WYROK TRYBUNAŁU (czwarta izba)
z dnia 14 września 2023 r.(*)
Odwołanie – Pomoc państwa – Sektor lotniczy – Pomoc operacyjna przyznana przez Republikę Federalną Niemiec na rzecz portu lotniczego Frankfurt-Hahn – Artykuł 108 TFUE – Decyzja o niewszczęciu formalnego postępowania wyjaśniającego – Skarga o stwierdzenie nieważności – Status zainteresowanej strony – Ochrona praw procesowych
W sprawie C‑466/21 P
mającej za przedmiot odwołanie w trybie art. 56 statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, wniesione w dniu 29 lipca 2021 r.,
Land Rheinland-Pfalz, który reprezentowali R. van der Hout i C. Wagner, Rechtsanwälte,
wnoszący odwołanie,
w której pozostałymi uczestnikami postępowania są:
Deutsche Lufthansa AG, z siedzibą w Kolonii (Niemcy), którą reprezentował A. Martin-Ehlers, Rechtsanwalt,
strona skarżąca w pierwszej instancji,
Komisja Europejska, którą reprezentowali C. Georgieva i T. Maxian Rusche, w charakterze pełnomocników,
strona pozwana w pierwszej instancji,
Republika Federalna Niemiec,
interwenient w pierwszej instancji,
TRYBUNAŁ (czwarta izba),
w składzie: C. Lycourgos (sprawozdawca), prezes izby, L. S. Rossi, J.‑C. Bonichot, S. Rodin i O. Spineanu-Matei, sędziowie,
rzecznik generalny: P. Pikamäe,
sekretarz: M. Krausenböck, administratorka,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 30 listopada 2022 r.,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 9 marca 2023 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Land Rheinland-Pfalz (kraj związkowy Nadrenia-Palatynat, Niemcy, zwany dalej „krajem związkowym”) wnosi w swym odwołaniu o uchylenie wyroku Sądu Unii Europejskiej z dnia 19 maja 2021 r., Deutsche Lufthansa/Komisja (T‑218/18, zwanego dalej „zaskarżonym wyrokiem”, EU:T:2021:282), w którym Sąd stwierdził nieważność decyzji Komisji C(2017) 5289 final z dnia 31 lipca 2017 r. w sprawie pomocy państwa SA.47969 (2017/N) wdrożonej przez Niemcy w zakresie pomocy operacyjnej przyznanej na rzecz portu lotniczego Frankfurt-Hahn (zwanej dalej „sporną decyzją”).
2 W swym odwołaniu wzajemnym Komisja Europejska również wnosi o uchylenie zaskarżonego wyroku.
3 W swym odwołaniu wzajemnym Deutsche Lufthansa AG (zwana dalej „DLH”) wnosi o uchylenie tego wyroku w zakresie, w jakim Sąd oddalił zastrzeżenie drugie części pierwszej jedynego zarzutu podniesionego przez nią w ramach skargi pierwszoinstancyjnej.
Ramy prawne
Rozporządzenie (UE) 2015/1589
4 Artykuł 1 rozporządzenia Rady (UE) 2015/1589 z dnia 13 lipca 2015 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania art. 108 [TFUE] (Dz.U. 2015, L 248, s. 9) stanowi:
„Do celów niniejszego rozporządzenia stosuje się następujące definicje:
[…]
h) »zainteresowana strona« oznacza którekolwiek państwo członkowskie oraz jakiekolwiek osoby, przedsiębiorstwa lub związki przedsiębiorstw, na których interesy może mieć wpływ przyznanie pomocy, w szczególności beneficjentów pomocy, konkurujące ze sobą przedsiębiorstwa lub stowarzyszenia handlowe”.
