OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
YVES’A BOTA
przedstawiona w dniu 1 grudnia 2016 r.(1)
Sprawa C‑499/15
W.,
V.
przeciwko
X.
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Vilniaus miesto apylinkės teismas (sąd rejonowy dla miasta Wilna, Litwa)]
Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości – Współpraca sądowa w sprawach cywilnych – Rozporządzenie (WE) nr 2201/2003 – Zobowiązania alimentacyjne – Rozporządzenie (WE) nr 4/2009 – Zwykłe miejsce pobytu dziecka – Dobro dziecka – Jurysdykcja sądów państwa członkowskiego miejsca pobytu rodzica do orzekania w sprawach związanych z prawem do pieczy, prawem do osobistej styczności z dzieckiem oraz ze zobowiązaniami alimentacyjnymi względem małoletniego dziecka – Zmiana prawomocnego orzeczenia
1. Sprawa, którą niniejszym przedłożono Trybunałowi, znajduje swój początek w sporze dotyczącym prawa do pieczy, prawa do osobistej styczności z dzieckiem oraz określenia zobowiązań alimentacyjnych względem małoletniego dziecka.
2. Vilniaus miesto apylinkės teismas (sąd rejonowy dla miasta Wilna, Litwa) zwraca się do Trybunału o udzielenie wyjaśnień dotyczących praktycznego stosowania rozporządzenia (WE) nr 2201/2003(2) i rozporządzenia (WE) nr 4/2009(3), w celu określenia, jaki sąd ma jurysdykcję, aby orzekać w tych sprawach. W sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym sąd litewski wydał bowiem prawomocne orzeczenie dotyczące prawa do pieczy, prawa do osobistej styczności z dzieckiem oraz zobowiązań alimentacyjnych względem małoletniego dziecka. Następnie ojciec tego dziecka wniósł do sądu litewskiego kolejny pozew w celu zmiany tego orzeczenia. Jednakże ze względu na to, że dziecko, którego dotyczy sprawa, ma zwykłe miejsce pobytu na terytorium Niderlandów, przy matce, powstaje pytanie, czy jurysdykcja sądów litewskich do orzekania w przedmiocie tego pozwu może być jeszcze uzasadniona.
3. W niniejszej opinii wyjaśnię, z jakich przyczyn uważam, że art. 8 rozporządzenia nr 2201/2003 i art. 3 lit. d) rozporządzenia nr 4/2009 należy interpretować w ten sposób, że gdy sąd państwa członkowskiego wydał prawomocne orzeczenie dotyczące prawa do pieczy, prawa do osobistej styczności z dzieckiem oraz zobowiązań alimentacyjnych względem małoletniego dziecka, sąd ten nie ma już jurysdykcji, aby orzekać w przedmiocie żądania zmiany tego orzeczenia, jeżeli to dziecko nie ma zwykłego miejsca pobytu na terytorium tego państwa członkowskiego. Wyjaśnię, dlaczego moim zdaniem sądem, który ma jurysdykcję, aby orzekać w przedmiocie takiego żądania, zgodnie z tymi przepisami oraz z zasadą ochrony dobra dziecka, jest sąd państwa członkowskiego, na którego terytorium dziecko ma zwykłe miejsce pobytu.
I – Ramy prawne
A – Rozporządzenie nr 2201/2003
4. Rozporządzenie nr 2201/2003 ma na celu ujednolicenie, w obrębie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, zasad regulujących jurysdykcję krajową sądów w sprawach rozwodowych, separacji lub unieważnienia małżeństwa, a także w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej.
5. Motyw 12 tego rozporządzenia stanowi, co następuje:
„Podstawy jurysdykcji w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej ustanowione w niniejszym rozporządzeniu ukształtowane są zgodnie z zasadą dobra dziecka, w szczególności według kryterium bliskości. Oznacza to, że jurysdykcja powinna należeć w pierwszej kolejności do sądów państw członkowskich zwykłego pobytu dziecka, z wyjątkiem niektórych przypadków zmiany miejsca pobytu dziecka lub w następstwie porozumienia zawartego między podmiotami odpowiedzialności rodzicielskiej”.
