OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
NIILA JÄÄSKINENA
przedstawiona w dniu 24 maja 2012(1)
Sprawa C‑170/11
Maurice Robert Josse Marie Ghislain Lippens,
Gilbert Georges Henri Mittler,
Jean Paul François Caroline Votron
przeciwko
Hendrikusowi Cornelisowi Kortekaasowi,
spółce Kortekaas Entertainment Marketing BV,
spółce Kortekaas Pensioen BV,
Dirkowi Robbardowi De Katowi,
Johannesowi Hendrikusowi Vischowi,
Euphemii Joannie Bökkerink,
spółce Laminco GLD N-A,
spółce Ageas NV, dawniej Fortis NV
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Hoge Raad der Nederlanden (Niderlandy)]
Współpraca cywilna w sprawach cywilnych i handlowych – Przeprowadzanie dowodów – Rozporządzenie (WE) nr 1206/2001 – Przedmiotowy zakres zastosowania – Przesłuchanie przez sąd jednego z państw członkowskich świadka zamieszkałego w innym państwie członkowskim – Świadek będący równocześnie stroną postępowania co do istoty sporu – Środki przymusu – Możliwy obowiązek zastosowania jednego ze sposobów przeprowadzania dowodów przewidzianych w tym rozporządzeniu albo uprawnienie do zastosowania sposobów przeprowadzania dowodów przewidzianych przez prawo procesowe państwa siedziby sądu, przed którym toczy się postępowanie – Stosowanie prawa krajowego na zasadzie rezydualnej
I – Wprowadzenie
1. W niniejszej sprawie Trybunał ma możność wypowiedzenia się w przedmiocie wykładni rozporządzenia Rady (WE) nr 1206/2001 z dnia 28 maja 2001 r. w sprawie współpracy między sądami państw członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych(2). Sąd krajowy zwraca się w szczególności o wskazówki co do wykładni art. 1 ust. 1 tego rozporządzenia, gdzie określono jego zakres zastosowania ratione materiae poprzez wskazanie dwóch form współpracy sądowej, z których sąd państwa członkowskiego(3) może skorzystać, gdy pragnie przeprowadzić środek dowodowy na terytorium innego państwa członkowskiego.
2. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym został złożony przez Hoge Raad der Nederlanden (niderlandzki sąd najwyższy) w ramach sprawy z powództwa wytoczonego przed sąd niderlandzki przeciwko pozwanym zamieszkałym lub mającym siedzibę w Belgii, o których wstępne przesłuchanie zwrócili się powodowie. Chociaż zainteresowani – za pomocą wniosku skierowanego przez sąd wezwany do władz sądowych Belgii zgodnie z rozporządzeniem nr 1206/2001 – wyrazili życzenie, aby przesłuchano ich w języku francuskim w ich państwie zamieszkania, sąd wzywający oddalił ten wniosek i stwierdził, że przesłuchanie powinno mieć miejsce w Niderlandach, wzywając świadków do osobistego stawiennictwa przed ten sąd na podstawie krajowego prawa procesowego.
3. W tych okolicznościach zwrócono się do Trybunału o orzeczenie, czy sąd państwa członkowskiego, który pragnie przesłuchać świadka, w niniejszej sprawie stronę sporu, który zamieszkuje na obszarze innego państwa członkowskiego, zobowiązany jest zastosować środki dowodowe określone w rozporządzeniu nr 1206/2001, czy też ma możliwość dalszego korzystania ze sposobów przeprowadzania dowodów określonych w przepisach procesowych obowiązujących w państwie jego siedziby, korzystając ewentualnie ze środków przymusu, gdy świadek uchyla się od stawiennictwa. Należy zatem stwierdzić w sposób jednoznaczny, czy rozporządzenie nr 1206/2001 reguluje przekazywanie dowodów z jednego państwa członkowskiego do drugiego w sposób wyłączny i wyczerpujący, czy też pozostawia możliwość innego sposobu pozyskania takich dowodów.
II – Przepisy prawa
A – Rozporządzenie nr 1206/2001
4. Motywy rozporządzenia nr 1206/2001 stanowią:
„[…]
(2) Właściwe funkcjonowanie rynku wewnętrznego wymaga, aby współpraca między sądami w dziedzinie przeprowadzania dowodów została usprawniona, a w szczególności uproszczona i przyspieszona.
[…]
(7) Ponieważ dla orzeczenia w postępowaniu w sprawie cywilnej lub handlowej zawisłej przed sądem państwa członkowskiego często istotne jest przeprowadzenie dowodu w innym państwie członkowskim, działania Wspólnoty nie mogą ograniczać się do dziedziny przekazywania dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub handlowych objętej zakresem rozporządzenia Rady (WE) nr 1348/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie doręczania dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub handlowych w państwach członkowskich[(4)]. Konieczne jest więc dalsze usprawnianie współpracy sądów państw członkowskich w dziedzinie przeprowadzania dowodów.
(8) Skuteczność postępowań sądowych w sprawach cywilnych lub handlowych wymaga, aby przekazywanie i wykonywanie wniosków o przeprowadzenie dowodów następowało bezpośrednio i poprzez możliwie najszybsze środki między sądami państw członkowskich.
[…]
(15) W celu ułatwienia przeprowadzania dowodów sąd w państwie członkowskim powinien mieć możliwość, zgodnie z jego prawem, przeprowadzenia dowodu bezpośrednio w innym państwie członkowskim za jego zgodą, przy czym zachowane muszą być warunki ustalone przez jednostkę centralną lub inny właściwy organ wezwanego państwa członkowskiego.
[…]”.
