WYROK TRYBUNAŁU (trzecia izba)
z dnia 12 września 2013 r.(*)
Konwencja rzymska o prawie właściwym dla zobowiązań umownych – Umowa o pracę – Artykuł 6 ust. 2 – Prawo właściwe w przypadku braku wyboru prawa – Prawo państwa, w którym pracownik „zazwyczaj świadczy pracę” – Umowa o pracę wykazująca ściślejszy związek z innym państwem członkowskim
W sprawie C‑64/12
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie Pierwszego protokołu z dnia 19 grudnia 1988 r. w sprawie wykładni przez Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Hoge Raad der Nederlanden (Niderlandy) postanowieniem z dnia 3 lutego 2012 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 8 lutego 2012 r., w postępowaniu:
Anton Schlecker, działający pod firmą „Firma Anton Schlecker”,
przeciwko
Melitcie Josefie Boedeker,
TRYBUNAŁ (trzecia izba),
w składzie: M. Ilešič, prezes izby, E. Jarašiūnas, A. Ó Caoimh, C. Toader (sprawozdawca) i C.G. Fernlund, sędziowie,
rzecznik generalny: N. Wahl,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu M.J. Boedeker przez R. de Langego, advocaat,
– w imieniu rządu niderlandzkiego przez C. Wissels, działającą w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu austriackiego przez A. Poscha, działającego w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez M. Wilderspina oraz R. Troostersa, działających w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 16 kwietnia 2013 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 6 ust. 2 Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, otwartej do podpisu w Rzymie w dniu 19 czerwca 1980 r. (Dz.U. 1980, L 266, s. 1, zwanej dalej „konwencją rzymską”).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy A. Schleckerem, działającym pod firmą Firma Anton Schlecker (zwaną dalej „Schleckerem”), z siedzibą w Ehingen (Niemcy), a M.J. Boedeker, zamieszkałą w Mülheim an der Ruhr (Niemcy) i pracującą w Niderlandach, w przedmiocie jednostronnej modyfikacji miejsca świadczenia pracy przez pracodawcę i, w tym kontekście, prawa właściwego dla umowy o pracę.
Ramy prawne
Prawo Unii
Konwencja rzymska
3 Artykuł 3 ust. 1 konwencji rzymskiej stanowi:
„Umowa podlega prawu wybranemu przez strony. Wybór prawa jest dokonany wyraźnie lub w sposób jednoznaczny wynika z postanowień umowy lub okoliczności sprawy. Strony mogą dokonać wyboru prawa dla całej umowy lub tylko dla jej części”.
4 Artykuł 6 tej konwencji, zatytułowany „Indywidualne umowy o pracę”, przewiduje:
„1. Bez względu na artykuł 3, w umowach o pracę wybór prawa dokonany przez strony nie może prowadzić do pozbawienia pracownika ochrony, która przysługuje mu na podstawie bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa, które miałyby zastosowanie zgodnie z ustępem 2 niniejszego artykułu w przypadku braku wyboru prawa.
2. Bez względu na artykuł 4 [przepisy art. 4] i w przypadku braku wyboru prawa zgodnie z artykułem 3 do umów o pracę stosuje się:
a) prawo państwa, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę w wykonaniu umowy, i to nawet wówczas, gdy jest tymczasowo oddelegowany do innego państwa; albo
b) prawo państwa, w którym znajduje się przedsiębiorstwo, w którym pracownik został zatrudniony, jeżeli zazwyczaj nie świadczy on pracy w jednym i tym samym państwie,
chyba że z całokształtu okoliczności wynika, że umowa o pracę wykazuje ściślejszy związek z innym państwem; w takim przypadku stosuje się prawo tego innego państwa”.
Rozporządzenie (WE) nr 593/2008
5 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz.U. L 177, s. 6, zwane dalej „rozporządzeniem Rzym I”) zastąpiło konwencję rzymską. Rozporządzenie to stosuje się do umów zawartych począwszy od dnia 17 grudnia 2009 r.