5 Artykuł 4 tego rozporządzenia stanowi:
„[…]
3. W przypadku gdy Komisja po przeprowadzeniu badania wstępnego stwierdza, że nie ma żadnych wątpliwości co do zgodności środka będącego przedmiotem zgłoszenia z rynkiem wewnętrznym, w stopniu, w jakim mieści się on w zakresie art. 107 ust. 1 TFUE, Komisja podejmuje decyzję, że środek jest zgodny z rynkiem wewnętrznym (»decyzja o niewnoszeniu zastrzeżeń«). W decyzji określone zostaje, który z przewidzianych w TFUE wyjątków zastosowano.
4. W przypadku gdy po przeprowadzeniu badania wstępnego Komisja stwierdza, że zaistniały wątpliwości co do zgodności środka będącego przedmiotem zgłoszenia z rynkiem wewnętrznym, Komisja podejmuje decyzję o wszczęciu postępowania zgodnie z art. 108 ust. 2 TFUE (»decyzja o wszczęciu formalnej procedury dochodzenia [formalnego postępowania wyjaśniającego]«).
[…]”.
Rozporządzenie nr 651/2014
6 Artykuł 56a rozporządzenia Komisji (UE) nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. uznającego niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 [TFUE] (Dz.U. 2014, L 187, s. 1), zmienionego rozporządzeniem Komisji (UE) 2017/1084 z dnia 14 czerwca 2017 r. (Dz.U. 2017, L 156, s. 1) (zwanego dalej „rozporządzeniem nr 651/2014”), stanowi:
„1. Pomoc inwestycyjna dla portu lotniczego jest zgodna z rynkiem wewnętrznym w rozumieniu art. 107 ust. 3 [TFUE] i wyłączona z obowiązku zgłoszenia, o którym mowa w art. 108 ust. 3 [TFUE], jeżeli spełnione są warunki określone w ust. 3–14 niniejszego artykułu i w rozdziale I.
2. Pomoc operacyjna dla portu lotniczego jest zgodna z rynkiem wewnętrznym w rozumieniu art. 107 ust. 3 [TFUE] i wyłączona z obowiązku zgłoszenia, o którym mowa w art. 108 ust. 3 [TFUE], jeżeli spełnione są warunki określone w ust. 3, 4, 10 i 15–18 niniejszego artykułu i w rozdziale I.
[…]
6. Pomoc inwestycyjna nie przysługuje portowi lotniczemu usytuowanemu w odległości nieprzekraczającej 100 km lub 60‑minutowej podróży samochodem, autobusem, pociągiem lub pociągiem dużych prędkości od istniejącego portu lotniczego obsługującego regularne przewozy lotnicze w rozumieniu art. 2 pkt 16 rozporządzenia [Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1008/2008 z dnia 24 września 2008 r. w sprawie wspólnych zasad wykonywania przewozów lotniczych na terenie Wspólnoty (Dz.U. 2008, L 293, s. 3)].
7. Ustępy 5 i 6 nie mają zastosowania do portów lotniczych o średnim rocznym przepływie pasażerów wynoszącym do 200 000 osób w ciągu dwóch lat obrotowych poprzedzających rok, w którym rzeczywiście przyznaje się pomoc, jeżeli nie oczekuje się, iż pomoc inwestycyjna doprowadzi do zwiększenia średniego rocznego przepływu pasażerów w tym porcie lotniczym powyżej 200 000 osób w ciągu dwóch lat obrotowych następujących po przyznaniu pomocy. Pomoc inwestycyjna przyznana takim portom lotniczym musi być zgodna z ust. 11 albo z ust. 13 i 14.
8. Ust[ęp] 6 nie ma zastosowania w przypadkach, gdy przyznaje się pomoc inwestycyjną na rzecz portu lotniczego usytuowanego w odległości nieprzekraczającej 100 km od istniejących portów lotniczych obsługujących regularne przewozy lotnicze w rozumieniu art. 2 pkt 16 rozporządzenia (WE) nr 1008/2008, pod warunkiem że trasa pomiędzy każdym z tych innych istniejących portów lotniczych a portem lotniczym otrzymującym pomoc wiąże się z koniecznością odbycia co najmniej 90‑minutowej podróży środkiem transportu morskiego lub skorzystania ze środka transportu lotniczego.
