Sprawa C‑741/19
Republika Mołdawii
przeciwko
Komstroy LLC, która wstąpiła w prawa Energoalians,
(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez cour d’appel de Paris)
Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 2 września 2021 r.
Odesłanie prejudycjalne – Traktat karty energetycznej – Artykuł 26 – Brak zastosowania między państwami członkowskimi – Wyrok sądu polubownego – Kontrola sądowa – Jurysdykcja sądu państwa członkowskiego – Spór między podmiotem gospodarczym z państwa trzeciego a państwem trzecim – Właściwość Trybunału – Artykuł 1 pkt 6 Traktatu karty energetycznej – Pojęcie „inwestycji”
1. Pytania prejudycjalne – Właściwość Trybunału – Wykładnia porozumienia międzynarodowego zawartego przez Unię i państwa członkowskie na podstawie kompetencji dzielonej – Traktat karty energetycznej – Spór między podmiotem gospodarczym z państwa trzeciego a państwem trzecim – Interes Unii w nadaniu danemu postanowieniu tego porozumienia jednolitej wykładni – Właściwość Trybunału w zakresie dokonania takiej wykładni
(art. 19 TUE; art. 267 TFUE; Traktat karty energetycznej z 1994 r., art. 1 pkt 6, art. 26 ust. 1)
(zob. pkt 22–38)
2. Umowy międzynarodowe – Traktat karty energetycznej – Poddanie sporu jurysdykcji sądu polubownego przewidzianego przez ten traktat – Sąd, który nie stanowi części systemu sądowego żadnego z państw członkowskich, lecz który został utworzony zgodnie z Regulaminem arbitrażowym Komisji ONZ do spraw Międzynarodowego Prawa Handlowego (Uncitral) – Spór między państwem członkowskim a inwestorem z innego państwa członkowskiego w przedmiocie inwestycji dokonanej przez tego inwestora w pierwszym państwie członkowskim – Wyłączenie
(Traktat karty energetycznej z 1994 r., art. 1 pkt 6, art. 26 ust. 1)
(zob. pkt 48–66)
3. Umowy międzynarodowe – Traktat karty energetycznej –Inwestycja – Pojęcie – Nabycie przez przedsiębiorstwo z jednej z umawiających się stron traktatu wierzytelności wynikającej z umowy dostawy energii elektrycznej niezwiązanej z inwestycją, przysługującej przedsiębiorstwu z państwa niebędącego stroną tego traktatu wobec przedsiębiorstwa publicznego z innej umawiającej się strony owego traktatu – Wyłączenie
(Traktat karty energetycznej z 1994 r., art. 1 pkt 6, art. 26 ust. 1)
(zob. pkt 67–85, sentencja)
Streszczenie
W wykonaniu szeregu umów zawartych w 1999 r. Ukrenergo, producent ukraiński, sprzedawał energię elektryczną spółce Energoalians, będącej ukraińskim dystrybutorem, która odsprzedawała ją Derimen, spółce zarejestrowanej na Brytyjskich Wyspach Dziewiczych, która to z kolei sprzedawała tę energię spółce Moldtranselectro, będącej mołdawskim przedsiębiorstwem publicznym, w celu dokonywania jej eksportu do Mołdawii. Ilość dostarczanej energii elektrycznej była każdego miesiąca ustalana bezpośrednio pomiędzy Moldtranselectro i Ukrenergo.
Derimen uiściła w całości na rzecz Energoalians kwoty należne z tytułu zakupionej w ten sposób energii elektrycznej, podczas gdy Moldtranselectro uregulowała względem Derimen jedynie część płatności. W dniu 30 maja 2000 r. Derimen dokonała na rzecz Energoalians cesji wierzytelności, która przysługiwała jej wobec Moldtranselectro. Ta ostatnia spółka uregulowała swoje zobowiązanie względem Energoalians jedynie częściowo, dokonując na rzecz tej spółki cesji posiadanych przez siebie wierzytelności. Energoalians bezskutecznie próbowała uzyskać spłatę pozostałej części tego długu w wysokości 16 287 185,94 dolarów amerykańskich (USD) (około 13 735 000 EUR), kierując sprawę do sądów mołdawskich, a następnie ukraińskich.
Energolians uznała, że niektóre zachowania Republiki Mołdawii w tym kontekście stanowiły istotne naruszenia obowiązków wynikających z Traktatu karty energetycznej(1) (zwanego dalej „TKE”), którego podstawową koncepcją jest poprawa wzrostu gospodarczego przez podejmowanie środków zmierzających do liberalizacji inwestycji i handlu w sektorze energii.
