WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)
z dnia 23 stycznia 2014 r.(*)
Obowiązkowe ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych – Dyrektywy 72/166/EWG, 84/5/EWG, 90/232/EWG i 2009/103/EWG – Wypadek drogowy – Szkoda niemajątkowa – Zadośćuczynienie – Przepisy krajowe ustanawiające zasady obliczania zadośćuczynienia w przypadku wypadków drogowych, mniej korzystne dla poszkodowanych niż zasady przewidziane w ogólnym systemie odpowiedzialności cywilnej – Zgodność z ww. dyrektywami
W sprawie C‑371/12
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Tribunale di Tivoli (Włochy) postanowieniem z dnia 20 czerwca 2012 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 3 sierpnia 2012 r., w postępowaniu:
Enrico Petillo,
Carlo Petillo
przeciwko
Unipol Assicurazioni SpA,
TRYBUNAŁ (druga izba),
w składzie: R. Silva de Lapuerta, prezes izby, J.L. da Cruz Vilaça, G. Arestis, J.C. Bonichot i A. Arabadjiev (sprawozdawca), sędziowie,
rzecznik generalny: N. Wahl,
sekretarz: A. Impellizzeri, administrator,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 3 lipca 2013 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu Unipol Assicurazioni SpA przez A. Frignaniego oraz G. Ponzanellego, avvocati,
– w imieniu rządu niemieckiego przez T. Henzego, J. Kemper oraz F. Wannek, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu greckiego przez L. Pnevmatikou, działającą w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu hiszpańskiego przez S. Centeno Huertę, działającą w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu włoskiego przez G. Palmieri, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez M. Santora, avvocato dello Stato,
– w imieniu rządu łotewskiego przez I. Kalniņša oraz I. Ņesterovą, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu litewskiego przez D. Kriaučiūnasa, R. Janeckaitė oraz A. Svinkūnaitė, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez E. Montaguti oraz K.P. Wojcika, działających w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 9 października 2013 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni dyrektywy Rady 72/166/EWG z dnia 24 kwietnia 1972 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych i egzekwowania obowiązku ubezpieczania od takiej odpowiedzialności (Dz.U. L 103, s. 1, zwanej dalej „pierwszą dyrektywą”), drugiej dyrektywy Rady 84/5/EWG z dnia 30 grudnia 1983 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów silnikowych (Dz.U. 1984, L 8, s. 17), zmienionej dyrektywą 2005/14/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r. (Dz.U. L 149, s. 14) (zwanej dalej „drugą dyrektywą”), trzeciej dyrektywy Rady 90/232/EWG z dnia 14 maja 1990 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych (Dz.U. L 129, s. 33), zmienionej dyrektywą 2005/14 (zwanej dalej „trzecią dyrektywą”), i dyrektywy 2009/103/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 września 2009 r. w sprawie ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych i egzekwowania obowiązku ubezpieczania od takiej odpowiedzialności (Dz.U. L 263, s. 11).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy Enrikiem i Carlem Petillami a spółką Unipol Assicurazioni SpA (zwaną dalej „Unipolem”) dotyczącego wypłaty przez tę spółkę odszkodowania – z tytułu odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych – za szkodę odniesioną przez E. Petilla w następstwie wypadku drogowego.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Artykuł 1 pierwszej dyrektywy stanowi:
„W rozumieniu niniejszej dyrektywy:
[…]
2. »osoba poszkodowana« oznacza osobę, której przysługuje odszkodowanie z powodu strat lub szkód spowodowanych przez pojazdy;
[…]”.
4 Zgodnie z brzmieniem art. 3 ust. 1 tejże dyrektywy:
„[…] każde państwo członkowskie podejmie wszelkie stosowne środki, aby zapewnić, że odpowiedzialność cywilna odnosząca się do ruchu pojazdów normalnie przebywających na jego terytorium jest objęta ubezpieczeniem. Zakres pokrycia szkód oraz warunki ubezpieczenia zostaną ustalone w ramach tych środków”.
5 Artykuł 1 ust. 1 i 2 drugiej dyrektywy stanowi:
„1. Ubezpieczenie, o którym mowa w art. 3 ust. 1 [pierwszej dyrektywy], pokrywa obligatoryjnie zarówno szkody majątkowe, jak i szkody na osobie.
