OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
ANTHONY’EGO MICHAELA COLLINSA
przedstawiona w dniu 5 maja 2022 r.(1)
Sprawa C‑646/20
Senatsverwaltung für Inneres und Sport, Standesamtsaufsicht
przeciwko
TB,
przy udziale:
Standesamt Mitte von Berlin,
RD
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Bundesgerichtshof (federalny trybunał sprawiedliwości, Niemcy)]
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca sądowa w sprawach cywilnych – Środki związane z prawem rodzinnym – Jurysdykcja, uznawanie i wykonywanie orzeczeń – Rozporządzenie (WE) nr 2201/2003 – Sprawy małżeńskie oraz sprawy dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej – Dokumenty urzędowe i porozumienia – Rozwiązanie małżeństwa w następstwie oświadczenia złożonego przed włoskim urzędnikiem stanu cywilnego
I. Wprowadzenie
1. Środki służące ułatwieniu automatycznego uznawania zmian stanu cywilnego w całej Unii Europejskiej stanowią bez wątpienia korzyść dla obywateli Unii, którzy korzystają z praw do swobodnego przemieszczania się przyznanych im na mocy traktatów. Ponieważ prawodawca Unii poszerza dziedziny objęte takimi środkami, ich wykładnia i stosowanie zaczynają dotykać pewnych aspektów prawa regulującego stan cywilny osób w poszczególnych państwach członkowskich. Nie powinna zatem dziwić rzeczywista rozbieżność opinii w kwestii tego, co wchodzi, a co nie wchodzi w zakres danego środka. Niniejsza sprawa dotyczy automatycznego uznania w Niemczech rozwodu uzyskanego na zgodny wniosek małżonków w drodze procedury pozasądowej na mocy prawa włoskiego. Dokładniej rzecz ujmując, w przedmiotowym odesłaniu prejudycjalnym Bundesgerichtshof (federalny trybunał sprawiedliwości, Niemcy) zwrócił się do Trybunału z pytaniem, czy rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000(2), zobowiązuje państwa członkowskie do uznawania bez dodatkowych wymogów orzeczenia rozwodowego wydanego przez władze cywilne innego państwa członkowskiego w ramach procedury pozasądowej opartej na porozumieniu między małżonkami.
II. Właściwe ramy prawne
A. Prawo Unii
2. Artykuł 1 rozporządzenia nr 2201/2003 nosi tytuł „Zakres stosowania”. Artykuł 1 ust. 1 lit. a) tego rozporządzenia stanowi, że rozporządzenie to ma zastosowanie, bez względu na rodzaj sądu, w sprawach cywilnych dotyczących rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa.
3. Do celów rozporządzenia nr 2201/2003 w art. 2 pkt 1, 2 i 4 zdefiniowano następujące pojęcia:
– „sąd” obejmuje wszelkie organy państw członkowskich, które są właściwe w sprawach, które wchodzą w zakres stosowania rozporządzenia(3);
– „sędzia” oznacza sędziego albo osobę pełniącą urząd równoważny kompetencjom sędziego w sprawach, które wchodzą w zakres stosowania rozporządzenia(4);
– „orzeczenie” oznacza każde wydane przez sąd państwa członkowskiego orzeczenie orzekające rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa, jak również każde orzeczenie dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej, niezależnie od tego, w jaki sposób nazywane jest dane orzeczenie, w tym wyrok lub postanowienie(5).
4. Zgodnie z art. 21 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003 orzeczenie wydane w jednym państwie członkowskim jest uznawane w innych państwach członkowskich bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania. Artykuł 21 ust. 2 stanowi ponadto, że nie wymaga się przeprowadzania specjalnego postępowania dla celów dokonywania wpisów w księgach stanu cywilnego państwa członkowskiego na podstawie wydanego w innym państwie członkowskim orzeczenia o rozwodzie, separacji lub unieważnieniu małżeństwa, od którego zgodnie z prawem tego państwa członkowskiego nie mogą zostać wniesione żadne dalsze środki zaskarżenia.
5. Zgodnie z art. 22 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003 orzeczenia dotyczącego rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa nie uznaje się, jeżeli takie uznanie jest oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym państwa członkowskiego, w którym wystąpiono o uznanie.
6. Wreszcie, zgodnie z art. 46 rozporządzenia nr 2201/2003, opatrzonym nagłówkiem „Dokumenty urzędowe oraz porozumienia”, dokumenty urzędowe, które zostały sporządzone i są wykonalne w jednym państwie członkowskim, jak również porozumienia między stronami, które są wykonalne w państwie członkowskim, w którym zostały zawarte, uznaje się i stwierdza ich wykonalność na tych samych warunkach co orzeczenia.
B. Prawo niemieckie
7. Paragraf 97 ust. 1 zdanie drugie Gesetz über das Verfahren in Familiensachen und in den Angelegenheiten der freiwilligen Gerichtsbarkeit z dnia 17 grudnia 2008 r. (ustawy o postępowaniu w sprawach rodzinnych i w sprawach niespornych, zwanej dalej „FamFG”) stanowi:
„[Poniższe uregulowania] obowiązują bez uszczerbku dla uregulowań zawartych w aktach Unii Europejskiej”.
8. Zgodnie z § 107 ust. 1 FamFG:
„Orzeczenia wydane za granicą, na mocy których unieważniono lub rozwiązano małżeństwo albo stwierdzono jego istnienie lub nieistnienie, są uznawane wyłącznie wtedy, gdy organ wymiaru sprawiedliwości kraju związkowego stwierdził, iż zostały spełnione przesłanki uznania. Uznanie orzeczenia nie zależy od ustalenia organu wymiaru sprawiedliwości kraju związkowego, jeżeli orzeczenie zostało wydane przez sąd lub organ państwa, którego oboje małżonkowie byli obywatelami w chwili wydania orzeczenia”.
9. Paragraf 3 ust. 1 Personenstandsgesetz (ustawy o aktach stanu cywilnego) z dnia 19 lutego 2007 r. (BGBl. 2007 I, s. 122, zwanej dalej „PStG”) stanowi, że urząd stanu cywilnego w ramach swoich kompetencji prowadzi rejestr małżeństw. Zgodnie z § 5 ust. 1 PStG wpisy do rejestru są uzupełniane i poddawane korekcie zgodnie z przepisami tej ustawy. Zgodnie z § 161 ust. 3 PStG we wpisie dotyczącym małżeństwa wymienia się późniejsze akty dotyczące unieważnienia małżeństwa lub rozwodu.
