WYROK TRYBUNAŁU (trzecia izba)
z dnia 6 października 2015 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca sądowa w sprawach cywilnych – Jurysdykcja oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej – Rozporządzenie (WE) nr 2201/2003 – Artykuł 1 ust. 1 lit. b) – Przedmiotowy zakres stosowania – Umowa w sprawie działu spadku pomiędzy małżonkiem spadkodawcy oraz jego dziećmi reprezentowanymi przez kuratora – Kwalifikacja – Wymóg zatwierdzenia tej umowy przez sąd – Środek związany z wykonywaniem odpowiedzialności rodzicielskiej lub środek związany z dziedziczeniem
W sprawie C‑404/14
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Nejvyšší soud (Sąd Najwyższy, Republika Czeska) postanowieniem z dnia 25 czerwca 2014 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 25 sierpnia 2014 r., w postępowaniu wszczętym przez
Marię Matouškovą, działającą w charakterze komisarza sądowego w ramach postępowania spadkowego,
TRYBUNAŁ (trzecia izba),
w składzie: M. Ilešič, prezes izby, A. Ó Caoimh, C. Toader (sprawozdawca), E. Jarašiūnas i C.G. Fernlund, sędziowie,
rzecznik generalny: J. Kokott,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu rządu czeskiego przez M. Smoleka oraz J. Vláčila, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez M. Wilderspina oraz M. Thomannovą-Körnerovą, działających w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 25 czerwca 2015 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 1 ust. 1 lit. b) i art. 1 ust. 3 lit. f) rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz.U. L 338, s. 1 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 19, t. 6, s. 243).
2 Wniosek ten został złożony w ramach postępowania mającego na celu ustalenie jurysdykcji dla zatwierdzenia umowy w sprawie działu spadku zawartej przez kuratora małoletnich dzieci na ich rzecz wszczętego przez M. Matouškovą, działającą w charakterze komisarza sądowego w ramach postępowania spadkowego.
Ramy prawne
Prawo Unii
Rozporządzenie nr 2201/2003
3 Artykuł 1 tego rozporządzenia stanowi:
„1. Niniejsze rozporządzenie ma zastosowanie, bez względu na rodzaj sądu, w sprawach cywilnych dotyczących:
[…]
b) przyznawania, wykonywania, przekazywania, pełnego lub częściowego pozbawienia odpowiedzialności rodzicielskiej.
2. Sprawy, o których mowa w ust. 1 lit. b), dotyczą w szczególności:
[…];
b) opieki, kurateli i podobnych instytucji prawnych;
c) wyznaczenia oraz zakresu zadań każdej osoby lub jednostki, która jest odpowiedzialna za opiekę lub majątek dziecka, reprezentuje je lub udziela mu pomocy,
[…]
e) środków mających na celu ochronę dziecka w odniesieniu do zarządu, zabezpieczenia lub rozporządzania majątkiem dziecka.
3. Niniejsze rozporządzenie nie ma zastosowania do:
[…]
f) powiernictwa oraz dziedziczenia;
[…]”
4 Zgodnie z brzmieniem art. 2 tego rozporządzenia:
„Na użytek niniejszego rozporządzenia:
[…]
7) »odpowiedzialność rodzicielska« oznacza ogół praw i obowiązków, które zostały przyznane osobie fizycznej lub prawnej orzeczeniem, z mocy prawa lub poprzez prawnie wiążące porozumienie, dotyczących osoby lub majątku dziecka. Pojęcie to obejmuje w szczególności pieczę na dzieckiem oraz prawo do osobistej styczności z dzieckiem;
8) »podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej« oznacza każdą osobę, na której spoczywa odpowiedzialność rodzicielska za dziecko;
[…]”
5 Artykuł 8 rozporządzenia, zatytułowany „Jurysdykcja ogólna”, stanowi w ust. 1:
„W sprawach [dotyczących] odpowiedzialności rodzicielskiej jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego, w którym w chwili wniesienia pozwu lub wniosku dziecko ma zwykły pobyt”.
6 Artykuł 12 rozporządzenia nr 2201/2003 na następujące brzmienie:
„1. Sądy państwa członkowskiego mające jurysdykcję w przypadku pozwu lub wniosku o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa […] mają jurysdykcję w każdej sprawie dotyczącej odpowiedzialności rodzicielskiej związanej z pozwem lub wnioskiem […].