[…]”.
Wytyczne w sprawie pomocy na rzecz lotnictwa
7 Punkt 25 wytycznych dotyczących pomocy państwa na rzecz portów lotniczych i przedsiębiorstw lotniczych (Dz.U. 2014, C 99, s. 3, zwanych dalej „wytycznymi w sprawie pomocy na rzecz lotnictwa”) stanowi:
„25. Do celów niniejszych wytycznych:
[…]
12) »obszar ciążenia portu lotniczego« oznacza geograficzną granicę rynku, którą zazwyczaj ustala się w taki sposób, aby obejmowała obszar o promieniu około 100 km lub wymagający około 60‑minutowej podróży samochodem, autobusem, pociągiem lub pociągiem dużych prędkości; jednak obszar ciążenia danego portu lotniczego może być różny i powinien uwzględniać specyfikę każdego konkretnego portu lotniczego. Wielkość i kształt obszaru ciążenia są różne w przypadku poszczególnych portów lotniczych i zależą od różnych właściwości portu lotniczego, w tym jego modelu biznesowego, lokalizacji i obsługiwanych celów podróży;
[…]”.
8 Punkty 114, 115, 131 i 132 wytycznych w sprawie pomocy na rzecz lotnictwa, zawarte w sekcji 5.1.2 tych wytycznych, zatytułowanej „Pomoc operacyjna dla portów lotniczych”, przewidują:
„114. Osiągnięciu celu stanowiącego przedmiot wspólnego zainteresowania nie sprzyja jednak powielanie nierentownych portów lotniczych. Jeżeli port lotniczy znajduje się na tym samym obszarze ciążenia co inny port lotniczy posiadający niewykorzystaną przepustowość, w biznesplanie opartym na solidnych prognozach dotyczących ruchu pasażerskiego i towarowego należy określić prawdopodobny wpływ na ruch w innych portach lotniczych znajdujących się na tym samym obszarze ciążenia.
115. Komisja będzie mieć zatem wątpliwości co do zdolności nierentownego portu lotniczego do osiągnięcia pełnego pokrycia kosztów operacyjnych na koniec okresu przejściowego, jeżeli na danym obszarze ciążenia znajduje się inny port lotniczy.
[…]
131. Oceniając zgodność pomocy operacyjnej ze wspólnym rynkiem, Komisja weźmie pod uwagę zakłócenia konkurencji i wpływ na wymianę handlową. Jeżeli port lotniczy znajduje się na tym samym obszarze ciążenia co inny port lotniczy posiadający niewykorzystaną przepustowość, w biznesplanie opartym na solidnych prognozach dotyczących ruchu pasażerskiego i towarowego należy określić prawdopodobny wpływ na ruch w innych portach lotniczych znajdujących się na tym samym obszarze ciążenia.
132. Pomoc operacyjna dla portu lotniczego znajdującego się na tym samym obszarze ciążenia zostanie uznana za zgodną z rynkiem wewnętrznym tylko wtedy, gdy państwo członkowskie wykaże, że wszystkie porty lotnicze na tym samym obszarze ciążenia będą w stanie osiągnąć pełne pokrycie kosztów operacyjnych na koniec okresu przejściowego”.
Okoliczności powstania sporu
9 W dniu 7 kwietnia 2017 r. Republika Federalna Niemiec powiadomiła Komisję o zamiarze przyznania, w kolejnych transzach, w latach 2018–2022, pomocy operacyjnej na rzecz portu lotniczego Frankfurt-Hahn (zwanej dalej „sporną pomocą”) ze względu na ponoszone przez ten port lotniczy straty. Ów port lotniczy jest obsługiwany przez spółkę Flughafen Frankfurt-Hahn GmbH (zwaną dalej „FFHG”).