2. Bez uszczerbku dla możliwości ustanowienia przez państwa członkowskie wyższych sum gwarancyjnych, każde państwo członkowskie wymaga obowiązkowego ubezpieczenia co najmniej w zakresie następujących kwot:
a) w przypadku szkód na osobie, minimalna suma gwarancyjna w wysokości 1 000 000 EUR na jednego poszkodowanego lub 5 000 000 EUR na jedno zdarzenie szkodowe, niezależnie od liczby poszkodowanych;
b) w przypadku szkód materialnych [majątkowych] 1 000 000 EUR na jedno zdarzenie szkodowe, niezależnie od liczby poszkodowanych.
Jeśli zajdzie taka potrzeba, państwa członkowskie mogą ustanowić okres przejściowy trwający do pięciu lat na dostosowanie minimalnych sum gwarancyjnych do kwot przewidzianych w niniejszym ustępie, liczony od upływu terminu do wykonania dyrektywy [2005/14].
Państwa członkowskie, które ustanowią taki okres przejściowy, poinformują o tym Komisję i wskażą czas trwania tego okresu.
W ciągu 30 miesięcy od upływu terminu do wykonania dyrektywy [2005/14] państwa członkowskie podniosą sumy gwarancyjne do co najmniej połowy kwot określonych w niniejszym ustępie”.
6 Artykuł 1 trzeciej dyrektywy przewiduje między innymi, że „ubezpieczenie, określone w art. 3 ust. 1 [pierwszej dyrektywy], obejmuje odpowiedzialność z tytułu uszkodzenia ciała [szkody na osobie] wszystkich pasażerów, innych niż kierowca, wynikającą z ruchu pojazdu”.
7 Artykuł 1a trzeciej dyrektywy stanowi:
„Ubezpieczenie, o którym mowa w art. 3 ust. 1 [pierwszej dyrektywy], obejmuje szkody na osobie oraz szkody majątkowe wyrządzone pieszym, rowerzystom i innym niezmotoryzowanym użytkownikom dróg, którzy w następstwie wypadku, w którym brał udział pojazd mechaniczny, mają prawo do odszkodowania zgodnie z krajowym prawem cywilnym. Niniejszy artykuł pozostaje bez uszczerbku zarówno dla odpowiedzialności cywilnej, jak i wysokości odszkodowania”.
8 Zgodnie z art. 30 dyrektywy 2009/103 weszła ona w życie dwudziestego dnia po jej opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, co nastąpiło w dniu 7 października 2009 r.
Prawo włoskie
9 Artykuł 139 dekretu ustawodawczego nr 209 z dnia 7 września 2005 r. ustanawiającego kodeks ubezpieczeń prywatnych (dodatek zwyczajny do GURI nr 239 z dnia 13 października 2005 r.), zmienionego dekretem ministerialnym z dnia 17 czerwca 2011 r. (GURI nr 147 z dnia 27 czerwca 2011 r.) (zwanego dalej „kodeksem ubezpieczeń prywatnych”), przewiduje:
„1. Odszkodowanie za uszczerbek na zdrowiu powstały w wyniku lekkich obrażeń odniesionych w wypadkach związanych z ruchem pojazdów mechanicznych i statków wodnych wypłacane jest według następujących kryteriów i środków:
a) z tytułu trwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek obrażeń wynoszących co najwyżej [9%] wypłaca się kwotę, która rośnie bardziej niż proporcjonalnie w odniesieniu do każdego punktu procentowego niepełnosprawności; w celu obliczenia tej kwoty do każdego punktu procentowego niepełnosprawności stosuje się odpowiedni współczynnik z korelacją przedstawioną w ust. 6. Ustaloną w ten sposób kwotę obniża się stosownie do wieku osoby o [0,5%] za każdy rok życia, począwszy od jedenastego roku życia. Wartość pierwszego punktu wynosi [759,04] EUR;
b) z tytułu czasowego uszczerbku na zdrowiu wypłaca się kwotę [44,28] EUR za każdy dzień całkowitej niepełnosprawności; w przypadku czasowej niepełnosprawności poniżej [100%] zapłata następuje w stosunku do ustalonego stopnia niepełnosprawności za każdy dzień.