5. Artykuł 1 rozporządzenia nr 1206/2001, zatytułowany „Zakres”, stanowi w ust. 1 i 2:
„1. Niniejsze rozporządzenie ma zastosowanie w sprawach cywilnych lub handlowych, jeżeli sąd państwa członkowskiego, zgodnie z przepisami tego państwa:
a) występuje z wnioskiem do właściwego sądu innego państwa członkowskiego o przeprowadzenie dowodu; lub
b) występuje z wnioskiem o to, aby móc przeprowadzić dowód bezpośrednio w innym państwie członkowskim.
2. Nie można wystąpić z wnioskiem o przeprowadzenie dowodu, jeżeli nie jest on przeznaczony do wykorzystania w postępowaniu sądowym, które już się toczy lub które ma zostać wszczęte”.
6. Artykuły 10–16, należące do sekcji 3 tego rozporządzenia, określają zasady przeprowadzania dowodu przez sąd wezwany (na zasadzie tzw. współpracy pośredniej).
7. Zgodnie z art. 10 ust. 2 rozporządzenia nr 1206/2001 „[s]ąd wezwany wykonuje wniosek zgodnie z prawem swojego państwa członkowskiego”.
8. Artykuł 11 ust. 1 tego rozporządzenia przewiduje w następujących słowach, że pośrednie przeprowadzenie dowodu odbywa się w obecności i z udziałem stron:
„Jeżeli jest to przewidziane w prawie państwa członkowskiego sądu wzywającego, strony i ich przedstawiciele, jeżeli zostali ustanowieni, mają prawo być obecni przy przeprowadzaniu dowodu przez sąd wezwany”.
9. Artykuł 13 tego rozporządzenia pozwala na stosowanie środków przymusu w ramach pośredniego przeprowadzania dowodów, stanowiąc, co następuje:
„Jeżeli jest to niezbędne, sąd wezwany stosuje przy wykonywaniu wniosku odpowiednie środki przymusu w przypadkach i w zakresie, w jakim przewiduje to prawo państwa członkowskiego sądu wezwanego dla wykonania złożonego w tym samym celu wniosku organu krajowego lub strony uczestniczącej w postępowaniu”.
10. Artykuł 17 rozporządzenia, który reguluje bezpośrednie przeprowadzanie dowodu przez sąd wzywający (na zasadzie tzw. współpracy bezpośredniej) stanowi:
„1. Jeżeli sąd występuje o przeprowadzenie dowodu bezpośrednio w innym państwie członkowskim, przekazuje odpowiedni wniosek jednostce centralnej lub właściwemu organowi w tym państwie […].
2. Bezpośrednie przeprowadzenie dowodu jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy może nastąpić dobrowolnie i bez środków przymusu.
Jeżeli bezpośrednie przeprowadzenie dowodu wymaga przesłuchania osoby, sąd wzywający informuje tę osobę, że przesłuchanie to jest dobrowolne.
3. Dowód przeprowadzany jest przez członka sądu lub przez jakąkolwiek inną osobę, na przykład biegłego, wyznaczonych zgodnie z prawem państwa członkowskiego sądu wzywającego.
[…]”.
B – Prawo krajowe
11. W Niderlandach przesłuchanie świadka, jak też wstępne przesłuchanie świadka uregulowane zostały w Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (kodeksie postępowania cywilnego, zwanym dalej „WBR”)(5).
12. Artykuł art. 164 WBR stanowi:
„1. Stronę można przesłuchać także w charakterze świadka.
[…]
3. Jeżeli strona, która zobowiązana jest złożyć oświadczenie w charakterze świadka, nie stawia się na rozprawę, nie udziela odpowiedzi na zadawane jej pytania albo odmawia podpisania swego oświadczenia, sąd może zastosować konsekwencje, jakie uzna za stosowne”.
13. Artykuł 165 ust. 1 WBR stanowi, że „[o]soba wezwana w charakterze świadka na zasadach określonych w ustawie zobowiązana jest stawić się i złożyć zeznania”.
14. Artykuł 165 ust. 1 WBR stanowi:
„O ile konwencja lub rozporządzenie UE nie stanowią inaczej, jeżeli świadek mieszka za granicą, sąd może zwrócić się do wskazanego przez niego organu kraju, w którym świadek ma miejsce zamieszkania, z wnioskiem o przeprowadzenie przesłuchania, o ile to możliwe – pod przysięgą, lub zlecić owo przesłuchanie niderlandzkim urzędnikom konsularnym, w których właściwości znajduje się miejsce zamieszkania wskazanego świadka”.
15. Artykuł 186 WBR stanowi:
„1. Jeżeli ustawa zezwala na przeprowadzenie dowodu z zeznania świadka, można, na wniosek zainteresowanego, zarządzić wstępne przesłuchanie świadków przed wytoczeniem powództwa.
2. Wstępne przesłuchanie świadka zarządza sąd na wniosek jednej ze stron z chwilą wszczęcia postępowania”.
16. Artykuł 189 WBR stanowi, że „[p]rzepisy o przesłuchaniu świadka stosuje się do przesłuchania wstępnego”.
III – Spór przed sądem krajowym, pytanie prejudycjalne i postępowanie przez Trybunałem
17. W dniu 3 sierpnia 2009 r. właściciele papierów wartościowych(6) (zwani dalej „Kortekaasem i in.”) wyemitowanych przez spółkę Fortis NV(7) wytoczyli powództwo przed Rechtbank Utrecht (sąd rejonowy w Utrechcie, Niderlandy) przeciwko trzem członkom zarządu tej spółki zamieszkałym w Belgii(8) (zwanym dalej „Lippensem i in.”) i przeciwko samej spółce, domagając się zasądzenia od powodów odszkodowania z tytułu popełnienia przez nich czynów niedozwolonych.