10 W spornej decyzji Komisja uznała w istocie, że nie było potrzeby wszczynania formalnego postępowania wyjaśniającego przewidzianego w art. 108 ust. 2 TFUE, ponieważ, mimo że sporna pomoc stanowiła „pomoc państwa” w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE, pomoc ta była zgodna z rynkiem wewnętrznym na podstawie ust. 3 lit. c) tego artykułu. W uzasadnieniu tej decyzji Komisja wskazała w szczególności, że na obszarze ciążenia portu lotniczego Frankfurt-Hahn, będącego beneficjentem wspomnianej pomocy, nie ma innych portów lotniczych.
11 Przed wydaniem spornej decyzji Komisja wydała dwie decyzje dotyczące środków przyjętych przez Republikę Federalną Niemiec na rzecz portu lotniczego Frankfurt-Hahn i Ryanaira, a mianowicie, po pierwsze, decyzję (UE) 2016/788 z dnia 1 października 2014 r. w sprawie pomocy państwa SA.32833 (11/C) (ex 11/NN) wdrożonej przez Niemcy w odniesieniu do mechanizmów finansowania portu lotniczego Frankfurt-Hahn wdrożonych w latach 2009–2011 (Dz.U. 2016, L 134, s. 1), która była przedmiotem skargi o stwierdzenie nieważności oddalonej przez Sąd postanowieniem z dnia 17 maja 2019 r., Deutsche Lufthansa/Komisja (T‑764/15, EU:T:2019:349), a po drugie, decyzję (UE) 2016/789 z dnia 1 października 2014 r. w sprawie pomocy państwa SA.21121 (C 29/08) (ex NN 54/07) wdrożonej przez Niemcy i dotyczącej finansowania portu lotniczego Frankfurt-Hahn oraz stosunków finansowych między portem lotniczym a Ryanairem (Dz.U. 2016, L 134, s. 46), która była przedmiotem skargi o stwierdzenie nieważności oddalonej przez Sąd wyrokiem z dnia 12 kwietnia 2019 r., Deutsche Lufthansa/Komisja (T‑492/15, EU:T:2019:252). Odwołania wniesione od tych dwóch orzeczeń Sądu zostały oddalone przez Trybunał wyrokami z dnia 15 lipca 2021 r., Deutsche Lufthansa/Komisja (C‑453/19 P, EU:C:2021:608) i z dnia 20 stycznia 2022 r., Deutsche Lufthansa/Komisja (C‑594/19 P, EU:C:2022:40).
12 Ponadto w dniu 26 października 2018 r. Komisja postanowiła wszcząć formalne postępowanie wyjaśniające na podstawie skargi złożonej przez DLH, zarejestrowanej pod sygnaturą SA.43260, w odniesieniu do innych środków przyjętych na rzecz portu lotniczego Frankfurt-Hahn i Ryanaira. Decyzja ta (zwana dalej „decyzją Hahn IV”) została opublikowana w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej w dniu 13 września 2019 r. (Dz.U. 2019, C 310, s. 5).
Postępowanie przed Sądem i zaskarżony wyrok
13 Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 29 marca 2018 r. DLH wniosła skargę o stwierdzenie nieważności spornej decyzji.
14 DLH podniosła zasadniczo przed Sądem jeden zarzut, składający się z trzech części, opartych, po pierwsze, na nieuwzględnieniu przez Komisję istotnych okoliczności rozpatrywanej przez nią sprawy, po drugie, na nieuwzględnieniu przez Komisję innych środków pomocy, które zostały już przyznane na rzecz portu lotniczego Frankfurt-Hahn, i po trzecie, na błędach w ocenie popełnionych przez Komisję.
