OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MELCHIORA WATHELETA
przedstawiona w dniu 14 kwietnia 2016 r.(1)
Sprawa C‑115/15
Secretary of State for the Home Department
przeciwko
NA
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division) (sąd apelacyjny dla Anglii i Walii, wydział cywilny, Zjednoczone Królestwo)]
Odesłanie prejudycjalne – Artykuły 20 TFUE i 21 TFUE – Artykuł 13 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) dyrektywy 2004/38 – Rozwód – Zachowanie prawa pobytu przez obywatela państwa trzeciego, który sprawuje pieczę nad małoletnimi dziećmi posiadającymi obywatelstwo innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej – Artykuł 12 akapit pierwszy rozporządzenia nr 1612/68
I – Wprowadzenie
1. Podstawowa dla niniejszej sprawy kwestia dotyczy tego, czy obywatel państwa trzeciego, który przebywał w państwie członkowskim wraz z obywatelem Unii Europejskiej jako jego małżonek, może kontynuować swój pobyt w tym państwie, w sytuacji gdy ów obywatel Unii ostatecznie opuścił to państwo, a postępowanie rozwodowe zostało wszczęte po jego wyjeździe.
2. Trybunał miał już okazję ustosunkować się do tej kwestii w sprawie zakończonej wyrokiem Singh i in. (C‑218/14, EU:C:2015:476). Jednak, w odróżnieniu od tamtej sprawy, w niniejszej sprawie wyjazd małżonka i następujący po nim rozwód mają miejsce w kontekście przemocy domowej. Tymczasem, chociaż art. 13 ust. 2 dyrektywy 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, zmieniającej rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylającej dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG(2) obejmuje taką sytuację, Trybunał nie miał jeszcze okazji dokonać jego wykładni.
3. Obecność na terytorium państwa przyjmującego dwojga dzieci pochodzących z małżeństwa między obywatelem Unii a obywatelem państwa trzeciego da również Trybunałowi sposobność do wyjaśnienia kryteriów oceny testu „pozbawienia istoty praw”, wynikającego z linii orzeczniczej zapoczątkowanej wyrokiem Ruiz Zambrano (C‑34/09, EU:C:2011:124).
II – Ramy prawne
A – Traktat FUE
4. Artykuł 20 TFUE ustanawia obywatelstwo Unii i przewiduje, że przysługuje ono każdej osobie mającej obywatelstwo państwa członkowskiego. Zgodnie z art. 20 ust. 2 TFUE, obywatele Unii mają, między innymi, „prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich”. Zgodnie z art. 20 ust. 2 akapit drugi TFUE prawo to jest wykonywane „na warunkach i w granicach określonych przez traktaty i środki przyjęte w ich zastosowaniu”.
5. Artykuł 21 TFUE wskazuje jednak, że chociaż prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich ma każdy obywatel Unii, prawo to wykonywane jest „z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w traktatach i w środkach przyjętych w celu ich wykonania”.
B – Dyrektywa 2004/38
6. Zgodnie z motywem 15 dyrektywy 2004/38 „[c]złonkowie rodziny powinni podlegać ochronie prawnej w przypadku śmierci obywatela Unii, rozwodu, unieważnienia małżeństwa lub ustania zarejestrowanego związku partnerskiego. Należy zatem podjąć środki – z należytym poszanowaniem życia rodzinnego i godności ludzkiej oraz na określonych warunkach chroniących przed nadużyciami – zapewniające w takich okolicznościach zachowanie przez członków rodziny, przebywających na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego, prawa pobytu wyłącznie na indywidualnej podstawie”.
7. Artykuł 7 dyrektywy 2004/38 normuje prawo pobytu przez okres przekraczający trzy miesiące, stanowiąc:
„1. Wszyscy obywatele Unii posiadają prawo pobytu na terytorium innego państwa członkowskiego przez okres dłuższy niż trzy miesiące, jeżeli:
a) są pracownikami najemnymi lub osobami pracującymi na własny rachunek w przyjmującym państwie członkowskim; lub
b) posiadają wystarczające zasoby [środki] dla siebie i członków ich [swojej] rodziny, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej przyjmującego państwa członkowskiego w okresie pobytu, oraz są objęci pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w przyjmującym państwie członkowskim;
[…]
2. Prawo pobytu przewidziane w ust. 1 rozciąga się na członków rodziny, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich, towarzyszących lub dołączających do obywatela Unii w przyjmującym obywatela Unii państwie członkowskim, o ile tacy obywatele Unii spełniają warunki określone w ust. 1 lit. a), b) lub c).
[…]”.
8. Zgodnie z art. 13 ust. 2 dyrektywy 2004/38:
„Bez uszczerbku dla akapitu drugiego rozwód, unieważnienie małżeństwa lub ustanie zarejestrowanego związku partnerskiego, o którym mowa w art. 2 ust. 2 lit. b), nie prowadzi do utraty prawa pobytu przez członków rodziny obywatela Unii, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich, jeżeli:
a) przed rozpoczęciem postępowania rozwodowego lub postępowania w sprawie unieważnienia lub ustaniem zarejestrowanego związku partnerskiego, o którym mowa w art. 2 ust. 2 lit. b), małżeństwo lub zarejestrowany związek partnerski trwały co najmniej trzy lata, w tym jeden rok w przyjmującym państwie członkowskim; lub
b) na mocy porozumienia między współmałżonkami lub partnerami, o których mowa w art. 2 ust. 2 lit. b), lub decyzją sądu współmałżonek lub partner, który nie jest obywatelem państwa członkowskiego, sprawuje opiekę [pieczę] nad dziećmi obywatela Unii; lub
c) istnieją szczególnie trudne okoliczności, na przykład fakt bycia ofiarą przemocy domowej w trakcie trwania małżeństwa lub zarejestrowanego związku partnerskiego; lub
d) na mocy porozumienia między współmałżonkami lub partnerami, o których mowa w art. 2 ust. 2 lit. b), lub decyzją sądu współmałżonek lub partner, który nie jest obywatelem państwa członkowskiego, posiada prawo odwiedzin nieletniego dziecka [prawo do osobistej styczności z małoletnim dzieckiem], pod warunkiem że sąd wyznaczył, że odwiedziny [kontakty] muszą odbywać się w przyjmującym państwie członkowskim, oraz tak długo, jak jest to konieczne.
Przed nabyciem prawa stałego pobytu przez zainteresowane osoby ich prawo pobytu podlega wymogowi możliwości wykazania, że są pracownikami najemnymi lub osobami pracującymi na własny rachunek, lub posiadają wystarczające środki dla siebie i członków ich rodziny, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej w przyjmującym państwie członkowskim przez okres pobytu, oraz są objęci ogólnym ubezpieczeniem zdrowotnym w przyjmującym państwie członkowskim, lub są członkami rodziny, już ustanowionej w przyjmującym państwie członkowskim, osoby, która spełnia te wymagania. »Wystarczające środki« zostały zdefiniowane w art. 8 ust. 4.
Członkowie rodziny, o których mowa, zachowują prawo pobytu wyłącznie na indywidualnej podstawie”.
9. Artykuł 16 ust. 1 dyrektywy 2004/38 stanowi, że obywatele Unii, którzy legalnie zamieszkują w przyjmującym państwie członkowskim przez nieprzerwany okres pięciu lat, mają prawo stałego pobytu w tym państwie. Zgodnie z art. 16 ust. 2 zasada ta „stosuje się również do członków rodziny, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich i legalnie zamieszkiwali wraz z obywatelem Unii w przyjmującym państwie członkowskim przez nieprzerwany okres pięciu lat”.
C – Rozporządzenie (EWG) nr 1612/68
10. Zgodnie z art. 12 akapit pierwszy rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty(3) „[d]zieci obywatela państwa członkowskiego, który jest lub był zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, mają dostęp do powszechnego systemu kształcenia, nauki zawodu oraz szkolenia zawodowego na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa, jeżeli dzieci te mieszkają na jego terytorium”.
III – Okoliczności faktyczne sporu głównego
11. NA jest obywatelką Pakistanu. We wrześniu 2003 r. wyszła za mąż w Karaczi (Pakistan) za KA. Po przyjeździe i zamieszkaniu w Niemczech KA otrzymał obywatelstwo niemieckie.
