CURIA - Documents

Home > Search form > List of results > Documents

Start printing

Language of document : ECLI:EU:T:2012:491

WYROK SĄDU (szósta izba)

z dnia 27 września 2012 r.(*)

Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Niderlandzki rynek bitumu do nawierzchni drogowych – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE – Możliwość przypisania zachowania noszącego znamiona naruszenia – Prawo do obrony – Skutki wyroku stwierdzającego nieważność względem osób trzecich

W sprawie T‑361/06

Ballast Nedam NV, z siedzibą w Nieuwegein (Niderlandy), reprezentowana początkowo przez adwokatów A. Bosmana i J. van de Hela, a następnie przez adwokatów A. Bosmana i E. Oude’a Elferinka,

strona skarżąca,

przeciwko

Komisji Europejskiej, reprezentowanej przez A. Bouqueta, A. Nijenhuisa i F. Ronkesa Agerbeeka, działających w charakterze pełnomocników, wspieranych początkowo przez adwokatów F. Wijckmansa, F. Tuytschaevera oraz L. Gyselena, a następnie przez adwokatów F. Wijckmansa i F. Tuytschaevera,

strona pozwana,

mającej za przedmiot, tytułem żądania głównego, skargę o stwierdzenie nieważności decyzji Komisji C(2006) 4090 wersja ostateczna z dnia 13 września 2006 r. dotyczącej postępowania na mocy art. 81 [WE] [sprawa COMP/F/38.456 – Asfalt (Niderlandy)] w zakresie, w jakim dotyczy ona skarżącej, oraz, tytułem żądania ewentualnego, z jednej strony żądanie stwierdzenia częściowej nieważności tej decyzji w zakresie, w jakim ustalono w niej czas trwania naruszenia w odniesieniu do skarżącej, oraz z drugiej strony żądanie obniżenia kwoty nałożonej na nią grzywny,

SĄD (szósta izba),

w składzie: M. Jaeger, prezes, N. Wahl i S. Soldevila Fragoso (sprawozdawca), sędziowie,

sekretarz: J. Plingers, administrator,

uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 30 czerwca 2011 r.,

wydaje następujący

Wyrok

Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu

1 Skarżąca, Ballast Nedam NV, stoi na czele grupy Ballast Nedam, która prowadzi działalność w niderlandzkim sektorze budowlanym. W 1995 r. grupa Ballast Nedam nabyła dwie spółki budowy dróg – Eemsmond Wegenbouw BV i Bruil Infrastructuur BV – stając się tym samym ważnym uczestnikiem niderlandzkiego sektora budownictwa drogowego. Działalność grupy koncentrowała się wokół spółki Ballast Nedam Grond en Wegen BV (zwanej dalej „BNGW”), spółki zależnej, będącej całkowitą własnością spółki Ballast Nedam Infra BV (zwanej dalej „BN Infra”), która sama w pełni należała do skarżącej. Począwszy od dnia 1 października 2000 r. działalność grupy w zakresie budowy dróg była prowadzona bezpośrednio przez BN Infra. Od dnia 14 lutego 2003 r. spółką pośredniczącą między skarżącą a BN Infra jest spółka Ballast Nedam Nederland BV.

2 Pismem z dnia 20 czerwca 2002 r. spółka British Petroleum poinformowała Komisję Wspólnot Europejskich o domniemanym istnieniu porozumienia dotyczącego rynku bitumu do nawierzchni drogowych w Niderlandach i przedstawiła wniosek mający na celu uzyskanie zwolnienia z grzywien zgodnie z postanowieniami komunikatu Komisji w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w przypadkach karteli (Dz.U. 2002, C 45, s. 3).

3 W dniach 1 i 2 października 2002 r. Komisja przeprowadziła niespodziewane kontrole w pomieszczeniach niektórych spółek. W dniu 4 lipca 2003 r. Komisja wystosowała do wielu spółek, w tym do BN Infra, żądania udzielenia informacji, na które spółka ta odpowiedziała w dniu 12 września 2003 r. W dniu 10 lutego 2004 r. żądanie udzielenia informacji Komisja skierowała do skarżącej, na które skarżąca odpowiedziała w dniu 9 marca 2004 r.

4 W dniu 18 października 2004 r. Komisja wszczęła postępowanie administracyjne i wydała pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, które w dniu 19 października 2004 r. zostało skierowane do wielu spółek, w tym do skarżącej i BN Infra, na które skarżąca odpowiedziała w dniu 20 maja 2005 r.

5 W dniu 13 września 2006 r. Komisja wydała decyzję C(2006) 4090 wersja ostateczna dotyczącą postępowania na mocy art. 81 [WE] [sprawa COMP/F/38.456 – Asfalt (Niderlandy)] (zwaną dalej „zaskarżoną decyzją”), której streszczenie opublikowano w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej z dnia 28 lipca 2007 r. (Dz.U. L 196, s. 40) i która została notyfikowana skarżącej pismem z dnia 25 września 2006 r.

6 W zaskarżonej decyzji Komisja wskazała, że będące jej adresatami spółki uczestniczyły w jednolitym i ciągłym naruszeniu art. 81 ust. 1 WE, polegającym na wspólnym regularnym ustalaniu w okresach, których dotyczy naruszenie, w odniesieniu do sprzedaży i zakupu bitumu do nawierzchni drogowych w Niderlandach, ceny brutto, jednolitej zniżki od ceny brutto dla przedsiębiorstw budowy dróg uczestniczących w kartelu i maksymalnej ograniczonej zniżki od ceny brutto dla innych przedsiębiorstw budowy dróg.

7 W zaskarżonej decyzji Komisja uznała, że skarżąca ponosi odpowiedzialność za popełnione naruszenie w okresie od dnia 21 czerwca 1996 r. do dnia 15 kwietnia 2002 r. Takie samo rozstrzygnięcie przyjęto wobec spółki zależnej od skarżącej – BN Infra. Komisja przyjęła bowiem, że we wskazanym okresie skarżąca wywierała na swoje spółki zależne – BN Infra i BNGW – decydujący wpływ. Na skarżącą i BN Infra została nałożona, solidarnie, grzywna w wysokości 4,65 mln EUR.

Przebieg postępowania i żądania stron

8 Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 5 grudnia 2006 r. skarżąca wniosła niniejszą skargę.

9 Na podstawie sprawozdania sędziego sprawozdawcy Sąd (szósta izba) zarządził otwarcie procedury ustnej i w ramach środków organizacji postępowania przewidzianych w art. 64 regulaminu postępowania przed Sądem zadał stronom pytania na piśmie. Strony udzieliły odpowiedzi na pytania Sądu w wyznaczonym terminie.

10 Strony zostały wysłuchane w przedmiocie swoich żądań i odpowiedzi na pytania ustne Sądu na rozprawie, która odbyła się w dniu 30 czerwca 2011 r.

11 Jako że jeden z sędziów szóstej izby nie mógł uczestniczyć w dalszym postępowaniu, prezes Sądu wyznaczył siebie, na podstawie art. 32 § 3 regulaminu postępowania przed Sądem, w celu uzupełnienia składu izby.

12 Postanowieniem z dnia 18 listopada 2011 r. Sąd (szósta izba) w nowym składzie ponownie otworzył procedurę ustną i poinformował strony, iż zostaną one wysłuchane na nowej rozprawie.

13 Pismami, odpowiednio z dni 25 i 28 listopada 2011 r., Komisja i skarżąca powiadomiły Sąd, że zrzekają się prawa do bycia wysłuchanymi po raz kolejny.

14 W konsekwencji prezes Sądu postanowił zamknąć procedurę ustną.

15 Skarżąca wnosi do Sądu o:

– tytułem żądania głównego – stwierdzenie nieważności zaskarżonej decyzji w części mającej do niej zastosowanie;

– tytułem żądania ewentualnego – stwierdzenie częściowej nieważności zaskarżonej decyzji w dotyczącym jej zakresie i w zakresie, w jakim ustalono w niej czas trwania naruszenia, oraz obniżenie kwoty nałożonej na nią grzywny;

– obciążenie Komisji kosztami postępowania.