15 W zaskarżonym wyroku Sąd orzekł przede wszystkim, że skarga wniesiona przez DLH jest dopuszczalna. Co do istoty sprawy Sąd orzekł, że w odniesieniu do obszaru ciążenia portu lotniczego Frankfurt-Hahn Komisja nie uwzględniła prawidłowo wszystkich kryteriów, które wymagały jej oceny zgodnie z wytycznymi w sprawie pomocy dla lotnictwa, i że w konsekwencji „niewystarczająca i niepełna” analiza Komisji nie pozwoliła jej na rozwianie wszelkich wątpliwości co do zgodności spornej pomocy z rynkiem wewnętrznym. Sąd oddalił wszystkie pozostałe zastrzeżenia podniesione przez DLH, przy czym uwzględnił on częściowo część trzecią jedynego zarzutu podniesionego przez DLH w skardze pierwszoinstancyjnej i z tego względu stwierdził nieważność spornej decyzji.
Żądania stron
Żądania odwołania głównego
16 W odwołaniu kraj związkowy wnosi do Trybunału o:
– uchylenie zaskarżonego wyroku i ostateczne oddalenie skargi pierwszoinstancyjnej oraz
– obciążenie DLH kosztami postępowania w pierwszej instancji i postępowania odwoławczego.
17 DLH wnosi do Trybunału o:
– odrzucenie skargi jako niedopuszczalnej, a w każdym razie oddalenie jej jako bezzasadnej oraz
– obciążenie kraju związkowego kosztami postępowania.
18 Komisja wnosi do Trybunału o:
– uchylenie zaskarżonego wyroku;
– odrzucenie skargi pierwszoinstancyjnej jako niedopuszczalnej, a w każdym razie oddalenie jej jako bezzasadnej oraz
– obciążenie DLH kosztami postępowania w pierwszej instancji i postępowania odwoławczego.
Żądania odwołania wzajemnego wniesionego przez DLH
19 W odwołaniu wzajemnym DLH wnosi do Trybunału o:
– uchylenie zaskarżonego wyroku w zakresie, w jakim Sąd oddalił w nim zastrzeżenie drugie części pierwszej jedynego zarzutu, oraz
– obciążenie kraju związkowego kosztami postępowania.
20 Kraj związkowy wnosi do Trybunału o:
– oddalenie odwołania wzajemnego wniesionego przez DLH,
– uchylenie zaskarżonego wyroku i „ostateczne oddalenie” skargi pierwszoinstancyjnej oraz
– obciążenie DLH kosztami postępowania w pierwszej instancji i postępowania odwoławczego.
21 Komisja wnosi o:
– odrzucenie odwołania wzajemnego wniesionego przez DLH jako niedopuszczalnego, a w każdym razie oddalenie go jako bezzasadnego oraz
– obciążenie DLH kosztami postępowania w pierwszej instancji i postępowania odwoławczego.
Żądania odwołania wzajemnego wniesionego przez Komisję
22 W odwołaniu wzajemnym Komisja wnosi do Trybunału o:
– uchylenie zaskarżonego wyroku;
– odrzucenie skargi pierwszoinstancyjnej jako niedopuszczalnej, a w każdym razie oddalenie jej jako bezzasadnej oraz
– obciążenie DLH kosztami postępowania w pierwszej instancji i postępowania odwoławczego.
23 DLH wnosi do Trybunału o:
– odrzucenie odwołania wzajemnego wniesionego przez Komisję jako niedopuszczalnego, a w każdym razie oddalenie go jako bezzasadnego oraz
– obciążenie Komisji kosztami postępowania.
24 Kraj związkowy wnosi do Trybunału o:
– uwzględnienie odwołania wzajemnego wniesionego przez Komisję,
– uchylenie zaskarżonego wyroku i „ostateczne oddalenie” skargi pierwszoinstancyjnej oraz
– obciążenie DLH kosztami postępowania w pierwszej instancji i postępowania odwoławczego.
Wniosek o zawieszenie wykonania zaskarżonego wyroku
25 We wniosku złożonym w dniu 10 września 2021 r. kraj związkowy zwrócił się do Trybunału o zawieszenie wykonania zaskarżonego wyroku.
26 Postanowieniem z dnia 30 listopada 2021 r., Land Rheinland-Pfalz/Deutsche Lufthansa (C‑466/21 P-R, EU:C:2021:972), wiceprezes Trybunału oddalił ten wniosek.