12. W marcu 2004 r. para przeprowadziła się do Zjednoczonego Królestwa, a w dniu 7 listopada 2005 r. NA otrzymała zezwolenie na pobyt ważne do dnia 21 września 2009 r.
13. Ich stosunki uległy jednak znacznemu pogorszeniu, do tego stopnia, że NA wielokrotnie doświadczyła przemocy domowej. W październiku 2006 r., po napaści na NA (która w owym czasie była w 5. miesiącu ciąży), KA opuścił miejsce zamieszkania współmałżonków. W grudniu 2006 r. opuścił ostatecznie terytorium Zjednoczonego Królestwa i powrócił do Pakistanu.
14. Podczas pobytu w Zjednoczonym Królestwie KA był albo pracownikiem najemnym, albo prowadził działalność na własny rachunek. W dniu 5 grudnia 2006 r. zwrócił się do władz Zjednoczonego Królestwa o cofnięcie NA pozwolenia na pobyt z tego względu, że przeprowadził się na stałe do Pakistanu. Zażądał, aby poinformowano go o cofnięciu karty pobytu.
15. Twierdził on, że rozwiódł się z NA zgodnie z procedurą „talaq”(4) przeprowadzoną w Karaczi w dniu 13 marca 2007 r. We wrześniu 2008 r. NA wniosła powództwo o rozwód w Zjednoczonym Królestwie. Prawomocny wyrok rozwodowy wydano w dniu 4 sierpnia 2009 r.; pieczę nad dwiema córkami pary przyznano NA.
16. MA urodziła się w dniu 14 listopada 2005 r., a IA w dniu 3 lutego 2007 r. Obie mają obywatelstwo niemieckie i odbywają naukę w Zjednoczonym Królestwie, odpowiednio, od stycznia 2009 r. i od września 2010 r.
17. NA złożyła wniosek o wydanie jej zezwolenia na pobyt stały w Zjednoczonym Królestwie, który został rozpatrzony negatywnie.
18. NA zaskarżyła ową decyzję odmowną do sądu. Sąd administracyjny pierwszej instancji oddalił skargę. Jednakże w dniu 22 lutego 2013 r. sąd administracyjny drugiej instancji, Upper Tribunal (Immigration and Asylum Chamber) (sąd administracyjny drugiej instancji, wydział ds. imigracji i azylu) zmienił pierwsze orzeczenie.
19. Sąd ten uznał przede wszystkim, że NA nie mogła zachować prawa pobytu na podstawie art. 13 ust. 2 dyrektywy 2004/38 ze względu na to, że w chwili orzeczenia rozwodu KA nie wykonywał już praw wynikających z traktatu w tym państwie członkowskim.
20. Wskazał jednak, że NA miała prawo pobytu w Zjednoczonym Królestwie zarówno na mocy art. 20 TFUE, w oparciu o zasady przyjęte w wyroku Ruiz Zambrano (C‑34/09, EU:C:2011:124), a także na mocy art. 12 rozporządzenia nr 1612/68.
21. Wreszcie, biorąc pod uwagę, że nie zostało zakwestionowane, iż odmowa przyznania NA prawa pobytu w Zjednoczonym Królestwie zmusza jej dzieci, MA i IA, do opuszczenia tego państwa członkowskiego, ponieważ wyłączną pieczę nad nimi sprawuje NA, Upper Tribunal (Immigration and Asylum Chamber) (sąd administracyjny drugiej instancji, wydział ds. imigracji i azylu), uznając, że planowane wydalenie MA i IA ze Zjednoczonego Królestwa narusza ich prawa wynikające z art. 8 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (zwanej dalej „EKPC”), uwzględnił skargę NA opartą na tym postanowieniu.
22. NA zaskarżyła ten wyrok w odniesieniu do odmowy prawa pobytu na podstawie art. 13 ust. 2 dyrektywy 2004/38. Władze brytyjskie również zaskarżyły ten wyrok w odniesieniu do prawa pobytu NA ustalonego w oparciu, po pierwsze, o postanowienia art. 20 TFUE, a po drugie, o przepisy art. 12 rozporządzenia nr 1612/68. Natomiast treść orzeczenia w zakresie dotyczącym art. 8 EKPC nie została w żaden sposób podważona.
23. W tych okolicznościach w dwóch wyrokach wydanych odpowiednio w dniu 17 lipca 2014 r. i w dniu 25 lutego 2015 r. Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division) (sąd apelacyjny dla Anglii i Walii, wydział cywilny) postanowił zawiesić postępowanie i skierować do Trybunału Sprawiedliwości cztery pytania prejudycjalne.
IV – Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym i postępowanie przed Trybunałem
24. Postanowieniem z dnia 25 lutego 2015 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 6 marca 2015 r., Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division) (sąd apelacyjny dla Anglii i Walii, wydział cywilny) zwrócił się zatem do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy w celu zachowania prawa pobytu na gruncie art. 13 ust. 2 dyrektywy 2004/38 konieczne jest, aby były współmałżonek obywatela Unii będący obywatelem państwa trzeciego musiał wykazać, że w chwili orzeczenia rozwodu jego były współmałżonek wykonywał w przyjmującym państwie członkowskim prawa wynikające z traktatu?
2) Czy w świetle prawa Unii obywatel Unii jest uprawniony do pobytu w przyjmującym państwie członkowskim na podstawie art. 20 TFUE i 21 TFUE, w sytuacji gdy jedynym państwem na terytorium Unii, w którym obywatel ten ma prawo pobytu, jest państwo, którego obywatelstwo posiada, ale właściwy dla sprawy sąd stwierdził, że wydalenie tego obywatela z przyjmującego państwa członkowskiego do państwa, którego obywatelstwo posiada, naruszałoby jego prawa na gruncie art. 8 EKPC lub art. 7 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej »kartą«)?
3) W przypadku gdy obywatel Unii, o którym mowa w [pytaniu drugim], jest dzieckiem, czy rodzicowi sprawującemu nad tym dzieckiem wyłączną pieczę przysługuje pochodne prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim, jeżeli wydalenie tego rodzica z przyjmującego państwa członkowskiego skutkowałoby także wydaleniem tego dziecka?
4) Czy dziecko ma prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim na gruncie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 [obecnie art. 10 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 492/2011 z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii (Dz.U. L 141, s. 1)], jeżeli rodzic dziecka będący obywatelem Unii, który był zatrudniony w przyjmującym państwie członkowskim, zakończył pobyt w przyjmującym państwie członkowskim, zanim to dziecko rozpoczęło edukację w tym państwie?”.
25. Uwagi na piśmie zostały złożone przez NA, Aire Centre, rządy Zjednoczonego Królestwa, duński, niderlandzki i polski oraz przez Komisję Europejską. NA, Aire Centre, rząd Zjednoczonego Królestwa i Komisja przedstawiły ponadto uwagi w trakcie rozprawy, która odbyła się w dniu 18 lutego 2016 r.
V – Analiza
A – W przedmiocie podnoszonego hipotetycznego charakteru pytań prejudycjalnych
26. Zdaniem rządu Zjednoczonego Królestwa pytania drugie i trzecie sądu odsyłającego mają charakter hipotetyczny i są bez znaczenia dla sporu, ponieważ uznano już, że NA i jej dzieci mają prawo pobytu w Zjednoczonym Królestwie na podstawie art. 8 EKPC. Zdaniem rządu niderlandzkiego fakt ten powoduje, że wszystkie pytania sądu odsyłającego mają charakter hipotetyczny.
27. W tym względzie z utrwalonego orzecznictwa wynika, że w ramach współpracy pomiędzy Trybunałem a sądami krajowymi, ustanowionej w art. 267 TFUE, wyłącznie do sądu krajowego, przed którym zawisł spór i na którym spoczywa obowiązek wydania wyroku, należy – przy uwzględnieniu okoliczności konkretnej sprawy – zarówno ocena, czy do wydania wyroku jest mu niezbędne uzyskanie orzeczenia prejudycjalnego, jak i ocena znaczenia pytań, które zadaje Trybunałowi(5).
28. Zgodnie z tym orzecznictwem „pytania dotyczące wykładni prawa Unii, z którymi zwrócił się sąd krajowy w ramach stanu prawnego i faktycznego, za którego ustalenie jest on odpowiedzialny, czego prawidłowość nie podlega ocenie Trybunału, korzystają z domniemania, iż mają one znaczenie dla sprawy”(6).
