WYROK TRYBUNAŁU (szósta izba)
z dnia 14 maja 2020 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Ochrona konsumentów – Prawa konsumentów – Dyrektywa 2011/83/UE – Zakres stosowania – Artykuł 3 ust. 3 lit. f) – Pojęcie „umów dotyczących budowy nowych budynków” – Artykuł 16 lit. c) – Pojęcie „towarów wyprodukowanych według specyfikacji konsumenta lub wyraźnie zindywidualizowanych” – Umowa między architektem a konsumentem dotycząca sporządzenia projektu nowego domu jednorodzinnego
W sprawie C‑208/19
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Landesgericht für Zivilrechtssachen Graz (sąd krajowy do spraw cywilnych w Grazu, Austria) postanowieniem z dnia 5 lutego 2019 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 4 marca 2019 r., w postępowaniu:
NK
przeciwko
MS,
AS,
TRYBUNAŁ (szósta izba),
w składzie: M. Safjan, prezes izby, L. Bay Larsen i N. Jääskinen (sprawozdawca), sędziowie,
rzecznik generalny: G. Pitruzzella,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu NK – F. Schubert, Rechtsanwalt,
– w imieniu rządu hiszpańskiego – L. Aguilera Ruiz, w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu Komisji Europejskiej – B.-R. Killmann oraz C. Valero, w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 2 pkt 3 i 4, art. 3 ust. 3 lit. f) oraz art. 16 lit. c) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, zmieniającej dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylającej dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz.U. 2011, L 304, s. 64).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy NK a MS i AS w przedmiocie zapłaty przez MS i AS wynagrodzenia za usługi architekta świadczone im przez NK.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Motywy 3, 4, 7, 21 i 26 dyrektywy 2011/83 stanowią:
„(3) Art[ykuł] 169 ust. 1 i art. 169 ust. 2 lit. a) Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) stanowią, że Unia ma przyczyniać się do osiągnięcia wysokiego poziomu ochrony konsumentów poprzez środki, które przyjmuje na podstawie art. 114 TFUE.
(4) […] Harmonizacja niektórych aspektów umów z udziałem konsumentów zawieranych na odległość i niektórych aspektów umów z udziałem konsumentów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa jest niezbędna w celu wspierania rzeczywistego rynku wewnętrznego dla konsumentów, opartego na właściwej równowadze pomiędzy wysokim poziomem ochrony konsumentów i konkurencyjnością przedsiębiorstw, przy jednoczesnym zapewnieniu poszanowania zasady pomocniczości.
[…]
(7) Pełna harmonizacja niektórych kluczowych aspektów regulacyjnych powinna znacznie poprawić pewność prawa zarówno wśród konsumentów, jak i przedsiębiorców. […]. Ponadto konsumenci powinni mieć możliwość korzystania ze wspólnego wysokiego poziomu ochrony w całej Unii.
[…]
(21) Umowa zawierana poza lokalem przedsiębiorstwa powinna być definiowana jako umowa zawarta przy jednoczesnej fizycznej obecności przedsiębiorcy i konsumenta w miejscu, które nie jest lokalem przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy, na przykład w domu konsumenta lub w jego miejscu pracy. Poza lokalem przedsiębiorstwa konsument może być narażony na […] presję psychologiczną lub na element zaskoczenia, niezależnie od tego, czy wizyta przedsiębiorcy była przez konsumenta zamówiona, czy też nie. […]
[…]
(26) Umowy dotyczące przeniesienia własności nieruchomości lub praw do nieruchomości lub ustanowienia lub nabycia własności nieruchomości lub praw do niej, umowy dotyczące budowy nowych budynków lub istotnej przebudowy istniejących budynków, a także umowy najmu pomieszczeń [lokali] do celów mieszkalnych, podlegają już licznym wymogom szczególnym zawartym w ustawodawstwie krajowym. Umowy te obejmują na przykład sprzedaż nieruchomości, które mają być dopiero wybudowane, oraz najem nieruchomości z prawem nabycia. Przepisy niniejszej dyrektywy nie są odpowiednie dla tych umów, dlatego też powinny one być wyłączone z zakresu jej stosowania. Istotna przebudowa to przebudowa porównywalna z budową nowego budynku, na przykład w przypadku gdy zachowuje się jedynie fasadę starego budynku. Umowy o świadczenie usług, w szczególności umowy dotyczące budowy dobudówek do budynków (na przykład garażu lub werandy) oraz umowy dotyczące naprawy i renowacji budynków innej niż istotna przebudowa, powinny wchodzić w zakres niniejszej dyrektywy, podobnie jak umowy dotyczące usług pośredników nieruchomości oraz umowy dotyczące najmu pomieszczeń [lokali] do celów innych niż mieszkalne”.
4 Artykuł 1 tej dyrektywy stanowi:
„Niniejsza dyrektywa, poprzez osiągnięcie wysokiego poziomu ochrony konsumentów, ma przyczyniać się do właściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego w drodze zbliżenia niektórych aspektów przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich, dotyczących umów zawartych między konsumentami a przedsiębiorcami”.