18. W ramach postępowania przed sądem rozpatrującym istotę sporu Kortekaas i in. złożyli wniosek do Rechtbank Utrecht o dokonanie przesłuchania wstępnego Lippensa i in. w charakterze świadków na okoliczność ich twierdzeń. Rechtbank przychylił się do tego wniosku postanowieniem z dnia 25 listopada 2009 r., określając, że przesłuchanie przeprowadzi sędzia delegowany specjalnie w tym celu.
19. W dniu 9 grudnia 2009 r. Lippens i in. wystąpili do Rechtbank Utrecht o skierowanie wezwania do sądu belgijskiego, tak aby umożliwić ich przesłuchanie przez sędziego francuskojęzycznego w Belgii, gdzie mieszkają. Wniosek ten został oddalony postanowieniem z dnia 3 lutego 2010 r.
20. Od postanowienia tego Lippens i in. złożyli zażalenia do Gerechtshof te Amsterdam (sądu okręgowego w Amsterdamie), który utrzymał w mocy zaskarżone postanowienie orzeczeniem z dnia 18 maja 2010 r., z powołaniem się na art. 176 ust. 1 WBR, który daje sądowi niderlandzkiemu mającemu przesłuchać świadka zamieszkałego za granicą, który to świadek nie chce dobrowolnie stawić się przed tym sądem, prawo – lecz nie nakłada na niego takiego obowiązku – skierowania wezwania do sądu zagranicznego. Gerechtshof te Amsterdam dodał, że świadków powinien co do zasady przesłuchiwać ten sam sąd, przed którym toczy się postępowanie co do istoty sprawy, zaś w niniejszej sprawie żadna szczególna okoliczność nie uzasadniania odstąpienia od tej zasady na korzyść Lippensa i in., biorąc w szczególności pod uwagę sprzeciw Kortekaasa i in. Sąd ten dodał, że przesłuchania w Belgii nie uzasadniają względy językowe, gdyż Lippens i in. mogą zostać przesłuchani w Niderlandach przy udziale tłumacza języka francuskiego.
21. Lippens i in. złożyli od powyższego postanowienia Gerechtshof te Amsterdam kasację do Hoge Raad der Nederlanden.
22. Sąd odsyłający jest zdania, że rozporządzenie nr 1206/2001 nie wyklucza, by sąd z siedzibą w jednym państwie członkowskim wezwał do stawiennictwa przed ów sąd, zgodnie z przepisami procesowymi obowiązującymi w tym państwie, świadka zamieszkałego w innym państwie oraz by wyciągnął konsekwencje przewidziane przez te przepisy w razie odmowy stawiennictwa. Zdaniem sądu odsyłającego ani treść zawarta w artykułach, ani motywy 2 i 5(9) rozporządzenia nr 1206/2001 nie pozwalają na przyjęcie wniosku, że środki dowodowe określone w tym rozporządzeniu wykluczają posługiwanie się innymi instrumentami prawnymi. Sąd ten jest zdania, że rozporządzenie nr 1206/2001 ma jedynie na celu ułatwienie pozyskiwania dowodów, lecz nie nakazuje państwom członkowskim modyfikacji przepisów krajowego prawa procesowego o środkach dowodowych.
23. Ponadto sąd odsyłający powołuje się na Konwencję dotyczącą przeprowadzania dowodu za granicą w sprawach cywilnych i handlowych, zawartą w Hadze w dniu 18 marca 1970 r., którą w odniesieniu do 11 państw członkowskich, które były związane tą konwencją, zastąpiło rozporządzenie nr 1206/2001(10). Sąd odsyłający podkreśla, że jest kwestią dyskusyjną, czy ta konwencja ma charakter wyłączny i wiążący, czy też pozostawia miejsce dla innych instrumentów, jak uznał to Supreme Court of the United States (sąd najwyższy Stanów Zjednoczonych)(11). Sąd krajowy dodaje, że wyrok Trybunału Sprawiedliwości wskazałby, że rozporządzenie nr 1206/2001 może mieć „skutek wyłączny” w znaczeniu używanym przez ten sąd(12).
24. W tych okolicznościach Hoge Raad der Nederlanden postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy rozporządzenie [nr 1206/2001], a w szczególności jego art. 1 ust. 1 należy interpretować w ten sposób, że sąd, który zamierza przesłuchać świadka zamieszkałego w innym państwie członkowskim, dla tej formy przeprowadzenia dowodów zawsze musi skorzystać z postępowania ustanowionego przez rzeczone rozporządzenie, czy też jest uprawniony do skorzystania z postępowania przewidzianego w jego własnym krajowym prawie procesowym, jak wezwanie świadka przed ów sąd?”.
25. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Hoge Raad der Nederlanden wpłynął do sekretariatu Trybunału w dniu 7 kwietnia 2011 r.
26. Uwagi na piśmie w postępowaniu przed Trybunałem złożyli Lippens i in., rządy niderlandzki, czeski, niemiecki, austriacki, polski, fiński i rząd Zjednoczonego Królestwa, a także Komisja Europejska.
27. W załączniku do wezwania na rozprawę skierowanego do stron postępowania i innych osób zainteresowanych Trybunał zadał dwa pytania do udzielenia odpowiedzi na rozprawie o brzmieniu następującym:
„1) Czy zakładając, że sąd właściwy może wezwać, na podstawie swego prawa krajowego świadka zamieszkałego w innym państwie członkowskim, sąd ten może – gdy świadek nie uczyni zadość temu wezwaniu – zastosować środki przymusu przewidziane w jego prawie krajowym? W wypadku odpowiedzi przeczącej na to pytanie – czy sąd krajowy może przesłuchać świadka z zastosowaniem środków określonych w rozporządzeniu [nr 1206/2001]?