W przedmiocie wniosku o otwarcie na nowo ustnego etapu postępowania
27 Po przedstawieniu opinii rzecznika generalnego DLH – w dwóch pismach złożonych w sekretariacie Trybunału w dniach 6 kwietnia 2023 r. i 11 lipca 2023 r. – wniosła o otwarcie na nowo ustnego etapu postępowania na podstawie art. 83 regulaminu postępowania przed Trybunałem.
28 Na poparcie swojego wniosku DLH powołała się na zaistnienie nowych okoliczności faktycznych, o których nie wiedziała przed zapoznaniem się z treścią tej opinii. Chodzi, po pierwsze, o złożenie przez kraj związkowy pisma procesowego w ramach toczącego się przed Landgericht Köln (sądem krajowym w Kolonii, Niemcy) postępowania dotyczącego sporu między krajem związkowym z tą spółką w przedmiocie odzyskania kwot odpowiadających środkom, o których mowa w decyzji Hahn IV. DLH twierdzi konkretnie, że w piśmie tym kraj związkowy podniósł, iż spółka ta i Ryanair konkurują ze sobą. Po drugie, DLH powołała się na istnienie wyroku Oberlandesgericht Koblenz (wyższego sądu krajowego w Koblencji, Niemcy), w którym uznano, że pomoc przyznana portowi lotniczemu Frankfurt-Hahn stanowi subsydiowanie skrośne na rzecz Ryanaira, co potwierdza tezę, że pomoc ta dotyczy DLH bezpośrednio i indywidualnie.
29 Zgodnie z art. 83 regulaminu postępowania Trybunał może, w każdej chwili, po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego, postanowić o otwarciu ustnego etapu postępowania na nowo, w szczególności jeśli po zamknięciu tego etapu postępowania strona przedstawiła nowy fakt mogący mieć decydujące znaczenie dla jego rozstrzygnięcia.
30 Jednakże w niniejszej sprawie wnioski przedstawione przez DLH nie wskazują na istnienie żadnej nowej okoliczności faktycznej mogącej mieć decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia, o którego wydanie zwrócono się do Trybunału.
31 W tych okolicznościach Trybunał uznaje, po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego, że nie należy zarządzać otwarcia ustnego etapu postępowania na nowo.
W przedmiocie dopuszczalności odwołania głównego i odwołania wzajemnego Komisji
W przedmiocie dopuszczalności odwołania głównego
Argumentacja stron
32 DLH uważa, że odwołanie główne jest niedopuszczalne, ponieważ, po pierwsze, dokument przedstawiony przez kraj związkowy jako dowód istnienia pełnomocnictwa procesowego jego przedstawiciela jest zbyt stary i ogólny i nie zawiera żadnej informacji dotyczącej tożsamości osoby, która ma być reprezentowana, mimo że został podpisany w imieniu kraju związkowego. Po drugie, DLH uważa, że zaskarżony wyrok dotyczy kraju związkowego bezpośrednio jedynie ze względu na ciążący na nim obowiązek odzyskania transz spornej pomocy, które zostały już przyznane FFHG, i zaprzestania wypłacania tej spółce takich transz w przyszłości. Kraj związkowy odmówił jednak spełnienia takiego obowiązku. Wniesienie odwołania nosi zatem znamiona nadużycia. Po trzecie, zaskarżony wyrok nie pociąga za sobą zmiany sytuacji prawnej kraju związkowego, ponieważ w rzeczywistości dąży on do ochrony interesów FFHG, jej nowych akcjonariuszy oraz Ryanaira. Po czwarte, kraj związkowy nie ma interesu prawnego, ponieważ uchylenie zaskarżonego wyroku nie przysporzy mu żadnej korzyści.