5 Artykuł 2 wspomnianej dyrektywy przewiduje:
„Na użytek niniejszej dyrektywy stosuje się następujące definicje:
1) »konsument« oznacza każdą osobę fizyczną, która w umowach objętych niniejszą dyrektywą działa w celach niezwiązanych z działalnością handlową, gospodarczą, rzemieślniczą ani wykonywaniem wolnego zawodu;
2) »przedsiębiorca« oznacza każdą osobę fizyczną lub każdą osobę prawną, niezależnie od tego, czy jest to podmiot publiczny czy prywatny, która działa – w tym również za pośrednictwem każdej innej osoby działającej w jej imieniu lub na jej rzecz – w celach związanych z jej działalnością handlową, gospodarczą, rzemieślniczą lub wykonywaniem wolnego zawodu, w związku z umowami objętymi zakresem niniejszej dyrektywy;
3) »towary« oznaczają wszelkie materialne rzeczy ruchome, z wyjątkiem przedmiotów sprzedawanych w drodze egzekucji lub w inny sposób z mocy prawa; w rozumieniu niniejszej dyrektywy za »towary« uznaje się wodę, gaz i energię elektryczną, w przypadku gdy są wystawione na sprzedaż w ograniczonej objętości lub w określonej ilości;
4) »towary wyprodukowane według specyfikacji konsumenta« oznaczają towary nieprefabrykowane, które wykonano na podstawie indywidualnego wyboru lub decyzji konsumenta;
5) »umowa sprzedaży« oznacza każdą umowę, na mocy której przedsiębiorca przenosi lub zobowiązuje się do przeniesienia własności towarów na konsumenta, a konsument płaci lub zobowiązuje się do zapłacenia ich ceny, w tym również każdą umowę, której przedmiotem są zarówno towary, jak i usługi;
6) »umowa o świadczenie usług« oznacza każdą umowę inną niż umowa sprzedaży, na mocy której przedsiębiorca świadczy lub zobowiązuje się do świadczenia usługi na rzecz konsumenta, a konsument płaci lub zobowiązuje się do zapłacenia jej ceny;
[…]
8) »umowa zawierana poza lokalem przedsiębiorstwa« oznacza każdą umowę między przedsiębiorcą i konsumentem:
a) zawartą przy jednoczesnej fizycznej obecności przedsiębiorcy i konsumenta, w miejscu, które nie jest lokalem przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy;
[…]”.
6 Artykuł 3 tej samej dyrektywy stanowi:
„1. Niniejsza dyrektywa ma zastosowanie do każdej umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, na warunkach i w zakresie określonym w jej przepisach. […]
[…]
3. Niniejsza dyrektywa nie ma zastosowania do umów:
[…]
f) dotyczących budowy nowych budynków, istotnej przebudowy istniejących budynków oraz najmu pomieszczeń [lokali] do celów mieszkalnych;
[…]”.
7 Artykuł 6 dyrektywy 2011/83 przewiduje:
„1. Zanim konsument zostanie związany umową zawieraną na odległość lub umową zawieraną poza lokalem przedsiębiorstwa, lub jakąkolwiek ofertą w tym zakresie, przedsiębiorca w jasny i zrozumiały sposób udziela konsumentowi następujących informacji:
[…]
h) w przypadku gdy istnieje prawo do odstąpienia od umowy – warunki, terminy oraz procedury korzystania z tego prawa zgodnie z art. 11 ust. 1, a także wzór formularza odstąpienia od umowy zawarty w załączniku I część B;
[…]
k) w przypadku gdy prawo do odstąpienia od umowy nie jest przewidziane zgodnie z art. 16 – informacja, że konsument nie będzie miał prawa do odstąpienia od umowy lub, w przypadku gdy ma to zastosowanie, okoliczności, w których konsument traci swoje prawo do odstąpienia od umowy;
[…]”.
8 Artykuł 7 ust. 3 tej dyrektywy brzmi następująco:
„W przypadku gdy konsument chce, aby świadczenie usług lub dostawa wody, gazu, energii elektrycznej, w przypadku gdy nie są one wystawione na sprzedaż w ograniczonej objętości lub w ustalonej ilości, lub dostawa centralnego ogrzewania, rozpoczęły się w okresie [w trakcie biegu terminu uprawniającego do] odstąpienia od umowy przewidzianym w art. 9 ust. 2, przedsiębiorca wymaga od konsumenta zgłoszenia takiego wyraźnego żądania na trwałym nośniku”.
9 Artykuł 9 ust. 1 wspomnianej dyrektywy ma następujące brzmienie:
„Z zastrzeżeniem przypadków, gdy zastosowanie mają wyjątki przewidziane w art. 16, konsumentowi przysługuje prawo odstąpienia od umowy w przypadku umowy zawieranej na odległość lub umowy zawieranej poza lokalem przedsiębiorstwa przez okres 14 dni, bez podawania jakichkolwiek powodów i bez ponoszenia jakichkolwiek kosztów innych niż koszty przewidziane w art. 13 ust. 2 i art. 14”.
10 Artykuł 10 ust. 1 tej samej dyrektywy przewiduje:
„Jeżeli przedsiębiorca nie udzielił konsumentowi informacji o prawie odstąpienia od umowy, wymaganej zgodnie z art. 6 ust. 1 lit. h), okres [termin uprawniający do] odstąpienia od umowy upływa po 12 miesiącach od zakończenia początkowego okresu odstąpienia od umowy, określonego zgodnie z art. 9 ust. 2”.
11 W myśl przepisów art. 12 dyrektywy 2011/83:
„Wykonanie prawa do odstąpienia od umowy powoduje wygaśnięcie obowiązków stron, dotyczących:
a) wykonania umowy zawieranej na odległość lub umowy zawieranej poza lokalem przedsiębiorstwa; lub
[…]”.