6. W art. 3 wspomnianego rozporządzenia określono ogólną jurysdykcję w sprawach rozwodowych, separacji i unieważnienia małżeństwa. Przepis ten ma następujące brzmienie:
„1. W sprawach orzeczeń dotyczących rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego,
a) na którego terytorium:
– oboje małżonkowie mają zwykły pobyt, lub
– małżonkowie mieli ostatnio oboje zwykły pobyt, o ile jedno z nich ma tam nadal zwykły pobyt, lub
– strona przeciwna ma zwykły pobyt, lub
– w przypadku wspólnego pozwu lub wniosku jedno z małżonków ma zwykły pobyt, lub
– powód lub wnioskodawca ma zwykły pobyt, jeżeli przebywał tam od przynajmniej roku bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku, lub
– powód lub wnioskodawca ma zwykły pobyt, jeżeli przebywał tam przynajmniej od sześciu miesięcy bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku i jest obywatelem tego państwa członkowskiego lub, w przypadku Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, ma tam swój »domicile«;
b) którego obywatelstwo posiadają oboje małżonkowie lub, w przypadku Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, w którym mają swój wspólny »domicile«.
[…]”.
7. Jeżeli chodzi o jurysdykcję sądów w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, w art. 8 rozporządzenia nr 2201/2003 ustanowiono następującą ogólną zasadę jurysdykcji:
„1. W sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego, w którym w chwili wniesienia pozwu lub wniosku dziecko ma zwykły pobyt.
2. Ustęp 1 ma zastosowanie z zastrzeżeniem przepisów art. 9, 10 i 12”.
8. Artykuł 12 rozporządzenia nr 2201/2003 ma następujące brzmienie:
„1. Sądy państwa członkowskiego mające jurysdykcję w przypadku pozwu lub wniosku o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa na podstawie art. 3 mają jurysdykcję w każdej sprawie dotyczącej odpowiedzialności rodzicielskiej związanej z pozwem lub wnioskiem, jeżeli:
a) na co najmniej jednym z małżonków spoczywa odpowiedzialność rodzicielska w odniesieniu do dziecka;
oraz
b) jurysdykcja tych sądów została wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób uznana przez małżonków lub podmioty odpowiedzialności rodzicielskiej w chwili wszczęcia postępowania oraz jest zgodna z dobrem dziecka.
2. Jurysdykcja wykonywana zgodnie z ust. 1 ustaje:
a) gdy orzeczenie uwzględniające albo oddalające wniosek o rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa stało się prawomocne;
b) w przypadkach, w których postępowanie dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej jeszcze się toczy w chwili określonej w lit. a) – gdy orzeczenie w tym postępowaniu stało się prawomocne;
c) gdy postępowania, o których mowa w lit. a) i b), zostały zakończone z innej przyczyny.
[…]”.
9. Zgodnie z art. 14 tego rozporządzenia, „[j]eżeli żaden sąd państwa członkowskiego nie ma jurysdykcji zgodnie z art. 8–13, jurysdykcję określa się w każdym państwie członkowskim według prawa tego państwa”.
10. Artykuł 19 wspomnianego rozporządzenia stanowi:
„[…]
2. Jeżeli pozwy lub wnioski dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej w odniesieniu do tego samego dziecka oraz na tej samej podstawie roszczenia zostały wniesione do sądów różnych państw członkowskich, sąd, do którego pozew lub wniosek wniesiono później, zawiesza z urzędu postępowanie do czasu ustalenia jurysdykcji sądu, do którego najpierw wniesiono pozew lub wniosek.
3. Jeżeli ustalona została jurysdykcja sądu, do którego najpierw wniesiono pozew lub wniosek, sąd, do którego pozew lub wniosek wniesiono później, stwierdza brak swej jurysdykcji na rzecz tego sądu.
W takim przypadku strona, która wniosła pozew lub wniosek do sądu, przed którym wszczęto postępowanie później, może wnieść ten pozew lub wniosek do sądu, do którego najpierw wniesiono pozew lub wniosek”.
11. Zgodnie z art. 21 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003 „[o]rzeczenie wydane w jednym państwie członkowskim jest uznawane w innych państwach członkowskich bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania”.
12. Ponadto istnieje wyszczególnienie podstaw nieuznania orzeczeń dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej. W szczególności, zgodnie z art. 23 lit. a) tego rozporządzenia, orzeczenia nie uznaje się, „jeżeli takie uznanie jest oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym państwa członkowskiego, w którym wystąpiono o uznanie, biorąc pod uwagę dobro dziecka”.
B – Rozporządzenie nr 4/2009
13. Rozporządzenie nr 4/2009 ma na celu ułatwienie uzyskania w innym państwie członkowskim orzeczenia dotyczącego wierzytelności alimentacyjnej bez dokonywania żadnych dodatkowych formalności(4).
14. Rozporządzenie to, zgodnie z jego art. 1 ust. 1, ma zastosowanie „do zobowiązań alimentacyjnych wynikających ze stosunku rodzinnego, pokrewieństwa, małżeństwa lub powinowactwa”.