16 Komisja wnosi do Sądu o:

– oddalenie skargi;

– obciążenie skarżącej kosztami postępowania.

Co do prawa

17 Na poparcie swoich żądań skarżąca podnosi dwa zarzuty dotyczące, po pierwsze, oczywistych błędów w ocenie i naruszeń prawa polegających na przypisaniu skarżącej odpowiedzialności za naruszenie popełnione przez BN Infra i BNGW oraz, po drugie, naruszenia art. 27 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 [WE] i 82 [WE] (Dz.U. 2003, L 1, s. 1) i prawa do obrony ze względu na to, że Komisja nie wskazała w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, iż zamierza uznać skarżącą odpowiedzialną za popełnione naruszenie.

W przedmiocie zarzutu pierwszego dotyczącego naruszeń prawa i oczywistych błędów w ocenie polegających na przypisaniu skarżącej odpowiedzialności za naruszenie popełnione przez BN Infra i BNGW

W przedmiocie naruszenia prawa polegającego na uwzględnieniu samych powiązań kapitałowych w celu zastosowania domniemania wywierania przez spółkę dominującą decydującego wpływu na politykę handlową swoich spółek zależnych

– Argumenty stron

18 Skarżąca twierdzi, że Komisja naruszyła art. 81 WE, przypisując jej odpowiedzialność za popełnione przez BN Infra i BNGW naruszenie tylko na podstawie faktu posiadania przez nią wszystkich udziałów w ich kapitale. Sądy Unii jasno wskazały jednak, że samo posiadanie całego kapitału spółki zależnej nie może samo w sobie stanowić dowodu sprawowania przez spółkę dominującą kontroli nad spółką zależną (wyrok Trybunału z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C‑286/98 P Stora Kopparbergs Bergslags przeciwko Komisji, Rec. s. I‑9925, pkt 28; wyrok Sądu z dnia 15 września 2005 r. w sprawie T‑325/01 DaimlerChrysler przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3319, pkt 218, 219).

19 W niniejszym przypadku skarżąca ani bezpośrednio, ani pośrednio nie uczestniczyła w porozumieniach kartelowych, w toku postępowania administracyjnego nigdy nie przedstawiła się jako jedyny partner do rozmów z Komisją reprezentujący BN Infra czy BNGW, zaś w odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów jasno dała do zrozumienia, że BN Infra była faktycznie niezależna. Otóż BN Infra i BNGW decydowały o swojej polityce handlowej bez udziału skarżącej i nie musiały konsultować z nią swoich decyzji, gdyż rola skarżącej w okresie, którego dotyczy naruszenie, ograniczała się wyłącznie do pewnych aspektów, które zasadniczo miały charakter finansowy. Komisja powinna była zatem wykazać, że skarżąca wywierała decydujący wpływ na działalność handlową BN Infra i BNGW na rozpatrywanym rynku, oraz ewentualny związek między wywieraniem tego wpływu a zachowaniem noszącym znamiona naruszenia.

20 Zdaniem skarżącej Komisja nie mogła stwierdzić, że skarżąca wywierała decydujący wpływ na działalność handlową BN Infra i BNGW, na podstawie tak ogólnych informacji, jak konsolidowanie wyników finansowych, podejmowanie decyzji w zakresie połączeń przedsiębiorstw, wykorzystywanie dochodów spółek zależnych, określanie polityki inwestycyjnej, określanie polityki w zakresie zakupów i sprzedaży, czy powoływanie członków kierownictwa tych spółek. Tego rodzaju elementy stanowią bowiem wyraz obowiązków, jakim na mocy niderlandzkiego kodeksu cywilnego podlegają wszystkie spółki dominujące, zaś uznanie, że mają one istotny charakter, prowadzi do stworzenia domniemania odpowiedzialności spółek dominujących za popełnione uchybienia, którego nie sposób obalić. Zgodnie z orzecznictwem właściwym kryterium jest możliwość decydowania przez spółkę dominującą o polityce handlowej swojej spółki zależnej, rozumianej jako polityka w zakresie dystrybucji i cen (wyrok Trybunału z dnia 25 października 1983 r. w sprawie 107/82 AEG-Telefunken przeciwko Komisji, Rec. s. 3151).

21 Zdaniem skarżącej przyjęte przez Komisję kryteria dotyczące możliwości przypisania spółce dominującej odpowiedzialności za naruszenie popełnione przez spółkę zależną naruszają zasadę domniemania niewinności wyrażoną w art. 6 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (zwanej dalej „EKPC”).

22 Komisja odpiera wszystkie argumenty skarżącej.

– Ocena Sądu

23 W zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, że skarżąca uczestniczyła w porozumieniach kartelowych w okresie od dnia 21 czerwca 1996 r. do dnia 30 września 2000 r. za pośrednictwem pracowników BNGW, a następnie, w okresie od dnia 1 października 2000 r. do dnia 15 kwietnia 2002 r., za pośrednictwem dyrektora BN Infra. Komisja postanowiła przypisać skarżącej odpowiedzialność za popełnione naruszenie za cały okres, którego ono dotyczy, jako że skarżąca była właścicielem wszystkich udziałów w kapitale spółek BN Infra i BNGW, w związku z czym Komisja zastosowała domniemanie, że skarżąca wywierała na nie decydujący wpływ (motywy 293–297 zaskarżonej decyzji).

24 Na wstępie należy przypomnieć, że prawo konkurencji Unii dotyczy działalności przedsiębiorstw (wyrok Trybunału z dnia 7 stycznia 2004 r. w sprawach połączonych C‑204/00 P, C‑205/00 P, C‑211/00 P, C‑213/00 P, C‑217/00 P i C‑219/00 P Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑123, pkt 59) oraz że pojęcie przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 81 WE obejmuje jednostki gospodarcze, z których każda ma jednolitą organizację obejmującą elementy osobowe, materialne i niematerialne, służącą do trwałego dążenia do osiągnięcia określonego celu gospodarczego i mogącą uczestniczyć w popełnieniu naruszenia opisanego w tym postanowieniu (zob. wyrok Sądu z dnia 20 marca 2002 r. w sprawie T‑9/99 HFB i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1487, pkt 54 i przytoczone tam orzecznictwo). Pojęcie przedsiębiorstwa w tym kontekście należy rozumieć jako oznaczające jednostkę gospodarczą, nawet jeśli z prawnego punktu widzenia jednostka ta składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych (wyrok Trybunału z dnia 14 grudnia 2006 r. w sprawie C‑217/05 Confederación Española de Empresarios de Estaciones de Servicio, Zb.Orz. s. I‑11987, pkt 40).

25 Antykonkurencyjne zachowanie przedsiębiorstwa można przypisać innemu przedsiębiorstwu, w przypadku gdy przedsiębiorstwo to nie kształtuje w sposób autonomiczny swojego zachowania na rynku, lecz zasadniczo wykonuje instrukcje udzielane jej przez to drugie przedsiębiorstwo, w szczególności ze względu na łączące je więzy ekonomiczne, organizacyjne i prawne (wyroki Trybunału: z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C‑294/98 P Metsä-Serla i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑10065, pkt 27; z dnia 28 czerwca 2005 r. w sprawach połączonych C‑189/02 P, C‑202/02 P, od C‑205/02 P do C‑208/02 P i C‑213/02 P Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑5425, pkt 117; z dnia 10 września 2009 r. w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑8237, pkt 58). Tak więc zachowanie spółki zależnej można przypisać spółce dominującej, jeżeli spółka zależna nie kształtuje w sposób niezależny swego postępowania na rynku, lecz wykonuje co do zasady instrukcje udzielone jej przez spółkę dominującą, a te dwa przedsiębiorstwa stanowią jednostkę gospodarczą (wyrok Trybunału z dnia 14 lipca 1972 r. w sprawie 48/69 Imperial Chemical Industries przeciwko Komisji, Rec. s. 619, pkt 133, 134).