12 Artykuł 14 ust. 3 i 4 tej dyrektywy stanowi:
„3. W przypadku gdy konsument wykonuje prawo do odstąpienia od umowy po zgłoszeniu żądania zgodnie z art. 7 ust. 3 lub art. 8 ust. 8, konsument płaci przedsiębiorcy kwotę, która jest proporcjonalna do zakresu świadczeń spełnionych do chwili, w której konsument poinformował przedsiębiorcę o skorzystaniu z prawa do odstąpienia od umowy, w porównaniu z całym zakresem umowy. Proporcjonalna kwota, którą konsument zobowiązany jest zapłacić przedsiębiorcy, musi zostać obliczona na podstawie łącznej ceny uzgodnionej w umowie. Jeżeli łączna cena jest nadmierna, proporcjonalna kwota obliczana jest na podstawie wartości rynkowej spełnionych świadczeń.
4. Konsument nie ponosi kosztów:
a) świadczenia usług lub dostawy wody, gazu lub energii elektrycznej, w przypadku gdy nie są one wystawione na sprzedaż w ograniczonej objętości lub w ustalonej ilości, lub dostawy centralnego ogrzewania, w całości lub w części, w okresie odstąpienia od umowy, w przypadku gdy:
(i) przedsiębiorca nie dostarczył informacji zgodnie z art. 6 ust. 1 lit. h) lub j); lub
(ii) konsument nie zażądał w sposób wyraźny rozpoczęcia spełniania świadczenia w okresie na odstąpienie od umowy zgodnie z art. 7 ust. 3 i art. 8 ust. 8; lub
[…]”.
13 Artykuł 16 omawianej dyrektywy stanowi:
„Państwa członkowskie nie mogą przewidzieć prawa odstąpienia od umowy określonego w art. 9–15 w odniesieniu do umów zawieranych na odległość i umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa w następujących przypadkach:
a) umów o świadczenie usług, w ramach których usługa została w pełni wykonana, jeśli rozpoczęto spełnianie świadczenia za wyraźną wcześniejszą zgodą konsumenta, oraz po przyjęciu przez niego do wiadomości, że utraci przysługujące mu prawo odstąpienia od umowy z chwilą pełnego wykonania umowy przez przedsiębiorcę;
[…]
c) dostarczania towarów wyprodukowanych według specyfikacji konsumenta lub wyraźnie zindywidualizowanych;
[…]”.
Prawo austriackie
14 Paragraf 1 Bundesgesetz über Fernabsatz- und ausserhalb von Geschäftsräumen geschlossene Verträge (federalnej ustawy o umowach zawieranych na odległość i umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa, BGBl. I, 33/2014, zwanej dalej „FAGG”), która dokonała transpozycji dyrektywy 2011/83 do austriackiego porządku prawnego, ma następujące brzmienie:
„1. Niniejsza ustawa federalna ma zastosowanie do umów zawieranych na odległość i umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa (transakcje zawierane na odległość i poza lokalem) między przedsiębiorcami a konsumentami. […].
2. Niniejsza ustawa federalna nie ma zastosowania […] do umów,
[…]
7) dotyczących budowy nowych budynków, istotnej przebudowy istniejących budynków oraz najmu lokali do celów mieszkalnych,
[…]”.
15 Paragraf 4 FAGG stanowi:
„1. Zanim konsument zostanie związany umową lub oświadczeniem woli dotyczącym zawarcia umowy, przedsiębiorca ma obowiązek udzielić konsumentowi w sposób jasny i zrozumiały następujących informacji:
[…]
8) przy istnieniu prawa do odstąpienia od umowy, o warunkach, terminach i procedurze korzystania z tego prawa,
[…]
10) w danym wypadku [informacji] o obowiązku zapłaty przez konsumenta proporcjonalnej kwoty za już świadczone usługi w przypadku odstąpienia od umowy na podstawie § 16,
11) w danym wypadku [informacji] o braku prawa do odstąpienia od umowy zgodnie z § 18 lub o okolicznościach, w których konsument traci prawo do odstąpienia od umowy,
[…]”.
16 Paragraf 10 FAGG stanowi:
„W wypadku gdy przedmiotem umowy zawieranej na odległość lub umowy zawieranej poza lokalem przedsiębiorstwa jest […] usługa, a konsument wymaga, aby przedsiębiorca rozpoczął wykonywanie umowy przed upływem terminu do odstąpienia od umowy, o którym mowa w § 11, przedsiębiorca wymaga od konsumenta wyraźnego żądania – na trwałym nośniku w przypadku umowy zawieranej poza lokalem przedsiębiorstwa”.
17 Paragraf 11 ust. 1 FAGG stanowi:
„Konsument może odstąpić od umowy zawieranej na odległość lub umowy zawieranej poza lokalem przedsiębiorstwa w ciągu 14 dni bez podania uzasadnienia swojej decyzji”.
18 Paragraf 12 ust. 1 FAGG stanowi:
„Jeżeli przedsiębiorca nie dopełnił obowiązku w zakresie udzielenia informacji, o którym mowa w § 4 ust. 1 pkt 8, termin na odstąpienie od umowy, o którym mowa w § 11, ulega wydłużeniu o dwanaście miesięcy”.