15. W tym celu we wspomnianym rozporządzeniu ustanowiono system wspólnych zasad, w szczególności w zakresie sporów o jurysdykcję, określając zasady ustalania jurysdykcji ogólnej w sprawach zobowiązań alimentacyjnych.
16. I tak, art. 3 rozporządzenia nr 4/2009 stanowi, co następuje:
„Sądami, które mają jurysdykcję do rozpoznania spraw dotyczących zobowiązań alimentacyjnych w państwach członkowskich, są:
a) sąd zwykłego miejsca pobytu pozwanego; lub
b) sąd zwykłego miejsca pobytu wierzyciela; lub
c) sąd, który zgodnie z prawem sądu ma jurysdykcję do prowadzenia postępowania dotyczącego statusu osoby, w przypadku gdy sprawa dotycząca zobowiązań alimentacyjnych jest związana z tym postępowaniem, chyba że jurysdykcja ta wynika tylko z obywatelstwa jednej ze stron; lub
d) sąd, który zgodnie z prawem sądu jest właściwy do prowadzenia postępowania dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej, w przypadku gdy sprawa dotycząca zobowiązań alimentacyjnych jest związana z tym postępowaniem, chyba że jurysdykcja ta wynika tylko z obywatelstwa jednej ze stron”.
II – Okoliczności faktyczne w sporze w postępowaniu głównym
17. W, obywatel Litwy, oraz X, obywatelka Niderlandów i Argentyny, zawarli małżeństwo w dniu 9 grudnia 2003 r. w Portland w stanie Oregon (Stany Zjednoczone). Z tego związku w dniu 20 kwietnia 2006 r. w Niderlandach urodził się V, który posiada obywatelstwa litewskie i włoskie.
18. W okresie od 2004 r. do 2011 r. W i X zamieszkiwali okresowo w Niderlandach, we Włoszech oraz w Kanadzie. W listopadzie 2011 r. X osiedliła się wraz z V w Niderlandach. Według sądu odsyłającego jest bezsporne, że V nigdy nie mieszkał na Litwie ani nigdy nie odwiedził Litwy.
19. Od grudnia 2010 r. W i X pozostają w separacji. Jak zostało ustalone, W ma zwykłe miejsce pobytu na Litwie, natomiast X i V mają zwykłe miejsce pobytu w Niderlandach.
20. X wystąpiła do sądu kanadyjskiego o rozwiązanie małżeństwa przez rozwód. W konsekwencji w okresie od maja 2011 r. do kwietnia 2012 r. zapadło kilka orzeczeń dotyczących powództwa o rozwód, określenia miejsca pobytu V, jak również zasad wykonywania prawa do osobistej styczności z dzieckiem oraz zobowiązań alimentacyjnych na rzecz V. Orzeczeniem z dnia 17 kwietnia 2012 r. kanadyjski sąd orzekł rozwód stron i powierzył X pieczę nad V.
A – Postępowanie przed sądami litewskimi i niderlandzkimi
21. Na wniosek W Lietuvos apeliacinis teismas (litewski sąd apelacyjny) odmówił uznania orzeczeń sądu kanadyjskiego.
22. W wytoczył przed Vilniaus miesto 1 apylinkės teismas (pierwszym sądem rejonowym dla miasta Wilna, Litwa) powództwo o rozwiązanie małżeństwa przez rozwód wraz z orzeczeniem o winie X oraz o ustalenie przy nim miejsca pobytu V. W dniu 28 kwietnia 2011 r. na wniosek W sąd ten wydał postanowienie w przedmiocie środków tymczasowych i ustalił tymczasowo miejsce pobytu V przy W. Orzeczeniem z dnia 12 kwietnia 2013 r. sąd rozpoznający sprawę o rozwód uchylił to postanowienie, nadając swojemu orzeczeniu rygor natychmiastowej wykonalności. W następstwie wniesionego przez W środka odwoławczego w dniu 19 lipca 2013 r. Vilniaus apygardos teismas (sąd okręgowy dla miasta Wilna) utrzymał w mocy orzeczenie Vilniaus miesto apylinkės teismas (sądu rejonowego dla miasta Wilna) z dnia 12 kwietnia 2013 r. W wniósł skargę kasacyjną, lecz stwierdzono jej niedopuszczalność.