Energoalians, której prawa zostały następnie przejęte przez Komstroy LLC, wszczęła postępowanie arbitrażowe przewidziane w TKE(2). Trybunał arbitrażowy ad hoc utworzony w celu rozstrzygnięcia tego sporu, z siedzibą w Paryżu (Francja), uznał się za właściwy w sprawie i nakazał Republice Mołdawii zapłatę kwoty pieniężnej na rzecz Energoalians na podstawie traktatu TKE. W następstwie skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego oraz wyroku cour de cassation (sądu kasacyjnego, Francja) Republika Mołdawii kwestionuje przed cour d’appel de Paris (sądem apelacyjnym w Paryżu, Francja), będącym sądem odsyłającym, właściwość tego sądu na tej podstawie, że wierzytelność wynikająca z umowy sprzedaży energii elektrycznej nie stanowi „inwestycji” w rozumieniu TKE(3). W tym celu sąd odsyłający zadał trzy pytania dotyczące pojęcia „inwestycji”.
W swoim wyroku Trybunał, orzekając w składzie wielkiej izby, orzekł, że nabycie przez przedsiębiorstwo z jednej z umawiających się stron TKE wierzytelności wynikającej z umowy dostawy energii elektrycznej niezwiązanej z inwestycją, przysługującej przedsiębiorstwu z państwa niebędącego stroną tego traktatu wobec przedsiębiorstwa publicznego z innej umawiającej się strony owego traktatu, nie stanowi „inwestycji” w rozumieniu TKE(4).
Ocena Trybunału
Na wstępie Trybunał zbadał swoją własną właściwość do udzielenia odpowiedzi na zadane pytania prejudycjalne, ponieważ kilka stron, w tym Komstroy, podniosło, że prawo Unii nie ma zastosowania do sporu w niniejszej sprawie z uwagi na to, że strony tego sporu nie mają związku z Unią Europejską.
Trybunał potwierdził swoją właściwość do orzekania w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni TKE, która jest umową mieszaną, to znaczy zawartą przez Unię i znaczną liczbę państw członkowskich. Trybunał jest w szczególności właściwy do udzielenia odpowiedzi na przedstawione pytania, ponieważ dotyczą one pojęcia „inwestycji” w rozumieniu TKE, a od wejścia w życie traktatu z Lizbony Unia posiada w odniesieniu do bezpośrednich inwestycji zagranicznych kompetencję wyłączną, a w odniesieniu do inwestycji innych niż bezpośrednie – kompetencję dzieloną(5).
Wniosku tego nie podważa okoliczność, że spór w postępowaniu głównym dotyczy podmiotu gospodarczego z jednego państwa trzeciego i innego państwa trzeciego. Prawdą jest, że Trybunał nie jest co do zasady właściwy do dokonywania wykładni umowy międzynarodowej w zakresie jej stosowania w ramach sporu niepodlegającego prawu Unii. Jest tak w szczególności w przypadku sporu między inwestorem z państwa trzeciego a innym państwem trzecim. Jednakże Unia ma interes w tym, aby w celu uniknięcia przyszłych rozbieżności pojęcie „inwestycji” użyte w TKE otrzymało jednolitą wykładnię bez względu na warunki, w jakich stosuje się rozpatrywane postanowienie. Jest tak w przypadku postanowień, o których wykładnię wnosi sąd odsyłający. W szczególności, gdyby sprawa wchodziła w zakres prawa Unii, sąd ten mógłby wypowiedzieć się w przedmiocie wykładni owych postanowień TKE, czy to w ramach żądania uchylenia wyroku sądu polubownego, czy to w ramach zwykłego postępowania sądowego.
Tak czy inaczej strony sporu postanowiły poddać ten spór trybunałowi arbitrażowemu ad hoc utworzonemu zgodnie z regulaminem arbitrażowym Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Międzynarodowego Prawa Handlowego (Uncitral)(6) i zgodziły się, w myśl tego regulaminu, na to, by jego siedzibą był Paryż, znajdujący się na terytorium państwa członkowskiego, w tym przypadku Francji, w którym stosuje się TKE jako akt prawa Unii. Dla potrzeb postępowania wszczętego na terytorium tego państwa członkowskiego owo ustalenie miejsca siedziby sądu polubownego na terytorium państwa członkowskiego pociąga zatem za sobą zastosowanie prawa Unii, którego poszanowanie sąd rozpoznający sprawę ma obowiązek zapewnić zgodnie z art. 19 TUE.