29. Tymczasem nie wydaje się, aby w niniejszej sprawie zagadnienie leżące u podstaw zadanych pytań było w sposób oczywisty czysto hipotetyczne.
30. Nie można bowiem wykluczyć, że odpowiedzi Trybunału na przedstawione mu pytania przesądzą, czy NA jest uprawniona do uzyskania pewnych świadczeń z zabezpieczenia społecznego oraz świadczeń nieskładkowych, których obecnie odmówiono jej ze względu na ograniczone prawa przysługujące jej w związku z prawem pobytu opartym na art. 8 EKPC(7). Prawo pobytu oparte bezpośrednio na prawie Unii mogłoby przynajmniej zapewnić NA wyższy poziom pewności prawa(8).
31. W tych okolicznościach uważam, że Trybunał powinien uznać pytania sądu odsyłającego za dopuszczalne.
B – Uwagi wstępne dotyczące art. 16 dyrektywy 2004/38
32. Sąd odsyłający ograniczył swoje pytania do wykładni art. 20 TFUE i 21 TFUE, art. 13 ust. 2 dyrektywy 2004/38 i art. 12 rozporządzenia nr 1612/68.
33. Jednakże Trybunał miał już okazję sprecyzować – w szczególności w sprawie dotyczącej prawa pobytu obywatela państwa trzeciego będącego bezpośrednim wstępnym obywateli Unii będących małymi dziećmi, że okoliczność tego rodzaju nie stanowi przeszkody dla dostarczenia mu przez Trybunał wszystkich elementów wykładni prawa Unii, które mogą być użyteczne dla rozstrzygnięcia zawisłej przed nim sprawy, bez względu na to, czy sąd ten zawarł owe kwestie w treści swych pytań(9).
34. W niniejszym przypadku Komisja zastanawia się w swoich uwagach na piśmie nad możliwością uzyskania przez NA prawa stałego pobytu na podstawie art. 16 ust. 2 dyrektywy 2004/38 i to od marca 2009 r.
35. Zgodnie bowiem z art. 7 ust. 2 dyrektywy 2004/38 członek rodziny obywatela Unii, który nie jest obywatelem państwa członkowskiego, korzysta z prawa pobytu przez okres przekraczający trzy miesiące, jeśli towarzyszy rzeczonemu obywatelowi Unii lub dołącza do niego w przyjmującym państwie członkowskim, pod warunkiem że ów obywatel spełnia warunki określone w art. 7 ust. 1 lit. a)–c) dyrektywy 2004/38(10).
36. Następnie, zgodnie z art. 16 ust. 2 dyrektywy 2004/38, jeśli członek rodziny tego obywatela Unii, który nie jest obywatelem państwa członkowskiego, legalnie przebywa „wraz z obywatelem Unii w przyjmującym państwie członkowskim przez nieprzerwany okres pięciu lat”, nabywa on prawo stałego pobytu na tym terytorium.
37. Tymczasem w niniejszym przypadku z akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał, wynika, że NA przybyła na terytorium Zjednoczonego Królestwa z KA, swoim mężem, będącym obywatelem Unii, w marcu 2004 r. Ponadto nikt nie kwestionuje tego, że aż do wyjazdu w grudniu 2006 r. KA był pracownikiem najemnym lub osobą pracującą na własny rachunek. NA mogła zatem do dnia jego wyjazdu ubiegać się o prawo pobytu na podstawie art. 7 ust. 2 dyrektywy 2004/38.
38. Dalej zostało również wykazane, że NA sprawowała wyłączną pieczę nad dwójką swoich dzieci (z których jedno urodziło się, jeszcze zanim KA opuścił miejsce zamieszkania współmałżonków), które, jako obywatele niemieccy, są obywatelami Unii.
39. Zgodnie z zasadami ustanowionymi przez Trybunał w wyroku Zhu i Chen (C‑200/02, EU:C:2004:639) NA nieprzerwanie przysługiwało zatem pochodne prawo pobytu ze względu na sytuację jej dzieci(11). Według Trybunału, przewidziane w dyrektywie 2004/38 warunki korzystania przez dziecko, które jest obywatelem Unii, z prawa pobytu na terytorium państwa członkowskiego, którego obywatelstwa nie posiada, są bowiem spełnione o ile ktoś (niekoniecznie samo dziecko, ale w niniejszym przypadku rodzice) może zagwarantować, że spełnia ono wymogi finansowe i inne warunki wymagane do tego, aby obywatel Unii nieprowadzący działalności zawodowej mógł korzystać z prawa pobytu w innym państwie członkowskim(12).
40. Zdaniem Trybunału, w takich okolicznościach art. 20 TFUE i dyrektywa 2004/38 „przyznają […] małoletniemu obywatelowi państwa członkowskiego w wieku dziecięcym objętemu stosownym ubezpieczeniem zdrowotnym, pozostającemu na utrzymaniu jednego z rodziców, będącego obywatelem państwa trzeciego, którego środki są wystarczające, aby pierwszy z wymienionych nie stał się obciążeniem dla finansów publicznych przyjmującego państwa członkowskiego, prawo pobytu na czas nieograniczony na terytorium tego ostatniego państwa. W takim przypadku te same przepisy umożliwiają rodzicom sprawującym opiekę nad tym obywatelem przebywanie wraz z nim w przyjmującym państwie członkowskim”(13).
41. Z wyjaśnień udzielonych przez przedstawiciela NA na rozprawie w dniu 18 lutego 2016 r. wydaje się wynikać, że warunki dotyczące „wystarczających środków” nie występują w niniejszej sprawie. To jednak do sądu odsyłającego należy zbadanie, czy warunki te były spełnione od momentu, gdy mąż opuścił terytorium Zjednoczonego Królestwa, do marca 2009 r., kiedy to minęło pięć lat pobytu NA w Zjednoczonym Królestwie. Gdyby sąd odsyłający stwierdził spełnienie przez NA warunku „legalnego pobytu” trwającego nieprzerwanie przez okres pięciu lat, to powinna ona, w tym momencie, nabyć prawo stałego pobytu na podstawie art. 16 dyrektywy 2004/38.
42. Prawdą jest, że w odróżnieniu od sytuacji faktycznych, w których zapadły wyroki Zhu i Chen (C‑200/02, EU:C:2004:639) oraz Alokpa i Moudoulou (C‑86/12, EU:C:2013:645), pochodne prawo pobytu przysługujące NA ewentualnie nie byłoby związane z prawem pobytu jednego i tego samego obywatela Unii (jej dziecka). Rozpoczęłoby się za pośrednictwem prawa pobytu jej współmałżonka, a następnie trwałoby za pośrednictwem prawa jej dzieci.
43. W tym względzie prawdą jest, że art. 16 ust. 2 dyrektywy 2004/38 stosuje się do „członków rodziny, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich i legalnie zamieszkiwali wraz z obywatelem Unii”(14), co mogłoby oznaczać, że podnoszone prawo pochodne musi pochodzić od tej samej osoby.
44. Jednakże następowanie po sobie w czasie różnych łączników z obywatelstwem Unii – co więcej, w obrębie tej samej jednostki rodzinnej – nie może, jak mi się wydaje, samo w sobie podważyć rzeczywistego charakteru legalnego pobytu przez nieprzerwany okres pięciu lat. Tymczasem jest to podstawowy warunek, określony w art. 16, możliwości skorzystania z prawa stałego pobytu.
45. Czyż nie byłaby bowiem paradoksalną sytuacja, w której od obywatela państwa trzeciego nie wymaga się kontynuowania wspólnego zamieszkania(15), a nawet „rzeczywistego wspólnego pożycia małżeńskiego”(16) z obywatelem Unii, a jednak odrzuca się zachowanie ciągłości łącznika z obywatelstwem Unii – będącego kluczem otwierającym drzwi do prawa pobytu – za pośrednictwem innej osoby, w niniejszym przypadku dziecka bądź dzieci tej osoby?
46. Wykładnia językowa art. 16 ust. 2 dyrektywy 2004/38 nie wydaje się zatem nadmiernie rygorystyczna, nawet jeśli zdaniem Trybunału kontekst i cele realizowane przez dyrektywę 2004/38 stoją na przeszkodzie wykładni tych przepisów w sposób ścisły(17).