23. Orzeczeniem z dnia 8 października 2013 r. Vilniaus miesto apylinkės teismas (sąd rejonowy dla miasta Wilna) orzekł w przedmiocie żądania rozwodu i ustalił miejsce pobytu V przy X, a także określił zasady wykonywania przez W prawa do osobistej styczności z dzieckiem oraz wysokość jego zobowiązań alimentacyjnych względem dziecka.
24. W wniósł apelację od tego orzeczenia do Vilniaus apygardos teismas (sądu okręgowego w Wilnie), który orzeczeniem z dnia 30 maja 2014 r. utrzymał je w mocy. W wniósł skargę kasacyjną, jednak stwierdzono jej niedopuszczalność.
25. Równolegle z postępowaniem na Litwie X wytoczyła powództwo przed sądem niderlandzkim. W konsekwencji wyrokiem z dnia 29 stycznia 2014 r. rechtbank Overijssel (sąd w Overijssel, Niderlandy) określił wysokość zobowiązań alimentacyjnych należnych od W na rzecz X na kwotę 4323,16 EUR miesięcznie począwszy od dnia 8 maja 2012 r. oraz na rzecz V na kwotę 567,01 EUR miesięcznie za okres od 27 czerwca do 1 listopada 2011 r., a następnie, od dnia 2 listopada 2011 r., na kwotę 790 EUR miesięcznie.
26. Ten sam sąd orzeczeniem z dnia 22 sierpnia 2014 r. uchylił wspólną pieczę nad V i powierzył wyłączną pieczę X. Zgodnie z prawem niderlandzkim wyłączna piecza nad dzieckiem może zostać powierzona jednemu z rodziców, gdy istnieje niedające się zaakceptować ryzyko, że dziecko ucierpi w wyniku nieporozumień rodziców, przy czym poprawa sytuacji jest mało prawdopodobna, lub gdy zmiana warunków sprawowania pieczy jest z innych przyczyn konieczna ze względu na dobro dziecka.
27. Orzeczeniem z dnia 31 października 2014 r. rechtbank Overijssel (sąd w Overijssel) odmówił uznania i stwierdzenia wykonalności w Niderlandach orzeczenia z dnia 8 października 2013 r. wydanego przez Vilniaus miesto apylinkės teismas (sąd rejonowy dla miasta Wilna) w części dotyczącej rozwodu z orzeczeniem o winie obojga małżonków, ustalenia zwykłego miejsca pobytu V przy X oraz zobowiązań alimentacyjnych względem V, a także kosztów postępowania. Sąd ten uznał natomiast i stwierdził wykonalność w Niderlandach orzeczenia z dnia 8 października 2013 r. w części dotyczącej ustalenia prawa W do osobistej styczności z dzieckiem.
28. Orzeczeniem z dnia 2 lutego 2015 r., wydanym na skutek środka odwoławczego wniesionego przez W, Lietuvos apeliacinis teismas (sąd apelacyjny, Litwa) odmówił stwierdzenia wykonalności na Litwie orzeczenia rechtbank Overijssel (sądu w Overijssel) z dnia 29 stycznia 2014 r. oraz odmówił uznania i stwierdzenia wykonalności na terytorium Litwy wydanego przez ten sam sąd w dniu 22 sierpnia 2014 r. orzeczenia dotyczącego prawa do pieczy. Lietuvos apeliacinis teismas (sąd apelacyjny, Litwa) zakończył ponadto postępowanie, jeżeli chodzi o odmowę uznania na Litwie orzeczenia rechtbank Overijssel (sądu w Overijssel).
B – Postępowanie przed sądem odsyłającym
29. W dniu 28 sierpnia 2014 r. W wytoczył przed Vilniaus miesto apylinkės teismas (sądem rejonowym w Wilnie) powództwo dotyczące zmiany ustalenia miejsca pobytu V, wysokości zobowiązań alimentacyjnych oraz zasad wykonywania prawa do osobistej styczności z dzieckiem.
30. Orzeczeniem z dnia 25 września 2014 r. sąd ten stwierdził niedopuszczalność powyższych żądań, ponieważ W nie wykazał, jakie konkretnie okoliczności uległy zmianie od wydania orzeczenia w dniu 8 października 2013 r.
31. W wniósł apelację od orzeczenia z dnia 25 września 2014 r. do Vilniaus apygardos teismas (sądu okręgowego w Wilnie). Orzeczeniem z dnia 16 grudnia 2014 r. sąd ten uwzględnił apelację W, uchylił w części sporne orzeczenie i przekazał sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
32. Vilniaus miesto apylinkės teismas (sąd rejonowy w Wilnie) orzeczeniem z dnia 23 grudnia 2014 r. stwierdził niedopuszczalność powództwa, orzekając, że nie ma on jurysdykcji ze względu na to, iż V ma zwykłe miejsce pobytu w Niderlandach, przy X. A zatem zdaniem tego sądu przedstawione przez W żądania nie są objęte jurysdykcją sądów litewskich. Sąd ten poinformował W, że może on wnieść sprawę do właściwego sądu w Niderlandach.