19 Paragraf 16 FAGG ma następujące brzmienie:
„1. Jeżeli konsument wykonuje swoje prawo do odstąpienia od umowy o świadczenie usług na podstawie § 11 ust. 1 […] po zgłoszeniu żądania zgodnie z § 10 i po tym jak przedsiębiorca rozpoczął w związku z tym wykonywanie umowy, konsument zobowiązany jest zapłacić przedsiębiorcy kwotę proporcjonalną do usług świadczonych przez przedsiębiorcę do momentu odstąpienia od umowy w porównaniu do całkowitej ceny uzgodnionej w umowie. […]
2. Obowiązek zapłaty kwoty proporcjonalnej przewidzianej w z ust. 1 nie ma zastosowania, jeżeli przedsiębiorca nie dopełnił obowiązku udzielenia informacji, o którym mowa w § 4 ust. 1 pkt 8 i 10.
[…]”
20 Paragraf 18 FAGG stanowi:
„1. Konsumentowi nie przysługuje prawo do odstąpienia w wypadku umów zawieranych na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa i dotyczących:
1) świadczenia usług, jeżeli przedsiębiorca – na podstawie wyraźnego żądania konsumenta zgodnie z § 10 oraz potwierdzenia przez konsumenta, iż przyjął do wiadomości, że utraci prawo do odstąpienia od umowy w razie pełnego wykonania umowy – rozpoczął świadczenie usług przed upływem terminu do odstąpienia od umowy, o którym mowa w § 11, a usługa została następnie wykonana w pełnym zakresie.
[…]
3) towarów wyprodukowanych według specyfikacji konsumenta lub wyraźnie zindywidualizowanych;
[…]”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
21 Z postanowienia odsyłającego wynika, że w dniu 22 grudnia 2016 r. MS i AS, konsumenci w rozumieniu dyrektywy 2011/83, zawarli z NK, architektem i przedsiębiorcą w rozumieniu tej dyrektywy, poza lokalem przedsiębiorstwa tej ostatniej, umowę dotyczącą opracowania projektu domu jednorodzinnego, który miał być zbudowany.
22 W dniu 2 lutego 2017 r. NK przekazała MS i AS opracowany projekt budowlany, skrócone zestawienie kosztów oraz fakturę w wysokości 3780 EUR z tytułu wykonanego świadczenia.
23 W drodze wiadomości przesłanej pocztą elektroniczną z dnia 12 lutego 2017 r. MS i AS powiadomili NK o ich niezadowoleniu z jakości tego świadczenia oraz poinformowali ją, że kończą ze skutkiem natychmiastowym stosunek pracy [zlecenie] i odstępują od powierzonych zadań projektowych.
24 NK wniosła do Bezirksgericht Graz-Ost (sądu rejonowego w Grazu-Ost, Austria) o zasądzenie od MS i AS zapłaty na jej rzecz wynagrodzenia za wykonane usługi projektowe. W ramach skargi NK podniosła przede wszystkim tytułem żądania głównego, że FAGG nie miało zastosowania do umowy architekta zawartej z pozwanymi, ponieważ powódka świadczyła usługi w związku z budową nowego budynku w rozumieniu wyjątku przewidzianego w § 1 ust. 2 pkt 7 FAGG. W każdym razie, zakładając, że FAGG ma zastosowanie, NK podniosła, że MS i AS nie przysługuje na mocy art. 18 ust. 1 pkt 3 FAGG prawo do odstąpienia od umowy w odniesieniu do tej umowy, ponieważ umowa ta wymagała opracowania projektów wyraźnie zindywidualizowanych w zależności od ich potrzeb. Wreszcie NK wyjaśniła, że opracowane projekty są towarami w rozumieniu art. 2 pkt 3 i 4 dyrektywy 2011/83.
25 MS i AS wnieśli o oddalenie skargi, podnosząc, że FAGG ma zastosowanie do umowy rozpatrywanej w postępowaniu głównym. Poza tym bowiem, że art. 3 ust. 3 lit. f) dyrektywy 2011/83, który został przetransponowany do austriackiego porządku sądowniczego w art. 1 ust. 2 pkt 7 FAGG, dotyczy świadczeń budowlanych, a nie usług projektowych, umowy architekta nie są wymienione na liście umów wyłączonych z zakresu stosowania tej dyrektywy, znajdującej się w jej motywie 26.
26 MS i AS podkreślili, że ponieważ NK nie przestrzegała obowiązków informacyjnych wynikających z art. 4 ust. 1 pkt 8 i 10 FAGG, czternastodniowy termin na odstąpienie od umowy przewidziany w art. 11 ust. 1 FAGG został wydłużony o dwanaście miesięcy zgodnie z art. 12 ust. 1 FAGG, w związku z czym odstąpienie dokonane w dniu 12 lutego 2017 r. było ważne. Ponadto NK rozpoczęła wykonywanie umowy przed upływem terminu na odstąpienie od umowy, nie wymagając od pozwanych zgłoszenia wyraźnego żądania wcześniejszego wykonania umowy zgodnie z §10 FAGG. Wreszcie, zobowiązanie MS i AS do zapłaty proporcjonalnej kwoty w przypadku odstąpienia od umowy przewidziane w sytuacji, o której mowa w § 16 ust. 1 FAGG, przestało istnieć, ponieważ NK naruszyła swój obowiązek w zakresie udzielenia informacji. MS i AS nie są zatem zobowiązani do zapłaty żadnego wynagrodzenia.
27 Wyrokiem z dnia 12 czerwca 2018 r. Bezirksgericht Graz-Ost (sąd rejonowy w Grazu-Ost) oddalił powództwo NK w całości. Sąd ten stwierdził co prawda, że umowa będąca przedmiotem w postępowaniu głównym wchodzi w zakres zastosowania FAGG, ponieważ nie dotyczyła ona budowy nowego budynku w rozumieniu § 1 ust. 2 pkt 7 tej ustawy. Sąd uznał również, że zgodnie z § 18 ust. 1 pkt 3 FAGG MS i AS nie mieli prawa do odstąpienia od umowy, ponieważ projekt budynku dla domu jednorodzinnego musi być sporządzony zgodnie ze szczególnymi życzeniami zainteresowanych stron. Sąd ten orzekł jednak, że wobec niedopełnienia przez NK obowiązków informacyjnych określonych w § 4 ust. 1 pkt 8 i 10 FAGG MS i AS nie byli zobowiązani do zapłaty wynagrodzenia na podstawie § 16 ust. 1 FAGG.
28 NK wniosła apelację od tego wyroku do Landesgericht für Zivilrechtssachen Graz (sądu okręgowego do spraw cywilnych w Grazu, Austria).
29 Sąd odsyłający ma przede wszystkim wątpliwości, czy umowa dotycząca świadczenia usług architekta polegających na opracowaniu projektu nowego budynku wchodzi w zakres pojęcia „umowy dotyczącej budowy nowego budynku” w rozumieniu art. 3 ust. 3 lit. f) dyrektywy 2011/83. Argument przemawiający za udzieleniem odpowiedzi twierdzącej byłby taki, że wzniesienie nowego budynku zawsze pociąga za sobą opracowanie projektu i sporządzenie planów budowlanych, w związku z czym umowa dotycząca usług projektowania niezbędnych do realizacji projektu budowlanego wchodzi w zakres świadczeń związanych z budową nowego budynku. Jednakże odpowiedź przecząca na to pytanie mogłaby opierać się na argumencie, zgodnie z którym w wypadku gdy świadczenie główne na podstawie umowy z architektem przewiduje jedynie opracowanie projektów, świadczenie takie nie jest objęte, w ścisłym tego słowa znaczeniu, zakresem budowy budynku.
30 Gdyby trzeba było przyjąć odpowiedź przeczącą, a co za tym idzie, przyjąć, że FAGG ma zastosowanie do sprawy w postępowaniu głównym, należałoby następnie ustalić, czy MS i AS słusznie odstąpili od umowy będącej przedmiotem postępowania głównego i czy powinni zapłacić wynagrodzenie za usługi świadczone już przez NK. W tym kontekście powstaje w szczególności pytanie, czy umowa ta należy do kategorii umów dotyczących „dostarczania towarów wyprodukowanych według specyfikacji konsumenta lub wyraźnie zindywidualizowanych”, dla których art. 16 lit. c) dyrektywy 2011/83 wyklucza jakiekolwiek prawo odstąpienia od umowy.
31 W tych okolicznościach Landesgericht für Zivilrechtssachen Graz (sąd okręgowy do spraw cywilnych w Grazu) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy umowa między architektem a konsumentem, zgodnie z którą architekt zobowiązany jest (wyłącznie) do opracowania ogólnego projektu nowego domu jednorodzinnego, w tym sporządzenia [określonych] planów architektonicznych, stanowi umowę »dotyczącą budowy nowych budynków« w rozumieniu art. 3 ust. 3 lit. f) dyrektywy [2011/83]?
2) W przypadku udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytanie pierwsze:
Czy umowa między architektem a konsumentem, zgodnie z którą architekt zobowiązany jest (wyłącznie) do opracowania ogólnego projektu nowego domu jednorodzinnego według wytycznych i życzeń swoich zleceniodawców i w związku z tym ma sporządzić [określone] plany architektoniczne, jest umową dostawy »towarów wyprodukowanych według specyfikacji konsumenta lub wyraźnie zindywidualizowanych« w rozumieniu art. 16 lit. c) oraz art. 2 pkt 3 i 4 dyrektywy [2011/83]?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania pierwszego
32 Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 3 ust. 3 lit. f) dyrektywy 2011/83 należy interpretować w ten sposób, że umowa zawarta między architektem a konsumentem, zgodnie z którą ten pierwszy jest zobowiązany wyłącznie do opracowania na rzecz drugiego ogólnego projektu domu jednorodzinnego, który ma zostać wybudowany, i w tym kontekście do sporządzenia [określonych] planów architektonicznych, stanowi umowę dotyczącą budowy nowego budynku w rozumieniu tego przepisu.
33 Zgodnie z art. 3 ust. 3 lit. f) dyrektywy 2011/83 dyrektywa ta nie ma zastosowania w szczególności do umów dotyczących budowy nowych budynków.
34 Na wstępie należy stwierdzić, że pojęcie „umowy o budowę nowego budynku” nie zostało zdefiniowane przez rzeczoną dyrektywę.