26 Komisja jest więc upoważniona do skierowania decyzji do spółki dominującej w ramach grupy spółek nie ze względu na relację podżegania do naruszenia istniejącą między spółką dominującą a zależną, ani tym bardziej ze względu na udział tej pierwszej w tym naruszeniu, lecz ze względu na fakt, że stanowią one jedno przedsiębiorstwo w opisanym powyżej rozumieniu. Należy bowiem przypomnieć, iż prawo konkurencji Unii uznaje, że różne spółki należące do tej samej grupy stanowią jednostkę gospodarczą, a tym samym przedsiębiorstwo w rozumieniu przepisów art. 81 WE i 82 WE, jeśli spółki te nie określają niezależnie swojego zachowania na rynku (wyrok Sądu z dnia 30 września 2003 r. w sprawie T‑203/01 Michelin przeciwko Komisji, Rec. s. II‑4071, pkt 290).

27 W szczególnym przypadku, gdy spółka dominująca jest właścicielem całego kapitału spółki zależnej, która dopuściła się zachowania noszącego znamiona naruszenia, po pierwsze, owa spółka dominująca może wywierać decydujący wpływ na zachowanie swojej spółki zależnej, a po drugie, istnieje wzruszalne domniemanie, że spółka dominująca rzeczywiście wywiera taki decydujący wpływ na swoją spółkę zależną (zob. ww. w pkt 25 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 60 i przytoczone tam orzecznictwo).

28 W tych okolicznościach wystarczy, by Komisja wykazała, że cały kapitał spółki zależnej stanowi własność spółki dominującej, aby mogła przyjąć, że wywiera ona decydujący wpływ na politykę gospodarczą swojej spółki zależnej. Komisja będzie mogła następnie uznać spółkę dominującą za solidarnie odpowiedzialną za zapłatę grzywny nałożonej na jej spółkę zależną, chyba że owa spółka dominująca, na której spoczywa ciężar obalenia tego domniemania, przedstawi wystarczające dowody pozwalające wykazać, że jej spółka zależna zachowuje się na rynku w sposób autonomiczny (ww. w pkt 18 wyrok w sprawie Stora Kopparbergs Bergslags przeciwko Komisji, pkt 29; ww. w pkt 25 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 61).

29 Wprawdzie w pkt 28 i 29 ww. w pkt 18 wyroku w sprawie Stora Kopparbergs Bergslags przeciwko Komisji Trybunał wskazał także inne okoliczności poza faktem posiadania całego kapitału spółki zależnej, takie jak brak zakwestionowania wpływu wywieranego przez spółkę dominującą na politykę handlową jej spółki zależnej i wspólną reprezentację dwóch spółek w trakcie postępowania administracyjnego, jednak wymienione okoliczności zostały przytoczone przez Trybunał jedynie w celu przedstawienia całego szeregu okoliczności, na których Sąd oparł swoje rozumowanie, a nie w celu uzależnienia stosowania wspomnianego wyżej domniemania od przedstawienia dodatkowych wskazówek dotyczących rzeczywistego wywierania wpływu przez spółkę dominującą (ww. w pkt 25 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 62; wyrok z Trybunału z dnia 20 stycznia 2011 r. w sprawie C‑90/09 P General Química i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑1, pkt 41).

30 Skarżąca twierdzi, że przyjęty przez Komisję zarzut narusza zasadę domniemania niewinności wyrażoną w art. 6 EKPC. W myśl przepisów art. 2 rozporządzenia nr 1/2003, który odzwierciedla zasadę domniemania niewinności uznaną w art. 6 ust. 2 EKPC, ciężar udowodnienia naruszenia art. 81 ust. 1 WE spoczywa na organie zarzucającym naruszenie. Jak podkreśliła rzecznik generalna J. Kokott w swojej opinii w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, która zakończyła się ww. w pkt 25 wyrokiem, Zb.Orz. s. I‑8241, przyjęcie domniemania wywierania przez spółkę dominującą decydującego wpływu na całkowicie należącą do niej spółkę zależną nie prowadzi do odwrócenia ciężaru dowodu, co byłoby problematyczne w świetle tych przepisów, ale ustanawia jedynie standard dowodów, który należy spełnić w celu ustalenia, czy odpowiedzialność za naruszenie należy przypisać spółce dominującej, czy też spółce zależnej. Ponieważ fakt posiadania przez spółkę dominującą całego kapitału spółki zależnej pozwala na przyjęcie domniemania wywierania wpływu, uznaje się, że owe domniemanie spełnia wymogi dotyczące ciężaru dowodu dopóty, dopóki spółka dominująca nie jest w stanie go obalić poprzez przedstawienie przekonujących dowodów przeciwnych (zob. podobnie ww. w pkt 24 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 79). Jednak, zanim trzeba będzie rozstrzygnąć problem rozkładu ciężaru dowodu, każda ze stron powinna przedstawić fakty na potwierdzenie podnoszonych przez siebie twierdzeń [opinia rzecznik generalnej J. Kokott w sprawie C‑105/04 P Nederlandse Federatieve Vereniging voor de Groothandel op Elektrotechnisch Gebied przeciwko Komisji (poprzedzającej wyrok Trybunału z dnia 21 września 2006 r., Zb.Orz. s. I‑8725), Zb.Orz. I‑8730, pkt 73; i w ww. w pkt 30 sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 74].

31 Skarżąca twierdzi też, iż przyjęta przez Komisję interpretacja domniemania rzeczywistego wywierania przez spółkę dominującą decydującego wpływu na całkowicie należącą do niej spółkę zależną, sprawia, że domniemania tego nie sposób obalić.

32 Z orzecznictwa Trybunału wynika jednak, że aby obalić domniemanie, zgodnie z którym spółka dominująca będąca właścicielem całego kapitału zakładowego swojej spółki zależnej rzeczywiście wywiera na nią decydujący wpływ, spółka dominująca musi przedstawić Komisji lub w danym wypadku sądom Unii do oceny wszystkie dokumenty dotyczące związków organizacyjnych, ekonomicznych i prawnych pomiędzy nią samą a jej spółką zależną, które mogłyby wykazać, iż razem nie stanowią jednego podmiotu gospodarczego, które zaś mogą różnić się w poszczególnych przypadkach i których przez to nie można wymienić w sposób wyczerpujący (ww. w pkt 25 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 65; ww. w pkt 29 wyrok w sprawie General Química i in. przeciwko Komisji, pkt 51, 52). Wbrew temu, co twierdzi skarżąca, omawiane domniemanie jest wzruszalne i to na niej spoczywa ciężar jego obalenia.

33 Co się tyczy argumentu skarżącej, zgodnie z którym wymogi, którymi związana jest spółka dominująca na mocy prawa niderlandzkiego, skutkowały tym, że obalenie wspomnianego domniemania jest niemożliwe, trzeba przypomnieć, że spółka nie może powoływać się na uregulowania krajowe w celu ominięcia zasad prawa Unii, jako że stosowane w nim pojęcia prawne co do zasady powinny podlegać jednolitej interpretacji i być jednolicie stosowane w całej Wspólnocie (wyrok Trybunału z dnia 1 lutego 1972 r. w sprawie 49/71 Hagen, Rec. s. 23, pkt 6). W każdym razie w świetle wszystkich przypomnianych wcześniej zasad dotyczących istnienia tego rodzaju domniemania i kryteriów umożliwiających jego obalenie wydaje się, że informacje dotyczące wymogów, którym w prawie niderlandzkim podlegają spółki dominujące w odniesieniu do swoich spółek zależnych, wzmacniają przyjęte przez Komisję domniemanie dotyczące sprawowania przez skarżącą kontroli nad BN Infra i BNGW.