33. Orzeczeniem z dnia 31 marca 2015 r. Vilniaus apygardos teismas (sąd okręgowy w Wilnie) na wniosek W uchylił orzeczenie z dnia 23 grudnia 2014 r. i przekazał kwestię dopuszczalności do rozpoznania przez ten sam sąd pierwszej instancji, czyli Vilniaus miesto apylinkės teismas (sąd rejonowy w Wilnie).
34. Wobec rozbieżności stanowisk sądów krajowych w przedmiocie jurysdykcji Vilniaus miesto apylinkės teismas (sąd rejonowy w Wilnie) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Na gruncie art. 8–14 [rozporządzenia nr 2201/2003], które państwo członkowskie (Republika Litewska czy Królestwo Niderlandów) ma jurysdykcję do rozpoznania sprawy związanej z małoletnim dzieckiem, V, mającym zwykłe miejsce pobytu w Królestwie Niderlandów, aby rozpatrzyć żądanie zmiany miejsca pobytu tego dziecka, wysokości zobowiązań alimentacyjnych na jego rzecz oraz warunków utrzymywania osobistej styczności z dzieckiem?”.
III – Analiza
35. Na wstępie wskazuję, że na rozprawie powód w postępowaniu głównym podniósł w szczególności, iż dziecko V nie ma zwykłego miejsca pobytu w Niderlandach, lecz na Litwie. Zdaniem powoda od chwili, gdy w orzeczeniu sądu ustalono miejsce pobytu dziecka przy jednym z rodziców, to „prawne” miejsce pobytu powinno być uwzględnione jako zwykłe miejsce pobytu. Jednakże zgodnie z utrwalonym orzecznictwem „pojęcie zwykłego pobytu w rozumieniu art. 8 ust. 1 [tego] rozporządzenia odnosi się do miejsca, gdzie dziecko wykazuje pewną integrację ze środowiskiem społecznym i rodzinnym. Do sądu krajowego należy ustalenie tego miejsca w oparciu o wszystkie istotne okoliczności faktyczne danego przypadku”(5). Trybunał dodał, że „[p]ośród kryteriów, w świetle których sąd krajowy powinien ustalić miejsce zwykłego pobytu dziecka, należy wskazać w szczególności warunki oraz powody pobytu dziecka w danym państwie członkowskim, a także jego obywatelstwo […]. Ponadto, jak Trybunał uściślił w pkt 38 [wyroku z dnia 2 kwietnia 2009 r., A(6)], w celu ustalenia zwykłego pobytu dziecka, oprócz fizycznej obecności dziecka na terytorium państwa członkowskiego, inne dodatkowe czynniki powinny wykazać, że obecność ta nie ma w żadnym razie charakteru tymczasowego lub okazjonalnego”(7).
36. W niniejszym wypadku sąd odsyłający dokładnie ustalił zwykłe miejsce pobytu dziecka w Niderlandach, wskazując nawet, że dziecko nigdy nie zamieszkiwało na Litwie. A zatem nie ulega wątpliwości, że zwykłe miejsce pobytu dziecka V znajduje się na terytorium Niderlandów.
37. Wątpliwość dotycząca kwestii, czy litewskie sądy mają jurysdykcję do wydania orzeczenia z dnia 8 października 2013 r., jest zasadna. Wyjaśnię jednak, że w niniejszej sprawie nie chodzi o rozstrzygnięcie kwestii, czy sądy te, na mocy zasad ustanowionych w rozporządzeniu nr 2201/2003, mają jurysdykcję, aby wydać to orzeczenie, ani nawet kwestii uznania tego orzeczenia przez sądy niderlandzkie. Nie tego dotyczy przedstawione tu pytanie.
38. Mimo że sąd odsyłający w swoim pytaniu odnosi się tylko do przepisów rozporządzenia nr 2201/2003, należy zauważyć, że w tekście wniosku skierowanego do Trybunału sąd ten rozważa także kwestię jurysdykcji sądów litewskich w odniesieniu do zobowiązań alimentacyjnych. Zgodnie zaś z art. 1 ust. 3 lit. e) tego rozporządzenia nie ma ono zastosowania do zobowiązań alimentacyjnych. Natomiast kwestie związane z jurysdykcją sądów w zakresie zobowiązań alimentacyjnych są uregulowane w rozporządzeniu nr 4/2009.