2. Do celów ust. 1 przez uszczerbek na zdrowiu rozumie się czasowe lub trwałe uszczerbki fizyczne lub psychiczne podlegające ocenie sądowo‑lekarskiej, które negatywnie wpływają na codzienną aktywność i relacje społeczne w życiu osoby poszkodowanej, niezależnie od ewentualnego wpływu tych wypadków na jej zdolność zarobkową […].
3. Kwota odszkodowania za uszczerbek na zdrowiu wypłacona zgodnie z ust. 1 może zostać podwyższona przez sąd co najwyżej o jedną piątą w wyniku sprawiedliwej i uzasadnionej oceny stanu fizycznego i psychicznego osoby poszkodowanej.
4. Prezydent Republiki w drodze dekretu, który podlegał obradom rady ministrów, na wniosek ministra zdrowia, w porozumieniu z ministrem pracy i polityki społecznej, ministrem sprawiedliwości i ministrem ds. działalności produkcyjnej, ustali tabelę uszczerbków fizycznych lub psychicznych w skali od jednego do dziewięciu punktów niepełnosprawności.
5. Kwoty wskazane w ust. 1 są uaktualniane corocznie w drodze dekretu ministra ds. działalności produkcyjnej stosownie do zmiany krajowego wskaźnika cen konsumpcyjnych dla rodzin pracowników i zatrudnionych ustalanego przez Istituto nazionale di statistica (ISTAT).
6. Do celów obliczenia kwoty, o której mowa w ust. 1 lit. a), dla punktu procentowego niepełnosprawności równego 1 stosuje się mnożnik wynoszący 1,0; dla punktu procentowego niepełnosprawności równego 2 stosuje się mnożnik wynoszący 1,1; dla punktu procentowego niepełnosprawności równego 3 stosuje się mnożnik wynoszący 1,2; dla punktu procentowego niepełnosprawności równego 4 stosuje się mnożnik wynoszący 1,3; dla punktu procentowego niepełnosprawności równego 5 stosuje się mnożnik wynoszący 1,5; dla punktu procentowego niepełnosprawności równego 6 stosuje się mnożnik wynoszący 1,7; dla punktu procentowego niepełnosprawności równego 7 stosuje się mnożnik wynoszący 1,9; dla punktu procentowego niepełnosprawności równego 8 stosuje się mnożnik wynoszący 2,1; dla punktu procentowego niepełnosprawności równego 9 stosuje się mnożnik wynoszący 2,3”.
Postępowanie główne i pytanie prejudycjalne
10 Z postanowienia odsyłającego wynika, że w dniu 21 września 2007 r. pojazd prowadzony przez Maura Recchioniego uderzył w tył kierowanego Enrica Petilla pojazdu należącego do Carla Petilla. W wyniku tego wypadku E. Petillo doznał obrażeń cielesnych.
11 Carlo i E. Petillowie pozwali Unipol, ubezpieczyciela M. Recchioniego, przed Tribunale di Tivoli w celu przypisania M. Recchioniemu wyłącznej odpowiedzialności za spowodowanie wspomnianego wypadku i nakazania Unipolowi zapłaty kwoty w wysokości 3350 EUR z tytułu poniesionej szkody majątkowej, oprócz już wypłaconej kwoty w wysokości 6700 EUR, a także całkowitej kwoty w wysokości 14 155,37 EUR z tytułu szkody niemajątkowej poniesionej przez E. Petilla zamiast już wypłaconej kwoty 2700 EUR.
12 Sąd odsyłający wyjaśnia, że w prawie włoskim art. 2043 kodeksu cywilnego w przypadku szkód majątkowych oraz art. 2059 tegoż kodeksu w przypadku szkód niemajątkowych przewidują prawo do pełnego odszkodowania lub zadośćuczynienia za szkodę wynikającą z czynu podobnego do czynu niedozwolonego.
13 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem sądów włoskich szkoda niemajątkowa składa się z uszczerbku na zdrowiu, wynikającego z naruszenia nietykalności psychicznej lub fizycznej, krzywdy wynikającej z cierpienia psychicznego odczuwanego z powodu tego naruszenia i pozostałej szkody związanej między innymi z przeszkodami dla normalnej codziennej aktywności, a nawet dla osobistych osiągnięć powyżej przeciętnej.