C. Prawo włoskie
10. Artykuł 12 Decreto Legge n. 132 – Misure urgenti di degiurisdizionalizzazione ed altri interventi per la definizione dell’arretrato in materia di processo civile z dnia 12 września 2014 r. (dekretu z mocą ustawy nr 132 o pilnych środkach pozasądowego rozstrzygania sporów i innych środkach mających na celu zmniejszenie zaległości w rozpatrywaniu sporów w postępowaniu cywilnym, zwanego dalej „dekretem z mocą ustawy nr 132/2014”(6)), przekształconego w ustawę ze zmianami wprowadzonymi Legge nr 162 (ustawą nr 162) z dnia 10 listopada 2014 r., stanowi:
„1. Małżonkowie mogą zgodnie z art. 1 dekretu nr 396 prezydenta republiki z dnia 3 listopada 2000 r. zawrzeć przed burmistrzem występującym w charakterze urzędnika stanu cywilnego właściwym dla gminy zamieszkania jednego z nich lub dla gminy, w której zarejestrowano małżeństwo, ewentualnie w obecności adwokata, porozumienie w sprawie separacji bądź, w przypadkach, o których mowa w art. 3 ust. 2 lit. b) akapit pierwszy ustawy nr 898 z dnia 1 grudnia 1970 r., porozumienie dotyczące rozwiązania małżeństwa lub ustania cywilnych skutków małżeństwa, bądź porozumienie zmieniające warunki separacji lub rozwodu.
2. Przepisy niniejszego artykułu nie mają zastosowania, jeżeli małżonkowie mają niepełnoletnie dzieci lub mają pełnoletnie dzieci, które są niezdolne do czynności prawnych, mają ciężką niepełnosprawność w rozumieniu art. 3 ust. 3 ustawy nr 104 z dnia 5 lutego 1992 r. lub są niesamodzielne pod względem ekonomicznym.
3. Urzędnik stanu cywilnego odbiera od każdej ze stron osobiście, ewentualnie w obecności adwokata, oświadczenie woli w przedmiocie separacji lub ustania cywilnych skutków małżeństwa bądź rozwiązania małżeństwa na uzgodnionych między nimi warunkach. To samo dotyczy wszelkich zmian warunków separacji lub rozwodu. Porozumienie nie może zawierać postanowień dotyczących przeniesienia majątku. Dokument zawierający porozumienie jest sporządzany i podpisywany niezwłocznie po odebraniu oświadczeń, o których mowa w niniejszym ustępie. W przypadkach, o których mowa w ust. 1, porozumienie zastępuje orzeczenia sądowe kończące postępowanie w sprawie separacji, ustania cywilnych skutków małżeństwa, rozwiązania małżeństwa oraz zmiany warunków separacji lub rozwodu.
W przypadku separacji lub ustania cywilnych skutków małżeństwa lub rozwiązania małżeństwa w drodze porozumienia urzędnik stanu cywilnego po odebraniu oświadczeń od małżonków wzywa ich do stawienia się przed nim najwcześniej trzydzieści dni po odebraniu oświadczeń w celu potwierdzenia porozumienia, jak również w celu zawarcia porozumień, o których mowa w ust. 5. Niestawiennictwo oznacza brak potwierdzenia porozumienia.
[…]”.
11. Z art. 43 ust. 1 i art. 71 ust. 2 Decreto del Presidente della Repubblica n. 445/2000 – Testo unico delle disposizioni legislative e regolamentari in materia di documentazione amministrativa (dekretu prezydenta republiki nr 445/2000 – tekst jednolity przepisów ustawowych i wykonawczych dotyczących dokumentów administracyjnych) wynika, że urzędnik stanu cywilnego musi zweryfikować, czy spełnione są mające zastosowanie wymogi prawne.
12. Z art. 7 i 95 Decreto del Presidente della Repubblica n. 396 – Regolamento per la revisione e la semplificazione dell’ordinamento dello stato civile, a norma dell’articolo 2, comma 12, della legge 15 maggio 1997, n. 127 (dekretu prezydenta republiki nr 396 – rozporządzenie w sprawie zmiany i uproszczenia ustawy o aktach stanu cywilnego zgodnie z art. 2 ust. 12 ustawy nr 127 z dnia 15 maja 1997 r.) wynika, że urzędnik stanu cywilnego odmawia rozwodu, jeżeli nie są spełnione mające zastosowanie wymogi prawne. Małżonkowie mogą zaskarżyć tę odmowę przed sądem.
13. Zgodnie z circolare n. 6/15 – Articoli 6 e 12 del decreto-legge 12 settembre 2014, n. 132 – Chiarimenti applicativi (okólnikiem nr 6/15 – art. 6 i 12 dekretu z mocą ustawy nr 132 z dnia 12 września 2014 r.) art. 12 ust. 3 zdanie trzecie dekretu z mocą ustawy nr 132/2014 należy interpretować w ten sposób, że wyklucza się uwzględnianie przez małżonków w tego rodzaju procedurze rozwodowej wszelkich uzgodnień dotyczących przenoszenia między nimi praw majątkowych.
14. Z powyższego wynika, że zgodnie z procedurą ustanowioną art. 12 dekretu z mocą ustawy nr 132/2014 każdy z małżonków składa przed urzędnikiem stanu cywilnego osobiste oświadczenie o woli rozwodu. Urzędnik stanu cywilnego potwierdza porozumienie nie mniej niż trzydzieści dni później, zweryfikowawszy spełnienie wymogów prawnych obowiązujących w stosunku do rozwiązania małżeństwa, a więc brak niepełnoletnich lub pełnoletnich dzieci, które nie mają zdolności do czynności prawnych, mają ciężką niepełnosprawność lub są niesamodzielne pod względem ekonomicznym, oraz brak w porozumieniu uzgodnień powodujących przeniesienie majątku między małżonkami. Rozwód udzielony przez urzędnika stanu cywilnego ma identyczny skutek prawny jak rozwód orzeczony przez właściwy sąd.
III. Spór w postępowaniu głównym i wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
15. TB ma obywatelstwo niemieckie i włoskie. Zawarła związek małżeński z RD, obywatelem Włoch, biorąc ślub cywilny w Berlinie w dniu 20 września 2013 r. Urząd stanu cywilnego w Berlinie dokonał wpisu małżeństwa do rejestru małżeństw.
16. W dniu 30 marca 2017 r. w urzędzie stanu cywilnego w Parmie (Włochy) małżonkowie wyrazili wolę separacji. Potwierdzili oni, że nie mają niepełnoletnich ani pełnoletnich dzieci, które nie miałyby zdolności do czynności prawnych, mających ciężką niepełnosprawność lub niesamodzielnych pod względem ekonomicznym. Ponadto oświadczyli, że nie zawarli żadnego porozumienia w przedmiocie przeniesienia majątku w ramach separacji. Następnie potwierdzili swoje odpowiednie oświadczenia przed urzędnikiem stanu cywilnego.
17. Na podstawie oświadczeń z dnia 30 marca 2017 r. małżonkowie stawili się przed urzędnikiem stanu cywilnego w dniu 15 lutego 2018 r. i złożyli oświadczenie, wyrażając wolę rozwodu. Następnie potwierdzili swoje oświadczenia przed urzędnikiem stanu cywilnego, który w dniu 2 lipca 2018 r. wydał zaświadczenie potwierdzające rozwód ze skutkiem od dnia 15 lutego 2018 r.