39. Nie ulega jednak najmniejszej wątpliwości, że oba te aspekty, to znaczy odpowiedzialność rodzicielska i zobowiązania alimentacyjne względem dziecka, są nierozerwalnie związane. Zresztą, jedno orzeczenie z dnia 8 października 2013 r. wydane przez Vilniaus miesto apylinkės teismas (sąd rejonowy w Wilnie) dotyczy właśnie tych dwóch aspektów. Nie mam więc wątpliwości, że sprawa dotycząca zobowiązań alimentacyjnych względem dziecka V jest związana ze sprawą dotyczącą prawa do pieczy i prawa do osobistej styczności z dzieckiem.
40. Zgodnie zaś z art. 3 lit. d) rozporządzenia nr 4/2009 jurysdykcję do rozpoznania spraw dotyczących zobowiązań alimentacyjnych ma sąd, który zgodnie z prawem sądu jest właściwy do prowadzenia postępowania dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej, w przypadku gdy sprawa dotycząca zobowiązań alimentacyjnych jest związana z tym postępowaniem.
41. Tak więc, zgodnie z tym przepisem, zasada dotycząca jurysdykcji ustalona na potrzeby odpowiedzialności rodzicielskiej będzie miała również zastosowanie do zobowiązań alimentacyjnych.
42. W związku z tym pytanie zadane przez sąd odsyłający proponuję przeformułować w następujący sposób: poprzez pytanie prejudycjalne sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy rozporządzenia nr 2201/2003 i nr 4/2009 należy interpretować w ten sposób, że gdy sąd państwa członkowskiego wydał prawomocne orzeczenie dotyczące prawa do pieczy, prawa do osobistej styczności z dzieckiem oraz zobowiązań alimentacyjnych względem małoletniego dziecka, sąd ten ma także jurysdykcję, aby orzekać w przedmiocie żądania zmiany tego orzeczenia, nawet jeżeli to dziecko nie ma zwykłego miejsca pobytu na terytorium tego państwa członkowskiego.
43. Pytanie, które powstaje w niniejszej sprawie, dotyczy w istocie ustalenia, czy litewski sąd, który wydał orzeczenie z dnia 8 października 2013 r. dotyczące prawa do pieczy, prawa do osobistej styczności z dzieckiem oraz zobowiązań alimentacyjnych względem dziecka, V, korzysta z prorogacji jurysdykcji umożliwiającej mu ponowne orzekanie w tym samym przedmiocie, mimo że zgodnie z ogólną zasadą jurysdykcji ustanowioną w rozporządzeniu nr 2201/2003 jurysdykcja w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej przysługuje sądom niderlandzkim, gdyż dziecko V ma zwykłe miejsce pobytu w Niderlandach.
44. Moim zdaniem nie istnieją żadne względy, które uzasadniałyby jurysdykcję sądu litewskiego do orzekania w takiej sprawie.
45. Trybunał orzekł, że jurysdykcję sądu w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej należy zweryfikować i ustalić w każdym poszczególnym wypadku, gdy przed sądem wszczynane jest postępowanie, co oznacza, że nie utrzymuje się ona po zakończeniu zawisłego postępowania(8).
46. Wytoczone przez W powództwo ma co prawda na celu zmianę ustalonych w orzeczeniu z dnia 8 października 2013 r. zasad dotyczących wykonywania prawa do pieczy, prawa do osobistej styczności z dzieckiem, jak również zasad dotyczących zobowiązań alimentacyjnych. Zresztą tego rodzaju powództwo nie jest niczym wyjątkowym. Zdarza się często, że jedno z rodziców występuje do sądu o taką zmianę, ponieważ zmieniła się jego sytuacja osobista lub finansowa.
47. Jednakże orzeczenie to uprawomocniło się i powództwo wytoczone przez W w dniu 28 sierpnia 2014 r. przed Vilniaus miesto apylinkės teismas (sądem rejonowym w Wilnie) należy więc uznać za nowe powództwo.
48. Zasady dotyczące jurysdykcji ustanowione w rozporządzeniu nr 2201/2003 są bowiem jasne. Zgodnie z art. 8 tego rozporządzenia jurysdykcję w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej mają w pierwszej kolejności sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko ma zwykły pobyt w chwili wniesienia pozwu lub wniosku, to znaczy „w chwili, w której pismo wszczynające postępowanie […] jest wniesione do sądu”(9). W niniejszej sprawie sąd odsyłający wyjaśnia, że dziecko V od listopada 2011 r. ma zwykłe miejsce pobytu w Niderlandach i że nigdy nie mieszkało na Litwie. W konsekwencji w dacie, w jakiej W wniósł do sądu litewskiego pozew, czyli, jak wskazałem w poprzednim punkcie, w dniu 28 sierpnia 2014 r., jurysdykcja do orzekania we wszelkich sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej względem tego dziecka przysługiwała sądom niderlandzkim.
49. Okoliczność, że wytoczone przez W powództwo ma na celu zmianę warunków ustalonych w wydanym przez sąd litewski orzeczeniu z dnia 8 października 2013 r., nie może skutkować odstępstwem od ogólnej zasady i prorogacją jurysdykcji na rzecz tego sądu.
50. Ustanowione w tym rozporządzeniu zasady jurysdykcji w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej zostały ukształtowane zgodnie z zasadą dobra dziecka, w szczególności według kryterium bliskości(10). Dlatego zgodnie z art. 8 tego rozporządzenia jurysdykcja w tych sprawach w pierwszym rzędzie przyznana jest sądom państwa członkowskiego zwykłego miejsca pobytu dziecka w chwili wniesienia sprawy do sądu. Ze względu bowiem na ich bliskość w sensie geograficznym sądy te są na ogół najlepiej umiejscowione, aby dokonać oceny środków, które należy zarządzić w interesie dziecka(11).
51. O ile od tej ogólnej zasady istnieją co prawda wyjątki, to jednak są one wyczerpująco wyszczególnione w art. 9–15 rozporządzenia nr 2201/2003 i należy je interpretować ściśle(12).
52. Artykuł 9 tego rozporządzenia dotyczy przypadków zgodnego z prawem przeprowadzenia się dziecka z jednego państwa członkowskiego do innego. Artykuł 10 tego samego rozporządzenia odnosi się do przypadków uprowadzenia dziecka. Artykuł 12 wspomnianego rozporządzenia dotyczy prorogacji jurysdykcji umożliwiającej sądowi państwa członkowskiego, innego niż państwo zwykłego miejsca pobytu dziecka, rozpoznawanie spraw dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej względem tego dziecka, bądź gdy sąd ten ma jurysdykcję w przypadku pozwu lub wniosku o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa, bądź gdy dziecko ma istotny związek z tym państwem członkowskim, w szczególności z uwagi na fakt, że jeden z podmiotów odpowiedzialności rodzicielskiej ma zwykły pobyt w tym państwie członkowskim lub że dziecko posiada obywatelstwo tego państwa członkowskiego. W obydwu wypadkach jurysdykcja przysługująca tym sądom „w drodze wyjątku” musi zostać wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób uznana przez małżonków i podmioty odpowiedzialności rodzicielskiej(13).
53. Jeżeli chodzi o art. 14 tego rozporządzenia, należy wziąć go pod uwagę, gdy żaden sąd państwa członkowskiego nie ma jurysdykcji zgodnie z art. 8–13 rozporządzenia. Wreszcie, art. 15 omawianego rozporządzenia przewiduje dla sądu, do którego jurysdykcji należy rozpoznanie sprawy co do istoty, możliwość przekazania sprawy sądowi innego państwa członkowskiego, z którym dziecko ma szczególny związek, jeżeli sąd ten mógłby lepiej osądzić tę sprawę oraz jeżeli jest to zgodne z dobrem dziecka.
54. Należy stwierdzić, że w niniejszej sprawie nie zachodzi żaden z wyjątków przewidzianych we wspomnianym rozporządzeniu.
55. Prorogacja lub utrzymanie jurysdykcji mogłyby być uzasadnione wyłącznie wówczas, gdyby były one zgodne z dobrem dziecka. Artykuł 24 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej stanowi w tym względzie, że „[w]e wszystkich działaniach dotyczących dzieci, zarówno podejmowanych przez władze publiczne, jak i instytucje prywatne, należy przede wszystkim uwzględnić najlepszy interes dziecka”.
56. Można byłoby w istocie twierdzić, że skoro orzeczenie ustalające warunki związane z prawem do pieczy, z prawem do osobistej styczności z dzieckiem oraz ze zobowiązaniami alimentacyjnymi ma być zmienione nowym orzeczeniem, byłoby wskazane, aby to nowe orzeczenie zostało wydane przez ten sam sąd.