14 W wyroku z 2003 r. Corte costituzionale orzekł, że szkoda niemajątkowa posiada jednolity charakter i nie dzieli się na kategorie lub pozycje. Jednakże w orzecznictwie nadal rozróżniano składniki szkody niemajątkowej określone w poprzednim punkcie niniejszego wyroku. Poza tym zgodnie z włoskim porządkiem prawnym oszacowanie tej szkody jest zadaniem sędziego.
15 Tymczasem w celu ograniczenia kosztów usług ubezpieczeniowych ustawodawca włoski przewidział w art. 139 kodeksu ubezpieczeń prywatnych szczególny system określania kwot wypłacanych z tytułu szkód niemajątkowych poniesionych przez poszkodowanych w wypadkach drogowych lub wodnych. System ten przewiduje ograniczenia w stosunku do kryteriów oszacowania stosowanych w przypadku innych sporów oraz ograniczenie możliwości podwyższenia przez sąd w zależności od konkretnego przypadku kwoty zadośćuczynienia do jednej piątej kwoty określonej na podstawie art. 139 kodeksu ubezpieczeń prywatnych.
16 Sąd odsyłający wyjaśnia, że gdyby szkoda niemajątkowa poniesiona przez E. Petilla nie została spowodowana wypadkiem drogowym, zostałaby oszacowana zgodnie z mającymi zastosowanie włoskimi ustawodawstwem i orzecznictwem w sposób następujący:
– uszczerbek na zdrowiu wynoszący 4% poniesiony przez osobę w wieku 21 lat w momencie powstania szkody: 5407,55 EUR;
– czasowa całkowita niepełnosprawność przez 10 dni, czasowa częściowa niepełnosprawność wynosząca 50% przez 20 dni i 25% przez 10 dni: 2250,00 EUR, oraz
– krzywda wynosząca jedną trzecią uszczerbku na zdrowiu: 2252,00 EUR,
co daje całkowitą kwotę 10 210,00 EUR z tytułu szkody niemajątkowej, oprócz kwoty 445,00 EUR należnej z tytułu zwrotu kosztów leczenia.
17 Tymczasem, ponieważ rozpatrywana szkoda została spowodowana wypadkiem drogowym, kwotę, która powinna być wypłacona na podstawie art. 139 kodeksu ubezpieczeń prywatnych, należy obliczyć w sposób następujący:
a) uszczerbek na zdrowiu wynoszący 4% poniesiony przez osobę w wieku 21 lat w momencie powstania szkody: 3729,92 EUR, oraz
b) czasowa całkowita niepełnosprawność przez 10 dni, czasowa częściowa niepełnosprawność wynosząca 50% przez 20 dni i 25% przez 10 dni: 996,00 EUR,
co daje całkowitą kwotę w wysokości 4725,00 EUR z tytułu szkody niemajątkowej, oprócz kwoty 445,00 EUR należnej z tytułu zwrotu kosztów leczenia. Wypłata zadośćuczynienia za krzywdę jest bowiem wykluczona, ponieważ nie jest ona przewidziana przez kodeks ubezpieczeń prywatnych, chociaż w tym zakresie rozwija się obecnie orzecznictwo bardziej korzystne dla poszkodowanych.
18 Z kwot określonych na podstawie różnych metod obliczania wynika w przypadku takiej samej szkody różnica wynosząca 5485,00 EUR. Poza tym art. 139 kodeksu ubezpieczeń prywatnych nie daje sądowi żadnej możliwości dostosowania kwoty w konkretnym przypadku, ponieważ sąd jest zobowiązany do dokonania zwykłego obliczenia, które ogranicza jego uprawnienie do orzekania na podstawie zasady słuszności.
19 Odwołując się między innymi do wyroku Trybunału EFTA z dnia 20 czerwca 2008 r. w sprawie E‑8/07 Celina Nguyen przeciwko państwu norweskiemu, EFTA Court Report 2008, s. 224, Tribunale di Tivoli wyraża wątpliwości co do zgodności z dyrektywami pierwszą, drugą i trzecią, a także z dyrektywą 2009/103 ustawodawstwa krajowego, które w przypadku odszkodowania za szkodę powstałą wskutek wypadku drogowego nie wyłącza ubezpieczenia szkody niemajątkowej, ale nie umożliwia wypłaty zadośćuczynienia za krzywdę i ogranicza zadośćuczynienie za naruszenie nietykalności psychicznej i fizycznej w stosunku do tego, co jest przyjęte w dziedzinie zadośćuczynień na mocy utrwalonego orzecznictwa sądów włoskich.