35 Niemniej jednak motyw 26 dyrektywy 2011/83 wskazuje, że umowy dotyczące w szczególności budowy nowych budynków lub istotnej przebudowy istniejących budynków i dotyczące na przykład sprzedaży nieruchomości, które mają być dopiero wybudowane, oraz najmu nieruchomości z prawem nabycia podlegają już licznym wymogom szczególnym zawartym w przepisach krajowych oraz że skoro przepisy tej dyrektywy nie są odpowiednie dla tych umów, powinny one być wyłączone z zakresu stosowania tej dyrektywy. Motyw ten uściśla w tym względzie, że istotna przebudowa to przebudowa porównywalna z budową nowego budynku, na przykład w przypadku gdy zachowuje się jedynie fasadę starego budynku.
36 Natomiast zgodnie z tym samym motywem umowy o świadczenie usług, w szczególności umowy dotyczące budowy dobudówek do budynków (na przykład garażu lub werandy) oraz umowy dotyczące naprawy i renowacji budynków innej niż istotna przebudowa, powinny wchodzić w zakres dyrektywy 2011/83, podobnie jak umowy dotyczące usług pośredników nieruchomości oraz umowy dotyczące najmu pomieszczeń [lokali] do celów innych niż mieszkalne.
37 NK w swoich uwagach na piśmie powołuje się na motyw 26 dyrektywy 2011/83, utrzymując, że umowa zawarta między architektem a konsumentem, taka jak ta rozpatrywana w postępowaniu głównym, zgodnie z którą ten pierwszy zobowiązuje się wykonać na rzecz drugiego wyłącznie projekt indywidualnego domu, który ma być zbudowany, i w tym kontekście do wykonania projektów, stanowi umowę dotyczącą budowy nowego budynku w rozumieniu art. 3 ust. 3 lit. f) tej dyrektywy, a zatem jest wyłączona z zakresu stosowania tej dyrektywy.
38 Powyższej argumentacji nie można przyjąć.
39 W tym względzie – jak wynika z art. 1 dyrektywy 2011/83 w związku z jej motywami 3, 4 i 7 – dyrektywa ta ma na celu zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów. Ponadto w ramach polityk Unii ochrona konsumentów, którzy znajdują się w słabszej pozycji w stosunku do przedsiębiorców, ponieważ należy ich uznać za gorzej poinformowanych, słabszych gospodarczo i mniej doświadczonych pod względem prawnym od ich kontrahentów, została przewidziana w art. 169 TFUE i w art. 38 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (wyrok z dnia 27 marca 2019 r., slewo, C‑681/17, EU:C:2019:255, pkt 32 i przytoczone tam orzecznictwo).
40 Ponadto jeżeli pojęcia podlegające wykładni znajdują się w przepisie, który stanowi odstępstwo od zasady lub, ściślej rzecz ujmując, od przepisów prawa Unii mających na celu ochronę konsumentów, wykładni tych pojęć należy dokonywać w sposób ścisły (zob. podobnie wyroki: z dnia 10 marca 2005 r., EasyCar, C‑336/03, EU:C:2005:150, pkt 21; z dnia 27 marca 2019 r., slewo, C‑681/17, EU:C:2019:255, pkt 34; z dnia 12 marca 2020 r., Verbraucherzentrale Berlin, C‑583/18, EU:C:2020:199, pkt 27).
41 W konsekwencji wykładni art. 3 ust. 3 lit. f) dyrektywy 2011/83 w zakresie, w jakim częściowo wyłącza on z zakresu stosowania tej dyrektywy umowy dotyczące budowy nowych budynków, należy dokonywać w sposób ścisły.
42 W tym względzie, ponieważ brzmienie tego przepisu odnosi się wyraźnie do umów dotyczących „budowy nowych budynków”, przedmiotem takich umów musi koniecznie być budowa nowego budynku. Z motywu 26 dyrektywy 2011/83 wynika, że jej przepisy, takie jak art. 9–16, dotyczące prawa odstąpienia od umowy, nie są odpowiednie do tego rodzaju umów.
43 Tymczasem umowa, na podstawie której architekt zobowiązuje do opracowania dla konsumenta wyłącznie projektu domu jednorodzinnego, który ma być dopiero wybudowany, w następstwie którego to projektu może nie nastąpić rzeczywista budowa, sytuuje się na zbyt odległym etapie poprzedzającym proces budowy nowego budynku, aby mogła wchodzić w zakres pojęcia „umowy dotyczącej budowy nowego budynku” w rozumieniu art. 3 ust. 3 lit. f) dyrektywy 2011/83.
44 W niniejszym przypadku z akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał, wynika, że zgodnie z umową będącą przedmiotem postępowania głównego NK ograniczyła się do opracowania dla MS i AS projektu domu jednorodzinnego, który miał zostać wybudowany, sporządzając projekty w tym celu. Sąd odsyłający sformułował zresztą swoje pytania prejudycjalne, opierając się na założeniu, że rola architekta ograniczała się do takiego zadania.
45 W tych okolicznościach nie można uznać, że umowa taka jak będąca przedmiotem postępowania głównego dotyczy budowy nowego budynku.
46 Ponadto wyłączenie z zakresu stosowania dyrektywy 2011/83 wszystkich umów o świadczenie usług architektów związanych z budową nowych budynków, takich jak umowy, na mocy których architekt zobowiązuje się do opracowania dla konsumenta wyłącznie projektu domu jednorodzinnego, który ma być wybudowany, nawet w braku ścisłego związku takich umów z rzeczywistą budową nowych budynków, mogłoby wynikać jedynie z szerokiej wykładni art. 3 ust. 3 lit. f) dyrektywy 2011/83, a tym samym byłoby sprzeczne z celem tej dyrektywy.