6 Artykuł 8 ust. 4 rozporządzenia Rzym I, zatytułowany „Indywidualne umowy o pracę”, stanowi:
„Jeżeli ze wszystkich okoliczności wynika, że umowa wykazuje ściślejszy związek z państwem innym niż wskazane w ust. 2 lub 3, stosuje się prawo tego innego państwa”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
7 Melitta Josefa Boedeker była zatrudniona przez Schleckera, przedsiębiorstwo niemieckie mające wiele oddziałów w różnych państwach członkowskich Unii Europejskiej i prowadzące działalność w dziedzinie sprzedaży produktów drogeryjnych. Po okresie pracy w Niemczech od dnia 1 grudnia 1979 r. do dnia 1 stycznia 1994 r. M.J. Boedeker zawarła nową umowę o pracę, zgodnie z którą została zatrudniona jako dyrektor sprzedaży Schleckera w Niderlandach. W tym charakterze M.J. Boedeker sprawowała funkcję dyrektora Schleckera w tym państwie członkowskim w odniesieniu do około 300 oddziałów i około 1250 pracowników.
8 Pismem z dnia 19 czerwca 2006 r. Schlecker poinformował M.J. Boedeker między innymi, że zajmowane przez nią stanowisko dyrektora w Niderlandach zostanie z dniem 30 czerwca 2006 r. zlikwidowane, i zaproponował jej podjęcie pracy na tych samych warunkach na stanowisku dyrektora działu „rachunkowość” („Bereichsleiterin Revision”) w Dortmundzie (Niemcy), począwszy od dnia 1 lipca 2006 r.
9 Melitta Josefa Boedeker zaskarżyła jednostronną decyzję pracodawcy co do modyfikacji miejsca świadczenia przez nią pracy, lecz pojawiła się w Dortmundzie w dniu 3 lipca 2006 r. w celu podjęcia pracy na nowym stanowisku. Następnie w dniu 5 lipca 2006 r. zgłosiła niezdolność do pracy z powodu choroby. Począwszy od dnia 16 sierpnia 2006 r., otrzymywała świadczenie z niemieckiej kasy chorych.
10 W tej sytuacji M.J. Boedeker wszczęła rozmaite postępowania sądowe w Niderlandach. W ramach jednego z nich M.J. Boedeker wytoczyła między innymi powództwo przed Kantonrechter te Tiel, wnosząc, po pierwsze, o stwierdzenie, że prawem właściwym dla jej stosunku pracy jest prawo niderlandzkie, i po drugie, o rozwiązanie drugiej umowy o pracę i zasądzenie na jej rzecz odszkodowania. Orzekając co do istoty w wyroku tymczasowym, utrzymanym później w mocy przez sąd drugiej instancji, Kantonrechter te Tiel rozwiązał umowę o pracę z dniem 15 grudnia 2007 r., przyznając M.J. Boedeker odszkodowanie w wysokości 557 651,52 EUR brutto. Orzeczenie to mogło jednak uzyskać charakter ostateczny jedynie pod warunkiem, że prawo niderlandzkie zostanie uznane za prawo właściwe dla umowy o pracę. W tej kwestii, w osobnym orzeczeniu, Kantonrechter te Tiel orzekł, iż prawem właściwym jest prawo niderlandzkie.
11 Gerechtshof te Arnhem, do którego Schlecker wniósł apelację, utrzymał ten wyrok w mocy w odniesieniu do ustalenia prawa właściwego dla umowy, uznając, że prawo niemieckie nie mogło było zostać wybrane w sposób milczący. Sąd ten orzekł również, że zgodnie z art. 6 ust. 2 lit. a) konwencji rzymskiej umowa o pracę podlega prawu niderlandzkiemu, czyli prawu państwa, w którym pracownik zazwyczaj świadczył pracę w wykonaniu umowy. Sąd ten uznał, że rozmaite fakty przywołane przez Schleckera, dotyczące w szczególności przynależności do rozmaitych systemów emerytalnych, ubezpieczenia zdrowotnego i na wypadek inwalidztwa, nie pozwalają na stwierdzenie, że umowa ta wykazywała ściślejszy związek z Niemcami, tak że zastosowanie prawa niemieckiego nie znajduje uzasadnienia.