20 W szczególności sąd odsyłający twierdzi, że art. 139 kodeksu ubezpieczeń prywatnych jest niezgodny z zasadą całkowitego zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową, której uwzględnienie nie powinno być w żaden sposób ograniczone w zależności od charakteru zdarzenia, które spowodowało naruszenie nietykalności cielesnej.
21 W tych okolicznościach Trybunale di Tivoli postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„[C]zy w świetle dyrektyw [pierwszej, drugiej i trzeciej] i [dyrektywy] 2009/103/WE, które regulują obowiązkowe ubezpieczenie w sprawie odpowiedzialności cywilnej wynikającej z ruchu pojazdów mechanicznych, dozwolone jest przewidzenie w wewnętrznych przepisach prawnych państwa członkowskiego – w drodze obowiązkowej kwantyfikacji ex lege wyłącznie [w odniesieniu do] szkód powstałych w związku z wypadkami drogowymi – ograniczenia faktycznego (pod względem kwantyfikacji) odpowiedzialności za szkody niemajątkowe, których naprawienia dochodzi się od osób (towarzystw ubezpieczeniowych) zobowiązanych zgodnie z tymi dyrektywami do zapewnienia obowiązkowego ubezpieczenia szkód związanych z ruchem pojazdów mechanicznych?”.
W przedmiocie dopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
22 Unipol i rząd włoski podważają dopuszczalność wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. Ich zdaniem sąd odsyłający nie wskazał powodów, dla których wykładnia przepisów prawa Unii, o którą się zwrócił, miałaby być przydatna do rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym. Poza tym postanowienie odsyłające nie zawiera według nich wyjaśnień co do wyboru przepisów prawa Unii, o wykładnię których zwrócono się, a także co do związku pomiędzy tymi przepisami a ustawodawstwem krajowym mającym zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym.
23 W tym zakresie wystarczy stwierdzić, że z wyjaśnienia okoliczności faktycznych i ram prawnych zawartego w postanowieniu odsyłającym, uzupełnionego odpowiedzią na wniosek u udzielenie wyjaśnień skierowany do sądu odsyłającego przez Trybunał w trybie art. 101 regulaminu postępowania, a także z wyjaśnienia powodów, które skłoniły sąd odsyłający do skierowania do Trybunału niniejszego pytania prejudycjalnego, wynika, że odpowiedź na to pytanie będzie przydatna dla rozstrzygnięcia zawisłego przed nim sporu, a w konsekwencji pytanie to jest dopuszczalne.
W przedmiocie pytania prejudycjalnego
24 Na wstępie należy zauważyć, jak słusznie podnoszą rządy niemiecki i hiszpański, że zważywszy na datę wypadku, który zapoczątkował spór w postępowaniu głównym, dyrektywa 2009/103 nie znajduje zastosowania ratione temporis do okoliczności faktycznych będących przedmiotem postępowania głównego. Poza tym trzecia dyrektywa nie znajduje zastosowania ratione materiae do tego sporu, ponieważ C. i E. Petillowie nie posiadają żadnych z cech charakterystycznych dla osób poszkodowanych szczególnie zagrożonych, o których to cechach mowa w tejże dyrektywie. Należy zatem przyjąć, że celem pytania prejudycjalnego jest uzyskanie wykładni wyłącznie dyrektyw pierwszej i drugiej.
25 A zatem należy stwierdzić, że poprzez swe pytanie sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 3 ust. 1 pierwszej dyrektywy i art. 1 ust. 1 i 2 drugiej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwiają się one ustawodawstwu krajowemu takiemu jak to rozpatrywane w postępowaniu głównym, które przewiduje szczególny system zadośćuczynień za szkody niemajątkowe powstałe w wyniku lekkich obrażeń fizycznych spowodowanych wypadkami drogowymi, ograniczający zadośćuczynienie za wspomniane szkody niemajątkowe w stosunku do tego, co jest przyjęte w dziedzinie zadośćuczynień za identyczne szkody wynikłe z przyczyn innych niż wypadki drogowe.
26 W tym względzie należy przypomnieć, że z preambuły dyrektyw pierwszej i drugiej wynika, iż zmierzają one z jednej strony do zapewnienia zarówno swobodnego ruchu pojazdów znajdujących się zwykle na terytorium Unii, jak i przemieszczania się osób w tych pojazdach oraz z drugiej strony do zagwarantowania ofiarom wypadków spowodowanych przez te pojazdy podobnego sposobu traktowania bez względu na miejsce w obrębie terytorium Unii, w którym nastąpił wypadek (wyrok z dnia 23 października 2012 r. w sprawie C‑300/10 Marques Almeida, pkt 26 i przytoczone tam orzecznictwo).
27 Pierwsza dyrektywa, uściślona i uzupełniona przez między innymi drugą dyrektywę, zobowiązuje zatem państwa członkowskie do zagwarantowania, aby odpowiedzialność cywilna za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych przebywających zwykle na ich terytorium była objęta ubezpieczeniem, i precyzuje w szczególności typy szkód, które ubezpieczenie to ma objąć (wyrok z dnia 24 października 2013 r. w sprawie C‑22/12 Haasová, pkt 38).
28 Należy jednakże przypomnieć, że obowiązek objęcia ubezpieczeniem od odpowiedzialności cywilnej szkód poniesionych w związku z ruchem pojazdów mechanicznych przez osoby trzecie jest rzeczą odrębną od zakresu odszkodowań wypłacanych im z tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego. Pierwsza kwestia jest mianowicie zdefiniowana i zagwarantowana w prawie Unii, druga natomiast – jest zasadniczo regulowana przez prawo krajowe (wyrok z dnia 24 października 2013 r. w sprawie C‑277/12 Drozdovs, pkt 30).
29 W kwestii tej Trybunał orzekł już, że zarówno z celu, jak i z brzmienia między innymi dyrektyw pierwszej i drugiej wynika, że nie mają one na celu harmonizacji systemów odpowiedzialności cywilnej państw członkowskich i że w obecnym stanie prawa Unii państwa te zachowują swobodę co do określenia systemu odpowiedzialności cywilnej mającego zastosowanie do szkód powstałych w związku z ruchem pojazdów (ww. wyrok w sprawie Marques Almeida, pkt 29 i przytoczone tam orzecznictwo).
30 W konsekwencji, w świetle w szczególności art. 1 pkt 2 pierwszej dyrektywy, w obecnym stanie prawa Unii państwa członkowskie zasadniczo zachowują swobodę w określaniu w ramach swych systemów odpowiedzialności cywilnej w szczególności podlegających naprawie szkód wyrządzonych przez pojazdy mechaniczne, zakresu odszkodowania za te szkody i osób uprawnionych do rzeczonej naprawy (ww. wyroki: w sprawie Haasová, pkt 41; w sprawie Drozdovs, pkt 32).
31 Jednakże Trybunał podkreślił, że państwa członkowskie są zobowiązane do zapewnienia, by odpowiedzialność cywilna za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów, mająca zastosowanie zgodnie z ich prawem krajowym, była objęta ubezpieczeniem zgodnym z przepisami między innymi dyrektyw pierwszej i drugiej (ww. wyrok w sprawie Marques Almeida, pkt 30 i przytoczone tam orzecznictwo).
32 Z orzecznictwa Trybunału wynika również, że państwa członkowskie powinny wykonywać swoje kompetencje w tej dziedzinie, przestrzegając prawa Unii, oraz że przepisy krajowe regulujące odszkodowania z tytułu wypadków wynikających z ruchu pojazdów nie mogą pozbawiać skuteczności (effet utile) między innymi dyrektyw pierwszej i drugiej (ww. wyrok w sprawie Marques Almeida, pkt 31 i przytoczone tam orzecznictwo).
33 Z powyższego wynika, że przysługująca państwom członkowskim swoboda określenia szkód objętych obowiązkowym ubezpieczeniem oraz jego warunków została ograniczona między innymi przez drugą dyrektywę, ponieważ wprowadziła ona obowiązek objęcia pewnych szkód ubezpieczeniem do wysokości określonych kwot minimalnych. Wśród tych obowiązkowo objętych ubezpieczeniem szkód znajdują się między innymi szkody na osobie, jak wskazuje to art. 1 ust. 1 drugiej dyrektywy (ww. wyroki: w sprawie Haasová, pkt 46; w sprawie Drozdovs, pkt 37).