18. Następnie TB zwróciła się do urzędu stanu cywilnego w Berlinie o dokonanie wpisu o rozwodzie w rejestrze małżeństw. Urząd stanu cywilnego w Berlinie, wobec braku pewności, czy należy dokonać wpisu o rozwodzie w rejestrze małżeństw, czy przeprowadzić procedurę uznania na podstawie § 107 ust. 1 FamFG, skierował sprawę do Amtsgericht Berlin (sądu rejonowego w Berlinie, Niemcy). W dniu 1 lipca 2019 r. Amtsgericht Berlin (sąd rejonowy w Berlinie) orzekł, że dokonanie wpisu o rozwodzie w rejestrze małżeństw wymaga jego uznania w procedurze określonej w § 107 ust. 1 FamFG. Senatsverwaltung für Justiz, Verbraucherschutz und Antidiskriminierung Berlin (ministerstwo sprawiedliwości, ochrony konsumentów i walki z dyskryminacją w Berlinie, Niemcy) stanęło jednak na stanowisku, że rozwód podlega automatycznemu uznaniu, w związku z tym odmówiło wszczęcia procedury w trybie przewidzianym w art. 107 ust. 1 FamFG(7).
19. TB wniosła do Kammergericht Berlin (wyższego sądu krajowego w Berlinie) środek odwoławczy od orzeczenia Amtsgericht Berlin (sądu rejonowego w Berlinie) z dnia 1 lipca 2019 r. Sąd apelacyjny uwzględnił jej odwołanie i nakazał urzędowi stanu cywilnego w Berlinie dokonać w rejestrze cywilnym wpisu o rozwodzie bez przeprowadzania dodatkowych procedur. Senatsverwaltung für Inneres und Sport (ministerstwo spraw wewnętrznych i sportu w Berlinie, Niemcy), będące organem właściwym do sprawowania nadzoru nad urzędami stanu cywilnego, wniosło środek odwoławczy od orzeczenia Kammergericht Berlin (wyższego sądu krajowego w Berlinie) do Bundesgerichtshof (federalnego trybunału sprawiedliwości). Wygląda na to, że Senatsverwaltung für Justiz, Verbraucherschutz und Antidiskriminierung Berlin (ministerstwo sprawiedliwości, ochrony konsumentów i walki z dyskryminacją w Berlinie) oraz Senatsverwaltung für Inneres und Sport (ministerstwo spraw wewnętrznych i sportu w Berlinie) mają odmienne poglądy w tej kwestii.
20. W celu rozstrzygnięcia sprawy w postępowaniu odwoławczym Bundesgerichtshof (federalny trybunał sprawiedliwości) uznał za konieczne ustalenie, czy rozwód, którego uznania domaga się TB, jest orzeczeniem w rozumieniu art. 2 i 21 rozporządzenia nr 2201/2003, w którym to przypadku § 97 FamFG nie wymaga przeprowadzenia żadnej dodatkowej procedury uznania w celu dokonania wpisu w rejestrze małżeństw.
21. Z postanowienia odsyłającego wynika, że opinie w niemieckiej doktrynie są w tej kwestii rozbieżne. Niektórzy uważają, że rozporządzenie nr 2201/2003 ma zastosowanie do rozwodu uzyskanego we Włoszech zgodnie z procedurą przewidzianą w art. 12 dekretu z mocą ustawy nr 132/2014, a urzędnik stanu cywilnego jest „sędzią” do celów rozporządzenia nr 2201/2003. Przypominają oni, że celem tego rozporządzenia jest ułatwienie wzajemnego uznawania orzeczeń rozwodowych w obrębie Unii Europejskiej, a także że w państwach członkowskich nasila się tendencja do korzystania z procedur rozwodowych niewymagających zaangażowania organów sądowych(8). Inny autorzy uważają z kolei, że rozwód udzielony przez urzędnika stanu cywilnego na zgodny wniosek małżonków, taki jak stanowiący przedmiot odesłania prejudycjalnego, nie wchodzi w zakres stosowania rozporządzenia nr 2201/2003.
22. Bundesgerichtshof (federalny trybunał sprawiedliwości) podziela raczej ten drugi punkt widzenia. Sugeruje on, że rozwód udzielony przez urzędnika stanu cywilnego zgodnie z art. 12 dekretu z mocą ustawy nr 132/2014 jest rozwodem prywatnym, który nie jest objęty zakresem stosowania rozporządzenia nr 2201/2003. Na poparcie tej tezy sąd odsyłający podnosi, że jedynie orzeczenie rozwodowe wydane przez organ publiczny i mające skutki konstytutywne może chronić „słabszego małżonka” przed niekorzystnymi aspektami rozwodu, ponieważ osoba wydająca orzeczenie może odmówić jego wydania. Czysto formalna interwencja urzędnika stanu cywilnego, który nie ma uprawnień do zmiany warunków rozwodu, nie pozwala zapewnić takiej ochrony. Takie orzeczenie rozwodowe nie jest zatem „orzeczeniem” dla celów rozporządzenia nr 2201/2003.
23. W tych okolicznościach Bundesgerichtshof (federalny trybunał sprawiedliwości) postanowił zawiesić postępowanie. Zwrócił się on do Trybunału z dwoma pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy w przypadku rozwiązania małżeństwa na podstawie art. 12 [dekretu z mocą ustawy nr 132/2014] mamy do czynienia z „orzeczeniem rozwodowym” w rozumieniu [rozporządzenia nr 2201/2003]?
2) W przypadku udzielenia na pytanie pierwsze odpowiedzi przeczącej: Czy rozwiązanie małżeństwa na podstawie art. 12 [dekretu z mocą ustawy nr 132/2014] należy traktować zgodnie z dyspozycją art. 46 [rozporządzenia nr 2201/2003] dotyczącego dokumentów urzędowych oraz porozumień?”.
24. Rządy niemiecki, estoński, francuski i włoski oraz Komisja Europejska przedstawiły uwagi na piśmie. Podczas rozprawy w dniu 8 lutego 2022 r. rządy niemiecki, francuski i polski oraz Komisja przedstawiły argumenty ustnie i odpowiedziały na pytania Trybunału.
IV. Ocena
A. Pytanie pierwsze
25. W pytaniu pierwszym sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy orzeczeniem rozwodowym do celów rozporządzenia nr 2201/2003 jest rozwiązanie małżeństwa w drodze przewidzianej prawem procedury, w ramach której każdy z małżonków składa osobiście oświadczenie o woli rozwodu przed urzędnikiem stanu cywilnego, który po upływie nie mniej niż trzydziestu dni potwierdza takie porozumienie w ich obecności, zweryfikowawszy uprzednio, czy spełniono wymogi prawne obowiązujące w stosunku do rozwiązania małżeństwa, a mianowicie, czy małżonkowie nie mają niepełnoletnich ani pełnoletnich dzieci, które nie mają zdolności do czynności prawnych, mają ciężką niepełnosprawność lub są niesamodzielne pod względem ekonomicznym, a porozumienie między małżonkami nie zawiera postanowień dotyczących przeniesienia majątku.