33 W duplice i na rozprawie przed Trybunałem DLH podniosła wreszcie, że z jednej strony w odwołaniu nie uwzględniono powagi rzeczy osądzonej postanowienia Sądu z dnia 17 maja 2019 r., Deutsche Lufthansa/Komisja (T‑764/15, EU:T:2019:349), a z drugiej strony, że kraj związkowy nie ma już interesu prawnego, ponieważ obecna sytuacja gospodarcza FFHG nie pozwala już tej ostatniej na uzyskanie wypłaty pozostałej części spornej pomocy.
34 Kraj związkowy i Komisja podnoszą, że argumentację DLH należy oddalić.
Ocena Trybunału
35 Co się tyczy w pierwszej kolejności podniesionego przez DLH w duplice i na rozprawie przed Trybunałem argumentu, zgodnie z którym odwołanie jest niedopuszczalne w zakresie, w jakim zmierza ono do podważenia powagi rzeczy osądzonej postanowienia z dnia 14 grudnia 2017 r., Deutsche Lufthansa/Komisja (T‑764/15, EU:T:2017:933), należy przypomnieć, że zgodnie z art. 127 regulaminu postępowania przed Trybunałem nie można podnosić nowych zarzutów w toku postępowania, chyba że opierają się one na okolicznościach faktycznych lub prawnych ujawnionych dopiero po jego wszczęciu.
36 W związku z tym, ponieważ argument dotyczący powagi rzeczy osądzonej postanowienia z dnia 14 grudnia 2017 r., Deutsche Lufthansa/Komisja (T‑764/15, EU:T:2017:933), nie został podniesiony przez DLH w odpowiedzi na odwołanie i nie opiera się on na okolicznościach prawnych i faktycznych ujawnionych dopiero w toku postępowania, argument ten należy uznać za spóźniony, a tym samym odrzucić go jako niedopuszczalny.
37 W drugiej kolejności należy stwierdzić, że zgodnie z art. 56 akapit drugi statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej interwenienci, niebędący ani państwami członkowskimi, ani instytucjami Unii Europejskiej, mogą wnieść odwołanie od orzeczenia Sądu jedynie wtedy, gdy orzeczenie to dotyczy ich bezpośrednio.
38 W niniejszej sprawie kraj związkowy, jako interwenient w postępowaniu przed Sądem, wykazał w sposób wymagany prawem, że zaskarżony wyrok dotyczy go bezpośrednio.
39 Jak wskazuje kraj związkowy w swoim odwołaniu, wyrok ten skutkuje bowiem, po pierwsze, zobowiązaniem go do odzyskania transz spornej pomocy, które zostały już przyznane FFHG, a po drugie, zakazaniem mu wypłacania tej spółce nowych transz tej pomocy w przyszłości.
40 Wniosku tego nie jest w stanie zmienić podniesiony na rozprawie przed Trybunałem argument DLH, w myśl którego ze względu na postępowanie upadłościowe, jakie toczy się obecnie wobec FFHG, spółka ta w każdym razie nie jest już w stanie wypłacić pozostałych transz spornej pomocy. Nawet bowiem jeśli tak jest, to jednak zaskarżony wyrok nakłada na kraj związkowy obowiązek odzyskania w każdym wypadku transz spornej pomocy, które wypłacił już na rzecz FFHG.
41 Ponadto okoliczność, że kraj związkowy nie podjął wszystkich działań nakazanych w zaskarżonym wyroku – nawet gdyby została ona wykazana – nie pozwala na podważenie ustaleń poczynionych w pkt 39 i 40 niniejszego wyroku, które wystarczają do wykazania, że zaskarżony wyrok dotyczy kraju związkowego bezpośrednio i że kraj ten może w związku z tym wnieść od niego odwołanie bez konieczności dodatkowego badania kwestii, czy ma on interes prawny.