47 W związku z tym, o ile prawdą jest, że umowa zawarta pomiędzy architektem a konsumentem, na mocy której ten pierwszy zobowiązuje się do opracowania na rzecz drugiego wyłącznie projektu domu jednorodzinnego, który ma zostać wybudowany, i w tym kontekście do wykonania projektów, może poprzedzać przyszłą budowę nowego budynku, o tyle takiej umowy nie można uznać za dotyczącą budowy nowego budynku w rozumieniu art. 3 ust. 3 lit. f) dyrektywy 2011/83.
48 W świetle całości powyższych rozważań na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, iż art. 3 ust. 3 lit. f) dyrektywy 2011/83 należy interpretować w ten sposób, że umowa zawarta między architektem a konsumentem, na mocy której ten pierwszy jest zobowiązany do opracowania na rzecz drugiego wyłącznie ogólnego projektu domu jednorodzinnego, który ma być dopiero wybudowany, i w tym kontekście do sporządzenia [określonych] planów architektonicznych, nie stanowi umowy dotyczącej budowy nowego budynku w rozumieniu tego przepisu.
W przedmiocie pytania drugiego
49 Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 2 pkt 3 i 4 oraz art. 16 lit. c) dyrektywy 2011/83 należy interpretować w ten sposób, że umowa zawarta między architektem a konsumentem, na mocy której ten pierwszy jest zobowiązany do opracowania na rzecz drugiego, zgodnie z jego wymogami i życzeniami, ogólnego projektu domu jednorodzinnego, który ma być dopiero wybudowany, i w tym kontekście do sporządzenia [określonych] planów architektonicznych, stanowi umowę dostawy towarów wyprodukowanych według specyfikacji konsumenta lub wyraźnie zindywidualizowanych w rozumieniu tego ostatniego przepisu.
50 W tym względzie należy przypomnieć, że art. 9–16 dyrektywy 2011/83 przyznają konsumentowi prawo do odstąpienia w następstwie w szczególności zawarcia umowy zawieranej poza lokalem przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 2 pkt 8 tej dyrektywy i ustanawiają warunki i zasady wykonania tego prawa (zob. podobnie wyrok z dnia 7 sierpnia 2018 r., Verbraucherzentrale Berlin, C‑485/17, EU:C:2018:642, pkt 32).
51 Cel tych przepisów jest wskazany między innymi w motywie 21 wspomnianej dyrektywy, zgodnie z którego brzmieniem, w sytuacji gdy konsument znajduje się poza lokalem przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy, może on być narażony na presję psychologiczną lub na element zaskoczenia, niezależnie od tego, czy wizyta przedsiębiorcy była przez konsumenta zamówiona, czy też nie (zob. podobnie wyrok z dnia 7 sierpnia 2018 r., Verbraucherzentrale Berlin, C‑485/17, EU:C:2018:642, pkt 33).
52 Zgodnie z art. 9 ust. 1 dyrektywy 2011/83 z zastrzeżeniem przypadków, gdy zastosowanie mają wyjątki przewidziane w art. 16, konsumentowi przysługuje prawo do odstąpienia od umowy w przypadku umowy zawieranej poza lokalem przedsiębiorstwa przez okres 14 dni bez ponoszenia jakichkolwiek kosztów innych niż koszty przewidziane w art. 13 ust. 2 i art. 14.
53 Z art. 12 lit. a) tej dyrektywy 2011/83 wynika, że wykonanie prawa do odstąpienia od umowy powoduje wygaśnięcie zobowiązania stron do wykonania umowy zawieranej poza lokalem przedsiębiorstwa.
54 Jednakże art. 16 wspomnianej dyrektywy przewiduje wyjątki od prawa do odstąpienia od umowy, w szczególności w przypadku, o którym mowa w lit. c) tego artykułu, umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa dotyczących dostawy towarów wyprodukowanych według specyfikacji konsumenta lub wyraźnie zindywidualizowanych.
55 W swoich uwagach na piśmie NK utrzymuje, że ten wyjątek od prawa do odstąpienia od umowy ma zastosowanie w niniejszej sprawie, ponieważ rozpatrywane w postępowaniu głównym projekty budowlane należą do tej kategorii towarów.
56 W tym zakresie art. 16 lit. c) dyrektywy 2011/83, który stanowi wyjątek od prawa do odstąpienia od umowy, jako przepis prawa Unii, który ogranicza prawa przyznane w celu zapewnienia ochrony, podlega ścisłej wykładni, jak wynika z orzecznictwa przypomnianego w pkt 40 niniejszego wyroku.
57 Z definicji zawartych w art. 2 pkt 3 i 4 dyrektywy 2011/83 wynika, że pojęcie „towaru wyprodukowanego według specyfikacji konsumenta” należy rozumieć jako odnoszące się do rzeczy ruchomych, nieprefabrykowanych, które wykonano na podstawie indywidualnego wyboru lub decyzji konsumenta.