47. Tytułem uzupełnienia dodam, że w przypadku sprawy rozpatrywanej w postępowaniu głównym – z zastrzeżeniem posiadania przez NA środków wystarczających do tego, by jej starsza córka nie stała się obciążeniem dla finansów publicznych przyjmującego państwa członkowskiego – wydaje mi się, że warunek okresu pięciu lat jest spełniony również od listopada 2010 r., ponieważ MA urodziła się w dniu 14 listopada 2005 r.
C – W przedmiocie pierwszego pytania prejudycjalnego
48. W pytaniu pierwszym sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy w celu zachowania prawa pobytu na gruncie art. 13 ust. 2 dyrektywy 2004/38 konieczne jest, aby były współmałżonek obywatela Unii będący obywatelem państwa trzeciego musiał wykazać, że w chwili orzeczenia rozwodu jego były współmałżonek wykonywał w przyjmującym państwie członkowskim prawa wynikające z traktatu.
49. Zachowanie prawa pobytu przez członków rodziny w przypadku rozwodu, unieważnienia małżeństwa lub ustania zarejestrowanego związku partnerskiego (zwane dalej „przypadkiem rozwodu”) reguluje art. 13 dyrektywy 2004/38.
50. Do tej pory przepis ten był przedmiotem tylko jednego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym(18). Rozpatrywano w nim przypadek określony w art. 13 ust. 2 akapit pierwszy lit. a) dyrektywy 2004/38. Chodziło bowiem o ustalenie, czy obywatel państwa trzeciego, który rozwiódł się z obywatelem Unii, po okresie małżeństwa trwającym przed rozpoczęciem postępowania rozwodowego co najmniej trzy lata, w tym przynajmniej jeden rok w przyjmującym państwie członkowskim, może zachować prawo pobytu w tym państwie członkowskim, jeżeli przed orzeczeniem rozwodu małżonek będący obywatelem Unii wyjechał z tego państwa członkowskiego.
51. W wydanym w tej sprawie wyroku Trybunał uznał, że „będący obywatelem państwa trzeciego małżonek obywatela Unii może zachować prawo pobytu na podstawie art. 13 ust. 2 akapit pierwszy lit. a) dyrektywy 2004/38 tylko wówczas, gdy państwo członkowskie, w którym ów obywatel państwa trzeciego zamieszkuje, jest »przyjmującym państwem członkowskim« w rozumieniu art. 2 ust. 3 dyrektywy 2004/38 w chwili wszczęcia postępowania”(19).
52. W sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym Trybunał tym razem zajmie się sytuacją, o której mowa w art. 13 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) dyrektywy 2004/38, to znaczy możliwością zachowania prawa pobytu przez członków rodziny obywatela Unii, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich, w przypadku rozwodu, gdy „istnieją szczególnie trudne okoliczności, na przykład fakt bycia ofiarą przemocy domowej”.
53. Czy w tej sytuacji, aby obywatel państwa trzeciego mógł zachować swoje prawo pobytu, będący obywatelem Unii małżonek obywatela państwa trzeciego musi zamieszkiwać w przyjmującym państwie członkowskim do chwili wydania orzeczenia rozwodowego?
1. Ramy interpretacyjne wynikające z wyroku Singh i in.
54. W wyroku Singh i in. (C‑218/14, EU:C:2015:476) Trybunał orzekł, że wytoczenie powództwa o rozwód po wyjeździe małżonka będącego obywatelem Unii nie może prowadzić do przywrócenia prawa pobytu małżonka będącego obywatelem państwa trzeciego, „gdyż w art. 13 dyrektywy 2004/38 mowa jest jedynie o »zachowaniu« istniejącego prawa pobytu”(20).
55. Opierając się na art. 12 w związku z art. 13 dyrektywy 2004/38, Trybunał orzekł, że pochodne prawo pobytu obywatela państwa trzeciego wygasa wraz z wyjazdem jego małżonka będącego obywatelem Unii z państwa członkowskiego, w którym zamieszkują, w celu osiedlenia się w innym państwie członkowskim lub w państwie trzecim(21).
56. Trybunał uznał jednak, że będący obywatelem państwa trzeciego małżonek obywatela Unii może zachować prawo pobytu na podstawie art. 13 ust. 2 akapit pierwszy lit. a) dyrektywy 2004/38 wówczas, gdy państwo członkowskie, w którym ów obywatel państwa trzeciego zamieszkuje, jest przyjmującym państwem członkowskim w rozumieniu art. 2 ust. 3 dyrektywy 2004/38 w chwili wszczęcia postępowania(22).
57. Te trzy punkty wyroku Singh i in. (C‑218/14, EU:C:2015:476) pozwalają zrozumieć koncepcję stojącą za taką wykładnią art. 13 dyrektywy 2004/38.
58. Zasadą jest utrata prawa pobytu przez członków rodziny obywatela Unii, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich, jeżeli obywatel Unii, od którego zależy to prawo pobytu, opuszcza terytorium przyjmującego państwa członkowskiego. Jednakże pewne wydarzenia, które mogą nastąpić w ramach postępowania w sprawie rozwodu, unieważnienia małżeństwa lub ustania zarejestrowanego związku partnerskiego, pozwalają zachować prawo pobytu członków rodziny.
59. Jak bowiem pokazuje wyrok Singh i in. (C‑218/14, EU:C:2015:476), to nie rozwód, unieważnienie małżeństwa lub ustanie zarejestrowanego związku partnerskiego jako takie prowadzą do zachowania prawa pobytu członków rodziny, lecz szczególne sytuacje określone w art. 13 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 2004/38.
60. W tym względzie pragnę zauważyć, że we wniosku dotyczącym dyrektywy 2004/38, w uwagach dotyczących art. 13, Komisja wskazała, że poszczególne przypadki mają charakter „alternatywny”(23), co znaczy, że do zachowania prawa pobytu wystarczy spełnienie chociażby jednego z nich.
61. W związku z tym przypadki, o których mowa w art. 13 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 2004/38, powinny być rozumiane jako okoliczności powodujące zachowanie prawa pobytu obywatela państwa trzeciego będącego małżonkiem obywatela Unii.
62. Jeżeli ów małżonek opuszcza przyjmujące państwo członkowskie przed spełnieniem jednego z tych warunków, art. 13 szóstej dyrektywy nie może prowadzić do „zachowania” prawa pobytu, które w rzeczywistości już ustało. Natomiast w przypadku, gdyby wyjazd, o którym mowa w art. 12 ust. 3, nastąpił po zajściu jednego z tych wydarzeń – a nie orzeczeniu rozwodu sensu stricto – które skutkują zachowaniem prawa pobytu na gruncie art. 13 ust. 2 akapit pierwszy, późniejszy wyjazd obywatela Unii nie ma żadnego znaczenia.
2. Przypadek „szczególnie trudnych okoliczności”, o którym mowa w art. 13 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) dyrektywy 2004/38
63. Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału przy dokonywaniu wykładni przepisu prawa Unii należy brać pod uwagę nie tylko jego brzmienie, lecz także kontekst, w jakim został on umieszczony, oraz cele regulacji, której część ten przepis stanowi(24).
64. Treść art. 13 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) dyrektywy 2004/38 nie pozwala sama w sobie na udzielenie użytecznej odpowiedzi na pierwsze pytanie prejudycjalne.
65. Pragnę zauważyć jednak, że w przeciwieństwie do innych przypadków, o których mowa w pierwszym akapicie tego przepisu, opis sytuacji faktycznej, która skutkuje zachowaniem prawa pobytu, odnosi się do zakończonego okresu w przeszłości.
66. Przepis art. 13 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) dyrektywy 2004/38 ma bowiem zastosowanie do przemocy domowej, do której dochodziło „w trakcie trwania małżeństwa lub zarejestrowanego związku partnerskiego”. Zatem między przemocą domową, która powoduje zastosowanie tego przepisu, a rozwodem musi jeszcze upłynąć pewien okres czasu.
67. Ponadto szereg elementów pozwala zidentyfikować cel, jaki chciał zrealizować prawodawca Unii.
68. Po pierwsze, motyw 15 dyrektywy 2004/38 wyraźnie stanowi, że „[c]złonkowie rodziny powinni podlegać ochronie prawnej w przypadku […] rozwodu, unieważnienia małżeństwa lub ustania zarejestrowanego związku partnerskiego”.
69. Po drugie, wyjaśnienia Komisji odnośnie do art. 13 planowanej dyrektywy 2004/38 wskazują, że „celem tego przepisu jest zapewnienie określonych gwarancji prawnych osobom, których prawo pobytu uzależnione jest od stosunków rodzinnych wynikających z małżeństwa i które z tego względu mogą paść ofiarą szantażu i gróźb rozwodu”(25) [tłumaczenie nieoficjalne].