12 To właśnie od tego orzeczenia Gerechtshof te Arnhem, dotyczącego ustalenia prawa właściwego, Schlecker wniósł skargę kasacyjną do Hoge Raad der Nederlanden.
13 W tej sytuacji M.J. Boedeker wnosi o zastosowanie prawa niderlandzkiego do umowy zawartej przez strony oraz o zobowiązanie Schleckera do przywrócenia jej na stanowisko „osoby odpowiedzialnej za Niderlandy”. Schlecker twierdzi natomiast, że prawem właściwym jest prawo niemieckie, ponieważ całokształt okoliczności wskazuje na ściślejszy związek z Niemcami.
14 Jak wynika z postanowienia odsyłającego, Hoge Raad der Nederlanden zauważa, że w niniejszej sprawie prawo niderlandzkie oferuje pracownikowi dalej idącą ochronę przed dokonaną przez pracodawcę modyfikacją miejsca świadczenia pracy aniżeli czyni to prawo niemieckie. Sąd ten powziął zatem wątpliwość dotyczącą wykładni art. 6 ust. 2 in fine konwencji rzymskiej, która pozwala na odstąpienie od stosowania prawa określonego przez system łączników wyraźnie przewidzianych w art. 6 ust. 2 lit. a) i b) tej konwencji w sytuacji, w której z całokształtu okoliczności wynika, że umowa o pracę wykazuje ściślejszy związek z innym państwem.
15 W tej sytuacji Hoge Raad der Nederlanden postanowił zawiesić postępowanie i przedstawić Trybunałowi następujące pytania prejudycjalne:
„1) Czy art. 6 ust. 2 konwencji rzymskiej […] należy interpretować w ten sposób, że jeżeli w wykonaniu umowy o pracę pracownik świadczy pracę nie tylko zwykle [zazwyczaj], lecz również długotrwale i nieprzerwanie w jednym i tym samym państwie, to w każdym przypadku prawem właściwym dla tej umowy jest prawo tego państwa, nawet jeśli wszystkie pozostałe okoliczności wskazują na ścisły związek z innym państwem?
2) Czy dla udzielenia na pytanie pierwsze odpowiedzi twierdzącej konieczne jest, aby w chwili zawarcia umowy o pracę albo przynajmniej w chwili rozpoczęcia świadczenia pracy pracodawca i pracownik zmierzali do tego, aby praca była świadczona długotrwale i nieprzerwanie w jednym i tym samym państwie albo przynajmniej byli świadomi, że tak będzie?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
16 Tytułem wstępu należy sprecyzować, że zgodnie z art. 1 Pierwszego protokołu z dnia 19 grudnia 1988 r. w sprawie wykładni przez Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych (Dz.U. 1998, C 27, s. 47), który wszedł w życie w dniu 1 sierpnia 2004 r., Trybunał jest właściwy dla orzeczenia w przedmiocie niniejszego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. Ponadto na podstawie art. 2 lit. a) tego protokołu Hoge Raad der Nederlanden może zwrócić się do Trybunału z wnioskiem o rozpatrzenie w trybie prejudycjalnym pytania podniesionego w sprawie przed nim zawisłej i dotyczącego wykładni przepisów konwencji rzymskiej.
17 W swoim pytaniu pierwszym sąd odsyłający pyta w istocie, czy art. 6 ust. 2 konwencji rzymskiej należy interpretować w ten sposób, że nawet jeżeli pracownik świadczy pracę w wykonaniu umowy o pracę nie tylko zazwyczaj, lecz również długotrwale i nieprzerwanie w jednym i tym samym państwie, to sąd krajowy może, na podstawie art. 6 ust. 2 in fine, odstąpić od stosowania prawa państwa, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę, jeżeli z całokształtu okoliczności wynika, że istnieje ściślejszy związek pomiędzy tą umową i innym państwem.