26. Rząd niemiecki popierany na rozprawie przez rząd polski podnosi – odwołując się do brzmienia, systematyki i celu rozporządzenia nr 2201/2003 oraz intencji prawodawcy Unii Europejskiej – że na pytanie to należy udzielić odpowiedzi przeczącej.
27. Rząd niemiecki zauważa, po pierwsze, że definicja orzeczenia zawarta w art. 2 pkt 4 rozporządzenia nr 2201/2003 nie wskazuje dokładnie charakteru ani intensywności interwencji organu publicznego przy udzielaniu rozwodu. Niemniej jednak zastosowanie określenia „wydane przez sąd” w celu opisania sposobu dokonania rozwodu sugeruje, że interwencja organu publicznego musi mieć, jak określa to rząd niemiecki, konstytutywne skutki, a mianowicie to interwencja organu publicznego stanowi źródło nowej sytuacji prawnej. Wymóg ten nie jest spełniony, gdy funkcja organu publicznego w ramach procedury ogranicza się do przyjęcia do wiadomości i rejestracji rozwodu na zgodny wniosek małżonków.
28. Po drugie, z systematyki rozporządzenia nr 2201/2003 wynika, że aby orzeczenie rozwodowe mogło zostać uznane w innych państwach członkowskich bez przeprowadzania specjalnego postępowania na podstawie art. 21 ust. 1 tego rozporządzenia, takie orzeczenie musi być wynikiem działania sądu lub organu publicznego o konstytutywnych skutkach. W przeciwnym razie rozporządzenie nr 2201/2003 wymaga od państw członkowskich automatycznego uznania prywatnych porozumień rozwodowych zawartych w innych państwach członkowskich bez ingerencji organu publicznego.
29. Co się tyczy celu rozporządzenia nr 2201/2003, rząd niemiecki podnosi, po trzecie, że wzajemne uznawanie i wzajemne zaufanie leżące u podstaw tego rozporządzenia wymagają, aby działanie sądu lub organu publicznego, które ma być automatycznie uznane w innym państwie członkowskim, wiązało się ze sprawowaniem władzy publicznej i miało konstytutywne skutki. Wymogi te nie są spełnione w sytuacji, w której organ publiczny jedynie przyjmuje do wiadomości i rejestruje prywatne porozumienie rozwodowe.
30. Po czwarte, prawodawca Unii nie zamierzał uwzględniać rozwodu udzielanego przez urzędnika stanu cywilnego w zakresie stosowania rozporządzenia nr 2201/2003, ponieważ w czasie przyjmowania tego aktu przepisy państw członkowskich nie przewidywały możliwości udzielenia rozwodu w drodze procedury pozasądowej. Taki stan rzeczy znajduje potwierdzenie w fakcie, iż w rozporządzeniu Rady (UE) 2019/1111 z dnia 25 czerwca 2019 r. w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz w sprawie uprowadzenia dziecka za granicę(9) wprost odwołano się do automatycznego uznawania pozasądowych procedur rozwodowych. Poprawki te byłyby zbędne, gdyby rozporządzenie nr 2201/2003 już wcześniej przewidywało automatyczne uznawanie orzeczeń rozwodowych wydawanych w ramach takiej procedury. Rozporządzenie 2019/1111 nie ma jednak zastosowania do okoliczności faktycznych niniejszej sprawy ratione temporis.
31. Rząd włoski, wspierany przez rząd estoński i Komisję, uważa, że na pytanie pierwsze należy udzielić odpowiedzi twierdzącej, ponieważ rozwód, o którego uznanie wniesiono w Niemczech, nie jest rozwodem prywatnym. W szczególności Komisja zauważa, że głównym celem rozporządzenia nr 2201/2003 jest zapewnienie wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych stanowiącego fundament tworzenia prawdziwej przestrzeni sprawiedliwości. Z tego względu wszystkie orzeczenia wydawane w państwie członkowskim objęte zakresem rozporządzenia nr 2201/2003 należy uznawać na terytorium państw członkowskich bez konieczności przeprowadzania w tym celu jakiejkolwiek formalnej procedury uznania.
32. Kluczowe dla udzielenia odpowiedzi na pytanie pierwsze jest znaczenie przypisywane pojęciom „sądu”, „sędziego” i „orzeczenia” do celów rozporządzenia nr 2201/2003 w myśl definicji zawartych w jego art. 2.
33. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przy dokonywaniu wykładni przepisów prawa Unii należy brać pod uwagę treść tych przepisów, kontekst, w jaki się wpisują, oraz cele regulacji, której część stanowią(10).
34. W art. 2 pkt 1 rozporządzenia nr 2201/2003 zdefiniowano „sąd” w sposób obejmujący wszystkie organy państw członkowskich właściwe w sprawach objętych zakresem tego rozporządzenia. Z samego znaczenia tych słów wynika, że „sąd” oznacza każdy organ, który na mocy prawa państwa członkowskiego jest organem właściwym w sprawach cywilnych, w tym w sprawach o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa.
35. Taka wykładnia znajduje potwierdzenie w definicji pojęcia „sędziego” z art. 2 pkt 2 rozporządzenia nr 2201/2003, obejmującego urzędnika posiadającego kompetencje równoważne kompetencjom sędziego w sprawach cywilnych dotyczących rozwodów. Wynika z tego, że jeżeli państwo członkowskie przyznaje sędziom właściwość w sprawach objętych zakresem stosowania rozporządzenia, a więc sprawach cywilnych dotyczących rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa, i równoważne uprawnienia przyznaje innym urzędnikom publicznym, urzędnicy ci są objęci zakresem definicji pojęcia „sędziego” do celów rozporządzenia nr 2201/2003.
36. Obrazu dopełnia art. 2 pkt 4 rozporządzenia nr 2201/2003, który zawiera definicję pojęcia „orzeczenia”; zgodnie z tym rozporządzeniem każde orzeczenie, w tym wyrok lub postanowienie, wydane przez organ, któremu państwo członkowskie przyznaje właściwość do udzielania rozwodu, jest orzeczeniem wydanym w tym państwie członkowskim. Na mocy art. 21 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003 orzeczenie to jest uznawane w innych państwach członkowskich bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania. Rozwód orzeczony przez urzędnika, któremu państwo członkowskie przyznało właściwość w sprawach cywilnych dotyczących rozwodu, należy zatem do orzeczeń podlegających automatycznemu uznawaniu w całej Unii.