57. Taki wyjątek od ogólnej zasady istnieje, jeżeli chodzi o prawo do osobistej styczności z dzieckiem. Artykuł 9 rozporządzenia nr 2201/2003 przewiduje, w przypadku zgodnego z prawem przeprowadzenia się dziecka i uzyskania przez nie nowego zwykłego miejsca pobytu, utrzymanie jurysdykcji sądów państwa członkowskiego poprzedniego zwykłego miejsca pobytu przez okres trzech miesięcy po przeprowadzce dla celów dokonania zmiany orzeczenia dotyczącego prawa do osobistej styczności z dzieckiem wydanego w tym państwie członkowskim.
58. Prawodawca Unii uzasadnił ten wyjątek od ogólnej zasady w ten sposób, że korzystniej jest, aby to „sąd, który w chwili zmiany miejsca pobytu znajdował się najbliżej dziecka, sam zmienił swoje wcześniejsze orzeczenie, aby uwzględnić przeprowadzkę dziecka, co zagwarantuje pewną ciągłość, nie zmieniając jednak definicji »zwykłego miejsca pobytu«”(14).
59. Jednakże, poza tym, że przepis ten dotyczy wyłącznie prawa do osobistej styczności z dzieckiem, istnieje podstawowa różnica między sytuacją, do której odnosi się art. 9 tego rozporządzenia, a sytuacją w sprawie w postępowaniu głównym. Sąd litewski, który wydał orzeczenie z dnia 8 października 2013 r., którego zmiany domaga się W, w żadnym czasie nie mógł uzasadniać swojej jurysdykcji w oparciu o miejsce pobytu dziecka, ponieważ, jak przypominam, nigdy nie mieszkało ono na Litwie. Mając na względzie materiały znajdujące się w aktach sprawy, można przypuszczać, że litewski sąd, który wydał to orzeczenie, uznał swoją jurysdykcję na podstawie art. 14 omawianego rozporządzenia dotyczącego jurysdykcji subsydiarnej, jak wskazano w pkt 53 niniejszej opinii. Zatem to nie kryterium bliskości, i w rezultacie nie kryterium dobra dziecka, posłużyło do ustalenia jurysdykcji tego sądu.
60. Z tego względu prorogacja jurysdykcji, która nie służy dobru dziecka, stałaby w zupełnej sprzeczności z systemem ustanowionym w rozporządzeniu nr 2201/2003 oraz z podstawową zasadą sformułowaną w art. 24 karty praw podstawowych, która to zasada wymaga, aby we wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych zarówno przez władze publiczne, jak i przez instytucje prywatne, przede wszystkim uwzględnić najlepszy interes dziecka.
61. W świetle wszystkich powyższych rozważań jestem zdania, że art. 8 rozporządzenia nr 2201/2003 oraz art. 3 lit. d) rozporządzenia nr 4/2009 należy interpretować w ten sposób, że gdy sąd państwa członkowskiego wydał prawomocne orzeczenie dotyczące prawa do pieczy nad dzieckiem oraz prawa do osobistej styczności z dzieckiem, sąd ten nie ma już jurysdykcji, aby orzekać w przedmiocie żądania zmiany tego orzeczenia, jeżeli to dziecko nie ma zwykłego miejsca pobytu na terytorium tego państwa członkowskiego. Sądem, który ma jurysdykcję, aby orzekać w przedmiocie takiego żądania, jest, zgodnie z tymi przepisami oraz z zasadą ochrony dobra dziecka, sąd państwa członkowskiego, na którego terytorium dziecko ma zwykłe miejsce pobytu.
IV – Wnioski
62. W świetle wszystkich powyższych rozważań proponuję, aby Trybunał udzielił Vilniaus miesto apylinkės teismas (sądowi rejonowemu w mieście Wilnie, Litwa) następującej odpowiedzi:
Artykuł 8 rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000, a także art. 3 lit. d) rozporządzenia Rady (WE) nr 4/2009 z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych należy interpretować w ten sposób, że gdy sąd państwa członkowskiego wydał prawomocne orzeczenie dotyczące prawa do pieczy, prawa do osobistej styczności z dzieckiem oraz zobowiązań alimentacyjnych względem małoletniego dziecka, sąd ten nie ma już jurysdykcji, aby orzekać w przedmiocie żądania zmiany tego orzeczenia, jeżeli to dziecko nie ma zwykłego miejsca pobytu na terytorium tego państwa członkowskiego.
Sądem, który ma jurysdykcję, aby orzekać w przedmiocie takiego żądania, jest, zgodnie z tymi przepisami oraz z zasadą ochrony dobra dziecka, sąd państwa członkowskiego, na którego terytorium dziecko ma zwykłe miejsce pobytu.