18 Trybunał jest zatem proszony o dokonanie wykładni łącznika państwa, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę, w rozumieniu art. 6 ust. 2 lit. a) konwencji rzymskiej w kontekście możliwości stworzonej przez art. 6 ust. 2 lit. a) in fine, polegającej na uznaniu za prawo właściwe dla umowy o pracę prawa państwa wykazującego najściślejszy związek z tą umową.
19 W kwestii tej M.J. Boedeker, rząd austriacki i Komisja uważają, że rozstrzygający w konkretnym przypadku sąd musi, dla ustalenia prawa właściwego, dokonać oceny całokształtu różnych okoliczności i elementów danej sprawy i że okres, w którym pracownik faktycznie zazwyczaj świadczył pracę, może być determinujący w ramach tejże oceny. Jeśli ustalone zostanie, że praca była przed długi okres świadczona głównie w jednym miejscu, to stwierdzenie to stanowi decydujący element dla ustalenia prawa właściwego.
20 Dokładniej rzecz ujmując, powołując się na art. 6 ust. 2 lit. a) konwencji rzymskiej, M.J. Boedeker opowiada się za stosowaniem prawa niderlandzkiego, które w postępowaniu głównym daje dalej idącą ochronę przed dokonaną przez pracodawcę jednostronną modyfikacją miejsca świadczenia pracy. W tym kontekście podnosi ona między innymi, że odstępstwo przewidziane w art. 6 ust. 2 lit. a) in fine należy interpretować zawężająco i stosować, biorąc pod uwagę zasadę ochrony pracownika, na której oparty został ten przepis, celem zagwarantowania stosowania prawa materialnie najkorzystniejszego dla pracownika.
21 Tymczasem rząd niderlandzki podnosi, że w sytuacji, w której umowa wykazuje ściślejszy związek z innym państwem aniżeli państwo, w którym jest świadczona praca, stosować należy prawo państwa wykazującego najściślejszy związek, w postępowaniu głównym ‒ prawo niemieckie. Rząd ten uważa, że zastosowanie do takiej umowy normy przewidzianej w art. 6 ust. 2 lit. a) konwencji rzymskiej, nawet jeśli całokształt okoliczności wskazuje na inny system prawny, sprowadzałoby się do pozbawienia sensu odstępstwa przewidzianego w art. 6 ust. 2 in fine. Rząd ten twierdzi zatem, że stosując klauzulę derogacyjną, należy brać pod uwagę wszystkie okoliczności natury prawnej i faktycznej danego przypadku, mając na uwadze istotne znaczenie właściwego prawa zabezpieczeń społecznych.
22 Na wstępie należy przypomnieć, że art. 6 konwencji rzymskiej ustanawia szczególne normy kolizyjne dotyczące indywidualnych umów o pracę, stanowiące odstępstwo od norm o charakterze ogólnym, przewidzianych w art. 3 i 4 tej konwencji, dotyczących, odpowiednio, swobody wyboru prawa właściwego i kryteriów ustalania prawa właściwego w razie braku takiego wyboru (zob. podobnie wyroki: z dnia 15 marca 2011 r. w sprawie C‑29/10 Koelzsch, Zb.Orz. s. 1595, pkt 34; z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie C‑384/10 Voogsgeerd, Zb.Orz. s. I‑13275, pkt 24).
23 Co prawda art. 6 ust. 1 tej konwencji przewiduje, iż dokonany przez strony wybór prawa właściwego dla umowy o pracę nie może prowadzić do pozbawienia pracownika ochrony przysługującej mu na podstawie bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa, które znajdowałoby zastosowanie do umowy w przypadku braku wyboru prawa.
24 Jednakże art. 6 ust. 2 konwencji rzymskiej ustanawia z kolei specyficzne łączniki pozwalające na ustalenie lex contractus w razie braku wyboru prawa przez strony (ww. wyrok w sprawie Voogsgeerd, pkt 25).
25 Łączniki te to w pierwszej kolejności łącznik państwa, w którym pracownik „zazwyczaj świadczy pracę”, ustanowiony w art. 6 ust. 2 lit. a) konwencji rzymskiej, i pomocniczo, w braku takiego miejsca, łącznik siedziby „przedsiębiorstwa, w którym pracownik został zatrudniony”, przewidziany przez art. 6 ust. 2 lit. b) tej konwencji (ww. wyrok w sprawie Voogsgeerd, pkt 26).
26 Ponadto, zgodnie z art. 6 ust. 2 in fine, oba te łączniki nie znajdują zastosowania, gdy z całokształtu okoliczności wynika, że umowa o pracę wykazuje ściślejszy związek z innym państwem; w takim przypadku stosuje się prawo tego innego państwa (ww. wyrok w sprawie Voogsgeerd, pkt 27).
27 W postępowaniu głównym, co wynika z postanowienia odsyłającego, strony umowy nie dokonały wyraźnego wyboru dotyczącego stosowania określonego prawa. Ponadto strony w postępowaniu głównym nie są w sporze co do faktu, że w ramach wykonania swojej drugiej umowy o pracę, zawartej ze Schleckerem w dniu 30 listopada 1994 r., M.J. Boedeker zazwyczaj świadczyła pracę w Niderlandach przez okres ponad jedenastu lat nieprzerwanie w tym samym państwie.
28 Tymczasem sąd odsyłający uznaje, że wszystkie inne kryteria powiązania wskazują na ściślejszy związek z Niemcami. W konsekwencji sąd ten pragnie ustalić, czy przepisy art. 6 ust. 2 lit. a) konwencji rzymskiej należy interpretować rozszerzająco w stosunku do art. 6 ust. 2 in fine.
29 Jak wynika z postanowienia odsyłającego, prawo niemieckie mogłoby bowiem był właściwe, ponieważ na ściślejszy związek z Niemcami wskazuje całokształt okoliczności, a mianowicie fakty: że pracodawca był osobą prawną prawa niemieckiego, że wynagrodzenie było wypłacane w markach niemieckich (przed wprowadzeniem euro), że ubezpieczenie emerytalne było realizowane w niemieckim zakładzie ubezpieczeń, że M.J. Boedeker nadal mieszkała w Niemczech, gdzie opłacała składki na ubezpieczenie społeczne, że w umowie zawarte były odesłania do bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa niemieckiego oraz że pracodawca zwracał M.J. Boedeker koszty przejazdu z Niemiec do Niderlandów.
30 W niniejszej sprawie należy więc ustalić, czy można odstąpić od stosowania łącznika przewidzianego w art. 6 ust. 2 lit. a) konwencji rzymskiej, jedynie gdy nie odzwierciedla on rzeczywistego powiązania [umowy z państwem], czy też również wtedy, gdy sąd stwierdzi, że umowa o pracę wykazuje ściślejszy związek z innym państwem.
31 W kwestii tej należy przypomnieć, że Trybunał, dokonując analizy stosunku pomiędzy normami zawartymi w art. 6 ust. 2 lit. a) i b) konwencji rzymskiej, orzekł, iż łącznik państwa, w którym pracownik „zazwyczaj świadczy pracę”, ustanowiony w art. 6 ust. 2 lit. a) tej konwencji, należy interpretować rozszerzająco, podczas gdy łącznik siedziby „przedsiębiorstwa, w którym pracownik został zatrudniony”, określony w ust. 2 lit. b) tegoż artykułu, powinien mieć zastosowanie, wyłącznie gdy sąd, przed którym toczy się postępowanie, nie jest w stanie ustalić państwa, w którym praca jest zazwyczaj świadczona (zob. ww. wyroki: w sprawie Koelzsch, pkt 43; w sprawie Voogsgeerd, pkt 35).
32 W związku z tym dla ustalenia prawa właściwego łącznik, za pomocą którego rozpatrywana w postępowaniu przed sądem krajowym umowa o pracę powiązana jest z miejscem, w którym pracownik zazwyczaj wykonuje swoje zadania, należy brać pod uwagę w pierwszej kolejności, a jego zastosowanie wyklucza wzięcie pod uwagę pomocniczego łącznika miejsca siedziby przedsiębiorstwa, w którym pracownik został zatrudniony (zob. podobnie ww. wyroki: w sprawie Koelzsch, pkt 43; a także w sprawie Voogsgeerd, pkt 32, 35, 39).
33 Inna wykładnia byłaby bowiem niezgodna z celem, do którego realizacji dąży art. 6 konwencji rzymskiej, dotyczącym zapewnienia odpowiedniej ochrony pracownikowi. Jak wynika z raportu dotyczącego konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, przygotowanego przez M. Giuliana i P. Lagarde’a (Dz.U. 1980, C 282, s. 1), celem tego przepisu jest wprowadzenie właściwszej regulacji w dziedzinach, w których interesy jednej z umawiających się stron nie są umiejscowione na tej samej płaszczyźnie co interesy drugiej strony, oraz zapewnienie [w ten sposób] odpowiedniej ochrony stronie, którą należy uważać z punktu widzenia społeczno‑gospodarczego za najsłabszą stronę stosunku umownego (zob. ww. wyroki: w sprawie Koelzsch, pkt 40, 42; a także w sprawie Voogsgeerd, pkt 35).
34 Jako że celem art. 6 konwencji rzymskiej jest zapewnienie odpowiedniej ochrony pracownikowi, przepis ten musi gwarantować stosowanie do umowy o pracę prawa państwa, z którym umowa ta jest najściślej związana. Wykładnia ta nie musi jednakże koniecznie prowadzić, jak podkreśla rzecznik generalny w pkt 36 opinii, do stosowania we wszystkich sytuacjach prawa najkorzystniejszego dla pracownika.
35 Zatem, co wynika z brzmienia i celu art. 6 konwencji rzymskiej, sąd musi w pierwszej kolejności przystąpić do ustalenia prawa właściwego na podstawie specyficznych łączników zawartych w ust. 2 lit. a), względnie b) tego artykułu, które spełniają ogólny wymóg przewidywalności prawa, a zatem pewności prawa w stosunkach umownych (zob. analogicznie wyrok z dnia 6 października 2009 r. w sprawie C‑133/08 ICF, Zb.Orz. s. I‑9687, pkt 62).
36 Jednakże, jak podkreślił rzecznik generalny w pkt 51 opinii, jeżeli z całokształtu okoliczności wynika, że umowa o pracę wykazuje ściślejszy związek z innym państwem, to na sądzie krajowym spoczywa obowiązek odstąpienia od stosowania łączników określonych w art. 6 ust. 2 lit. a) i b) konwencji rzymskiej i zastosowania prawa tego innego państwa.
37 Z orzecznictwa Trybunału wynika bowiem, że sąd krajowy może wziąć pod uwagę inne elementy stosunku pracy, jeżeli okaże się, iż elementy dotyczące jednego z łączników określonych w art. 6 ust. 2 konwencji rzymskiej prowadzą do stwierdzenia, że umowa wykazuje ściślejszy związek z innym państwem niż zostało to wyznaczone zgodnie łącznikami zawartymi w art. 6 ust. 2 lit. a), względnie b) tej konwencji (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Voogsgeerd, pkt 51).
38 Wykładnia ta jest także zgodna z brzmieniem nowego przepisu określającego normy kolizyjne dotyczące umów o pracę, wprowadzonego rozporządzeniem Rzym I, który to przepis nie ma jednakże zastosowania w sprawie głównej ratione temporis. Zgodnie bowiem z art. 8 ust. 4 tego rozporządzenia, jeżeli ze wszystkich okoliczności wynika, że umowa wykazuje ściślejszy związek z państwem innym niż wskazane w ust. 2 lub 3 tego artykułu, stosuje się prawo tego innego państwa (zob. analogicznie ww. wyrok w sprawie Koelzsch, pkt 46).
39 Z powyższego wynika, że na sądzie odsyłającym spoczywa obowiązek przystąpienia do ustalenia prawa właściwego dla umowy w oparciu o łączniki zdefiniowane w art. 6 ust. 2 in principio konwencji rzymskiej, a w szczególności w oparciu o określony w art. 6 ust. 2 lit. a) łącznik miejsca, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę. Niemniej jednak, zgodnie z ostatnim fragmentem tego samego ustępu, w przypadku gdy umowa jest ściślej związana z państwem innym aniżeli państwo, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę, należy odstąpić od stosowania prawa państwa miejsca świadczenia pracy i stosować prawo tego innego państwa.
40 W tym celu sąd odsyłający musi wziąć pod uwagę całokształt okoliczności charakteryzujących stosunek pracy i ustalić, która bądź które z nich są według jego oceny najważniejsze. Jak podkreśliła Komisja i jak wskazał rzecznik generalny w pkt 66 opinii, sąd orzekający w konkretnym przypadku nie będzie jednak mógł automatycznie dojść do wniosku, że należy odstąpić od stosowania normy ustanowionej w art. 6 ust. 2 lit. a) konwencji rzymskiej z tego tylko powodu, że inne istotne okoliczności ‒ poza rzeczywistym miejscem pracy ‒ ze względu na liczbę tych okoliczności wskazują na inne państwo.
41 Pośród ważnych elementów wskazujących na powiązanie należy natomiast wziąć pod uwagę w szczególności państwo, w którym pracownik najemny płaci podatek dochodowy, oraz państwo, w którym ów podatnik należy do systemu zabezpieczenia społecznego oraz do rozmaitych systemów emerytalnych, ubezpieczenia zdrowotnego i na wypadek inwalidztwa. Ponadto sąd odsyłający musi również uwzględnić całokształt okoliczności danej sprawy, takich jak między innymi elementy związane z określeniem wynagrodzenia i innych warunków pracy.
42 Z powyższego wynika, że art. 6 ust. 2 konwencji rzymskiej należy interpretować w ten sposób, że nawet jeżeli pracownik świadczy pracę w wykonaniu umowy o pracę zazwyczaj, długotrwale i nieprzerwanie w tym samym państwie, to sąd krajowy może, na podstawie art. 6 ust. 2 in fine, odstąpić od stosowania prawa państwa, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę, jeżeli z całokształtu okoliczności wynika, że istnieje ściślejszy związek pomiędzy tą umową i innym państwem.
43 W tych okolicznościach nie ma potrzeby udzielania odpowiedzi na drugie pytanie prejudycjalne.
44 W świetle całokształtu powyższych rozważań na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, że art. 6 ust. 2 konwencji rzymskiej należy interpretować w ten sposób, że nawet jeżeli pracownik świadczy pracę w wykonaniu umowy o pracę zazwyczaj, długotrwale i nieprzerwanie w tym samym państwie, to sąd krajowy może, na podstawie art. 6 ust. 2 in fine, odstąpić od stosowania prawa państwa, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę, jeżeli z całokształtu okoliczności wynika, że istnieje ściślejszy związek pomiędzy tą umową i innym państwem.
W przedmiocie kosztów
45 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 6 ust. 2 Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, otwartej do podpisu w Rzymie w dniu 19 czerwca 1980 r., należy interpretować w ten sposób, że nawet jeżeli pracownik świadczy pracę w wykonaniu umowy o pracę zazwyczaj, długotrwale i nieprzerwanie w tym samym państwie, to sąd krajowy może, na podstawie art. 6 ust. 2 in fine, odstąpić od stosowania prawa państwa, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę, jeżeli z całokształtu okoliczności wynika, że istnieje ściślejszy związek pomiędzy tą umową i innym państwem.
Podpisy