[…]
3. Sądy państwa członkowskiego mają również jurysdykcję w odniesieniu do odpowiedzialności rodzicielskiej w postępowaniach innych niż te, o których mowa w ust. 1, jeżeli
a) dziecko ma istotny związek z tym państwem członkowskim, w szczególności z uwagi na fakt, że jeden z podmiotów odpowiedzialności rodzicielskiej ma zwykły pobyt w tym państwie członkowskim lub dziecko posiada obywatelstwo tego państwa członkowskiego;
oraz
b) jurysdykcja sądów została wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób uznana przez wszystkie strony postępowania w chwili wszczęcia postępowania oraz jest zgodna z dobrem dziecka”.
Rozporządzenie (UE) nr 650/2012
7 Motyw 9 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz.U. L 201, s. 107) ma następujące brzmienie:
„Zakres stosowania niniejszego rozporządzenia powinien obejmować wszystkie cywilnoprawne aspekty dziedziczenia majątku po osobie zmarłej, a mianowicie wszystkie formy przejścia składników majątku, praw i obowiązków na skutek śmierci, czy to na podstawie dobrowolnego rozrządzenia na wypadek śmierci, czy to w drodze dziedziczenia ustawowego”.
8 Zgodnie z brzmieniem art. 1 ust. 2 lit. a) i b) tego rozporządzenia:
Z zakresu stosowania niniejszego rozporządzenia wyłączone są:
a) stan cywilny osób fizycznych oraz stosunki rodzinne i stosunki uznawane, zgodnie z prawem dla nich właściwym, za mające porównywalne skutki;
b) zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osób fizycznych, z zastrzeżeniem art. 23 ust. 2 lit. c) oraz art. 26;
[…]”
9 Artykuł 23 wzmiankowanego rozporządzenia przewiduje:
„1. Prawu ustalonemu zgodnie z art. 21 lub 22 [tego rozporządzenia] podlega ogół spraw dotyczących spadku.
2. Prawu temu podlegają w szczególności:
[…]
c) zdolność do dziedziczenia;
[…]”
10 Artykuł 26 tego rozporządzenia, zatytułowany „Ważność materialna rozrządzeń na wypadek śmierci”, stanowi:
„1. Do celów art. 24 i 25 następujące elementy odnoszą się do ważności materialnej:
a) zdolność osoby dokonującej rozrządzenia na wypadek śmierci do dokonania takiego rozrządzenia;
[…]”
11 Jako że rozporządzenie to stosuje się, zgodnie z jego art. 84, począwszy od dnia 17 sierpnia 2015 r., nie ma ono zastosowania ratione temporis do sporu w postępowaniu głównym.
Prawo czeskie
12 Zgodnie z § 179 Občanský soudní řád (czeskiego kodeksu postępowania cywilnego) w brzmieniu mającym zastosowanie do okoliczności faktycznych w postępowaniu głównym:
„Jeżeli ważność czynności prawnej dokonanej w imieniu małoletnich wymaga zatwierdzenia przez sąd, sąd zatwierdza tę czynność, gdy jest to w interesie małoletniego”.
13 Zgodnie z art. 28 Občanský zákoník (czeskiego kodeksu cywilnego) pozostającego w mocy do dnia 31 grudnia 2013 r., przedstawiciel ustawowy dokonuje wszelkich czynności z zakresu zarządu majątkiem dziecka w jego imieniu. Jednakże dokonanie czynności prawnych rozporządzających, które nie stanowią czynności zwykłego zarządu, wymaga zatwierdzenia przez właściwy sąd.
14 Zgodnie z brzmieniem art. 36 ust. 1 Zákon o rodině (czeskiej ustawy prawo rodzinne), pozostającego w mocy do dnia 31 grudnia 2013 r., „rodzice reprezentują dziecko w czynnościach prawnych, do których dokonania nie ma ono pełnej zdolności do czynności prawnych”.
15 Zgodnie z art. 37 ust. 1 owej ustawy rodzice nie mogą reprezentować dzieci w odniesieniu do czynności prawnych w dziedzinach, w których może wystąpić konflikt interesów pomiędzy rodzicami a dzieckiem, względnie konflikt interesów pomiędzy dziećmi tych samych rodziców.