58 Prawdą jest, że umowa zawarta pomiędzy architektem a konsumentem, na mocy której ten pierwszy zobowiązuje się do opracowania na rzecz drugiego, zgodnie z jego wymogami i życzeniami, projektu domu jednorodzinnego, który ma być ma być dopiero wybudowany, oznacza nieuchronnie opracowanie przez architekta projektów budowlanych, które następnie zostają przekazane konsumentowi, tak aby mógł on wykorzystać je do celów późniejszych robót budowlanych. Projekty te mogą być dostarczane jako dokumenty w formie papierowej lub w formie plików cyfrowych. W pierwszym przypadku stanowią rzeczy ruchome, które są wykonywane przez architekta na podstawie wskazówek i wyboru konsumenta.
59 Nie zmienia to faktu, że głównym przedmiotem takiej umowy jest realizacja przez architekta usługi intelektualnej polegającej na opracowaniu projektu domu jednorodzinnego, który ma być dopiero wybudowany, przy czym dostarczenie projektów jest jedynie drugorzędne w stosunku do świadczenia głównego, które ma zostać wykonane.
60 Umowy takiej jak będąca przedmiotem postępowania głównego nie można zatem uznać za umowę dotyczącą dostawy towarów wyprodukowanych według specyfikacji konsumenta lub wyraźnie zindywidualizowanych w rozumieniu art. 16 lit. c) dyrektywy 2011/83.
61 Natomiast taka umowa wchodzi w zakres pojęcia „umowy o świadczenie usług”, w odniesieniu do której dyrektywa ta przewiduje również w art. 16 lit. a) wyjątek od prawa do odstąpienia od umów, w wypadku gdy usługa została w pełni wykonana, pod warunkiem jednak, że rozpoczęto spełnianie świadczenia za wyraźną uprzednią zgodą konsumenta oraz po przyjęciu przez niego do wiadomości, że utraci przysługujące mu prawo do odstąpienia od umowy z chwilą pełnego wykonania umowy przez przedsiębiorcę.
62 Pojęcie „umowy o świadczenie usług” jest zdefiniowane w art. 2 pkt 6 dyrektywy 2011/83 w sposób szeroki jako obejmujące każdą umowę inną niż umowa sprzedaży, na mocy której przedsiębiorca świadczy lub zobowiązuje się do świadczenia usługi na rzecz konsumenta, a konsument płaci lub zobowiązuje się do zapłacenia jej ceny. Z brzmienia tego przepisu wynika, że pojęcie to należy rozumieć jako obejmujące wszystkie umowy, które nie wchodzą w zakres pojęcia „umowy sprzedaży” zdefiniowanej w art. 2 pkt 5 rzeczonej dyrektywy (zob. podobnie wyrok z dnia 12 marca 2020 r., Verbraucherzentrale Berlin, C‑583/18, EU:C:2020:199, pkt 22).
63 Tymczasem umowa taka jak ta będąca przedmiotem postępowania głównego, mająca za jedyny przedmiot opracowanie projektu domu jednorodzinnego, który ma być ma być dopiero wybudowany, nie dotyczy przeniesienia własności towarów w rozumieniu art. 2 pkt 5 dyrektywy 2011/83.
64 W niniejszej sprawie wydaje się, że przesłanki stosowania wyjątku od prawa do odstąpienia od umowy przewidzianego w art. 16 lit. a) dyrektywy 2011/83, a mianowicie, po pierwsze, wyraźna uprzednia zgoda konsumenta na wykonanie omawianej usługi i, po drugie, poinformowanie przez przedsiębiorcę odnośnie do wykonania prawa do odstąpienia od umowy, nie zostały spełnione, czego zweryfikowanie należy jednak do sądu odsyłającego.
65 Mając na względzie całość powyższych rozważań, na pytanie drugie należy odpowiedzieć, iż art. 2 pkt 3 i 4 oraz art. 16 lit. c) dyrektywy 2011/83 należy interpretować w ten sposób, że umowa zawarta między architektem a konsumentem, na mocy której ten pierwszy jest zobowiązany do opracowania na rzecz drugiego, zgodnie z jego wymogami i życzeniami, ogólnego projektu domu jednorodzinnego, który ma być dopiero wybudowany, i w tym kontekście do sporządzenia [określonych] planów architektonicznych, nie stanowi umowy dostawy towarów wyprodukowanych według specyfikacji konsumenta lub wyraźnie zindywidualizowanych w rozumieniu tego ostatniego przepisu.
W przedmiocie kosztów
66 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (szósta izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 3 ust. 3 lit. f) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, zmieniającej dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylającej dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, należy interpretować w ten sposób, że umowa zawarta między architektem a konsumentem, na mocy której ten pierwszy jest zobowiązany do opracowania na rzecz drugiego wyłącznie ogólnego projektu domu jednorodzinnego, który ma być dopiero wybudowany, i w tym kontekście do sporządzenia [określonych] planów architektonicznych, nie stanowi umowy dotyczącej budowy nowego budynku w rozumieniu tego przepisu.
2) Artykuł 2 pkt 3 i 4 oraz art. 16 lit. c) dyrektywy 2011/83 należy interpretować w ten sposób, że umowa zawarta między architektem a konsumentem, na mocy której ten pierwszy jest zobowiązany do opracowania na rzecz drugiego, zgodnie z jego wymogami i życzeniami, ogólnego projektu domu jednorodzinnego, który ma być dopiero wybudowany, i w tym kontekście do sporządzenia [określonych] planów architektonicznych, nie stanowi umowy dostawy towarów wyprodukowanych według specyfikacji konsumenta lub wyraźnie zindywidualizowanych w rozumieniu tego ostatniego przepisu.
Podpisy