34 Skarżąca podnosi wreszcie, że Komisja zbyt dużą wagę przypisała informacjom, które są zbyt formalne i ogólne, aby na ich podstawie można było stwierdzić, że wywierała decydujący wpływ na BN Infra i BNGW.

35 W tym względzie trzeba przede wszystkim przypomnieć, że przedstawione przez Komisję dodatkowe wskazówki na temat rzeczywistego wywierania przez skarżącą decydującego wpływu na zachowanie zależnych od niej spółek stanowią dodatkowy materiał dowodowy, który wraz z domniemaniem opartym na posiadaniu przez skarżącą całego kapitału swoich spółek zależnych, potwierdza nie tyle rzeczywisty, fizyczny udział skarżącej w rozpatrywanym naruszeniu, co fakt wywierania przez nią decydującego wpływu na zachowanie swoich spółek zależnych oraz to, że rzeczywiście korzystała ona ze swoich uprawnień (wyrok Trybunału z dnia 2 października 2003 r. w sprawie C‑176/99 P ARBED przeciwko Komisji, Rec. s. I‑10687, pkt 20; zob. podobnie ww. w pkt 25 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 62).

36 Ponadto, jak przypomniano już w pkt 32 powyżej, sądy Unii stoją na stanowisku, że przy przeprowadzaniu oceny ewentualnego tworzenia przez spółkę dominującą i jej spółkę zależną jednego podmiotu gospodarczego, muszą uwzględnić wszystkie przedstawione im przez strony dokumenty dotyczące związków organizacyjnych, ekonomicznych i prawnych między obiema spółkami, których charakter i waga mogą różnić się w zależności od charakterystycznych okoliczności każdej rozpatrywanej sprawy (ww. w pkt 25 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 65). Chociaż pewnym okolicznościom, takim jak konsolidacja księgowości w obrębie grupy, nie należy przypisywać znaczenia (ww. w pkt 29 wyrok w sprawie General Química i in. przeciwko Komisji, pkt 108), niemniej można uznać, że inne elementy, takie jak bezpośrednie powiązania osobowe między spółką dominującą a spółką zależną lub zdolność spółki dominującej do reorganizacji zadań jej poszczególnych spółek zależnych, choć same w sobie nie pozwalają na potwierdzenie istnienia jednego podmiotu gospodarczego, razem stanowią zespół wystarczająco spójnych wskazówek.

37 Z powyższego wynika, że Komisja nie naruszyła prawa, uznając, że skarżąca, spółka dominująca posiadająca cały kapitał BN Infra i BNGW, ponosi odpowiedzialność za popełnione przez nie naruszenie ze względu na wywieranie na nie decydującego wpływu.

W przedmiocie oczywistych błędów w ocenie polegających na przypisaniu skarżącej odpowiedzialności za naruszenie popełnione przez BN Infra i BNGW

– Argumenty stron

38 Skarżąca twierdzi, że Komisja popełniła oczywiste błędy w ocenie konkretnych okoliczności, które zamierzała powołać w zaskarżonej decyzji w celu przypisania jej odpowiedzialności za naruszenia popełnione przez BN Infra i BNGW.

39 Skarżąca zaznacza na wstępie, że w toku postępowania administracyjnego Komisja nie objęła BNGW domniemaniem rzeczywistego wywierania decydującego wpływu, zaś w zaskarżonej decyzji Komisja wymieniła tę spółkę jedynie w kontekście wewnętrznej reorganizacji działalności grupy w zakresie budownictwa drogowego, która miała miejsce w 2000 r. Skarżąca twierdzi w związku z tym, że pozostałe dowody, które Komisja wysunęła na kontradyktoryjnym etapie postępowania, są niedopuszczalne.

40 W związku z tym zdaniem skarżącej Komisja błędnie uwzględniła skład jej zarządu, w którym zasiadają jedynie dwie osoby, gdyż informacja ta jedynie potwierdza, że mając na uwadze liczne rodzaje działalności, w jakie zaangażowana jest grupa, skarżąca nie była w stanie kontrolować działań BN Infra i BNGW na rynku. Ponadto Komisja błędnie zinterpretowała funkcje „concern council”, w skład której wchodzą członkowie zarządu skarżącej i dyrektorzy generalni najważniejszych działów grupy i w ramach której omawiane są tylko kwestie mające strategiczny wymiar dla całej grupy. Obecność w tej radzie przedstawicieli BN Infra i BNGW dowodzi ponadto tego, że spółki te zajmowały w obrębie grupy samodzielną pozycję, której były w stanie bronić. Komisja popełniła też błąd w ustaleniach faktycznych, uznając, że pracownik BN Infra, który uczestniczył w spotkaniach kartelu począwszy od października 2000 r., zasiadał w „concern council” w okresie, którego dotyczy naruszenie, gdyż pracownik ów dołączył do niej dopiero w lutym 2004 r. w następstwie powołania go na stanowisko dyrektora generalnego BN Infra. Nie należy ponadto przypisywać znaczenia okoliczności, że siedziba skarżącej mieści się pod tym samym adresem co siedziba BN Infra, gdyż siedziby obu spółek znajdują się w odrębnych budynkach. Wreszcie reorganizacja działalności grupy w zakresie budownictwa drogowego, która miała miejsce w październiku 2000 r., w żaden sposób nie dowodzi braku gospodarczej samodzielności BN Infra, gdyż każda spółka dominująca dysponuje możliwością dokonywania reorganizacji w ramach swojej grupy.

41 Skarżąca przypomina też, że jak już zaznaczyła w swojej odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, jest ona jedynie holdingiem finansowym, zaś BN Infra i BNGW ponoszą indywidualną odpowiedzialność za wszystkie handlowe, finansowe i prawne aspekty swojej działalności, jak również za swoją politykę kadrową. Spółki te mają jedynie obowiązek przedkładać skarżącej swoje biznesplany, w których przedstawiają ogólne założenia swoich strategii, a także prognozy finansowe. Wprawdzie dla niektórych swoich decyzji muszą uzyskiwać zgodę skarżącej, ale dotyczy to dziedzin zupełnie niezwiązanych z polityką handlową. Niderlandzkie prawo spółek nakłada też na wszystkie spółki dominujące obowiązek utrzymywania pewnych więzów ze swoimi spółkami zależnymi, między innymi w zakresie nominowania dyrektorów przez walne zgromadzenie akcjonariuszy, podejmowania decyzji dotyczących sposobu wykorzystania dochodów, prowadzenia skonsolidowanych ksiąg rachunkowych na podstawie sprawozdań finansowych spółek zależnych czy też decyzji o zmianie struktury grupy.

42 Począwszy od października 2000 r. BN Infra mogła więc całkowicie swobodnie decydować o swojej działalności handlowej, w szczególności w zakresie zakupów surowców, z tym tylko zastrzeżeniem, że oferty składane w ramach zamówień na roboty budowlane o pewnej wartości lub stwarzające szczególne ryzyko musiały być przedkładane komitetowi ds. zamówień, w którym zasiadała skarżąca. BN Infra nie musiała ponadto uzyskiwać zgody zarządu skarżącej w przypadku zawierania umów o współpracy wpisujących się w ramy normalnego prowadzenia działalności.

43 Również BNGW aż do października 2000 r. mogła samodzielnie decydować o zawieraniu umów w sprawie zamówień na roboty budowlane w zakresie budowy dróg, z wyjątkiem robót, których wartość przekraczała pewien próg, które chociaż musiały być zatwierdzane przez komitet ds. zamówień, stanowiły jedynie niewielką część jej obrotów. Jedynymi dokumentami, które BNGW musiała przedkładać zarządowi skarżącej, były kwartalne sprawozdania z wyników finansowych, nigdy zaś obowiązek ten nie dotyczył indywidualnych projektów. Wreszcie członkowie kierownictwa BNGW sprawowali funkcje w innych spółkach grupy, w tym w BN Infra, tylko przez krótki czas w 2000 r., zaś fakt, że pracownik BNGW, który uczestniczył w spotkaniach kartelu, w październiku 2000 r. został dyrektorem handlowym BN Infra, nie wpływa na stopień samodzielności, jakim do tego momentu cieszyła się BNGW.

44 Zdaniem Komisji skarżąca nie zdołała obalić domniemania rzeczywistego wywierania decydującego wpływu na działalność handlową BN Infra i BNGW, zaś w każdym razie z wielu informacji wskazanych w zaskarżonej decyzji wynika, że skarżąca faktycznie wywierała decydujący wpływ na polityką BN Infra i BNGW.

45 Komisja stwierdziła ponadto w replice, że niektóre dowody, poprzez które skarżąca dąży do obalenia domniemania rzeczywistego wywierania decydującego wpływu na działalność handlową BN Infra i BNGW, zostały przez nią przedstawione po raz pierwszy dopiero w skardze, co jest niezgodne z orzecznictwem Sądu (wyrok z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑330/01 Akzo Nobel przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3389, pkt 89). Niemniej w odpowiedzi na zadane przez Sąd pytanie dotyczące wyroku Trybunału z dnia 1 lipca 2010 r. w sprawie C‑407/08 P Knauf Gips przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑6371, pkt 89–92, Komisja oświadczyła, że nie będzie się sprzeciwiać dopuszczeniu argumentów skarżącej zmierzających do obalenia wspomnianego domniemania.

46 Komisja uważa wreszcie, że gdyby Sąd uznał dopuszczalność pewnych dowodów zmierzających do obalenia wspomnianego domniemania, które skarżąca przedstawiła przed nim po raz pierwszy, Sąd powinien umożliwić Komisji ustosunkowanie się do tych argumentów w ramach toczącego się przed nim postępowania.

– Ocena Sądu

47 Rozpoznając zastrzeżenia skarżącej, poprzez które dąży ona do wykazania, że Komisja popełniła oczywiste błędy w ocenie, przypisując jej odpowiedzialność za naruszenie, którego dopuściły się BN Infra i BNGW, trzeba rozstrzygnąć, czy skarżąca przedstawiła dowody pozwalające na obalenie domniemania, zgodnie z którym trzy wymienione spółki tworzyły razem jeden podmiot gospodarczy.

48 Na wstępie trzeba przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem, jeśli chodzi o stosowanie art. 81 WE i 82 WE, żaden przepis prawa Unii nie nakłada na adresata pisma w sprawie przedstawienia zarzutów obowiązku podważenia jego różnych okoliczności faktycznych lub prawnych w toku postępowania administracyjnego pod rygorem późniejszej niemożności uczynienia tego na etapie postępowania sądowego, gdyż tego rodzaju ograniczenie byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami zgodności z prawem i poszanowania prawa do obrony (ww. w pkt 45 wyrok w sprawie Knauf Gips przeciwko Komisji, pkt 89–92).

49 Co się tyczy kwestii, czy również Komisja może na kontradyktoryjnym etapie postępowania przedstawić dodatkowe wskazówki dotyczące tworzenia przez skarżącą i BNGW jednego podmiotu gospodarczego, trzeba przypomnieć, że chociaż w ramach skargi o stwierdzenie nieważności wniesionej na podstawie art. 230 WE Komisja nie może na poparcie zaskarżonej decyzji przedstawiać nowych dowodów obciążających, które nie zostały w niej ujęte, jest jednak uprawniona do odpowiedzi na argumenty skarżącej zmierzające do udowodnienia, na podstawie innych dokumentów, które skarżąca przedłożyła Sądowi, że ocena Komisji zawiera błędy w ustaleniach faktycznych (wyrok Sądu z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawach połączonych T‑67/00, T‑68/00, T‑71/00 i T‑78/00 JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2501, pkt 175, 176). Trybunał stwierdził już ponadto, że autor zaskarżonej decyzji może przedstawić w postępowaniu kontradyktoryjnym wyjaśnienia uzupełniające uzasadnienie, które samo w sobie jest już wystarczające – wyjaśnienia te mogą być pomocne podczas przeprowadzania przez sądy Unii kontroli właściwości uzasadnienia tej decyzji, jako że umożliwiają instytucji objaśnienie względów leżących u podstaw przyjętego przez nią rozstrzygnięcia (wyrok Trybunału z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C‑298/98 P Finnboard przeciwko Komisji, Rec. s. I‑10157, pkt 46).

50 Trzeba zatem uznać, że w niniejszym przypadku prawo pozwala Komisji na ustosunkowanie się do argumentów przedstawionych przez skarżącą w postępowaniu kontradyktoryjnym, poprzez które skarżąca dąży do obalenia domniemania rzeczywistego wywierania przez nią decydującego wpływu na działalność handlową BNGW.

51 Na wstępie trzeba przypomnieć, że zgodnie z motywami 293–297 zaskarżonej decyzji Komisja wskazała na początku, iż miała podstawy, aby przyjąć domniemanie, że w okresie od dnia 21 czerwca 1996 r. do dnia 30 września 2000 r. skarżąca rzeczywiście wywierała decydujący wpływ na BNGW, a następnie w okresie od dnia 1 października 2000 r. do dnia 15 kwietnia 2002 r. skarżąca rzeczywiście wywierała decydujący wpływ na BN Infra. Komisja stwierdziła następnie, że domniemanie to znajduje wzmocnienie w kilku informacjach dotyczących struktury grupy. Otóż w skład zarządu skarżącej wchodziły tylko dwie osoby, które wraz z dyrektorami generalnymi najważniejszych działów grupy tworzyły „concern council” – członkiem był także pracownik BN Infra, który od 2000 r. bezpośrednio uczestniczył w kartelu. Komisja wskazała ponadto, że siedziby skarżącej i BN Infra mieszczą się pod tym samym adresem. Wreszcie zwróciła ona uwagę na kompetencje instytucjonalne skarżącej w zakresie organizacji grupy, z których skarżąca skorzystała w 2000 r., dokonując reorganizacji swojej działalności w zakresie budownictwa drogowego.

52 W pierwszej kolejności, chociaż zdaniem skarżącej, aby móc przypisać jej odpowiedzialność za naruszenie, którego dopuściły się zależne od niej spółki, Komisja powinna była oprzeć się na informacjach umożliwiających jej dokonanie oceny roli, jaką skarżąca odgrywała w rozpatrywanych działaniach antykonkurencyjnych, to z orzecznictwa wynika, że kontrola, jaką spółka dominująca sprawuje nad swoimi spółkami zależnymi, niekoniecznie musi mieć związek z zachowaniem noszącym znamiona naruszenia (zob. pkt 26 powyżej; ww. w pkt 25 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 59; ww. w pkt 29 wyrok w sprawie General Química i in. przeciwko Komisji, pkt 38, 102, 103). Nie ma zatem potrzeby badania, czy skarżąca rzeczywiście wywierała wpływ na noszące znamiona naruszenia zachowanie BN Infra i BNGW.

53 W drugiej kolejności informacje przedstawione przez skarżącą zmierzające do udowodnienia, że nie wywierała ona decydującego wpływu na działalność handlową BN Infra i BNGW, nie pozwalają na obalenie domniemania wywierania takiego wpływu. Otóż argument skarżącej, że w skład jej zarządu wchodziły jedynie dwie osoby, wskutek czego nadzorowanie licznych rodzajów działalności, w jakie zaangażowana jest grupa, byłoby trudne, sam w sobie nie wystarczy, aby udowodnić, że skarżąca zaniechała wykonywania swoich uprawnień kontrolnych wobec BN Infra i BNGW. Twierdzenia skarżącej, zgodnie z którymi obecność w „concern council” dyrektorów BN Infra i BNGW wskazuje na to, że spółki te zachowały samodzielną pozycję w ramach grupy, również nie wystarczy, aby udowodnić, że spółkom tym pozostawiono całkowitą samodzielność w zakresie decydowania o ich działaniach na rynku, tym bardziej że już samo istnienie „concern council” dowodzi tego, że skarżąca bezpośrednio uczestniczyła w określaniu strategicznych celów swoich spółek zależnych. Również to, że BN Infra i BNGW prowadziły stosunkowo niezależną politykę handlową, choć tylko do pewnego stopnia, samo w sobie nie pozwala na podważenie stwierdzenia, że skarżąca, jako wyłączny akcjonariusz BN Infra i BNGW, rzeczywiście wywierała decydujący wpływ na ich działalność handlową. Argument ten nie pozwala bowiem obalić domniemania, zgodnie z którym skarżąca rzeczywiście wywierała decydujący wpływ w kwestiach wykraczających poza ten wspomniany stopień niezależności. Wreszcie okoliczność, że członkowie kierownictwa BNGW sprawowali funkcje w innych spółkach grupy, w tym w BN Infra, wyłącznie w krótkich okresach czasu, nie wystarczy, aby udowodnić, że BNGW działała niezależnie od skarżącej. Nie można bowiem uznać, że argument ten zawiera informacje pozwalające na obalenie omawianego domniemania w odniesieniu do okresu, w którym członkowie kierownictwa BNGW istotnie sprawowali swoje funkcje.

54 W trzeciej kolejności skarżąca podnosi, że jest jedynie holdingiem finansowym, który trzyma się z dala od operacji BN Infra i BNGW. Pojęcie holdingu obejmuje różne sytuacje, ale zasadniczo holding można zdefiniować jako spółkę, która posiada udziały w jednej lub w większej liczbie spółek w celu sprawowania nad nimi kontroli (wyrok Sądu z dnia 8 października 2008 r. w sprawie T‑69/04 Schunk i Schunk Kohlenstoff-Technik przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2567, pkt 60). Wprawdzie domniemanie rzeczywistego wywierania decydującego wpływu co do zasady może zostać podważone, w przypadku gdy spółka dominująca prowadzi działalność w charakterze holdingu finansowego, z akt sprawy wynika jednak, że w niniejszym przypadku, skarżąca nie działała w takim charakterze. Otóż walne zgromadzenie akcjonariuszy skarżącej miało kompetencje do nominowania dyrektorów jej spółek zależnych i zatwierdzania pewnych istotnych decyzji strategicznych tych spółek dotyczących między innymi sposobu wykorzystywania ich dochodów, podejmowanych przez nie kroków prawnych, kredytów bankowych, inwestycji, czy też współpracy z innymi przedsiębiorstwami. Ponadto istnienie „concern council” dowodzi tego, że skarżąca bezpośrednio uczestniczyła w określaniu strategicznych celów swoich spółek zależnych i struktury grupy, na co ponadto wskazuje przeprowadzona przez nią w 2000 r. reorganizacja działalności grupy w zakresie budownictwa drogowego. Wreszcie spółki zależne raz na kwartał musiały przedkładać skarżącej wiele różnych informacji, takich jak biznesplany, oferty składane w ramach zamówień na roboty budowlane o pewnej wartości oraz swoje sprawozdania finansowe. Wszystkie te informacje dowodzą tego, że rola skarżącej dalece wykraczała poza działania zwykłego holdingu finansowego.

55 W każdym razie z wszystkich tych informacji, a szczególnie z silnych więzów ekonomicznych i organizacyjnych łączących skarżącą z jej spółkami zależnymi, wynika, że Komisja miała podstawy, aby przyjąć, iż spółki te nie działały niezależnie, a więc wraz ze skarżącą tworzyły jeden podmiot gospodarczy.

56 Okoliczność, że siedziby skarżącej i BN Infra mieszczą się pod tym samym adresem, choć wprawdzie w odrębnych budynkach, i spółki te używają tej samej nazwy w kontaktach z osobami trzecimi, może stanowić kolejną wskazówkę, która wraz z innymi wskazówkami pozwala przyjąć istnienie jednego podmiotu gospodarczego. Wreszcie okoliczność, że pracownik BN Infra, który od października 2000 r. bezpośrednio uczestniczył w spotkaniach kartelu, w 2004 r., czyli już po zakończeniu okresu, którego dotyczy naruszenie, zaczął zasiadać w „concern council”, trzeba uznać za dodatkową wskazówkę tego, że BN Infra i skarżąca były ze sobą powiązane hierarchicznie i utrzymywały ze sobą ścisłe kontakty. W tym względzie trzeba też zaznaczyć, że wbrew temu, co twierdzi skarżąca, w żadnym fragmencie zaskarżonej decyzji Komisja nie wspomniała, iż pracownik ten uczestniczył w pracach „concern council” w okresie, którego dotyczy naruszenie.

57 Z powyższego wynika, że informacje, które skarżąca przedstawiła zarówno na administracyjnym, jak i kontradyktoryjnym etapie postępowania, nie pozwalają na obalenie domniemania, zgodnie z którym ze względu na posiadanie wszystkich udziałów w kapitale BN Infra i BNGW skarżąca rzeczywiście wywierała na nie decydujący wpływ. Należy zatem potwierdzić wniosek, przyjęty w zaskarżonej decyzji, że skarżąca stanowiła wraz z BN Infra i BNGW przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE, bez konieczności badania, czy skarżąca wywierała wpływ na noszące znamiona naruszenia zachowanie BN Infra i BNGW.

W przedmiocie zarzutu drugiego dotyczącego naruszenia art. 27 ust. 1 rozporządzenia nr 1/2003 i prawa do obrony

Argumenty stron

58 Skarżąca twierdzi, że ze względu na to, iż Komisja nie wskazała w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, że zamierza uznać ją odpowiedzialną za popełnione naruszenie na podstawie okoliczności, iż w okresie od dnia 21 czerwca 1996 do dnia 1 października 2000 r. skarżąca rzeczywiście wywierała decydujący wpływ na BNGW, Komisja naruszyła art. 27 ust. 1 rozporządzenia nr 1/2003 i prawo skarżącej do obrony. W ocenie skarżącej kwota nałożonej na nią grzywny powinna więc zostać obniżona proporcjonalnie do czasu trwania naruszenia i zostać ustalona w wysokości 1 213 650 EUR.

59 Komisja nie wspomniała bowiem w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, że uznaje BNGW za spółkę zależną BN Infra ani że jej zdaniem skarżąca wywierała na BNGW decydujący wpływ. Artykuł 27 ust. 1 rozporządzenia nr 1/2003 oraz sądy Unii wymagają jednak, aby adresat pisma w sprawie przedstawienia zarzutów miał możliwość przedstawienia swojego stanowiska na temat prawdziwości i znaczenia dla sprawy faktów i okoliczności podnoszonych przez Komisję, a także dokumentów, którymi Komisja posługuje się na poparcie zarzutu istnienia naruszenia postanowień traktatu (ww. w pkt 24 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 66).