W celu udzielenia odpowiedzi na pierwsze pytanie sądu odsyłającego dotyczące pojęcia „inwestycji” w rozumieniu TKE, którego wykładnia jest niezbędna do zweryfikowania trybunału arbitrażowego ad hoc, Trybunał zbadał najpierw spory, które mogą być wnoszone do sądu polubownego zgodnie z art. 26 TKE. Liczne państwa członkowskie, które uczestniczyły w pisemnym i ustnym etapie postępowania, zwróciły się bowiem do Trybunału o wyjaśnienie, czy taki sąd może, z poszanowaniem zasady autonomii systemu sądowego Unii, rozstrzygnąć spór między podmiotem gospodarczym z jednego państwa członkowskiego a innym państwem członkowskim(7).
Trybunał wyjaśnił w tym względzie, w pierwszej kolejności, że sąd polubowny orzeka zgodnie z TKE, który jest aktem prawa Unii, jak również z prawem międzynarodowym, w związku z czym sąd ten może być zmuszony do dokonywania wykładni i stosowania prawa Unii.
W drugiej kolejności Trybunał wskazał, że sąd polubowny nie stanowi elementu systemu sądowego państwa członkowskiego, w tym przypadku Francji. Z powyższego wynika, że sąd ten nie może zostać zakwalifikowany jako sąd „jednego z państw członkowskich” w rozumieniu art. 267 TFUE i nie jest on w związku z tym uprawniony do przedstawienia Trybunałowi wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym(8).
W trzeciej kolejności Trybunał uznał, że w celu zapewnienia zgodności z zasadą autonomii systemu sądowego Unii wyrok sądu polubownego powinien podlegać kontroli sądu państwa członkowskiego, tak aby zapewnić pełne poszanowanie prawa Unii, gwarantując, aby kwestie prawa Unii mogły być ewentualnie przedkładane Trybunałowi w ramach odesłania prejudycjalnego. W niniejszej sprawie strony sporu postanowiły poddać ten spór sądowi polubownemu utworzonemu zgodnie z regulaminem Uncitral i zgodziły się na to, by jego siedzibą był Paryż, co spowodowało, że prawo francuskie znalazło zastosowanie do postępowania mającego na celu przeprowadzenie kontroli sądowej wyroku sądu polubownego. Jednakże tego rodzaju kontrola sądowa może być wykonana przez sąd krajowy jedynie w zakresie, w jakim pozwala na to prawo krajowe. Tymczasem prawo francuskie przewiduje jedynie ograniczoną kontrolę, w szczególności w zakresie właściwości sądu polubownego. Ponadto rozpatrywane postępowanie arbitrażowe różni się od handlowego postępowania arbitrażowego, które ma swą genezę w autonomii woli zainteresowanych stron. Postępowanie arbitrażowe wynika bowiem z traktatu, na mocy którego państwa członkowskie zgadzają się na wyłączenie sporów mogących dotyczyć stosowania lub wykładni prawa Unii z systemu sądowych środków odwoławczych.
Ze wszystkich tych cech sądu polubownego wynika, że gdyby spór toczył się między państwami członkowskimi, mechanizm rozstrzygania tego sporu nie byłby w stanie zapewnić, by spory były rozstrzygane przez sąd należący do systemu sądowego Unii, mając na uwadze, że tylko taki sąd jest w stanie zagwarantować pełną skuteczność prawa Unii(9). W konsekwencji rozpatrywane postanowienie TKE(10) nie ma zastosowania do sporów między państwem członkowskim a inwestorem z innego państwa członkowskiego w przedmiocie inwestycji dokonanej przez tego inwestora w pierwszym państwie członkowskim.
Następnie Trybunał sprecyzował pojęcie „inwestycji” w rozumieniu TKE. W tym względzie Trybunał orzekł, że wierzytelność wynikająca z umowy dostawy energii elektrycznej stanowi niewątpliwie bezpośrednią własność inwestora, przy czym termin „inwestor” zdefiniowany w TKE i użyty w szczególności w art. 26 ust. 1 TKE oznacza między innymi, w odniesieniu do umawiającej się strony takiej jak Ukraina, spółkę założoną zgodnie z prawem stosowanym w tej umawiającej się stronie. Jednakże wierzytelność wynikająca ze zwykłej umowy sprzedaży energii elektrycznej nie może zostać uznana za uprawnienie przyznane z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej w sektorze energii. Wynika z tego, że zwykła umowa dostawy energii elektrycznej, w niniejszym przypadku produkowana przez inne podmioty gospodarcze, jest transakcją handlową, która jako taka nie może stanowić inwestycji. Wykładnia ta odpowiada wyraźnemu rozróżnieniu między handlem a inwestycjami dokonanemu przez TKE.