37. Zakres stosowania rozporządzenia nr 2201/2003 opisany w art. 1 tego rozporządzenia przedstawia kontekst, w którym należy odczytywać jego art. 2. Artykuł 1 ust. 1 stanowi, że rozporządzenie nr 2201/2003 ma zastosowanie w sprawach cywilnych dotyczących między innymi rozwodu. Ponieważ pojęcie „sądu” należy rozumieć w tym celu zgodnie z art. 2 pkt 1 tego rozporządzenia, jasne jest, że wspomniane definicje mają zastosowanie w kontekście uznawania orzeczeń rozwodowych, w tym wyroków lub postanowień, wydanych w państwach członkowskich innych niż państwa, w których wnosi się o uznanie takich orzeczeń.
38. Co się tyczy celów, którym ma służyć rozporządzenie nr 2201/2003, z jego motywów jasno wynika, że służy ono zapewnieniu współpracy sądowej w sprawach cywilnych dotyczących rozwodu, separacji i unieważnienia małżeństwa i opiera się na zasadzie wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych jako fundamencie tworzenia prawdziwej przestrzeni sprawiedliwości(11). Jak orzekł Trybunał, rozporządzenie nr 2201/2003 opiera się na wzajemnym zaufaniu, co wymaga wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych(12). Wzajemne uznawanie orzeczeń sądowych jest ponadto konieczne w celu uniknięcia przeszkód w prawidłowym funkcjonowaniu rynku wewnętrznego(13), ponieważ odmowa uznania orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych, w tym rozwodowych, może utrudniać obywatelom Unii wykonywanie praw do swobodnego przemieszczania się przysługujących im na mocy prawa Unii i zniechęcać ich do wykonywania tych praw.
39. W rezultacie art. 21 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003 przewiduje, że orzeczenie wydane w jednym państwie członkowskim jest uznawane w innych państwach członkowskich bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania. Rozporządzenie nr 2201/2003 wprowadza zatem system automatycznego uznawania przez państwa członkowskie określonej w nim kategorii instrumentów. Chociaż prawo rozwodowe nie jest zharmonizowane między państwami członkowskimi, za sprawą rozporządzenia nr 2201/2003 rozwód przeprowadzony w jednym państwie członkowskim, który odpowiada zawartym w rozporządzeniu definicjom, podlega zatem automatycznemu uznaniu we wszystkich pozostałych państwach członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczonej liczby wyjątków.
40. Ponieważ niniejsze odesłanie prejudycjalne wydaje się pierwszą okazją do dokonania przez Trybunał wykładni art. 2 rozporządzenia nr 2201/2003 do celów zastosowania jego art. 21 ust. 1, warto przeanalizować wyrok Sahyouni(14). Tamto odesłanie prejudycjalne nastąpiło na tle sprawy dotyczącej uznania w Niemczech rozwodu uzyskanego w drodze jednostronnego oświadczenia woli rozwodu złożonego przez małżonka przed sądem wyznaniowym w Syrii(15). Chodziło o wykładnię rozporządzenia (UE) nr 1259/2010 z dnia 20 grudnia 2010 r. w sprawie wprowadzenia w życie wzmocnionej współpracy w dziedzinie prawa właściwego dla rozwodu i separacji prawnej(16), które to rozporządzenie ma zastosowanie do rozwodu i separacji prawnej w okolicznościach powodujących zbieg przepisów(17). Trybunał zwrócił w swoim wyroku uwagę na motyw 10 rozporządzenia nr 1259/2010, z którego wynika, że przedmiotowy zakres stosowania i przepisy tego rozporządzenia powinny być spójne z rozporządzeniem nr 2201/2003(18). Po przeanalizowaniu art. 1 ust. 1 lit. a) i art. 2 pkt 4 rozporządzenia nr 2201/2003 Trybunał orzekł, że nie byłoby spójne definiowanie w sposób odmienny użytego w obydwu rozporządzeniach terminu „rozwód”, jako że powodowałoby to tym samym rozbieżność odpowiednich zakresów stosowania tych rozporządzeń(19). Ponieważ pojęcie rozwodu w rozporządzeniu nr 2201/2003 obejmuje rozwody orzeczone przez sąd krajowy albo przez organ publiczny lub pod jego kontrolą, Trybunał orzekł, że zakres zastosowania rozporządzenia nr 1259/2010 jest równie ograniczony, w taki sposób, że rozwody orzeczone bez udziału organu państwowego znajdują się poza zakresem stosowania drugiego z rozporządzeń(20).
41. Z wyroku Sahyouni jasno wynika, że system automatycznego uznawania orzeczeń wprowadzony rozporządzeniem nr 2201/2003 ma zastosowanie wyłącznie do rozwodów orzeczonych przez sąd krajowy albo przez organ publiczny lub pod jego kontrolą. Potwierdza to zatem słuszność tezy, że zgodnie z rozporządzeniem nr 2201/2003 rozwód orzeczony przez organ publiczny niewykonujący władzy sądowniczej lub pod jego kontrolą może zostać automatycznie uznany w innym państwie członkowskim. Pragnę dodać, że w mojej ocenie przed Trybunałem nie przedstawiono żadnego argumentu, który uzasadniałby rozróżnienie między procedurą rozwodową prowadzoną przed sądem krajowym a procedurą prowadzoną przed urzędnikiem publicznym, takim jak urzędnik stanu cywilnego, w okolicznościach ubiegania się przez parę o rozwód na zgodny wniosek małżonków. We wszystkich takich przypadkach zadaniem osoby prowadzącej procedurę jest sprawdzenie, czy każdy z małżonków wyraża w sposób ważny zgodę na rozwiązanie małżeństwa i czy spełnione zostały wszystkie wymogi prawne pozwalające na wydanie orzeczenia rozwodowego.
42. W tym kontekście pragnę zauważyć, że procedura przed urzędnikiem stanu cywilnego we Włoszech na podstawie art. 12 dekretu z mocą ustawy nr 132/2014 może zostać przeprowadzona w sytuacjach, w których mało prawdopodobne jest, by urzędnik musiał dokonać ważenia argumentów, ponieważ uprawnienie do orzeczenia rozwodu można wykonać tylko w przypadku stwierdzenia, że małżonkowie nie mają niepełnoletnich ani pełnoletnich dzieci, które nie mają zdolności do czynności prawnych, mają ciężką niepełnosprawność lub są niesamodzielne pod względem ekonomicznym, a porozumienie między małżonkami nie zawiera postanowień dotyczących przeniesienia majątku. W tych okolicznościach fakt, że urzędnik stanu cywilnego nie ma uprawnień do zmiany elementów porozumienia zawartego między małżonkami, nie ma szczególnego znaczenia, ponieważ w świetle obopólnej zgody małżonków urzędnik stanu cywilnego musi orzec rozwód, jeżeli spełnione są przesłanki przewidziane prawem. Chociaż ochrona „słabszego małżonka” może stanowić uzasadniony powód do obaw, co sugeruje sąd odsyłający, nie jest wcale oczywiste, że procedura ustanowiona w art. 12 dekretu z mocą ustawy nr 132/2014 nie bierze tej kwestii pod uwagę, mając na uwadze ograniczone okoliczności, w których możliwe jest skorzystanie z tego rozwiązania, kluczową rolę obopólnej zgody małżonków oraz wymóg weryfikacji przez urzędnika stanu cywilnego okoliczności faktycznych przedstawianych przez małżonków.