60 Zdaniem skarżącej samo dwukrotne wspomnienie BNGW w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów (pkt 342 i przypis 518) nie wystarczy. Komisja bowiem z jednej strony błędnie uznała BNGW za poprzednika prawnego BN Infra, z drugiej zaś strony w ogóle nie wskazała, że jej zdaniem BNGW uczestniczyła w kartelu jako niezależny podmiot prawny, na którego politykę handlową skarżąca miała jakoby wywierać decydujący wpływ. Również samo przypomnienie przez Komisję ogólnych zasad przypisywania spółkom dominującym odpowiedzialności za naruszenia, których dopuściły się zależne od nich spółki, nie może zastąpić konkretnego wskazania, o które spółki zależne chodzi. Wreszcie w opinii skarżącej fakt, że Komisja tylko ogólnie wspomniała o BNGW w swojej odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, nie wystarczy, aby można było uznać, iż Komisja dopełniła wynikających z orzecznictwa wymogów dotyczących treści pisma w sprawie przedstawienia zarzutów (ww. w pkt 35 wyrok w sprawie ARBED przeciwko Komisji, pkt 23; wyrok z dnia 14 lipca 2005 r. w sprawach połączonych C‑65/02 P i C‑73/02 P ThyssenKrupp przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑6773, pkt 85).

61 Skarżąca podniosła też na rozprawie, że jeżeli w sprawie T‑362/06 Sąd postanowi stwierdzić nieważność zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim dotyczy ona przypisania BN Infra działań BNGW, to w każdym razie nie będzie ona zobligowana do zapłaty grzywny, gdyż spółka dominująca nie może ponosić większej odpowiedzialności niż spółka zależna.

62 Komisja odpiera wszystkie argumenty skarżącej. Na rozprawie, w odpowiedzi na argumenty skarżącej dotyczące konsekwencji, jakie należy wyciągnąć w przypadku ewentualnego stwierdzenia częściowej nieważności zaskarżonej decyzji w sprawie T‑362/06, Komisja uznała, że niezależnie od obrotu sprawy grzywna nałożona na skarżącą powinna zostać utrzymana w mocy, gdyż Komisji przysługują uprawnienia dyskrecjonalne w zakresie decydowania o tym, które podmioty w obrębie przedsiębiorstwa powinny ponieść odpowiedzialność za naruszenie.

Ocena Sądu

– W przedmiocie naruszenia prawa do obrony

63 Artykuł 27 ust. 1 rozporządzenia nr 1/2003 stanowi:

„Przed podjęciem decyzji przewidzianych w art. 7, 8, 23 oraz 24 ust. 2 Komisja może wysłuchać przedsiębiorstwa lub związk[ów] przedsiębiorstw, które są stronami postępowań prowadzonych przez [nią] w zakresie objętym przedstawionymi zarzutami. Podstawą decyzji wydanej przez Komisję mogą być wyłącznie zarzuty, co do których strony mogły się wypowiedzieć. Wnioskodawcy są blisko związani ze sprawą [składający skargę do Komisji zostają ściśle włączeni do postępowania]”.

64 Zgodnie z orzecznictwem poszanowanie prawa do obrony wymaga, aby zainteresowanemu przedsiębiorstwu stworzono w toku postępowania administracyjnego możliwość przedstawienia stanowiska na temat prawdziwości i znaczenia dla sprawy faktów i okoliczności podnoszonych przez Komisję, a także dokumentów, którymi Komisja posługuje się na poparcie zarzutu istnienia naruszenia postanowień traktatu (wyroki Trybunału: z dnia 7 czerwca 1983 r. w sprawach połączonych od 100/80 do 103/80 Musique Diffusion française i in. przeciwko Komisji, Rec. s. 1825, pkt 10; z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie C‑310/93 P BPB Industries i British Gypsum przeciwko Komisji, Rec. s. I‑865, pkt 67). Ponadto zgodnie z utrwalonym orzecznictwem pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, z uwagi na jego znaczenie, musi jednoznacznie precyzować osobę prawną, na którą będzie można nałożyć grzywny, oraz musi być do niej skierowane (wyroki Trybunału: z dnia 16 marca 2000 r. w sprawach połączonych C‑395/96 P i C‑396/96 P Compagnie maritime belge transports i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑1365, pkt 143, 146; ww. w pkt 35 wyrok w sprawie ARBED przeciwko Komisji, pkt 21; ww. w pkt 45 wyrok w sprawie Akzo Nobel przeciwko Komisji, pkt 87). Istotne jest także, żeby pismo w sprawie przedstawienia zarzutów wskazywało, w jakim charakterze osobie prawnej zarzuca się stwierdzone fakty (wyrok Trybunału z dnia 3 września 2009 r. w sprawach połączonych C‑322/07 P, C‑327/07 P i C‑338/07 P Papierfabrik August Koehler i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑7191, pkt 39).

65 Trzeba jednak przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem decyzja niekoniecznie musi być dokładnym powtórzeniem pisma w sprawie przedstawienia zarzutów (wyrok Trybunału z dnia 29 października 1980 r. w sprawach połączonych od 209/78 do 215/78 i 218/78 van Landewyck i in. przeciwko Komisji, Rec. s. 3125, pkt 68). W związku z tym naruszenie prawa do obrony należy stwierdzić tylko w przypadku, gdy decyzja końcowa obciąża zainteresowane przedsiębiorstwa odpowiedzialnością za naruszenia inne niż te, o których mowa w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów lub uwzględnia inne okoliczności faktyczne (wyrok Trybunału z dnia 15 lipca 1970 r. w sprawie 41/69 ACF Chemiefarma przeciwko Komisji, Rec. s. 661, pkt 26, 94; wyrok Sądu z dnia 23 lutego 1994 r. w sprawach połączonych T‑39/92 i T‑40/92 CB i Europay przeciwko Komisji, Rec. s. II‑49, pkt 49–52). Inaczej jest, w przypadku gdy podnoszone różnice pomiędzy pismem w sprawie przedstawienia zarzutów a decyzją końcową nie dotyczą zachowań innych niż te, co do których zainteresowane przedsiębiorstwa już przedstawiły swe stanowisko i które w związku z tym nie wiążą się z żadnym nowym zarzutem (wyrok Sądu z dnia 30 września 2003 r. w sprawach połączonych T‑191/98, od T‑212/98 do T‑214/98 Atlantic Container Line i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑3275, pkt 191).

66 W tym względzie trzeba podkreślić, że aby podnieść naruszenie prawa do obrony w odniesieniu do zarzutów przedstawionych w zaskarżonej decyzji zainteresowane przedsiębiorstwa nie mogą ograniczyć się tylko do stwierdzenia występowania różnic między pismem w sprawie przedstawienia zarzutów a zaskarżoną decyzją bez szczegółowego i konkretnego wyjaśnienia, w jakim zakresie każda z tych różnic stanowi w danym przypadku nowy zarzut, wobec którego nie mieli oni okazji się ustosunkować (ww. w pkt 65 wyrok w sprawach połączonych Atlantic Container Line i in. przeciwko Komisji, pkt 192). Zgodnie z orzecznictwem naruszenie prawa do obrony należy badać z uwzględnieniem szczególnych okoliczności każdego przypadku, jako że zależy ono głównie od zarzutów, które Komisja przyjęła, aby wykazać istnienie naruszenia przypisywanego danemu przedsiębiorstwu (wyrok Sądu z dnia 29 czerwca 1995 r. w sprawie T‑36/91 ICI przeciwko Komisji, s. II‑1847, pkt 70).

67 Skarżąca twierdzi, iż w niniejszym przypadku Komisja nie dopełniła swoich obowiązków, jako że w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów nie wskazała, iż odpowiedzialność skarżącej przyjęła na podstawie faktu, że w okresie od dnia 21 czerwca 1996 r. do dnia 1 października 2000 r. skarżąca wywierała na BNGW decydujący wpływ.

68 W piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów Komisja przypomniała najpierw, że każda zainteresowana grupa przedsiębiorstw stanowi jedno przedsiębiorstwo oraz że spółka dominująca grupy jest w stanie wywierać decydujący wpływ na zachowanie swoich spółek zależnych (pkt 324). Następnie Komisja wskazała, że skarżąca uczestniczyła w kartelu za pośrednictwem dyrektora BNGW (pkt 236 pisma w sprawie przedstawienia zarzutów), który następnie został dyrektorem BN Infra (pkt 339 pisma w sprawie przedstawienia zarzutów) oraz że ze względu na to, iż skarżąca kontrolowała kapitał BN Infra (wcześniej Ballast Nedam Wegenbouw BV i BNGW) za pośrednictwem spółki pośredniczącej Ballast Nedam Nederland, Komisja przyjęła, że jako spółka dominująca skarżąca wywierała decydujący wpływ na zachowanie swoich spółek zależnych. Komisja wskazała również kilka dodatkowych informacji dotyczących tworzenia przez skarżącą i BN Infra jednego przedsiębiorstwa (pkt 340 pisma w sprawie przedstawienia zarzutów). W świetle wszystkich tych dowodów Komisja postanowiła skierować pismo w sprawie przedstawienia zarzutów do BN Infra, ze względu na jej (oraz jej poprzedników) bezpośredni udział w porozumieniach, oraz do skarżącej, ze względu na jej udział w naruszeniu polegający na rzeczywistym wywieraniu decydującego wpływu na działania BN Infra (pkt 342 pisma w sprawie przedstawienia zarzutów).

69 Z wszystkich tych dowodów wynika, że nawet jeśli użyte w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów sformułowania mogły być bardziej precyzyjne, w szczególności jeśli chodzi o związki łączące BN Infra i BNGW, Komisja przedstawiła skarżącej wystarczające informacje, aby skarżąca mogła zrozumieć fakty i okoliczności wykorzystane na poparcie zarzutu istnienia naruszenia oraz jednoznacznie wskazała osoby prawne, na które mogą zostać nałożone grzywny. Sam bowiem fakt, że Komisja nie przedstawiła w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów żadnych dodatkowych dowodów na to, że skarżąca i BNGW tworzą razem jedno przedsiębiorstwo, nie wystarczy, aby uznać, że Komisja nie wskazała wystarczająco jasno, iż zamierzała zastosować domniemanie rzeczywistego wywierania przez skarżącą decydującego wpływu na działalność handlową BN Infra i BNGW. Sąd jest zatem zdania, iż w oparciu o informacje znajdujące się w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów skarżąca mogła być świadoma tego, że jako spółka dominująca BNGW może stać się adresatem ostatecznej decyzji Komisji.

70 Trzeba też zauważyć, że ustosunkowując się do tego zarzutu sformułowanego w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, w swojej odpowiedzi na nie skarżąca podniosła, że BN Infra nie była następcą BNGW, ale jej spółką dominującą, która posiadała wszystkie udziały w jej kapitale, oraz przedstawiła argumenty, poprzez które dążyła do wykazania, że BNGW jest od niej niezależna.

71 W tych okolicznościach Sąd uważa, że wraz z otrzymaniem pisma w sprawie przedstawienia zarzutów skarżąca miała możliwość zrozumienia treści zarzutu sformułowanego przez Komisję odnoszącego się do jej udziału w naruszeniu w charakterze spółki dominującej BNGW, oraz skutecznego przygotowania swojej obrony.

– W przedmiocie skutków wyroku stwierdzającego nieważność w sprawie T‑362/06

72 Skarżąca podniosła na rozprawie, że ponieważ uznano, iż wraz z BN Infra tworzy jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE, obniżenie kwoty grzywny nałożonej na BN Infra będzie skutkować tym, że kwota grzywny, która została na nią nałożona solidarnie jako na spółkę dominującą, również powinna zostać obniżona.

73 W każdym razie i bez potrzeby wypowiadania się w przedmiocie dopuszczalności tych argumentów, należy przypomnieć, że stwierdzenie przez Sąd w sprawie T‑362/06 nieważności art. 1 lit. a) zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim BN Infra przypisano w niej odpowiedzialność za noszące znamiona naruszenia zachowanie BNGW w okresie od dnia 21 czerwca 1996 r. do dnia 1 października 2000 r., wynika z faktu, że Komisja naruszyła prawo do obrony BN Infra, gdyż w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów nie poinformowała jej, że podstawą przypisania jej odpowiedzialności za naruszenie popełnione przez BNGW jest fakt, że BN Infra jest spółką dominującą BNGW, nie zaś to, że BN Infra jest następcą prawnym BNGW. Sąd uznał wprawdzie, że Komisja naruszyła w ten sposób prawo do obrony BN Infra, jednak nie stwierdził on braku noszącego znamiona naruszenia zachowania po stronie BNGW.

74 Tymczasem z zaskarżonej decyzji wynika (motyw 295), że Komisja zastosowała domniemanie wywierania przez skarżącą decydującego wpływu na BNGW ze względu na pośrednie posiadanie przez nią całego jej kapitału.

75 Skarżąca nie może zatem podnosić, że Komisja nie miała podstaw, aby przypisać jej noszące znamiona naruszenia zachowanie BNGW w okresie od dnia 21 czerwca 1996 r. do dnia 1 października 2000 r., ani by obciążyć ją solidarnie odpowiedzialnością za zapłatę grzywny. W myśl utrwalonego orzecznictwa Komisji przysługują bowiem uprawnienia dyskrecjonalne w zakresie decydowania o tym, które podmioty w obrębie przedsiębiorstwa powinny ponieść odpowiedzialność za naruszenie (wyroki Sądu: z dnia 1 kwietnia 1993 r. w sprawie T‑65/89 BPB Industries i British Gypsum przeciwko Komisji, Rec. s. II‑389, pkt 154; ww. w pkt 26 wyrok w sprawie Michelin przeciwko Komisji, pkt 290). Nic więc nie stoi na przeszkodzie temu, aby skarżąca sama poniosła odpowiedzialność za zachowanie BNGW.

76 Trzeba wreszcie zauważyć, że skarżąca nie zakwestionowała istnienia naruszenia popełnionego przez BNGW w okresie od dnia 21 czerwca 1996 r. do dnia 1 października 2000 r., oraz że zgodnie z pkt 57 powyżej, nie zdołała ona obalić domniemania, zgodnie z którym ze względu na posiadanie wszystkich udziałów w kapitale BNGW rzeczywiście wywierała na nią decydujący wpływ.

77 Z powyższego wynika, że argumentację skarżącej dotyczącą konsekwencji, jakie należy wyciągnąć ze stwierdzenia częściowej nieważności zaskarżonej decyzji w sprawie T‑362/06, należy oddalić.

78 W związku z tym zarzut drugi trzeba oddalić, a w konsekwencji trzeba oddalić skargę w całości.

W przedmiocie kosztów

79 Zgodnie z art. 87 § 2 regulaminu postępowania przed Sądem kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę. Ponieważ skarżąca przegrała sprawę, zgodnie z żądaniem Komisji należy obciążyć ją kosztami postępowania.

Z powyższych względów

SĄD (szósta izba)

orzeka, co następuje:

1) Skarga zostaje oddalona.

2) Ballast Nedam NV zostaje obciążona kosztami postępowania.

Jaeger

Wahl

Soldevila Fragoso

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 27 września 2012 r.

Podpisy

Spis treści

Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu

Przebieg postępowania i żądania stron

Co do prawa

– Argumenty stron

– Ocena Sądu

W przedmiocie oczywistych błędów w ocenie polegających na przypisaniu skarżącej odpowiedzialności za naruszenie popełnione przez BN Infra i BNGW

– Argumenty stron

– Ocena Sądu

W przedmiocie zarzutu drugiego dotyczącego naruszenia art. 27 ust. 1 rozporządzenia nr 1/2003 i prawa do obrony

Argumenty stron

Ocena Sądu

– W przedmiocie naruszenia prawa do obrony

– W przedmiocie skutków wyroku stwierdzającego nieważność w sprawie T‑362/06

W przedmiocie kosztów

* Język postępowania: niderlandzki.