Postępowanie główne i pytanie prejudycjalne
16 Orzeczeniem z dnia 27 kwietnia 2010 r. Městsky soud v Brně (sąd rejonowy w Brnie) wszczął postępowanie spadkowe po pani Martinus, zmarłej w Niderlandach w dniu 8 maja 2009 r. i powierzył notariusz M. Matouškovej, działającej w charakterze komisarza sądowego, przeprowadzenie poszczególnych etapów postępowania spadkowego. M. Matouškova ustaliła, że zmarła była obywatelką czeską, mającą w chwili śmierci miejsce zamieszkania w Brnie, w Republice Czeskiej. Małżonek zmarłej oraz ich dwoje małoletnich dzieci (zwani dalej „spadkobiercami”) mieli miejsce zamieszkania w Niderlandach.
17 Chcąc zapobiec wystąpieniu ewentualnych konfliktów interesów pomiędzy spadkobiercami Městsky soud v Brně powołał, zgodnie z przepisami prawa czeskiego, kuratora ad hoc dla celów reprezentowania interesów małoletnich dzieci. Strony postępowania oświadczyły, że w Niderlandach nie toczyło się żadne postępowanie spadkowe.
18 14 lipca 2011 r. spadkobiercy zawarli umowę w sprawie działu spadku. Postanowieniem z dnia 10 sierpnia 2011 r. Městský soud v Brně ustalił wartość rynkową majątku zmarłej, kwotę długów oraz wartość netto masy spadkowej.
19 W dniu 2 sierpnia 2012 r., w ramach notarialnego postępowania spadkowego, małżonek zmarłej wskazał jako nową okoliczność fakt, iż w chwili śmierci miejscem zwykłego pobytu zmarłej były w rzeczywistości jakoby Niderlandy, i że w Republice Czeskiej była ona jedynie zameldowana, co nie odpowiadało rzeczywistości. Ponadto poinformował on, że postępowanie spadkowe toczyło się już w Niderlandach i przedłożył stosowny niderlandzki dokument poświadczający ten fakt.
20 Umowa w sprawie działu spadku została przedłożona przez M. Matouškovą sądowi opiekuńczemu, jako że dwie spośród stron tej umowy były małoletnimi dziećmi.
21 Sąd opiekuńczy odesłał akta sprawy M. Matouškovej nie rozstrzygając co do istoty sprawy, uznając że małoletnie dzieci zamieszkiwały od dawna poza Republiką Czeską i wskazując, że nie mógł stwierdzić braku swojej jurysdykcji, ani przekazać sprawy Nejvyšší soud w celu wskazania przez ten sąd sądu właściwego miejscowo.
22 W tych okolicznościach w dniu 10 lipca 2013 r. M. Matoušková zwróciła się bezpośrednio do Nejvyšší soud, wnosząc o wyznaczenie sądu właściwego miejscowo dla potrzeb zatwierdzenia umowy w sprawie działu spadku w postępowaniu głównym.
23 Sąd ten uważa, że dokonanie wykładni rozporządzenia nr 2201/2003 przez Trybunał Sprawiedliwości jest niezbędne, ponieważ sporne zatwierdzenie umowy stanowi środek służący ochronie interesów małoletnich dzieci i może należeć do zakresu stosowania owego rozporządzenia. Jednakowoż taki środek zastosowany w ramach postępowania spadkowego mógłby również zostać zakwalifikowany jako środek dotyczący dziedziczenia i jako taki być wykluczony z zakresu stosowania owego rozporządzenia na podstawie art. 1 ust. 3 lit. f) owego rozporządzenia.
24 W tych okolicznościach Nejvyšší soud postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Jeżeli umowa dotycząca spadku zostaje zawarta w imieniu małoletnich przez ich kuratora, i dla swojej ważności wymaga ona zgody sądu, to czy to działanie sądu stanowi środek w rozumieniu art. 1 ust. 1 lit. b), czy też w rozumieniu art. 1 ust. 3 lit. f) rozporządzenia Rady nr 2201/2003 […]?”.
W przedmiocie pytania prejudycjalnego
25 Z akt sprawy przedstawionych Trybunałowi wynika, że umowa zawarta pomiędzy spadkobiercami nie jest porozumieniem dotyczącym przyszłego spadku, lecz porozumieniem dotyczącym spadku już otwartego.
26 W związku z tym należy uznać, że za pomocą swojego pytania sąd odsyłający pragnie w istocie ustalić, czy rozporządzenie nr 2201/2003 należy interpretować w ten sposób, że zatwierdzenie umowy w sprawie działu spadku zawartej w imieniu małoletnich dzieci przez kuratora stanowi środek związany z wykonywaniem odpowiedzialności rodzicielskiej w rozumieniu art. 1 ust. 1 lit. b) owego rozporządzenia, objęty zakresem stosowania tego ostatniego, czy też postępowanie to stanowi środek związany z dziedziczeniem w rozumieniu art. 1 ust. 3 lit. f) owego rozporządzenia, wykluczony z zakresu stosowanie owego rozporządzenia.
27 Z akt sprawy przedstawionych Trybunałowi wynika, że w postępowaniu głównym M. Matoušková, działająca w charakterze komisarza sądowego, wszczęła postępowanie zmierzające do zatwierdzenia umowy w sprawie działu spadku przed sądem opiekuńczym z tego powodu, iż umowa ta została zawarta przez kuratora w imieniu małoletnich dzieci, które mają jedynie ograniczoną zdolność do czynności prawnych i które zgodnie z przepisami prawa czeskiego mogą dokonywać jedynie czynności prawnych, które – ze względu na swój charakter – odpowiadają ich dojrzałości umysłowej oraz woli, stosownych dla ich wieku. Pozostałe czynności prawne są dokonywane w imieniu małoletnich przez ich przedstawicieli ustawowych.
28 I tak zatwierdzenie umowy w sprawie działu spadku stanowi środek podjęty w nawiązaniu do zdolności małoletniego do czynności prawnych, mający na celu ochronę dobra dziecka i który – zgodnie z prawem czeskim – jest wymagany w przypadku czynności prawnych dotyczących zarządu majątkiem, nienależących do zakresu zwykłego zarządu.
29 Środek taki ma bezpośredni związek ze zdolnością do czynności prawnych osoby fizycznej (zob. analogicznie wyrok Schneider, C‑386/12, EU:C:2013:633, pkt 26) i wpisuje się, ze względu na swój charakter, w ramy działania, którego celem jest zaspokojenie potrzeb ochrony i pomocy małoletnim dzieciom.
30 W istocie, jak podniosła rzecznik generalny w pkt 41 swojej opinii, zagadnienia zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych oraz związane z nimi kwestie przedstawicielstwa należy oceniać zasadniczo według właściwych im kryteriów, a nie jako niesamodzielne kwestie wstępne w stosunku do danej czynności prawnej. Należy w związku z tym stwierdzić, że wyznaczenie kuratora dla małoletnich dzieci i kontrola jego działalności są związane ze sobą na tyle silnie, że stosowanie różnych przepisów jurysdykcyjnych w zależności od dziedziny, do której należałaby dana czynność prawna, nie byłoby właściwym podejściem.
31 W konsekwencji fakt, że w postępowaniu głównym o zatwierdzenie wystąpiono w ramach postępowania spadkowego nie może być uważany za decydujący dla poddania tego środka prawu spadkowemu. Konieczność zatwierdzenia przez sąd opiekuńczy jest bezpośrednią konsekwencją stanu małoletnich dzieci oraz ich zdolności do czynności prawnych i stanowi środek mający na celu ochronę dziecka w kontekście zarządu, zabezpieczenia i rozporządzenia ich majątkiem w ramach wykonywania odpowiedzialności rodzicielskiej w rozumieniu art. 1 ust. 1 lit. b) i art. 1 ust. 2 lit. e) rozporządzenia nr 2201/2003.
32 Taka wykładnia znajduje oparcie w sprawozdaniu objaśniającym G. Lagarde’a w sprawie konwencji haskiej z 1996 r. o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wykonywaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej oraz środków ochrony dzieci, której przedmiotowy zakres stosowania pokrywa się – jeżeli chodzi o odpowiedzialność rodzicielską – z przedmiotowym zakresem stosowania rozporządzenia nr 2201/2003. Wyjaśniając, że dziedziczenie musi co do zasady być wyłączone z zakresu stosowania tej konwencji, sprawozdanie to podkreśla, że o ile ustawodawstwo regulujące prawo do dziedziczenia przewiduje interwencję przedstawiciela ustawowego dziecka mającego status spadkobiercy, przedstawiciel ten musi zostać wyznaczony na podstawie przepisów tej konwencji, ponieważ owa sytuacja należy do dziedziny odpowiedzialności rodzicielskiej.
33 Wykładnia ta zostaje również potwierdzona przez rozporządzenie nr 650/2012, niemające zastosowania ratione temporis w postępowaniu głównym, które zostało przyjęte – zgodnie z jego motywem 9 – by objąć wszystkie cywilnoprawne aspekty dziedziczenia majątku po osobie zmarłej i którego art. 1 ust. 2 lit. b) wyklucza z zakresu stosowania tego rozporządzenia zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych osób fizycznych. Rozporządzenie to reguluje bowiem wyłącznie aspekty związane konkretnie ze zdolnością do dziedziczenia zgodnie z art. 23 ust. 2 lit. c) owego rozporządzenia oraz zdolność osoby dokonującej rozrządzenia na wypadek śmierci do dokonania takiego rozrządzenia zgodnie z art. 26 ust. 1 lit. a) owego rozporządzenia.
34 Ponadto taka wykładnia zakresu stosowania rozporządzeń nr 2201/2003 i nr 650/2012 jest zgodna z orzecznictwem Trybunału, który dąży do tego by uniknąć wszelkiego nakładania się zakresów ustanowionych tymi aktami przepisów oraz wszelkich luk prawnych (zob. analogicznie wyrok Nickel & Goeldner Spedition, C‑157/13, EU:C:2014:2145, pkt 21 oraz przytoczone tam orzecznictwo).
35 W niniejszej sprawie z postanowienia odsyłającego wynika, że Nejvyšší soud również zastanawiał się, czy dobro dziecka nie byłoby zagrożone w przypadku rozdzielenia procesu decyzyjnego w dziedzinie dziedziczenia pomiędzy dwa różne państwa członkowskie; z jednej strony – państwo wszczęcia postępowania spadkowego i, z drugiej strony – państwo zwykłego pobytu dziecka, zgodnie z art. 8 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003.
36 W kwestii tej należy zauważyć, że zgodnie z art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 sądy państwa członkowskiego mają również jurysdykcję w odniesieniu do odpowiedzialności rodzicielskiej w postępowaniach innych niż te, o których mowa w ust. 1, jeżeli, po pierwsze, dziecko ma istotny związek z tym państwem członkowskim, w szczególności z uwagi na fakt, że jeden z podmiotów odpowiedzialności rodzicielskiej ma zwykły pobyt w tym państwie członkowskim lub dziecko posiada obywatelstwo tego państwa członkowskiego i, z drugiej strony, jeżeli jurysdykcja sądów została wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób uznana przez wszystkie strony postępowania w chwili wszczęcia postępowania oraz jest zgodna z dobrem dziecka.
37 W postępowaniu głównym, jak podnosi Komisja Europejska, art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 ma stanowić podstawę dla jurysdykcji sądu, do którego wpłynął pozew lub wniosek dotyczący dziedziczenia dla zatwierdzenia umowy w sprawie działu spadku nawet jeśli sąd ten nie jest sądem miejsca zwykłego pobytu dziecka, pod warunkiem, że spełnione są wymienione wyżej warunki.
38 W świetle powyższych rozważań na przedstawione pytanie należy odpowiedzieć, że rozporządzenie nr 2201/2003 należy interpretować w ten sposób, że zatwierdzenie umowy w sprawie działu spadku zawartej przez kuratora małoletnich dzieci w ich imieniu stanowi środek związany z wykonywaniem odpowiedzialności rodzicielskiej w rozumieniu art. 1 ust. 1 lit. b) owego rozporządzenia, objęty zakresem stosowania tego ostatniego, a nie środek związany z dziedziczeniem w rozumieniu art. 1 ust. 3 lit. f) owego rozporządzenia, wykluczony z zakresu stosowania owego rozporządzenia.
W przedmiocie kosztów
39 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:
Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 należy interpretować w ten sposób, że zatwierdzenie umowy w sprawie działu spadku zawartej przez kuratora małoletnich dzieci w ich imieniu stanowi środek związany z wykonywaniem odpowiedzialności rodzicielskiej w rozumieniu art. 1 ust. 1 lit. b) owego rozporządzenia, objęty zakresem stosowania tego ostatniego, a nie środek związany z dziedziczeniem w rozumieniu art. 1 ust. 3 lit. f) owego rozporządzenia, wykluczony z zakresu stosowania owego rozporządzenia.
Podpisy