43. Rząd niemiecki twierdzi, że nawet gdyby rozwód orzeczony przez organ publiczny inny niż sąd wykonujący władzę sądowniczą miał być objęty automatycznym uznaniem na podstawie rozporządzenia nr 2201/2003, orzeczenie rozwodowe musi mieć, jak to określa, konstytutywne skutki. W ocenie rządu niemieckiego rola urzędnika stanu cywilnego w rozwiązaniu małżeństwa jest czysto pasywna i sprowadza się jedynie do odnotowania porozumienia o charakterze prywatnym co do rozwodu małżonków. Taka sytuacja nie jest zatem objęta zakresem stosowania rozporządzenia nr 2201/2003, jak orzekł Trybunał w nieco odmiennych okolicznościach faktycznych sprawy w wyroku Sahyouni(21).
44. W świetle brzmienia art. 2 i 21 rozporządzenia nr 2201/2003 oraz podejścia Trybunału do definicji pojęcia rozwodu w kontekście rozporządzenia nr 1259/2010 można bezpiecznie stwierdzić, że rola urzędnika stanu cywilnego w rozwiązaniu małżeństwa w ramach procedury opisanej w art. 12 dekretu z mocą ustawy nr 132/2014 sprawia, iż rozwody orzekane na podstawie tej procedury są objęte zakresem stosowania rozporządzenia nr 2201/2003.
45. Można w tym względzie zauważyć, że żaden z przepisów art. 21 rozporządzenia nr 2201/2003 nie przemawia za tezą, iż aby orzeczenie mogło podlegać automatycznemu uznaniu w innym państwie członkowskim, musi posiadać pewne cechy dodatkowe w stosunku do wymogów przewidzianych w tym artykule. W zakresie, w jakim rząd niemiecki powołuje się na użycie czasownika „wydawać” (ang. pronounce) zawartego w definicji „orzeczenia” z art. 2 pkt 4 rozporządzenia nr 2201/2003, uważam za trafne jedno ze znaczeń tego czasownika, a mianowicie „ogłaszać” (ang. declare). Ogłoszenie istnienia danego stanu rzeczy jest uznaniem jego istnienia. Nieodłącznym elementem ogłoszenia nie jest okoliczność, że dana osoba musi zawsze tworzyć przedmiot tego ogłoszenia. Uznanie przez urzędnika stanu cywilnego wzajemnej woli małżonków co do rozwiązania ich małżeństwa, o ile spełnione są określone przesłanki przewidziane prawem, jest w sposób oczywisty ogłoszeniem – a zatem wydaniem decyzji w przedmiocie – jego rozwiązania.
46. W każdym razie, aby urzędnik stanu cywilnego mógł rozwiązać małżeństwo na podstawie art. 12 dekretu z mocą ustawy nr 132/2014, musi upewnić się, że spełniono wymogi prawne zawarte w tym artykule, a w przeciwnym razie ma obowiązek odmówić rozwiązania małżeństwa. Aby zyskać taką pewność, urzędnik stanu cywilnego musi sprawdzić, czy spełnione są ustawowe przesłanki umożliwiające mu wykonywanie uprawnień powierzonych mu przez prawo. W mojej ocenie czynność ta obejmuje podjęcie przez urzędnika stanu cywilnego decyzji o istnieniu szeregu prawnie określonych wymogów, której konsekwencją jest rozwiązanie małżeństwa i która ze swej natury ma konstytutywne skutki dla stanu cywilnego zainteresowanych osób.
47. Wynika z tego, że orzeczenie rozwodowe uzyskane w ramach procedury takiej jak opisana w pkt 14 niniejszej opinii nie jest rozwodem prywatnym. Chociaż rozwiązanie małżeństwa opiera się na porozumieniu stron, małżeństwo nie zostaje rozwiązane, dopóki urzędnik stanu cywilnego nie upewni się, że spełnione zostały obowiązujące wymogi prawne. W braku takiego stwierdzenia małżonkowie prawnie pozostają małżeństwem niezależnie od jakiegokolwiek zawartego między nimi porozumienia. Stwierdzenie przez urzędnika stanu cywilnego, że obowiązujące wymogi zostały spełnione, i wydanie zaświadczenia o rozwodzie potwierdzającego taką okoliczność ma zatem skutki konstytutywne.
48. Co więcej, można zauważyć, że czynność polegającą na uznaniu przez urzędnika stanu cywilnego woli zawarcia małżeństwa uznaje się za konstytutywną we wszystkich państwach członkowskich, również w Niemczech, o ile i w tym przypadku spełnione są niezbędne wymogi prawne. Małżeństwa są bowiem prawie zawsze uznawane lub ustanawiane przez urzędników publicznych sprawujących władzę wykonawczą w imieniu państwa, a nie przez sędziów wykonujących władzę sądowniczą. Jeżeli formalne uznanie przez urzędnika publicznego zgody stron na zawarcie małżeństwa ma w świetle prawa charakter konstytutywny, nie widzę żadnego logicznego powodu, aby formalne uznanie przez tego samego urzędnika zgody stron na rozwiązanie małżeństwa nie mogło w równym stopniu konstytuować rozwodu.
49. Na poparcie swojego stanowiska rządy niemiecki i polski usiłują odpowiednio konstruować analogie do wyroków Trybunału wydanych w sprawach Mærsk Olie & Gas(22) oraz Solo Kleinmotoren(23), które dotyczyły wykładni konwencji brukselskiej(24). W wyroku Mærsk Olie & Gas(25) w umawiającym się państwie wniesiono powództwo o odszkodowanie dotyczące przedmiotu środka tymczasowego nakazującego pozwanemu ustanowienie funduszu ograniczenia odpowiedzialności zasądzonego przez sąd w innym umawiającym się państwie. Trybunał orzekł, że do celów konwencji brukselskiej „orzeczenie” musi pochodzić od organu sądowego umawiającego się państwa, orzekającego mocą jego własnych kompetencji w przedmiocie kwestii spornych między stronami(26). W wyroku Solo Kleinmotoren(27) podniesiono kwestię tego, czy ugodę handlową zawartą przed sądem w umawiającym się państwie można uznać za „orzeczenie” podlegające uznaniu w innym umawiającym się państwie. Trybunał orzekł, że ugoda nie jest orzeczeniem, nawet jeżeli została zawarta przed sądem i kończy postępowanie sądowe, ponieważ takie ugody mają charakter umowny(28).