70. Tymczasem takie ryzyko „gróźb rozwodu” lub odmowy rozwodu jest, jak mi się wydaje, szczególnie częste w sytuacjach przemocy domowej. Perspektywa utraty pochodnego prawa pobytu przez małżonka będącego obywatelem państwa trzeciego w przypadku wyjazdu obywatela Unii może bowiem być stosowana jako środek nacisku w celu sprzeciwienia się rozwodowi, przy czym już sama ta perspektywa może prowadzić do osłabienia psychicznego ofiary, a w każdym razie do strachu przed sprawcą aktów przemocy.
71. Wymóg rzeczywistej obecności małżonka będącego obywatelem Unii na terenie przyjmującego państwa członkowskiego do czasu rozwodu, lub przynajmniej do momentu wszczęcia postępowania rozwodowego, mógłby również zagrażać stosowaniu art. 13 ust. 2 akapit pierwszy lit. c), ze względu na ryzyko sankcji karnej, której podlegają zachowania stanowiące przemoc domową.
72. Nie można bowiem wykluczyć, że sprawca takich czynów będzie się starał opuścić terytorium, na którym czyny zostały popełnione, w celu uniknięcia ewentualnego skazania, pozbawiając de facto obywatela państwa trzeciego przysługującego mu pochodnego prawa pobytu. Tymczasem wszczęcie postępowania rozwodowego z powodu przemocy mogłoby prowadzić równocześnie do poinformowania organów wymiaru sprawiedliwości o takich faktach.
73. Wykładnia art. 13 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) dyrektywy 2004/38, która uzależniałaby możliwość zachowania prawa pobytu przez obywatela państwa trzeciego od wykazania, że w chwili orzeczenia rozwodu jego były współmałżonek wykonywał prawa wynikające z traktatu w przyjmującym państwie członkowskim, byłaby zatem w sposób oczywisty sprzeczna z celem ochrony prawnej, realizowanym przez ten przepis.
74. Wreszcie, jak już wspomniałem wcześniej, „[u]względniając kontekst i cele założone w dyrektywie 2004/38, przepisy tej dyrektywy nie mogą być poddawane wykładni zawężającej i w żadnym wypadku nie mogą być pozbawione skuteczności (effet utile)”(26).
75. Tymczasem wykładnia wymagająca obecności małżonka będącego obywatelem Unii na terenie przyjmującego państwa członkowskiego aż do wszczęcia postępowania rozwodowego nie tylko ograniczałaby skuteczność tego przepisu, ale także całkowicie pozbawiała go skuteczności (effet utile), jako że cel jego polega na przekształceniu pochodnego prawa pobytu członka rodziny obywatela Unii w osobiste prawo pobytu w szczególnych okolicznościach, które powinny podlegać ochronie.
76. Skoro bowiem fakt bycia ofiarą przemocy domowej został uznany przez prawodawcę Unii za przyczynę uzasadniającą przekształcenie prawa pochodnego w prawo indywidualne, uznanie takiego prawa nie może być uzależnione od wyłącznej woli sprawcy czynów do pozostania na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego.
3. Wniosek częściowy
77. Przepisy art. 12 i 13 dyrektywy 2004/38, nawet interpretowane we wzajemnym związku, nie pozwalają na to, aby rozwód, unieważnienie małżeństwa lub ustanie zarejestrowanego związku partnerskiego, jako takie, stanowiły przesłanki powodujące zachowanie prawa pobytu.
78. Sytuacje te, określone w tytule art. 13 dyrektywy 2004/38, stanowią jedynie okoliczności, w których może wystąpić jedno ze zdarzeń wymienionych w art. 13 ust. 2 i, co za tym idzie, spowodować zachowanie prawa pobytu małżonka będącego obywatelem państwa trzeciego wtedy, i tylko wtedy, gdy obywatel Unii nadal zamieszkuje na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego w tym właśnie czasie.
79. Co się tyczy konkretnie sytuacji przemocy domowej, o której mowa w art. 13 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) dyrektywy 2004/38, wykładnia celowościowa tego przepisu prowadzi do traktowania przemocy domowej jako przesłanki zachowania prawa pobytu obywatela państwa trzeciego, będącego małżonkiem obywatela Unii.
80. Każda inna interpretacja pozbawiałaby art. 13 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) dyrektywy 2004/38 jego skuteczności (effet utile), a mianowicie zapewnienia ochrony prawnej ofierze aktu przemocy, podczas gdy proponowana wykładnia jest ponadto zgodna z treścią spornego przepisu.
81. Wreszcie ryzyko nadużyć, o którym mowa w motywie 15 dyrektywy 2004/38, jest wystarczająco obniżone dzięki obowiązkowi zawartemu w art. 13 ust. 2 akapit drugi, na mocy którego prawo pobytu osób, o których mowa w pierwszym akapicie, „podlega wymogowi wykazania, że są one pracownikami najemnymi lub osobami pracującymi na własny rachunek, lub posiadają wystarczające środki dla siebie i członków ich rodziny, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej w przyjmującym państwie członkowskim przez okres pobytu, oraz są objęci ogólnym ubezpieczeniem zdrowotnym w przyjmującym państwie członkowskim, lub są członkami rodziny, już ustanowionej w przyjmującym państwie członkowskim, osoby, która spełnia te wymagania”.
82. W świetle tej analizy proponuję zatem, aby na pierwsze pytanie prejudycjalne odpowiedzieć, że w przypadku gdy rozwód jest wynikiem przemocy domowej, art. 13 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) dyrektywy 2004/38 nie wymaga, żeby w chwili orzeczenia rozwodu obywatel Unii Europejskiej, będący małżonkiem obywatela państwa trzeciego, sam przebywał na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego zgodnie z art. 7 ust. 1 dyrektywy po to, aby rzeczony obywatel państwa trzeciego mógł zachować własne prawo pobytu na podstawie tego przepisu.
D – W przedmiocie pytań prejudycjalnych drugiego i trzeciego
83. W drugim pytaniu sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy art. 20 TFUE lub art. 21 TFUE należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, aby państwo członkowskie mogło odmówić obywatelowi Unii prawa pobytu na jego terytorium, jeżeli właściwy sąd stwierdził, że wydalenie go do państwa członkowskiego, którego obywatelstwo ów obywatel posiada, stanowić będzie naruszenie art. 8 EKPC lub art. 7 karty.
84. W ramach pytania trzeciego sąd odsyłający rozważa taką samą sytuację, ale dotyczącą obywatela państwa trzeciego, który jest rodzicem sprawującym wyłączną pieczę nad obywatelem Unii.
85. Wszystkie strony, które przedstawiły uwagi na piśmie, z wyjątkiem rządu Zjednoczonego Królestwa, odniosły się do powyższych pytań łącznie. Ja również uważam, że oba te pytania mogą być analizowane łącznie w kontekście wyroku Alokpa i Moudoulou (C‑86/12, EU:C:2013:645).
86. Sprawa, w której został wydany tamten wyrok, dotyczyła bowiem porównywalnej sytuacji, ponieważ dotyczyła dzieci, będących obywatelami Unii, urodzonych w państwie członkowskim, którego nie są obywatelami, z ojca będącego obywatelem Unii i matki, obywatelki państwa trzeciego. We wspomnianym wyroku Trybunał postanowił rozpatrzyć pytanie sądu odsyłającego przede wszystkim w świetle art. 21 TFUE, chociaż sąd odsyłający odwoływał się jedynie do art. 20 TFUE(27).
1. Wnioski płynące z wyroku Alokpa i Moudoulou w zakresie zastosowania art. 21 TFUE
87. W wyroku Alokpa i Moudoulou (C‑86/12, EU:C:2013:645) Trybunał przypomniał, że w sytuacji gdy obywatel Unii urodził się w przyjmującym państwie członkowskim i nie korzystał z prawa do swobodnego przemieszczania się, wyrażenie „dysponują koniecznymi środkami”, figurujące w art. 7 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2004/38, które to środki warunkują zgodność z prawem pobytu powyżej trzech miesięcy, „należy rozumieć w ten sposób, że wystarczy, aby obywatele Unii dysponowali takimi środkami, przy czym przepis ten nie wprowadza żadnych wymogów dotyczących pochodzenia tych środków; w szczególności mogą być one dostarczane przez obywatela państwa trzeciego, rodzica danych obywateli będących małymi dziećmi”(28).
88. Stwierdzenie to wynika z utrwalonego orzecznictwa, zgodnie z którym, „skoro art. 21 TFUE oraz dyrektywa 2004/38 przyznają prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim będącemu małym dzieckiem małoletniemu obywatelowi innego państwa członkowskiego, który spełnia wymogi z art. 7 ust. 1 lit. b) tej dyrektywy, to te same przepisy umożliwiają rodzicowi, który rzeczywiście sprawuje pieczę nad tym obywatelem, przebywanie z nim w przyjmującym państwie członkowskim”(29).
89. W konsekwencji „odmówienie rodzicowi, obywatelowi państwa członkowskiego lub państwa trzeciego, sprawującemu rzeczywistą pieczę nad małoletnim obywatelem Unii, możliwości przebywania z tym dzieckiem w przyjmującym państwie członkowskim, pozbawiałoby wszelkiej skuteczności (effet utile) prawo pobytu tego ostatniego, jako że korzystanie z prawa pobytu przez małe dziecko w sposób nieunikniony pociąga za sobą prawo tego dziecka do towarzystwa osoby rzeczywiście sprawującej nad nim pieczę, a zatem osoba ta powinna mieć możliwość zamieszkania z nim w przyjmującym państwie członkowskim w okresie jego tam pobytu”(30).
90. Ponieważ stan faktyczny sprawy przed sądem odsyłającym jest podobny, nie widzę powodu, aby odstąpić od owego utrwalonego orzecznictwa i zmieniać wniosek, zgodnie z którym to do sądu odsyłającego należy ustalenie, czy dzieci NA spełniają wymogi ustanowione w art. 7 ust. 1 dyrektywy 2004/38, a tym samym czy przysługuje im prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim na podstawie art. 21 TFUE(31).
91. Należy zatem „[w] szczególności […] ustalić, czy dzieci te posiadają – samodzielnie lub za pośrednictwem ich matki – wystarczające środki i pełne ubezpieczenie zdrowotne w rozumieniu art. 7 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2004/38”(32).
92. Gdyby było inaczej, to zdaniem Trybunału art. 21 TFUE nie sprzeciwia się temu, aby można było odmówić prawa pobytu obywatelowi państwa trzeciego, nawet w sytuacji, gdy sprawuje on wyłączną pieczę nad małoletnimi dziećmi, będącymi obywatelami Unii, które zamieszkują z nim na terytorium państwa członkowskiego, którego nie są obywatelami(33).
93. Moim zdaniem rozumowania tego nie zmienia ewentualne zastosowanie art. 7 karty (lub art. 8 EKPC), ponieważ przepis ten dotyczy konkretnie prawa do swobodnego przemieszczania się, które jest zagwarantowane w art. 21 TFUE, „z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w traktatach i w środkach przyjętych w celu ich wykonania”, takich jak art. 7 dyrektywy 2004/38(34).
2. Wnioski płynące z wyroku Alokpa i Moudoulou w zakresie zastosowania art. 20 TFUE
94. Chociaż art. 21 TFUE nie może stanowić bezwarunkowej podstawy prawa pobytu obywatela państwa trzeciego, który sprawuje wyłączną pieczę nad dziećmi będącymi obywatelami Unii, Trybunał uznał, że art. 20 TFUE ma charakter autonomiczny.
95. W wyroku Alokpa i Moudoulou (C‑86/12, EU:C:2013:645) Trybunał wyraźnie wskazał, że sąd krajowy powinien na podstawie art. 20 TFUE „również sprawdzić, czy takie prawo nie mogłoby jednak zostać przyznane na zasadzie wyjątku z uwagi na to, że w przeciwnym wypadku naruszona zostałaby skuteczność (effet utile) obywatelstwa Unii przysługującego dzieciom [obywatela państwa trzeciego, który sprawuje nad nimi pieczę wyłączną], jako że w konsekwencji takiej odmowy dzieci te byłyby w rzeczywistości zmuszone do opuszczenia terytorium Unii rozpatrywanego jako całość i pozbawione w ten sposób możliwości skutecznego skorzystania z istoty praw przyznanych przez ten status”(35).
96. W rzeczywistości chodzi tu o element linii orzeczniczej zapoczątkowanej wyrokiem Ruiz Zambrano (C‑34/09, EU:C:2011:124), potwierdzony i wyjaśniony w kilku kolejnych wyrokach(36).
97. Z orzecznictwa tego wynika, że obywatelowi państwa trzeciego, który jest rodzicem obywatela Unii, powinno być przyznane prawo pobytu na podstawie art. 20 TFUE, o ile odmowa takiego prawa pobytu pozbawia tego obywatela Unii skutecznego korzystania z istoty praw przyznanych przez status obywatela Unii poprzez zmuszenie go do opuszczenia terytorium całej Unii.
98. Od chwili wydania wyroku Dereci i in. (C‑256/11, EU:C:2011:734) kryterium oceny „pozbawienia istoty praw” jest jasno ugruntowane(37). Pojawia się jednak pytanie, jak należy je oceniać – czy obowiązek opuszczenia terytorium Unii należy analizować pod względem prawnym, czy in concreto, w świetle danych okoliczności faktycznych?
3. Kryteria oceny obowiązku opuszczenia terytorium całej Unii
99. Obie córki NA, jako obywatelki Niemiec mają oczywiście prawo do życia w Niemczech. W konsekwencji, gdyby musiały one opuścić terytorium Zjednoczonego Królestwa i gdyby przeprowadziły się do Niemiec, ich matka miałaby pochodne prawo pobytu w tym państwie, zgodnie z zasadami wynikającymi z wyroku Ruiz Zambrano (C‑34/09, EU:C:2011:124)(38).
100. W przeciwnym bowiem przypadku MA i IA byłyby zmuszone do opuszczenia terytorium Unii w ślad za swoją matką, która najprawdopodobniej udałaby się do Pakistanu, co pozbawiłoby je możliwości skutecznego korzystania z istoty praw przysługujących im w związku ze statusem obywatelek Unii.
101. Porównywalna sytuacja była przedmiotem sprawy, w której wydano wyrok Alokpa i Moudoulou (C‑86/12, EU:C:2013:645).
102. W tamtej sprawie A.D. Alokpa podniosła, że jeśli władze luksemburskie odmówią jej prawa pobytu, w sytuacji gdy zamieszkuje ona na terytorium tego państwa członkowskiego wraz z dziećmi, mającymi obywatelstwo francuskie, nie będzie miała możliwości wjazdu do Francji i pobytu we Francji wraz z nimi, a zatem będzie zmuszona do powrotu do Togo.
103. Zdaniem rzecznika generalnego P. Mengozziego należało „zatem zbadać, czy wykonanie takiej decyzji może prowadzić w rozumieniu wyroków w sprawie Ruiz Zambrano i w sprawie Dereci i in. do faktycznego zmuszenia obywateli Unii do opuszczenia terytorium całej Unii, uniemożliwiając im wykonywanie istoty praw przysługujących im w związku ze statusem obywatela Unii”(39).
104. W późniejszym wyroku Trybunał stwierdził, zgadzając się z oceną rzecznika generalnego P. Mengozziego, że „A.D. Alokpa, jako matka Jarela i Eji Moudoulou oraz osoba samodzielnie sprawująca nad nimi rzeczywistą pieczę od dnia ich urodzenia, mogłaby korzystać z prawa pochodnego do towarzyszenia im i przebywania z nimi na terytorium francuskim”(40).
105. Trybunał wywnioskował z tego, że „co do zasady odmowa ze strony organów luksemburskich przyznania A.D. Alokpie prawa pobytu nie może wywoływać skutku w postaci zobowiązania jej dzieci do opuszczenia terytorium Unii, rozpatrywanego jako całość”(41). Ponadto w tym samym punkcie wyjaśnił, że to do sądu odsyłającego należy „jednak ustalenie, w świetle wszystkich okoliczności sporu w postępowaniu głównym, czy tak jest w istocie”(42).
106. To ostatnie wyjaśnienie wydaje mi się istotne. Ma ono sens jedynie wtedy, gdy zastosowanie testu „pozbawienia istoty praw” nie jest kwestią prawną.
107. Prawna – to znaczy teoretyczna – możliwość zamieszkiwania przez dzieci będące obywatelami Unii i rodzica, będącego obywatelem państwa trzeciego, który sprawuje nad nimi wyłączną pieczę, na terytorium państwa członkowskiego, którego dzieci są obywatelami, została uznana przez Trybunał.
108. Tymczasem Trybunał wyraźnie powierza sądowi krajowemu zadanie sprawdzenia, czy „w świetle wszystkich okoliczności sporu w postępowaniu głównym”(43) odmowa przez przyjmujące państwo członkowskie przyznania prawa pobytu rodzicowi, który jest obywatelem państwa trzeciego, nie wywoła skutku w postaci zobowiązania jej dzieci do opuszczenia terytorium całej Unii.
109. Z wyjaśnienia tego wynika, że, po pierwsze, okoliczności, które należy wziąć pod uwagę, mają siłą rzeczy charakter faktyczny(44), a po drugie, że mogą one zniweczyć teoretyczną możliwość braku obowiązku opuszczenia terytorium całej Unii. Innymi słowy, zasada wypracowana w wyroku Ruiz Zambrano (C‑34/09, EU:C:2011:124) może zostać „przywrócona” względem państwa, którego obywatelstwo mają dzieci(45).
110. Faktyczne zastosowanie testu „pozbawienia istoty praw” odzwierciedla podejście, którym należy kierować się przy ocenie obywatelstwa Unii.
111. Status obywatela Unii, zgodnie z konsekwentnym orzecznictwem Trybunału, może stanowić podstawowy status obywateli państw członkowskich(46). Nie może więc być pojęciem pozbawionym treści, wydmuszką. Jak podkreślił ostatnio rzecznik generalny M. Szpunar, „[p]otwierdzenie obywatelom państw członkowskich, że są obywatelami Unii, wzbudza uzasadnione oczekiwania i jednocześnie określa prawa i obowiązki”(47).
112. Tymczasem, jako że w art. 20 TFUE i 21 TFUE oraz w art. 45 karty wyraźnie wskazano, że każdy obywatel Unii ma prawo do przemieszczania się i przebywania, rzeczonemu obywatelowi nie można odmówić możliwości stworzenia w innym państwie członkowskim rzeczywistych i silnych więzów o charakterze bardziej istotnym lub znaczącym niż w państwie członkowskim jego obywatelstwa.
113. Prawo Unii może nadać wagę pojęciu obywatelstwa Unii wyłącznie pod warunkiem powiązania jego ochrony ze stworzeniem więzów z danym miejscem, z faktem zakorzenienia się na terytorium i zintegrowania się nie tylko administracyjnie i gospodarczo z krajem przyjmującym, lecz również społecznie i kulturalnie(48).
114. Innymi słowy, możliwość przemieszczenia się przez obywatela państwa trzeciego wraz ze swymi dziećmi, będącymi obywatelami Unii, do państwa członkowskiego ich obywatelstwa nie może mieć charakteru jedynie abstrakcyjnego(49).
115. Tymczasem w niniejszej sprawie jest, jak się wydaje, bezsporne, że dzieci NA, mimo posiadania obywatelstwa niemieckiego, nie mają żadnego związku z tym państwem członkowskim, na którego terytorium nigdy nie przebywały i którego języka nie znają. Ponieważ urodziły się i odbywały naukę w Zjednoczonym Królestwie, to właśnie w tym państwie członkowskim wypracowały swoje obywatelstwo.
116. Sama Komisja stwierdza w swoich uwagach na piśmie, że o ile córki NA posiadają, „jako obywatelki Niemiec, bezwarunkowe prawo pobytu w Niemczech, o tyle bezsporne jest również, że nie można racjonalnie oczekiwać ani od nich, ani od ich matki, że zamieszkają w tym kraju, i to na tej podstawie sądy krajowe uznały, że nie mogły one zostać wydalone ze Zjednoczonego Królestwa do Niemiec bez naruszenia EKPC”(50).
117. Uważam zatem, że chociaż informacje te powinny zostać potwierdzone przez sąd odsyłający, powinien on uznać, że MA i IA mają prawo pobytu w Zjednoczonym Królestwie na podstawie art. 20 TFUE, a NA powinna z tego faktu otrzymać pochodne prawo pobytu. Odmówienie tego prawa dzieciom NA pozbawiłoby je bowiem skutecznego korzystania z istoty praw związanych ze statusem obywatela Unii. Tymczasem zgodnie z wyrokiem Alokpa i Moudoulou (C‑86/12, EU:C:2013:645) takiemu skutkowi stoi na przeszkodzie art. 20 TFUE(51).
4. W przedmiocie znaczenia art. 7 karty i art. 8 EKPC
118. W pytaniu drugim sąd odsyłający przypomina, że zostało stwierdzone sądownie, iż wydalenie obywateli Unii, w tym przypadku dzieci, z przyjmującego państwa członkowskiego do państwa członkowskiego, którego obywatelstwo posiadają, narusza ich prawa wynikające z art. 8 EKPC lub art. 7 karty.
119. Czy takie stwierdzenie może mieć wpływ na odpowiedź, jakiej należy udzielić na to pytanie?
120. Kwestia znaczenia art. 7 karty i art. 8 EKPC przy stosowaniu art. 20 TFUE była już rozpatrywana przez Trybunał. W wyroku Dereci i in. (C‑256/11, EU:C:2011:734) Trybunał rozstrzygnął ją, uznając, że „jeżeli sąd krajowy uzna w świetle okoliczności sporów w postępowaniu przed sądem krajowym, że przedstawiona mu sytuacja skarżących w postępowaniu przed sądem krajowym podlega zakresowi prawa Unii, to będzie musiał zbadać, czy odmowa prawa pobytu […] narusza prawo do ochrony życia prywatnego i rodzinnego, o którym mowa w art. 7 karty. Jeżeli natomiast uzna, że ta sytuacja nie podlega zakresowi zastosowania prawa Unii, to będzie wówczas musiał dokonać analizy w świetle art. 8 ust. 1 EKPC”(52).
121. Wniosek ten budzi moje zainteresowanie. W wyroku Alokpa i Moudoulou (C‑86/12, EU:C:2013:645) Trybunał nie wahał się bowiem orzec, że „wykładni art. 20 TFUE i 21 TFUE należy dokonywać w ten sposób, że nie stoją one na przeszkodzie temu, by państwo członkowskie odmówiło prawa pobytu na swoim terytorium obywatelowi państwa trzeciego, który to obywatel ma na swoim wyłącznym utrzymaniu małe dzieci będące obywatelami Unii, przebywające wraz z nim od urodzenia w tym państwie członkowskim, mimo iż nie posiadają one obywatelstwa tego państwa członkowskiego ani nie skorzystały ze swego prawa do swobodnego przemieszczania się, o ile rzeczeni obywatele Unii nie spełniają wymogów ustanowionych w dyrektywie 2004/38 lub taka odmowa nie pozbawia tych obywateli możliwości skutecznego skorzystania z istoty praw przyznanych przez status obywatela Unii”(53).
122. Jeśli postanowienie traktatu nie stoi na przeszkodzie odmowie przez państwo członkowskie przyznania prawa pobytu, z zastrzeżeniem spełnienia pewnych warunków, oznacza to, że z założenia rozpatrywana sytuacja należy do zakresu stosowania tego postanowienia(54). W przeciwnym razie Trybunał powinien stwierdzić brak swojej właściwości do udzielenia odpowiedzi na postawione pytanie.
123. Wydaje mi się zatem oczywiste, że kwestie wynikłe w związku ze stosowaniem art. 20 TFUE i znaczeniem obywatelstwa Unii dla prawa pobytu wchodzą w zakres stosowania prawa Unii(55).
124. W konsekwencji, gdyby sąd odsyłający uznał, że wydalenie obywatela Unii narusza art. 7 karty (lub art. 8 ust. 1 EKPC, ponieważ ich treść jest równoważna), ocena ta musi być brana pod uwagę przy stosowaniu art. 20 TFUE i przy ocenie testu „pozbawienia istoty praw”.
125. Uwzględnienie art. 7 karty w rozważaniach sądu krajowego dotyczących stosowania art. 20 TFUE nie wydaje się ponadto prowadzić do rozszerzenia zakresu stosowania prawa Unii, które to rozszerzenie byłoby sprzeczne z art. 51 ust. 2 karty.
126. To bowiem obywatelstwo europejskie ustanowione w art. 20 TFUE prowadzi do ochrony praw podstawowych – a w szczególności, w niniejszym przypadku art. 7 karty – a nie odwrotnie(56).
5. Wniosek częściowy
127. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby na drugie i trzecie pytanie sądu odsyłającego odpowiedzieć, że wykładni art. 20 TFUE i 21 TFUE należy dokonywać w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, by państwo członkowskie odmówiło prawa pobytu na swoim terytorium obywatelowi państwa trzeciego, który to obywatel ma na swoim wyłącznym utrzymaniu dzieci będące obywatelami Unii, przebywające wraz z nim od urodzenia w tym państwie członkowskim, mimo iż nie posiadają one obywatelstwa tego państwa członkowskiego ani nie skorzystały ze swego prawa do swobodnego przemieszczania się, o ile rzeczeni obywatele Unii spełniają wymogi ustanowione w dyrektywie 2004/38, a jeśli nie, to gdy taka odmowa faktycznie pozbawia tych obywateli możliwości skutecznego skorzystania z istoty praw wynikających ze statusu obywatela Unii, czego ustalenie należy do sądu odsyłającego przy uwzględnieniu wszystkich istotnych okoliczności sprawy. Jeśli zostało sądownie ustalone, że wydalenie obywateli Unii narusza art. 7 karty lub art. 8 ust. 1 EKPC, sąd krajowy winien uwzględnić tę okoliczność.
E – W przedmiocie czwartego pytania prejudycjalnego
128. W pytaniu czwartym sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 należy interpretować w ten sposób, że dziecko, w konsekwencji także rodzic, który sprawuje nad nimi pieczę, korzysta z prawa pobytu w przyjmującym państwie członkowskim, gdy rodzic będący obywatelem Unii Europejskiej, który pracował w tym państwie członkowskim, zakończył swój pobyt w nim, zanim dziecko rozpoczęło w nim naukę.
129. Orzecznictwo Trybunału pozwala mi udzielić odpowiedzi twierdzącej na to pytanie.
130. Według Trybunału bowiem „[p]rawo przyznane w art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 dziecku pracownika migrującego do kontynuowania w możliwie najlepszych warunkach nauki w przyjmującym państwie członkowskim wiąże się nieodzownie z tym, iż dziecko to ma prawo do tego, by towarzyszyła mu osoba rzeczywiście sprawująca nad nim pieczę, a zatem, aby ta osoba była w stanie mieszkać z tym dzieckiem w tymże państwie członkowskim podczas trwania jego nauki. Odmowa udzielenia zezwolenia na pobyt rodzicowi, który rzeczywiście sprawuje pieczę nad dzieckiem korzystającym z prawa do kontynuowania nauki w przyjmującym państwie członkowskim, narusza to prawo”(57).
131. Dzieci obywatela państwa członkowskiego, który pracuje lub pracował w przyjmującym państwie członkowskim, i ich rodzic, który sprawuje nad nimi faktyczną pieczę, mogą powoływać się w tym państwie na prawo pobytu wyłącznie na podstawie art. 12 akapit pierwszy rozporządzenia nr 1612/68(58).
132. W wyroku Teixeira (C‑480/08, EU:C:2010:83) Trybunał przypomniał, że „art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 zmierza w szczególności do zapewnienia, by dzieci pracownika będącego obywatelem państwa członkowskiego mogły podjąć i w razie potrzeby ukończyć naukę w tym państwie członkowskim, nawet jeżeli on sam nie wykonuje już działalności w charakterze pracownika najemnego w przyjmującym państwie członkowskim”(59).
133. Trybunał wyjaśnia także, że „[z]godnie z utrwalonym orzecznictwem art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 wymaga tylko, by dziecko mieszkało ze swoimi rodzicami lub jednym z nich w państwie członkowskim, gdy przynajmniej jedno z jego rodziców zamieszkiwało tam jako pracownik (wyrok [Brown, 197/86, EU:C:1988:323], pkt 30; Gaal [C‑7/94, EU:C:1995:118], pkt 27)”(60).
134. Trybunał orzekł w sposób jeszcze bardziej klarowny, że „[p]rawo dziecka do przebywania w tym państwie w celu odbywania tam nauki zgodnie z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 i w konsekwencji prawo pobytu rodzica sprawującego faktycznie nad nim pieczę nie mogą zatem być uzależnione od przesłanki, zgodnie z którą jedno z rodziców dziecka w chwili rozpoczęcia przez nie nauki powinno było wykonywać działalność zawodową jako pracownik migrujący w przyjmującym państwie członkowskim”(61).
135. W wyroku Ibrahim i Secretary of State for the Home Department Trybunał stwierdził ponadto, że w sytuacji gdy jedno z dzieci rozpoczęło naukę po opuszczeniu przez rodzica, byłego pracownika migrującego, przyjmującego państwa członkowskiego, „prawo do równego traktowania w zakresie dostępu do kształcenia nie jest zastrzeżone dla dzieci pracowników migrujących. Stosuje się ono również do dzieci byłych pracowników migrujących”(62).
136. Z powyższego orzecznictwa bezsprzecznie zatem wynika, że art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 należy interpretować w ten sposób, że dziecko, a w konsekwencji także rodzic, który sprawuje nad nim pieczę, korzysta z prawa pobytu w przyjmującym państwie członkowskim, w sytuacji gdy rodzic będący obywatelem Unii Europejskiej, który pracował w tym państwie członkowskim, zakończył swój pobyt w nim, zanim dziecko rozpoczęło w nim naukę.
137. Taka wykładnia art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 jest ponadto zgodna z zasadą stanowiącą, że przepis ten „nie może być interpretowany zawężająco […] i w żadnym wypadku nie może on zostać pozbawiony skuteczności (effet utile)”(63).
138. Chciałbym na wszelki wypadek wyjaśnić, że – jak wynika z okoliczności faktycznych leżących u podstaw wyroku Alarape Tijanim (C‑529/11, EU:C:2013:290) – zasady przypomniane powyżej stosuje się również do obywateli państw trzecich, będących wstępnymi obywateli Unii.
VI – Wnioski
139. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby na pytania prejudycjalne postawione przez Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division) (sąd apelacyjny dla Anglii i Walii, wydział cywilny, Zjednoczone Królestwo) Trybunał odpowiedział w sposób następujący:
1) W przypadku gdy rozwód jest wynikiem przemocy domowej, art. 13 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) dyrektywy 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, zmieniającej rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylającej dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG nie wymaga, żeby w chwili orzeczenia rozwodu obywatel Unii Europejskiej, będący małżonkiem obywatela państwa trzeciego, sam przebywał na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego zgodnie z art. 7 ust. 1 dyrektywy po to, aby rzeczony obywatel państwa trzeciego mógł zachować własne prawo pobytu na podstawie tego przepisu.
2) Wykładni art. 20 TFUE i 21 TFUE należy dokonywać w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, by państwo członkowskie odmówiło prawa pobytu na swoim terytorium obywatelowi państwa trzeciego, który to obywatel ma na swoim wyłącznym utrzymaniu dzieci będące obywatelami Unii, przebywające wraz z nim od urodzenia w tym państwie członkowskim, mimo iż nie posiadają one obywatelstwa tego państwa członkowskiego ani nie skorzystały ze swego prawa do swobodnego przemieszczania się, o ile rzeczeni obywatele Unii spełniają wymogi ustanowione w dyrektywie 2004/38, a jeśli nie, to gdy taka odmowa faktycznie pozbawia tych obywateli możliwości skutecznego skorzystania z istoty praw wynikających ze statusu obywatela Unii, czego ustalenie należy do sądu odsyłającego przy uwzględnieniu wszystkich istotnych okoliczności sprawy. Jeśli zostało sądownie ustalone, że wydalenie obywateli Unii narusza art. 7 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej lub art. 8 ust. 1 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r., sąd krajowy winien uwzględnić tę okoliczność.
3) Artykuł 12 akapit pierwszy rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty należy interpretować w ten sposób, że dziecko, a w konsekwencji także rodzic, który sprawuje nad nim pieczę, korzysta z prawa pobytu w przyjmującym państwie członkowskim, w sytuacji gdy rodzic będący obywatelem Unii Europejskiej, który pracował w tym państwie członkowskim, zakończył swój pobyt w nim, zanim dziecko rozpoczęło w nim naukę.