34 Tymczasem w zakres pojęcia szkód na osobie wchodzi każda szkoda wynikająca z naruszenia nietykalności osoby, w tym zarówno cierpienia fizyczne, jak i psychiczne, o ile zadośćuczynienie za nią jest przewidziane z tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego przez właściwe dla sporu prawo krajowe (ww. wyroki: w sprawie Haasová, pkt 47; w sprawie Drozdovs, pkt 38).
35 W konsekwencji wśród szkód podlegających naprawieniu zgodnie między innymi z dyrektywami pierwszą i drugą znajdują się szkody niemajątkowe, za które zadośćuczynienie przewidziane jest z tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego przez właściwe dla sporu prawo krajowe (ww. wyroki: w sprawie Haasová, pkt 50; w sprawie Drozdovs, pkt 41).
36 W niniejszym przypadku w pierwszej kolejności z akt sprawy przedłożonych Trybunałowi wynika, że podobnie jak w ww. sprawie Marques Almeida celem uregulowania krajowego rozpatrywanego w postępowaniu głównym jest określenie zakresu prawa poszkodowanego do odszkodowania z tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego; uregulowanie to nie ogranicza zakresu ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej.
37 Jak bowiem podniósł sąd odsyłający w wyjaśnieniach dotyczących prawa włoskiego, po pierwsze, art. 2059 kodeksu cywilnego przewiduje podstawę prawa do naprawienia szkód niemajątkowych wynikających z wypadków drogowych, a po drugie, art. 139 kodeksu ubezpieczeń prywatnych ustanawia zasady określania zakresu prawa do zadośćuczynienia w odniesieniu do uszczerbku na zdrowiu wynikającego z lekkich obrażeń spowodowanych między innymi takimi wypadkami.
38 Poza tym w odpowiedzi na wniosek o udzielenie wyjaśnień, który został skierowany do sądu odsyłającego przez Trybunał na podstawie art. 101 regulaminu postępowania, sąd ten sprecyzował, co potwierdził rząd włoski podczas rozprawy przed Trybunałem, że zgodnie z prawem włoskim odpowiedzialność cywilna ubezpieczonego z tytułu szkód niemajątkowych poniesionych przez osoby w wyniku wypadku drogowego nie może przekraczać kwot objętych na mocy art. 139 kodeksu ubezpieczeń prywatnych ubezpieczeniem obowiązkowym.
39 A zatem należy stwierdzić, po pierwsze, że to uregulowanie krajowe objęte jest zakresem krajowego prawa materialnego dotyczącego odpowiedzialności cywilnej, do którego odsyłają dyrektywy pierwsza i druga (zob. analogicznie ww. wyrok w sprawie Haasová, pkt 58), a po drugie, że nie może ono ograniczyć zakresu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego (zob. analogicznie ww. wyrok w sprawie Marques Almeida, pkt 35).
40 Należy dodać, że w odniesieniu do obowiązkowego zakresu ubezpieczenia szkód majątkowych i na osobie, o którym mowa w art. 3 ust. 1 pierwszej dyrektywy, akta sprawy nie zawierają żadnej informacji wskazującej, że rozpatrywane uregulowanie krajowe nie przewiduje kwot zgodnych z kwotami minimalnymi określonymi w art. 1 drugiej dyrektywy.
41 W drugiej kolejności należy zbadać, czy wspomniane uregulowanie krajowe prowadzi do automatycznego wyłączenia lub ograniczenia w sposób nieproporcjonalny prawa poszkodowanego do dochodzenia odszkodowania z obowiązkowego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej wynikającej z ruchu pojazdów mechanicznych.
42 W tym względzie, jak podniósł rzecznik generalny w pkt 69–74 oraz 82 i 83 opinii, z orzecznictwa przypomnianego w pkt 30–32 niniejszego wyroku wynika, że dyrektywy pierwsza i druga nie zobowiązują państw członkowskich do wyboru szczególnego systemu w celu określenia zakresu prawa poszkodowanego do odszkodowania z tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego.
43 A zatem dyrektywy te nie sprzeciwiają się co do zasady ani uregulowaniu krajowemu zobowiązującemu sądy krajowe do stosowania wiążących kryteriów przy określaniu szkód niemajątkowych podlegających naprawieniu, ani szczególnym systemom dostosowanym do charakterystycznych cech wypadków drogowych, nawet jeśli tego rodzaju system zawiera, w przypadku niektórych szkód niemajątkowych, sposób określania zakresu prawa do zadośćuczynienia mniej korzystny dla poszkodowanego niż ten, który ma zastosowanie do prawa do zadośćuczynienia poszkodowanych w wypadkach innych niż wypadki drogowe.