50. Ani okoliczności faktyczne, ani okoliczności prawne sprawy zawisłej przed sądem odsyłającym nie przypominają okoliczności spraw rozpoznawanych w wyżej wymienionych wyrokach. Co się tyczy wyroku Mærsk Olie & Gas(29), zakres aktów podlegających uznaniu na podstawie rozporządzenia nr 2201/2003 wyraźnie określono jako szerszy niż zakres aktów podlegających uznaniu na podstawie konwencji brukselskiej. Jeśli chodzi o wyrok Solo Kleinmotoren(30), rozwodu na zgodny wniosek małżonków nie można utożsamiać z ugodą zawartą w ramach postępowania sądowego. W drugim przypadku umowa między stronami kończy postępowanie sądowe, a sąd jedynie przyjmuje do wiadomości tę prawnie wiążącą umowę, aby zakończyć toczące się przed nim postępowanie. Małżonkowie, którzy chcą się rozwieść za obopólną zgodą, muszą natomiast uzyskać decyzję wydaną przez organ publiczny, aby rozwód ten miał skutek prawnie wiążący.
51. Rząd polski próbował również powołać się na wyrok WB(31), w którym Trybunał orzekł, iż notariusze nie są „sędziami” do celów rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego(32). Przepisy, z których wywodziło się odesłanie prejudycjalne w sprawie WB, znacząco różnią się od przepisów, o których wykładnię zwrócono się do Trybunału w niniejszej sprawie. Po pierwsze, art. 3 ust. 1 lit. g) i art. 3 ust. 2 rozporządzenia nr 650/2012 wymagają od właściwych organów zapewnienia gwarancji co do ich bezstronności i prawa do bycia wysłuchanym; musi istnieć możliwość wniesienia odwołania od ich orzeczeń lub poddania ich kontroli sądowej. W rozporządzeniu nr 2201/2003 nie ustanowiono podobnych wymogów, które zresztą trudno byłoby zastosować w okolicznościach rozwodu na zgodny wniosek małżonków. Po drugie, sprawa WB dotyczyła notariusza sporządzającego akt poświadczenia dziedziczenia, który różni się zarówno pod względem charakteru, jak i skutków, od orzeczenia rozwodowego wydanego przez urzędnika stanu cywilnego. Po trzecie, we wspomnianym wyroku Trybunał zauważył, że notariusze wykonują wolny zawód i oferują różne usługi w zamian za wynagrodzenie(33), co stanowi sytuację odmienną od występującej w niniejszej sprawie, która dotyczy urzędników publicznych wykonujących uprawnienia równoważne z uprawnieniami sędziego.
52. Rząd niemiecki twierdzi również, że rozporządzenie nr 2201/2003 nie obejmuje takiego typu procedury rozwodowej jak przewidziana w art. 12 dekretu z mocą ustawy nr 132/2014, ponieważ w czasie przyjęcia rozporządzenia nr 2201/2003 przepisy państw członkowskich nie przewidywały tego rodzaju pozasądowych procedur rozwodowych. Jak wynika z pkt 32–38 niniejszej opinii, żaden z elementów treści, kontekstu ani celów rozporządzenia nr 2201/2003 nie przemawia za wnioskiem, że prawodawca Unii zamierzał wykluczyć tego rodzaju procedury z systemu automatycznego uznawania utworzonego rozporządzeniem nr 2201/2003, a wręcz przeciwnie – wszystko to wskazuje na intencje dokładnie odwrotne.
53. W tym samym duchu rząd niemiecki twierdzi, że ponieważ zmiany rozporządzenia nr 2201/2003 wprowadzone rozporządzeniem 2019/1111 były konieczne, aby objąć pozasądowe procedury rozwodowe zakresem pierwszego z rozporządzeń, a obowiązują one od dnia 1 sierpnia 2022 r., zmiany te nie mają zastosowania ratione temporis do okoliczności faktycznych sprawy zawisłej przed sądem odsyłającym.
54. W odniesieniu do tych argumentów pragnę przedstawić trzy uwagi. Po pierwsze, prawodawca wypowiada się poprzez teksty, które przyjmuje. Jeżeli stosowane przez niego sformułowania w sposób oczywisty mogą podlegać pewnej interpretacji, obowiązkiem władzy sądowniczej jest zapewnieni ich skuteczności. Po drugie, nie jest niczym niezwykłym zwracanie się do sądów Unii o dokonanie wykładni prawodawstwa w kontekście okoliczności faktycznych lub prawnych zaistniałych po przyjęciu danego aktu prawnego. Jak przypomniał rzecznik generalny M. Wathelet, powołując się na opinie kilku swoich poprzedników, wykładni prawa Unii należy dokonywać w kontekście obecnego stanu prawnego. Prawo nie może być odizolowane od realiów społecznych i powinno się do nich jak najszybciej dostosować, ponieważ w przeciwnym razie mogłoby narzucać przestarzały punkt widzenia i tym samym byłoby statyczne(34). Zgodnie z tym poglądem wykładni prawa Unii należy dokonywać w sposób dynamiczny, aby uniknąć jego „skostnienia”. Po trzecie, nie jest możliwe dokonywanie wykładni przepisów prawa Unii w świetle zmian zawartych w późniejszych aktach prawnych(35). Jak zauważa sam rząd niemiecki, rozporządzenie 2019/1111 nie ma zastosowania do niniejszej sprawy ratione temporis. Nie można zatem wyciągać z niego żadnych wniosków na potrzeby dokonania wykładni rozporządzenia nr 2201/2003.
55. W celu zapewnienia kompletności wywodu odniosę się do zakresu klauzuli porządku publicznego w odniesieniu do automatycznego uznawania orzeczeń rozwodowych uzyskanych w innych państwach i regulowanych rozporządzeniem nr 2201/2003, na którą podczas rozprawy w pewnym stopniu powołał się rząd polski. Artykuł 22 rozporządzenia nr 2201/2003 zawiera wyczerpujący wykaz wyjątków od zasady wzajemnego uznawania ustanowionej w art. 21. Zgodnie z art. 22 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003 orzeczenia odnoszącego się do rozwodu nie uznaje się, jeżeli takie uznanie jest oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym państwa członkowskiego, w którym wystąpiono o uznanie.
56. Trybunał zauważył, że u podstaw rozporządzenia nr 2201/2003 leży założenie, że uznawanie i wykonywanie orzeczeń wydanych w państwie członkowskim opiera się na zasadzie wzajemnego zaufania(36). W związku z tym podstawy nieuznawania orzeczeń powinny być ograniczone do minimum(37). Nieuznanie orzeczenia w oparciu o klauzulę porządku publicznego należy zatem interpretować w sposób ścisły, jako że takie nieuznanie stanowi przeszkodę w realizacji jednego z podstawowych celów rozporządzenia nr 2201/2003(38). Porządek publiczny może zatem stanowić podstawę odmowy uznania orzeczenia jedynie w wyjątkowych przypadkach(39).