2) Biorąc pod uwagę, że w rozpatrywanej sprawie chodzi o przesłuchanie strony w charakterze świadka, sąd zwraca się do stron postępowania o zajęcie stanowiska w kwestii, czy okoliczność ta powinna być wzięta pod uwagę w celu udzielenia odpowiedzi na pytanie prejudycjalne. Państwa członkowskie prosi się również o zajęcie stanowiska w kwestii tego, jakie konsekwencje wprowadzenie takiego rozróżnienia w ramach rozporządzenia nr 1206/2001 mogłoby mieć dla ich prawa krajowego”.
28. Na rozprawie, która odbyła się w dniu 7 marca 2012 r., Lippens i in., a także rządy niderlandzki, czeski, niemiecki, irlandzki i fiński, jak też Komisja, przedstawiły uwagi ustne.
IV – Analiza
A – Wchodzące w grę interesy
29. Sąd państwa członkowskiego może w sposób ważny wykonywać swe kompetencje i korzystać ze swego imperium, to jest władztwa egzekucyjnego, jedynie w granicach swej właściwości geograficznej. Zasada ta doznaje ograniczenia w odniesieniu do środków dowodowych, które mogą być przeprowadzane na całym terytorium kraju. Niemniej jednak z uwagi na zasadę terytorialności w prawie międzynarodowym, powiązaną z zasada suwerenności państwowej, sąd nie może zazwyczaj podejmować działań w celu wyegzekwowania przeprowadzenia takiego środka na terytorium innego państwa członkowskiego.
30. Jak podkreślono jednak w motywach rozporządzenia nr 1206/2001, „dla orzeczenia w postępowaniu w sprawie cywilnej lub handlowej zawisłej przed sądem państwa członkowskiego często istotne jest przeprowadzenie dowodu w innym państwie członkowskim, [wobec czego użyteczne jest] dalsze usprawnianie współpracy sadów państw członkowskich w dziedzinie przeprowadzania dowodów”(13). Rozporządzenie to odpowiada zatem na nasilającą się w ramach Unii Europejskiej potrzebę możliwości przeprowadzania dowodów w innym państwie członkowskim, niż państwo, w którym wszczęto lub może być wszczęte postępowanie sądowe(14), w sytuacji gdy spór zawiera element zagraniczny.
31. Ponieważ pojęcie dowodu nie zostało zdefiniowane w rozporządzeniu nr 1206/2001, do Trybunału zwracano się już o określenie jego zarysu poprzez dokonanie jego wykładni(15). Wydaje mi się niezaprzeczalne, że przesłuchanie świadka, o jakie chodzi w sporze przed sądem krajowym, objęte jest tym pojęciem(16).
32. Zasadniczym celem rozporządzenia nr 1206/2001 jest określenie, w jaki sposób sąd państwa członkowskiego może uzyskać, w sposób uproszczony i przyspieszony(17), dowody znajdujące się na terytorium innego państwa członkowskiego, we współpracy z władzami tego ostatniego. W tym celu dysponuje on dwiema metodami współpracy sądowej, których treść określono zwięźle w art. 1 ust. 1 tego rozporządzenia:
– pośrednia metoda przeprowadzania dowodów, o której mowa w art. 10–16 rozporządzenia nr 1206/2001, zgodnie z którą sąd państwa członkowskiego A (zwany „sądem wzywającym”(18)) zwraca się do sądu państwa członkowskiego B (zwanego „sądem wezwanym”) o przeprowadzenie potrzebnych dowodów zgodnie z przepisami państwa członkowskiego B, ewentualnie z zastosowaniem środków przymusu zgodnie z art. 13 tego rozporządzenia;
– bezpośrednia metoda przeprowadzania dowodów, przewidziana w art. 17 rozporządzenia nr 1206/2001, która polega na tym, że sąd państwa członkowskiego A lub osoba przez ten sąd upoważniona(19) przybywa do państwa członkowskiego B w celu przeprowadzenia dowodu bezpośrednio, po uzgodnieniu togo z władzami tego drugiego państwa(20), przy czym niedopuszczalne jest stosowanie jakichkolwiek środków przymusu wobec świadka zamieszkałego w tym państwie.
33. W istocie sąd odsyłający zwraca się do Trybunału – po raz pierwszy – o wyjaśnienia w kwestii, czy w sytuacji gdy sąd krajowy pragnie przeprowadzić dowód mający charakter ponadgraniczny, taki jak przesłuchanie świadka przebywającego na terytorium innego państwa członkowskiego, jest on zobowiązany do posłużenia się jedną z dwóch metod pozyskiwania dowodów przewidzianych w rozporządzeniu nr 1206/2001 opisanych powyżej, to jest pośredniego przeprowadzenia dowodu z pomocą sądu wezwanego albo bezpośredniego przeprowadzenia dowodu przez sąd wzywający, jak twierdzą przed Trybunałem jedynie Lippens i in., czy też sąd ten może także zastosować metody przewidziane w prawie procesowym państwa jego siedziby. Niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wymaga określenia przedmiotowego zakresu zastosowania rozporządzenia nr 1206/2001.
34. W sposób dorozumiany z postanowienia odsyłającego oraz pytań zadanych przez Trybunał, na które miała zostać udzielona odpowiedź na rozprawie, wynikają też inne zagadnienia. Dotyczą one mianowicie pewnych konsekwencji praktycznych wykładni, która ma zostać dokonana w wyroku, to jest po pierwsze, ewentualnej możliwości, by sąd wzywający o przesłuchanie skorzystał ze środków przymusu lub innych sankcji(21) w wypadku, gdy świadek zamieszkały w innym państwie członkowskim odmówi złożenia zeznań, a po drugie, ewentualnego znaczenia okoliczności, że świadek, który ma zostać przesłuchany, jest stroną sporu.
35. Żadna odpowiedź na pytanie prejudycjalne zadane przez sąd odsyłający nie wynika w sposób jasny z orzecznictwa Trybunału.
36. W wyroku w sprawie St. Paul Dairy, na który powołano się w postanowieniu odsyłającym, pojawiły się jedynie aluzje dotyczące wykładni przepisów o jurysdykcji zawartych w konwencji brukselskiej, a na rozporządzenie nr 1206/2001 powołano się jedynie w charakterze obiter dictum(22), w żaden sposób nie rozstrzygając zagadnień przedstawionych Trybunałowi w niniejszej sprawie. To samo dotyczy wyroku w sprawie Aguirre Zarraga, wydanego także w materii jurysdykcyjnej, który pozwala sądzić, że sąd krajowy może zdecydować o posłużeniu się środkami przewidzianymi w rozporządzeniu 1206/2001(23). Zważywszy na szczególny charakter tych dwóch wyroków, które dotyczyły nie wykładni omawianego rozporządzenia, ale tekstów mających przedmiot i zakres zastosowania znacząco odmienny od niego(24), nawet jeśli zmierzają one także do utworzenia europejskiej przestrzeni sądowej, Trybunał powinien się niniejszym wypowiedzieć w sposób bardziej konkretny o przesłankach obligatoryjnego zastosowania rozporządzenia nr 1206/2001 przez sąd.
37. Jedyny znany mi wyrok Trybunału(25) dotyczący wykładni rozporządzenia nr 1206/2001 jako takiego wydaje mi się nie wnosić nic użytecznego do rozstrzygnięcia rozpatrywanej obecnie sprawy(26).
38. Na wstępie chciałbym sprecyzować, że podobnie jak większość uczestników postępowania, jestem zdania, iż w sytuacji gdy sąd państwa członkowskiego pragnie uzyskać środek dowodowy pochodzący z innego państwa członkowskiego, jest on zobowiązany zastosować jeden z mechanizmów określonych w rozporządzeniu nr 1206/2001 tylko w niektórych wypadkach, ale nie ma takiego obowiązku na zasadzie systematycznej, a to ze względów, które opiszę szerzej poniżej.
B – Zakres zastosowania ratione materiae rozporządzenia nr 1206/2001
39. Brzmienie art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 1206/2001, o którego wykładnię w szczególności zwrócił się sąd odsyłający, pozwala częściowo wypowiedzieć się co do tego, czy dwie metody ponadgranicznego przeprowadzania dowodów określone w tym przepisie powinny mieć zastosowanie w szeroki sposób, to jest we wszelkich stanach faktycznych, w których element zagraniczny – taki jak w niniejszej sprawie zamieszkiwanie świadka za granicą – wiąże określony środek dowodowy z innym państwem członkowskim w sprawie cywilnej lub handlowej.
40. Wskazując tytułem przesłanki wstępnej, że „jeżeli sąd państwa członkowskiego […] występuje”(27), artykuł ten ogranicza moim zdaniem przedmiotowy zakres zastosowania rozporządzenia nr 1206/2001 do dwóch precyzyjnych wypadków, które następnie wymienia. Ogranicza zatem jego zastosowanie do sytuacji, gdy współpraca z sądem „innego państwa członkowskiego” jest niezbędna zdaniem sądu zamierzającego przeprowadzić dowód lub gdy sąd ten pragnie sam przeprowadzić taki środek „w innym państwie członkowskim”. A contrario, rozporządzenie nie ma na celu uregulowania sytuacji, w której sąd jest zdania, że może uzyskać środek dowodowy, nawet jeśli jest on położony w innym państwie członkowskim, bez potrzeby korzystania z jednej lub drugiej metody, to jest bez wzywania władz sądowych tego kraju do udzielenia pomocy sądowej i bez przemieszczania się do tego państwa.
41. Podobnie motywy 7 i 15 rozporządzenia nr 1206/2001 wskazują, że ma ono na celu umożliwienie sądowi państwa członkowskiego przeprowadzenie dowodu „w innym państwie członkowskim”, a nie na terytorium kraju, tak jak zamierza uczynić do sąd niderlandzki w sprawie przed sądem krajowym poprzez wezwanie świadka do stawienia się przed tym sądem.
42. Ponadto w świetle wykładni celowościowej, a nie tylko językowej, pragnę dodać, że motyw 2 tego rozporządzenia wskazuje, że ma ono na celu to, ażeby „współpraca między sądami w dziedzinie przeprowadzania dowodów została usprawniona, a w szczególności uproszczona i przyspieszona”, który to cel został przywołany w motywie 7 in fine. Intytulacja rozporządzenia nr 1206/2001 również podkreśla, że ma ono na celu ustanowienie mechanizmów ułatwiających „współprac[ę] między sądami państw członkowskich”, a nie położenie na zasadzie uniformizacji kresu metodom przeprowadzania środków dowodowych obowiązującym w państwach członkowskich. W sytuacji gdy taka współpraca nie jest niezbędna albo nie życzy jej sobie dany sąd, nie ma w moim przekonaniu potrzeby stosowania uproszczonych środków współpracy sądowej(28), ustanowionych w tym akcie ustawodawczym, nawet jeżeli – jak w sprawie przed sądem krajowym – świadkowie, w danym wypadku będący zarazem stronami sporu, pragną z takich środków skorzystać.
43. Rozporządzenie nr 1206/2001 nie ma bowiem na celu ingerowania w kompetencje właściwego sądu, ograniczając jego władzę w zakresie zarządzania postępowaniem, w granicach określonych przez normy prawa międzynarodowego, przepisy prawa Unii lub prawo krajowe, które go obowiązują, lecz jedynie wzmocnienie tej władzy oraz ujęcie jej w określone ramy w celu zapewnienia ochrony praw stron i poszanowania kompetencji innych państw członkowskich. Jestem zdania, że ten akt prawny ma na celu ułatwienie ponadgranicznej działalności sądów państw członkowskich, a nie jej utrudnienie poprzez ograniczenie środków, jakimi sądy te dysponują w celu pozyskiwania dowodów.
44. Sam cel rozporządzenia zostałby podważony, gdyby jego obligatoryjne stosowanie miało prowadzić do ograniczenia możliwości gromadzenia dowodów, z wyłączeniem możliwości odwołania się przez sąd państwa członkowskiego do odmiennych metod gromadzenia materiału dowodowego, gdy sądowi to wydaje się właściwsze niż stosowanie środków ponadgranicznej współpracy sądowej określonych w rozporządzeniu nr 1206/2001(29).
45. W tym względzie przypominam, że z art. 21 ust. 2 tego rozporządzenia w związku z motywem 17 wynika, że rozporządzenie to nie stanowi przeszkody dla utrzymania lub zawierania przez państwa członkowskie umów lub porozumień między nimi w celu „dalszego”(30) ułatwiania przeprowadzania dowodów, pod warunkiem że są one zgodne z tym rozporządzeniem. Zastrzeżenie to wskazuje, że w trosce o skuteczność twórcy rozporządzenia nr 1206/2001 nie mieli nic przeciwko rezydualnemu stosowaniu innych aktów prawnych w tej dziedzinie, jeżeli akty te miałyby okazać się bardziej odpowiednie pod względem gwarancji i konkretnych skutków, zważywszy na przedmiot rozpatrywanego sporu.
46. Tymczasem w praktyce możliwe jest, że metody gromadzenia materiału dowodowego przewidziane w prawie krajowym będą bardziej skuteczne od metod przewidzianych w rozporządzeniu nr 1206/2001. I tak ze sprawozdania Komisji podsumowującego stosowanie rozporządzenia nr 1206/2001 z dnia 5 grudnia 2007 r.(31) wynika, że w świetle przeprowadzonego badania empirycznego(32), w przeważającej większości wypadków wnioski o przeprowadzenie dowodu w oparciu o to rozporządzenie zostały wykonane w terminie dłuższym niż określony w art. 10 ust. 1, tj. 90 dni od wpłynięcia wezwania, a często terminy ich wykonania były dłuższe niż 6 miesięcy. W tych okolicznościach można zrozumieć, że sądy państw członkowskich wybierają metodę niewymagającą udziału pośredników, taką jak bezpośrednie wezwanie świadka do złożenia zeznań przed tym sądem, aby zapewnić szybkość prowadzonego postępowania, a co za tym idzie – jego skuteczność.
47. Pragnę dodać, że skuteczność rozporządzenia nie ulega podważeniu wskutek tego rodzaju wykładni jego przepisów, albowiem wiadomo, że nie ma ono na celu uregulowania wszystkich wypadków, gdy środek dowodowy położony jest w innym państwie członkowskim, lecz jedyne te sytuacje, gdy sąd pragnący przeprowadzić dany dowód stwierdza, że potrzebna jest mu pomoc władz innego państwa członkowskiego. W tym ostatnim wypadku sąd wzywający powinien dokonać wyboru pomiędzy pośrednim przeprowadzeniem dowodu, który przedstawia niedogodność polegającą na tym, że należy zdać się na prawidłowe przeprowadzenie czynności procesowej przez sąd wezwany, a także że przesłuchania świadka nie dokona skład orzekający w danej sprawie(33), a bezpośrednim przeprowadzeniem dowodu, co wymaga zgody państwa członkowskiego, na terytorium którego znajduje się materiał dowodowy, który ma zostać pozyskany(34), oraz pozbawia sąd możliwości zastosowania środków przymusu(35). A zatem zastosowanie wyłącznie przepisów rozporządzenia nr 1206/2001 prowadziłoby – co najmniej potencjalnie – do tego, że jakość czynności procesowej przesłuchania świadka, który przebywa poza terytorium kraju, byłaby niekiedy niższa niż w sytuacji, gdyby rozporządzenie nie obowiązywało. Nie można uznać tego za satysfakcjonujące z punktu widzenia celu w postaci ułatwienia przeprowadzania dowodów, który to cel przyświeca rozporządzeniu.
48. Z uwagi na powyższe rozważania wydaje mi się, że ustawodawca europejski nie miał zamiaru ustanowienia normy prawnej, zgodnie z którą stosowanie metod współpracy sądowej określonych w rozporządzeniu nr 1206/2001 miałoby odbywać się systematycznie w sytuacji, gdy sąd państwa członkowskiego pragnie przeprowadzić dowód wykazujący związki z innym państwem członkowskim. Nie wydaje mi się to obowiązkowe poza wypadkiem, który nie występuje w sprawie przed sądem krajowym, gdy tego rodzaju środek dowodowy miałby zostać przeprowadzony poza terytorium państwa członkowskiego zainteresowanego sądu. Wydaje mi się słuszne w praktyce, by sąd ten mógł ocenić, a casu ad casum, w interesie prawidłowego sprawowania wymiaru sprawiedliwości, która metoda przeprowadzenia dowodu będzie bardziej skuteczna w celu uzyskania materiału dowodowego niezbędnego do wydania orzeczenia – oparta na prawie krajowym czy oparta na prawie Unii.
49. Przedstawiwszy tym sposobem powody, dla których jestem zdania, podobnie jak państwa członkowskie-interwenienci oraz Komisja, iż korzystanie z metod współpracy przewidzianych w rozporządzeniu nr 1206/2001 należy do sądu państwa członkowskiego, które pragnie dokonać przesłuchania świadka zamieszkałego w innym państwie członkowskim jedynie wówczas, gdy sąd ten pragnie, ażeby świadek ten został przesłuchany z zastosowaniem jednej z tych dwóch metod, ale nie wówczas, gdy sąd ten jest zdania, że lepiej będzie, gdy świadek przybędzie na terytorium kraju sądu, ażeby go tam przesłuchać, przeanalizuję obecnie szczegółowe skutki tej wykładni proponowanej Trybunałowi w odniesieniu do dwóch szczegółowych wypadków wzmiankowanych w odesłaniu prejudycjalnym.
C – W przedmiocie dwóch szczegółowych problemów związanych z przesłuchaniem świadka
1. Przesłuchanie świadka, który odmawia składania zeznań
50. Zgodnie z treścią pytania prejudycjalnego sąd krajowy nie zapytuje wyraźnie Trybunału o to, czy środki przymusu(36) lub inne sankcje(37) mogłyby zostać zastosowane przez sąd państwa członkowskiego w odniesieniu do świadka przebywającego w innym państwie członkowskim, który nie podporządkowuje się wezwaniu do sądu.
51. Niemniej jednak problem ten wyłania się z uzasadnienia postanowienia odsyłającego, gdyż Hoge Raad der Nederlanden precyzuje, że jest zdania, iż „[r]ozporządzenie [nr 1206/2001] nie sprzeciwia się […] przyjęciu, że sąd niderlandzki jest uprawniony do wezwania świadka zamieszkałego w innym państwie członkowskim, a także nie uniemożliwia sądowi podjęcia środków przewidzianych w krajowym prawie procesowym w przypadku niestawienia się świadka”(38).
52. Tytułem wstępnym stwierdzam, że powyższa problematyka nie odpowiada z pewnością sytuacji najczęściej występującej w praktyce, w której świadek zamieszkujący w innym państwie członkowskim spontanicznie godzi się przybyć do siedziby sądu, który go wezwał, ażeby złożyć przed nim zeznanie. Ponieważ wówczas udział w czynności procesowej jest dobrowolny, nie ma potrzeby stosowania mechanizmów współpracy sądowej przewidzianych w rozporządzeniu nr 1206/2001.
53. Niemniej jednak w sytuacji, gdy świadek odmawia bez ważnego powodu(39) poddania się przesłuchaniu przez sąd właściwy, a sąd ten w dalszym ciągu utrzymuje swój zamiar przesłuchania go, należy wyróżnić dwa możliwe wypadki.
54. Po pierwsze, jeżeli – tak jak sąd niderlandzki pragnął uczynić w niniejszej sprawie przed sądem krajowym – sąd właściwy pragnie dokonać przesłuchania na terytorium państwa członkowskiego, w którym ma siedzibę, świadka zamieszkałego w innym państwie członkowskim, to w takim wypadku sąd ten może zastosować środek przymusu przeciwko zainteresowanemu jedynie w granicach określonych przez normy prawa publicznego międzynarodowego(40). Z uwagi na wymianę poglądów, jaka miała miejsce podczas rozprawy, wydaje mi się, że wszystkie państwa członkowskie-interwenienci podzielają punkt widzenia, wedle którego nie jest możliwe zastosowanie takich środków wobec świadka znajdującego się poza terytorium kraju, poza wypadkami szczególnymi(41), gdy pozwala na to dwu- lub wielostronna umowa wiążąca zainteresowane państwa członkowskie.
55. Co się tyczy prawa Unii, nie zawiera ono, według stanu obecnego, norm regulujących tę kwestię. Niemniej jednak zasady ogólne prawa Unii, takie jak zasada proporcjonalności, ograniczają zakres swobodnego uznania państw członkowskich w tej dziedzinie.
56. Po drugie, jeżeli przesłuchanie takiego świadka miałoby mieć miejsce na terytorium państwa członkowskiego, gdzie świadek zamieszkuje, ponieważ zainteresowany odmawia stawienia się przed sądem innego państwa członkowskiego, który nie odstępuje od zamiaru przesłuchania tego świadka, sąd ten byłby zobowiązany do skorzystania z jednego ze sposobów pozyskania materiału dowodowego, bezpośredniego lub pośredniego, które to sposoby zostały określone w rozporządzeniu nr 1206/2001, jak wskazałem to już wyżej.
57. W wypadku gdyby sąd krajowy chciał samodzielnie dokonać czynności procesowej za granicą, korzystając z tzw. bezpośredniej metody współpracy sądowej, może to uczynić jedynie na zasadzie „dobrowoln[ości] i bez środków przymusu” zgodnie z art. 17 ust. 2 tego rozporządzenia, co wyklucza, by świadek mógł zostać zmuszony do udziału w tego rodzaju bezpośrednim przesłuchaniu, chyba że obowiązują umowy o współpracy pomiędzy zainteresowanymi państwami członkowskimi.
58. Natomiast w wypadku gdy przeprowadzenie czynności procesowej miałoby zostać powierzone sądowi państwa członkowskiego, na terytorium którego świadek przebywa, art. 13 tego samego rozporządzenia pozwala, by „sąd wezwany [za]stos[ował] przy wykonywaniu wniosku odpowiednie środki przymusu w przypadkach i w zakresie, w jakim przewiduje to prawo państwa członkowskiego sądu wezwanego dla wykonania złożonego w tym samym celu wniosku organu krajowego lub strony uczestniczącej w postępowaniu”. Niemniej jednak wydaje mi się, że decyzja o zastosowaniu środka przymusu przewidzianego w prawie miejscowym w odniesieniu do opornego świadka należy nie do sądu wzywającego, ale do sądu wezwanego, który powinien zbadać, czy jest to „niezbędne” w rozumieniu tegoż art. 13 in principio(42). Ponadto ponieważ z odmową zastosowania środka przymusu nie wiąże się żadna sankcja, może on pozostać bez konkretnych skutków, co ukazuje jedno z ograniczeń systemu wprowadzonego na mocy rozporządzenia nr 1206/2001.
59. Bardziej nietypowy wypadek przesłuchania świadka może mieć miejsce, w sytuacji gdy – jak w sprawie przed sądem krajowym – osoba zainteresowana jest także stroną postępowania co do istoty.
2. Przesłuchanie świadka będącego zarazem stroną
60. Zgodnie z pytaniami skierowanymi do interwenientów Trybunał pragnie ustalić, czy to, że świadek jest stroną postępowania lub też osobą trzecią względem niego, jest rozstrzygające dla udzielenia odpowiedzi na pytanie prejudycjalne.
61. W tym względzie zwrócono się do państw członkowskich, które zgłosiły uwagi ustne, o doprecyzowanie, czy okoliczność wprowadzenia tego rodzaju rozróżnienia w odpowiedzi na pytanie prejudycjalne mogłaby wpływać na krajowe przepisy postępowania cywilnego obowiązujące na ich terytoriach.
62. Wydaje mi się, że nie jest niezbędne wypowiadanie się w tej sprawie w celu udzielenia odpowiedzi na zadane pytanie prejudycjalne, gdyż sąd krajowy nie sformułował, nawet w sposób dorozumiany, pytania o tej treści. Niemniej jednak ponieważ strony sporu przed sądem krajowym oraz państwa członkowskie-interwenienci zostali wezwani do omówienia tej kwestii na rozprawie, pragnę przedstawić kilka refleksji w tej materii.
63. Pragnę wskazać, że rozporządzenie nr 1206/2001 nie przewiduje różnicy w traktowaniu w zależności od tego, czy osoba mająca być przesłuchana jako świadek jest stroną postępowania przed sądem wzywającym. Artykuł 11 tego rozporządzenia wskazuje jedynie, określając pośrednią metodą przeprowadzania dowodów, ewentualną obecność i udział strony, czy to osobisty, czy przez pełnomocnika, przy dokonywaniu przez sąd wezwany czynności procesowej, takiej jak przesłuchanie świadka, przy czym świadek może być osobą trzecią albo przeciwną stroną postępowania, gdyż przepis nie czyni w tym względzie rozróżnienia.
64. W moim przekonaniu w sytuacji, gdy świadek, który ma zostać przesłuchany, jest stroną postępowania i godzi się w tym celu na stawiennictwo przed sądem innego państwa członkowskiego, rozporządzenie nr 1206/2001 nie ma w tym względzie znaczenia, a przesłuchanie może się odbyć, jeżeli pozwala na to lex fori. W wypadku odmowy składania zeznań lub niestawiennictwa takiego świadka na terytorium państwa członkowskiego siedziby sądu zadaniem ustawodawcy krajowego jest określenie konkretnych konsekwencji, jakie sąd ten może wyciągnąć z takiego zachowania, w sytuacji gdy prawo to zezwala na przesłuchanie strony w charakterze świadka.
65. Przypominam, że z punktu widzenia prawa międzynarodowego sytuacja prawna świadka będącego stroną różni się od sytuacji świadka niebędącego stroną, gdyż jurysdykcja międzynarodowa zainteresowanego sądu rozciąga jego władzę sądzenia, w tym władzę do stosowania środków przymusu takich jak kary pieniężne(43), względem stron postępowania, nawet jeżeli zamieszkują one zagranicą, co nie dotyczy innych świadków.
66. Z drugiej strony w wypadku gdyby taki sąd pragnął przesłuchać stronę w charakterze świadka na terytorium państwa członkowskiego, gdzie świadek zamieszkuje, przesłuchując go samodzielnie lub zwracając się o jego przesłuchanie do sądu tego państwa członkowskiego, niezbędne byłoby zastosowanie jednego z dwóch środków współpracy sądowej określonych w rozporządzeniu nr 1206/2001, aby dokonać takiej ponadgranicznej czynności procesowej, ewentualnie z zastosowaniem środków przymusu dopuszczonych na mocy art. 13 tego rozporządzenia, w ten sam sposób, co gdyby świadek był osobą trzecią względem sporu.
V – Wnioski
67. Mając na względzie powyższe rozważania, proponuję, aby na przedłożone przez Hoge Raad der Nederlanden pytanie prejudycjalne Trybunał odpowiedział w sposób następujący:
Rozporządzenie Rady (WE) nr 1206/2001 z dnia 28 maja 2001 r. w sprawie współpracy między sądami państw członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych, a w szczególności art. 1 ust. 1 tego rozporządzenia, należy interpretować w ten sposób, że sąd jednego z państw członkowskich, który zamierza przesłuchać świadka zamieszkującego w innym państwie członkowskim w przedmiocie sporu w sprawie cywilnej lub handlowej, zobowiązany jest zastosować jedną z metod uproszczonej współpracy sądowej określonych w tym rozporządzeniu jedynie w wypadku, gdy postanawia dokonać takiej czynności procesowej, zwracając się o pomoc sądową do właściwego sądu tego państwa członkowskiego albo o zgodę na dokonanie czynności procesowej na terytorium tego państwa. Gdy jednak sąd – jak w sprawie przed sądem krajowym – pragnie przesłuchać na terytorium państwa członkowskiego swej siedziby świadka zamieszkałego w innym państwie członkowskim, może on zastosować metody przewidziane w swoim krajowym prawie procesowym, na przykład wezwać świadka do stawienia się przed tym sądem, jeżeli jest zdania, że metody takie będą wystarczająco skuteczne w danym wypadku.