44 W szczególności okoliczność, że w przypadku szacowania kwoty zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową wynikającą z lekkich obrażeń nie stosuje się kryteriów obliczania mających zastosowanie w przypadku dochodzenia zadośćuczynienia przez poszkodowanych w wypadkach innych niż wypadki samochodowe lub ogranicza się ich stosowanie, nie ma wpływu na zgodność takiego uregulowania krajowego z ww. dyrektywami, ponieważ celem wspomnianego uregulowania nie jest automatyczne wyłączenie lub ograniczenie w nieproporcjonalny sposób prawa poszkodowanego do dochodzenia zadośćuczynienia (zob. podobnie wyrok z dnia 9 czerwca 2011 r. w sprawie C‑409/09 Ambrósio Lavrador i Olival Ferreira Bonifácio, Zb.Orz. s. I‑4955, pkt 29; ww. wyrok w sprawie Marques Almeida, pkt 32).
45 Tymczasem w niniejszym przypadku akta sprawy przedłożone Trybunałowi nie zawierają żadnej informacji świadczącej o istnieniu takiego automatycznego wyłączenia lub takiego nieproporcjonalnego ograniczenia. Ze wspomnianych akt sprawy wynika bowiem przede wszystkim, że zadośćuczynienie jest przyznawane, następnie – że bardziej restrykcyjny sposób obliczania przewidziany w zakresie tego zadośćuczynienia ma zastosowanie wyłącznie do szkód wynikających z lekkich obrażeń fizycznych, i wreszcie – że kwota wynikająca z tego obliczenia jest proporcjonalna między innymi do wagi doznanych obrażeń oraz czasu trwania niepełnosprawności spowodowanej tymi obrażeniami. Ponadto system ten pozwala sądowi na dostosowanie kwoty zadośćuczynienia, jakie należy przyznać, poprzez jego podwyższenie o maksymalnie jedną piątą obliczonej kwoty.
46 W tych okolicznościach należy stwierdzić, że w niniejszym przypadku nie została naruszona przewidziana przez prawo Unii gwarancja, iż odpowiedzialność cywilna za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych ustalona zgodnie z właściwym prawem krajowym będzie objęta ubezpieczeniem zgodnym między innymi z dyrektywami pierwszą i drugą (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Marques Almeida, pkt 38 i przytoczone tam orzecznictwo).
47 Z powyższego wynika, iż na przedstawione pytanie należy odpowiedzieć, że art. 3 ust. 1 pierwszej dyrektywy i art. 1 ust. 1 i 2 drugiej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że nie sprzeciwiają się one ustawodawstwu krajowemu takiemu jak to rozpatrywane w postępowaniu głównym, które przewiduje szczególny system zadośćuczynienia za szkody niemajątkowe powstałe w wyniku lekkich obrażeń cielesnych spowodowanych wypadkami drogowymi ograniczający zadośćuczynienie za wspomniane szkody niemajątkowe w stosunku do tego, co jest przyjęte w dziedzinie zadośćuczynień za identyczne szkody wynikłe z przyczyn innych niż wspomniane wypadki.
W przedmiocie kosztów
48 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 3 ust. 1 dyrektywy Rady 72/166/EWG z dnia 24 kwietnia 1972 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych i egzekwowania obowiązku ubezpieczania od takiej odpowiedzialności oraz art. 1 ust. 1 i 2 drugiej dyrektywy Rady 84/5/EWG z dnia 30 grudnia 1983 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów silnikowych, zmienionej dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2005/14/WE z dnia 11 maja 2005 r., należy interpretować w ten sposób, że nie sprzeciwiają się one ustawodawstwu krajowemu takiemu jak to rozpatrywane w postępowaniu głównym, które przewiduje szczególny system zadośćuczynienia za szkody niemajątkowe powstałe w wyniku lekkich obrażeń cielesnych spowodowanych wypadkami drogowymi ograniczający zadośćuczynienie za wspomniane szkody niemajątkowe w stosunku do tego, co jest przyjęte w dziedzinie zadośćuczynień za identyczne szkody wynikłe z przyczyn innych niż wspomniane wypadki.
Podpisy