57. Chociaż państwa członkowskie mają co do zasady swobodę w określaniu treści porządku publicznego, granice tego pojęcia określa się poprzez odesłanie do art. 22 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003(40). Trybunał może zatem kontrolować, w jakich granicach organy państwa członkowskiego mogą powoływać się na to pojęcie, gdy odmawiają uznania orzeczenia wydanego przez właściwy sąd lub organ innego państwa członkowskiego(41). Powoływanie się na klauzulę porządku publicznego jest zatem dopuszczalne jedynie w przypadku, gdy uznanie orzeczenia wydanego w innym państwie członkowskim naruszałoby w sposób niedopuszczalny porządek prawny państwa członkowskiego, w którym wystąpiono o uznanie, lub, innymi słowy, gdy stanowi ono oczywiste naruszenie normy prawnej uważanej za zasadniczą dla porządku prawnego państwa członkowskiego, w którym wystąpiono o uznanie(42). Zakres klauzuli porządku publicznego jest ograniczony również przez art. 25 rozporządzenia nr 2201/2003, zgodnie z którym uznania orzeczenia nie można odmówić z tego powodu, że zgodnie z prawem państwa członkowskiego, w którym wystąpiono o uznanie, rozwód, separacja lub unieważnienie małżeństwa byłyby niedopuszczalne przy wzięciu za podstawę tego samego stanu faktycznego.
58. W tym kontekście może mieć znaczenie wyrok Trybunału w sprawie Coman i in.(43). Obowiązek uznania przez państwo członkowskie małżeństwa osób tej samej płci zawartego zgodnie z prawem w innym państwie członkowskim w celu uzyskania prawa pobytu przez obywatela państwa trzeciego nie ma wpływu na instytucję małżeństwa w tym pierwszym państwie członkowskim poprzez zobowiązanie tego drugiego państwa do ułatwienia zawierania małżeństw między osobami tej samej płci. Obowiązek uznawania małżeństw zawartych zgodnie z prawem w innym państwie członkowskim istnieje, aby umożliwić jednostkom wykonywanie praw przysługujących im na mocy prawa Unii(44). Obowiązek uznania przez państwo członkowskie takich małżeństw nie jest zatem w stanie zagrażać porządkowi publicznemu danego państwa, nawet jeżeli prawo tego państwa członkowskiego zakazuje zawierania małżeństw przez osoby tej samej płci(45).
59. Wygląda zatem na to, że państwo członkowskie nie może powoływać się na klauzulę porządku publicznego z art. 22 rozporządzenia nr 2201/2003, aby uzasadnić nieuznanie orzeczenia rozwodowego uzyskanego w innym państwie członkowskim, z tego względu, iż procedura, na mocy której wydano orzeczenie, nie istnieje w podobnej lub identycznej formie w porządku prawnym państwa członkowskiego, w którym wystąpiono o uznanie.
60. Wreszcie, należy podkreślić, że nie oznacza to obowiązku zapewnienia przez państwa członkowskie możliwości udzielania rozwodu w drodze procedury pozasądowej.
61. W związku z powyższym proponuję, aby Trybunał odpowiedział na pytanie pierwsze sądu odsyłającego w ten sposób, że rozwiązanie małżeństwa w drodze przewidzianej prawem procedury, w ramach której każdy z małżonków składa osobiste oświadczenie o woli rozwodu przed urzędnikiem stanu cywilnego, który potwierdza takie porozumienie w ich obecności po upływie co najmniej trzydziestu dni, upewniwszy się wcześniej, że spełnione zostały wymogi prawne obowiązujące w stosunku do rozwiązania małżeństwa, a mianowicie czy małżonkowie nie mają niepełnoletnich ani pełnoletnich dzieci, które nie mają zdolności do czynności prawnych, mają ciężką niepełnosprawność lub są niesamodzielne pod względem ekonomicznym, a porozumienie między nimi nie zawiera postanowień dotyczących przeniesienia majątku, jest orzeczeniem rozwodowym do celów rozporządzenia nr 2201/2003.
B. Pytanie drugie
62. Jeżeli Trybunał udzieliłby odpowiedzi przeczącej na pytanie pierwsze, sąd odsyłający zwraca się z pytaniem, czy przepis dotyczący dokumentów urzędowych i porozumień zawarty w art. 46 rozporządzenia nr 2201/2003 może mieć zastosowanie do orzeczenia rozwodowego wydanego w ramach procedury opisanej w pkt 14 niniejszej opinii.
63. Rząd niemiecki uważa, że na pytanie to należy udzielić odpowiedzi przeczącej, ponieważ porozumienie rozwodowe między małżonkami nie jest wykonalne w świetle prawa włoskiego, czego wymaga art. 46 rozporządzenia nr 2201/2003, aby możliwe było stosowanie przewidzianego w nim systemu automatycznego uznawania.
64. Rząd francuski, który ograniczył swoje uwagi do pytania drugiego, popierany przez rząd estoński, sugeruje, że takie porozumienie jest dokumentem urzędowym lub porozumieniem między stronami, które – o ile jest wykonalne w świetle prawa włoskiego – powinno być objęte możliwością uznania jako takiego. W świetle sugerowanej odpowiedzi na pytanie pierwsze Komisja uważa, że nie zachodzi konieczność udzielania odpowiedzi na pytanie drugie.
65. Jak wynika z zaproponowanej przeze mnie odpowiedzi na pytanie pierwsze, uważam, że orzeczenie rozwodowe wydane w ramach procedury opisanej w pkt 14 niniejszej opinii jest orzeczeniem rozwodowym w rozumieniu rozporządzenia nr 2201/2003. Wynika z tego, że rozwód będący przedmiotem postanowienia odsyłającego nie jest ani dokumentem urzędowym, ani porozumieniem między stronami w rozumieniu art. 46 rozporządzenia nr 2201/2003.
V. Wnioski
66. W świetle powyższych rozważań proponuję Trybunałowi, by na pytania przedstawione przez Bundesgerichtshof (federalny trybunał sprawiedliwości, Niemcy) odpowiedział następująco:
Rozwiązanie małżeństwa w drodze przewidzianej prawem procedury, w ramach której małżonkowie składają osobiste oświadczenie o woli rozwodu przed urzędnikiem stanu cywilnego, który to urzędnik potwierdza takie porozumienie w ich obecności po upływie co najmniej trzydziestu dni, upewniwszy się wcześniej, że spełnione zostały wymogi prawne obowiązujące w stosunku do rozwiązania małżeństwa, a mianowicie czy małżonkowie nie mają niepełnoletnich ani pełnoletnich dzieci, które nie mają zdolności do czynności prawnych, mają ciężką niepełnosprawność lub są niesamodzielne pod względem ekonomicznym, a porozumienie między nimi nie zawiera postanowień dotyczących przeniesienia majątku, jest orzeczeniem rozwodowym do celów rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej.