to nie jest ograniczone do dzieci pracowników migrujących i ma zastosowanie również do dzieci byłych pracowników migrujących.
51 W pkt 69 ww. wyroku w sprawie Baumbast i R Trybunał zresztą wyraźnie zauważył, że art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 zmierza w szczególności do zapewnienia, by dzieci pracownika będącego obywatelem państwa członkowskiego mogły, nawet jeżeli on sam nie wykonuje już działalności w charakterze pracownika najemnego w przyjmującym państwie członkowskim, podjąć i w razie potrzeby ukończyć naukę w tym państwie członkowskim.
52 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 wymaga tylko, by dziecko mieszkało ze swoimi rodzicami lub jednym z nich w państwie członkowskim, gdy przynajmniej jedno z jego rodziców zamieszkiwało tam jako pracownik (wyrok z dnia 21 czerwca 1988 r. w sprawie 197/86 Brown, Rec. s. 3205, pkt 30; ww. wyrok w sprawie Gaal, pkt 27).
53 Artykuł 12 rozporządzenia nr 1612/68 należy zatem stosować w sposób autonomiczny w odniesieniu do przepisów prawa Unii regulujących explicite warunki wykonywania prawa pobytu w innym państwie członkowskim.
54 Takie stosowanie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 w odniesieniu do obecnie uchylonego art. 10 tegoż rozporządzenia stanowiło podstawę orzecznictwa Trybunału, które zostało wspomniane w pkt 37–39 niniejszego wyroku, i nie zostało podważone przez wejście w życie dyrektywy 2004/38.
55 London Borough of Lambeth oraz rządy Zjednoczonego Królestwa i duński podnoszą, że dyrektywa nr 2004/38 stanowi od chwili wejścia w życie wyłączną podstawę dla warunków regulujących wykonywanie prawa pobytu w państwach członkowskich przez obywateli Unii i członków ich rodzin i że w rezultacie żadne prawo pobytu nie może od tej pory być wywodzone z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68.
56 W tym względzie żadna okoliczność nie pozwala sądzić, że przyjmując dyrektywę nr 2004/38, prawodawca wspólnotowy zamierzał zmodyfikować zakres wspomnianego art. 12, zinterpretowanego przez Trybunał, w celu ograniczenia na przyszłość jego treści normatywnej do prostego prawa dostępu do kształcenia.
57 Należy podkreślić w tym kontekście, że w odróżnieniu od art. 10 i 11 rozporządzenia nr 1612/68 art. 12 tego rozporządzenia nie został uchylony ani nawet zmieniony przez dyrektywę 2004/38. Prawodawca unijny nie zamierzał zatem wprowadzić na mocy tej dyrektywy ograniczenia co do zakresu stosowania tego art. 12 zinterpretowanego w orzecznictwie Trybunału.
58 Taką wykładnię potwierdza okoliczność, że z prac przygotowawczych nad dyrektywą 2004/38 wynika, iż w zamyśle miała ona być spójna z ww. wyrokiem w sprawie Baumbast i R [COM(2003) 199 wersja ostateczna, s. 7].
59 Ponadto, jeśli art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 należałoby interpretować jako ograniczający się od chwili wejścia w życie dyrektywy 2004/38 do ustanowienia prawa do równego traktowania w zakresie dostępu do kształcenia bez przyznania jakiegokolwiek prawa pobytu dzieciom pracowników migrujących, jego utrzymanie wydawałoby się zbyteczne od chwili wejścia w życie tej dyrektywy. Artykuł 24 ust. 1 tej dyrektywy przewiduje bowiem, że wszyscy obywatele Unii zamieszkujący na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego są traktowani na równi z obywatelami tego państwa w zakresie ustanowionym w traktacie, a w tym względzie orzeczono, że dostęp do kształcenia jest objęty zakresem stosowania prawa Unii (zob. w szczególności wyrok z dnia 13 lutego 1985 r. w sprawie 293/83 Gravier, Rec. s. 593, pkt 19, 25).
60 Wreszcie należy zauważyć, że zgodnie z motywem 3 dyrektywy 2004/38 jej celem jest w szczególności uproszczenie i wzmocnienie prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu wszystkich obywateli Unii (zob. podobnie wyrok z dnia 25 lipca 2008 r. w sprawie C‑127/08 Metock i in., Zb.Orz. s. I‑6241, pkt 59). Tymczasem w okolicznościach takich jak rozpatrywane w postępowaniu przed sądem krajowym uzależnienie stosowania art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 od spełnienia przesłanek określonych w art. 7 tej dyrektywy skutkowałoby tym, że prawo pobytu dzieci pracowników migrujących w przyjmującym państwie członkowskim mających na celu podjęcie lub odbywanie tam nauki oraz prawo pobytu rodziców, którzy sprawują faktycznie nad nimi pieczę, byłyby podporządkowane przesłankom bardziej rygorystycznym niż przesłanki, które miałyby do nich zastosowanie przed wejściem w życie wspomnianej dyrektywy.
61 Należy zatem odpowiedzieć na pytanie pierwsze i pytanie drugie lit. a), że obywatel państwa członkowskiego, który był zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, gdzie jego dziecko odbywa naukę, może w okolicznościach takich jak w postępowaniu przed sądem krajowym powoływać się jako rodzic sprawujący faktycznie pieczę nad tym dzieckiem na prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim na podstawie samego art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 bez konieczności spełniania przesłanek określonych w dyrektywie 2004/38.
W przedmiocie pytania drugiego lit. b)
62 Poprzez swoje pytanie drugie lit. b) sąd krajowy dąży w istocie do ustalenia, czy prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim, z którego korzysta rodzic sprawujący faktycznie pieczę nad dzieckiem wykonującym prawo do odbywania nauki zgodnie z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, uzależnione jest od przesłanki, zgodnie z którą rodzic ten powinien posiadać wystarczające zasoby, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej tego państwa członkowskiego w okresie pobytu, oraz być objęty pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w tym państwie.
63 London Borough of Lambeth oraz rządy Zjednoczonego Królestwa i duński podnoszą, że możliwość korzystania przez rodziców z prawa pobytu na podstawie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 została uznana w ww. wyroku w sprawie Baumbast i R tylko z powodu szczególnych okoliczności dwóch spraw zakończonych wydaniem tego wyroku, w których została spełniona przesłanka wymagająca, by obywatele Unii posiadali wystarczające zasoby dla siebie samych i członków swojej rodziny. Orzecznictwa tego nie można w rezultacie stosować w sytuacjach, w których przesłanka ta nie została spełniona.
64 Jednakże argumentów tych nie można uwzględnić.
65 W jednej ze spraw zakończonych ww. wyrokiem w sprawie Baumbast i R Wolfgang Baumbast, ojciec dzieci, których prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim na podstawie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 było przedmiotem postępowania, posiadał pewne zasoby pozwalające mu oraz jego rodzinie nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej tego państwa członkowskiego. Jednakże kwestia, czy W. Baumbast był w stanie się utrzymywać, została poruszona wyłącznie w ramach pytania trzeciego zadanego przez sąd krajowy w sprawie go dotyczącej w związku z jego prawem pobytu w odniesieniu do art. 18 WE i dyrektywy Rady 90/364/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie prawa pobytu (Dz.U. L 180, s. 26).
66 Natomiast podstawą odpowiedzi udzielonych przez Trybunał na dwa pierwsze pytania prejudycjalne, które dotyczyły prawa pobytu dzieci i ich matki sprawującej nad nimi pieczę, była nie ich niezależność gospodarcza, ale ta okoliczność, że cel rozporządzenia nr 1612/68, mianowicie swobodny przepływ pracowników, wymaga optymalnych warunków do integracji rodziny pracownika w przyjmującym państwie członkowskim i że w razie odmówienia przyznania rodzicom sprawującym pieczę nad dziećmi możliwości pozostania w przyjmującym państwie członkowskim w okresie ich nauki w szkole mogłyby one zostać pozbawione prawa, jakie jest im przyznane przez prawodawcę unijnego (ww. wyrok w sprawie Baumbast i R, pkt 50, 71).
67 W każdym razie, jako że w pkt 74 ww. wyroku w sprawie Baumbast i R Trybunał przypomniał, że przy uwzględnieniu kontekstu i celów, do których dąży rozporządzenie nr 1612/68, a zwłaszcza jego art. 12, przepis ten nie może być interpretowany zawężająco i nie może on zostać pozbawiony skuteczności, nie można twierdzić na podstawie tego wyroku, że przyznanie rozpatrywanego prawa pobytu jest uzależnione od przesłanki niezależności finansowej, ponieważ Trybunał zupełnie, nawet w sposób dorozumiany, nie oparł swojego rozumowania na takiej przesłance.
68 Wykładnię, zgodnie z którą prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim dzieci odbywających w nim naukę i rodzica sprawującego faktycznie nad nimi pieczę nie jest uzależnione od przesłanki posiadania wystarczających zasobów i bycia objętym pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym, potwierdza art. 12 ust. 3 dyrektywy 2004/38, który stanowi, że wyjazd obywatela Unii z przyjmującego państwa członkowskiego lub jego śmierć nie prowadzą do utraty prawa pobytu przez jego dzieci lub rodzica, który sprawuje nad nimi faktyczną pieczę, bez względu na przynależność państwową, jeżeli dzieci zamieszkują w przyjmującym państwie członkowskim i są zapisane do instytucji edukacyjnej w celu kształcenia się tam, aż do momentu zakończenia ich studiów.
69 Przepis ten, nawet jeśli nie ma zastosowania w sporze przed sądem krajowym, obrazuje szczególne znaczenie, jakie dyrektywa 2004/38 przypisuje sytuacji dzieci, które odbywają naukę w przyjmującym państwie członkowskim, i rodziców, którzy sprawują nad nimi pieczę.
70 Należy zatem odpowiedzieć na pytanie drugie lit. b), że prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim, z którego korzysta rodzic sprawujący faktycznie pieczę nad dzieckiem wykonującym prawo do odbywania nauki zgodnie z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, nie jest uzależnione od przesłanki, zgodnie z którą rodzic ten powinien posiadać wystarczające zasoby, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej tego państwa członkowskiego w okresie pobytu, oraz być objęty pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w tym państwie.
W przedmiocie pytania drugiego lit. c)
71 Poprzez swoje pytanie drugie lit. c) sąd krajowy dąży w istocie do ustalenia, czy prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim, z którego korzysta rodzic sprawujący faktycznie pieczę nad dzieckiem pracownika migrującego, gdy dziecko to odbywa naukę w tym państwie członkowskim, jest uzależnione od przesłanki, zgodnie z którą jedno z rodziców dziecka w chwili rozpoczęcia przez nie nauki powinno było wykonywać działalność zawodową jako pracownik migrujący we wspomnianym państwie członkowskim.
72 Zgodnie ze swoim brzmieniem art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 stosuje się zarówno do dzieci, których jedno z rodziców „jest zatrudnione” na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego, jak i do tych, których jedno z rodziców tam „było zatrudnione”. Żaden element tekstu tego artykułu nie wskazuje, że jego zakres stosowania miałby być ograniczony do sytuacji, w których jedno z rodziców dziecka miało status pracownika migrującego dokładnie w chwili rozpoczęcia przez to dziecko nauki, ani że dzieciom byłych pracowników migrujących miałoby przysługiwać jedynie prawo ograniczonego dostępu do kształcenia w przyjmującym państwie członkowskim.
73 Tak jak wskazano w pkt 50 niniejszego wyroku, prawo dostępu dziecka do kształcenia na podstawie wspomnianego art. 12 nie zależy od zachowania statusu pracownika migrującego przez danego rodzica. Dzieci byłych pracowników migrujących mogą zatem powołać się na prawa wynikające z tego art. 12 na tej samej podstawie co obywatele Unii, którzy mają status pracowników migrujących.
74 W odniesieniu do orzecznictwa wspomnianego w pkt 37 niniejszego wyroku wystarczy, by dziecko, które odbywa naukę w przyjmującym państwie członkowskim, osiedliło się w nim w czasie, gdy jedno z jego rodziców korzysta z prawa pobytu jako pracownik migrujący. Prawo dziecka do przebywania w tym państwie w celu odbywania tam nauki zgodnie z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 i w konsekwencji prawo pobytu rodzica sprawującego faktycznie nad nim pieczę nie mogą zatem być uzależnione od przesłanki, zgodnie z którą jedno z rodziców dziecka w chwili rozpoczęcia przez nie nauki powinno było wykonywać działalność zawodową jako pracownik migrujący w przyjmującym państwie członkowskim.
75 W rezultacie, na drugie pytanie lit. c) należy odpowiedzieć, że prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim, z którego korzysta rodzic sprawujący faktycznie pieczę nad dzieckiem pracownika migrującego, gdy dziecko to odbywa naukę w tym państwie członkowskim, nie jest uzależnione od przesłanki, zgodnie z którą jedno z rodziców dziecka w chwili rozpoczęcia przez nie nauki powinno było wykonywać działalność zawodową jako pracownik migrujący we wspomnianym państwie członkowskim.
W przedmiocie pytania drugiego lit. d)
76 Poprzez swoje pytanie drugie lit. d) sąd krajowy dąży w istocie do ustalenia, czy prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim, z którego korzysta rodzic sprawujący faktycznie pieczę nad dzieckiem pracownika migrującego, gdy dziecko to odbywa naukę w tym państwie członkowskim, wygasa w chwili osiągnięcia pełnoletności przez to dziecko.
77 Z akt sprawy przedstawionych Trybunałowi wynika, że to pytanie dotyczące wpływu pełnoletności dziecka na prawo pobytu, które przysługuje jego rodzicowi jako osobie sprawującej faktyczną pieczę, jest uzasadnione okolicznością, że córka M. Teixeiry miała 15 lat w chwili złożenia wniosku o pomoc mieszkaniową i w międzyczasie osiągnęła wiek 18 lat, uzyskując zatem pełnoletność zgodnie z ustawodawstwem obowiązującym w Zjednoczonym Królestwie. Kwestię tę należy zbadać w odniesieniu do art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, ponieważ przepis ten, tak jak wynika z odpowiedzi na pytanie pierwsze i pytanie drugie lit. a), jest przepisem pozwalającym uzasadnić prawo pobytu na rzecz osoby znajdującej się w sytuacji M. Teixeiry.
78 Po pierwsze, należy zauważyć, że osiągnięcie pełnoletności nie ma bezpośredniego wpływu na prawa przyznane dziecku w art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 zinterpretowanym przez Trybunał.
79 Przy uwzględnieniu ich przedmiotu i celu zarówno prawo dostępu do kształcenia przewidziane w art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, jak i związane z tym prawo pobytu dziecka trwają do chwili ukończenia przez nie nauki.
80 Jako że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zakres stosowania art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 obejmuje także studia wyższe (zob. w szczególności wyrok z dnia 15 marca 1989 r. w sprawach połączonych 389/87 i 390/87 Echternach i Moritz, Rec. s. 723, pkt 29, 30; a także ww. wyrok w sprawie Gaal, pkt 24), chwila zakończenia przez dziecko nauki może nastąpić po osiągnięciu przez nie pełnoletności.
81 W ww. wyroku w sprawie Gaal Trybunał wypowiedział się w kwestii, czy termin „dziecko” w rozumieniu art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 ogranicza się do dzieci poniżej 21. roku życia lub pozostających na utrzymaniu pracownika migrującego, w celu wydania orzeczenia, czy na prawo równego traktowania określone w tym artykule może powoływać się w związku z przyznaniem stypendium edukacyjnego dziecko takiego pracownika po przekroczeniu wieku 21 lat, które nie było już na utrzymaniu tego pracownika.
82 Przypomniawszy w pkt 24 ww. wyroku w sprawie Gaal, że zasada równego traktowania określona w art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 wymaga, by dziecko pracownika migrującego mogło kontynuować naukę w celu jej pomyślnego ukończenia, Trybunał orzekł w pkt 25 tegoż wyroku, że ten art. 12 obejmuje pomoc finansową, z której mogą korzystać studenci znajdujący się w zaawansowanej fazie swoich studiów, nawet jeśli osiągnęli już wiek 21 lat i nie są już na utrzymaniu rodziców.
83 Zgodnie z tym orzecznictwem uzależnienie stosowania wspomnianego art. 12 od ograniczenia wiekowego lub statusu dziecka pozostającego na utrzymaniu byłoby sprzeczne nie tylko z literą tego przepisu, ale także z jego duchem (ww. wyrok w sprawie Gaal, pkt 25).
84 Po drugie, należy zbadać, czy okoliczność, że prawa wynikające dla dziecka z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 zostały w ten sposób przyznane bez warunku wiekowego w odniesieniu do dzieci pełnoletnich lub niebędących już na utrzymaniu pracownika migrującego, pozwala rodzicowi sprawującemu pieczę nad dzieckiem pełnoletnim przebywać z nim w przyjmującym państwie członkowskim do zakończenia przez nie nauki.
85 W pkt 73 ww. wyroku w sprawie Baumbast i R Trybunał orzekł, że naruszałoby prawo dziecka pracownika migrującego do kontynuowania w możliwie najlepszych warunkach nauki w przyjmującym państwie członkowskim, jeśli osoba rzeczywiście sprawująca nad nim pieczę nie byłaby w stanie mieszkać z tym dzieckiem w tymże państwie członkowskim podczas trwania jego nauki.
86 Nawet jeśli uważa się, że dziecko, które osiągnęło pełnoletność, jest co do zasady w stanie się utrzymywać, prawo pobytu rodzica sprawującego pieczę nad dzieckiem, które korzysta z prawa do odbywania nauki w przyjmującym państwie członkowskim, może jednakże się przedłużyć po osiągnięciu tego wieku, gdy dziecko nadal wymaga obecności i pieczy tego rodzica, aby móc kontynuować i ukończyć naukę. Do sądu krajowego należy ocena, czy tak jest rzeczywiście w sprawie przed nim się toczącej.
87 W rezultacie na pytanie drugie lit. d) należy odpowiedzieć, że prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim, z którego korzysta rodzic sprawujący faktycznie pieczę nad dzieckiem pracownika migrującego, gdy dziecko to odbywa naukę w tym państwie członkowskim, wygasa w chwili osiągnięcia pełnoletności przez to dziecko, chyba że dziecko nadal wymaga obecności i pieczy tego rodzica, aby móc kontynuować i ukończyć naukę.
W przedmiocie pytania trzeciego
88 Pytanie to zostało postawione przez sąd krajowy wyłącznie w razie, gdyby na pytanie pierwsze została udzielona odpowiedź twierdząca, to znaczy przy założeniu, że osoba znajdująca się w sytuacji M. Teixeiry nie mogłaby powołać się na prawo pobytu na podstawie dyrektywy 2004/38.
89 W świetle odpowiedzi udzielonej na pytanie pierwsze i pytanie drugie lit. a), udzielenie odpowiedzi na pytanie trzecie jest zbędne.
W przedmiocie kosztów
90 Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (wielka izba) orzeka, co następuje:
1) Obywatel państwa członkowskiego, który był zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, gdzie jego dziecko odbywa naukę, może w okolicznościach takich jak w postępowaniu przed sądem krajowym powoływać się jako rodzic sprawujący faktycznie pieczę nad tym dzieckiem na prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim na podstawie samego art. 12 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty, zmienionego rozporządzeniem Rady (EWG) nr 2434/92 z dnia 27 lipca 1992 r. bez konieczności spełniania przesłanek określonych w dyrektywie 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, zmieniającej rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylającej dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG.
2) Prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim, z którego korzysta rodzic sprawujący faktycznie pieczę nad dzieckiem wykonującym prawo do odbywania nauki zgodnie z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, nie jest uzależnione od przesłanki, zgodnie z którą rodzic ten powinien posiadać wystarczające zasoby, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej tego państwa członkowskiego w okresie pobytu, oraz być objęty pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w tym państwie.
3) Prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim, z którego korzysta rodzic sprawujący faktycznie pieczę nad dzieckiem pracownika migrującego, gdy dziecko to odbywa naukę w tym państwie członkowskim, nie jest uzależnione od przesłanki, zgodnie z którą jedno z rodziców dziecka w chwili rozpoczęcia przez nie nauki powinno było wykonywać działalność zawodową jako pracownik migrujący we wspomnianym państwie członkowskim.
4) Prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim, z którego korzysta rodzic sprawujący faktycznie pieczę nad dzieckiem pracownika migrującego, gdy dziecko to odbywa naukę w tym państwie członkowskim, wygasa w chwili osiągnięcia pełnoletności przez to dziecko, chyba że dziecko nadal wymaga obecności i pieczy tego rodzica, aby móc kontynuować i ukończyć naukę.
Podpisy