42 W trzeciej kolejności pełnomocnictwo przedstawiciela kraju związkowego wyraźnie przewiduje, że może on reprezentować kraj związkowy przed sądami Unii w sporach z zakresu pomocy państwa. Ponadto DLH nie twierdzi, ani tym bardziej nie wykazała, że chociaż pełnomocnictwo to zostało udzielone w dniu 7 czerwca 2019 r., nie jest ono już ważne. W związku z tym rzeczone pełnomocnictwo spełnia przesłanki przewidziane w art. 44 § 1 lit. b) regulaminu postępowania przed Trybunałem (zob. podobnie wyrok z dnia 28 lutego 2018 r., mobile.de/EUIPO, C‑418/16 P, EU:C:2018:128, pkt 34, 39).
43 Wynika stąd, że odwołanie wniesione przez kraj związkowy jest dopuszczalne.
W przedmiocie dopuszczalności odwołania wzajemnego wniesionego przez Komisję
Argumentacja stron
44 DLH podnosi, że odwołanie wzajemne wniesione przez Komisję jest niedopuszczalne ze względu na to, że, po pierwsze, nie wskazano w nim daty doręczenia tej instytucji odwołania kraju związkowego, wbrew temu, co przewiduje art. 177 § 1 lit. b) regulaminu postępowania przed Trybunałem.
45 Po drugie, odwołanie wzajemne wniesione przez Komisję narusza art. 178 § 3 zdanie drugie tego regulaminu postępowania, ponieważ jest ono w znacznej mierze identyczne z pismem złożonym przez tę instytucję w odpowiedzi na odwołanie główne.
46 Po trzecie, odwołanie wzajemne jest niedopuszczalne ze względu na to, że samo odwołanie główne jest niedopuszczalne.
47 Po czwarte, wniesienie wspomnianego odwołania wzajemnego stanowi nadużycie, ponieważ Komisja nie wszczęła przeciwko Republice Federalnej Niemiec żadnego postępowania w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, mimo że DLH poinformowała ją o tym, iż po wydaniu decyzji Hahn IV ani spółka FFHG, ani kraj związkowy nie odzyskały od Ryanaira spornej pomocy, tak aby odpowiednie kwoty mogły zostać przelane na zablokowane konto.
48 Komisja i kraj związkowy stoją na stanowisku, że argumentację DLH należy oddalić.
Ocena Trybunału
49 Co się tyczy w pierwszej kolejności argumentu DLH, zgodnie z którym odwołanie wzajemne wniesione przez Komisję jest niedopuszczalne ze względu na to, że niedopuszczalne jest również odwołanie kraju związkowego, wystarczy stwierdzić, że argument ten należy oddalić w świetle ustaleń dokonanych w pkt 35–43 niniejszego wyroku.
50 W drugiej kolejności należy przypomnieć, że zgodnie z art. 172 i 174 regulaminu postępowania przed Trybunałem strony w danej sprawie przed Sądem mające interes prawny w uwzględnieniu lub oddaleniu odwołania mogą złożyć odpowiedź na odwołanie, której żądania mają na celu uwzględnienie lub oddalenie, w całości lub w części, tego odwołania. Strony te mogą także, na podstawie art. 176 i art. 178 ust. 1 i 3 regulaminu postępowania, złożyć odrębnym od odpowiedzi na odwołanie pismem odwołanie wzajemne, którego żądania mają na celu uchylenie, w całości lub w części, orzeczenia Sądu w oparciu o zarzuty i argumenty prawne odrębne od tych podniesionych w odpowiedzi na odwołanie (postanowienie z dnia 7 grudnia 2017 r., Eurallumina/Komisja, C‑323/16 P, EU:C:2017:952, pkt 30; wyrok z dnia 3 września 2020 r., Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland i in./Komisja, C‑817/18 P, EU:C:2020:637, pkt 47).
51 Z łącznej interpretacji tych przepisów wynika, że odpowiedź na odwołanie nie może mieć na celu uchylenia orzeczenia Sądu na podstawie argumentów odrębnych i niezależnych od tych, które zostały przywołane w odwołaniu, gdyż takie argumenty mogą zostać podniesione tylko w ramach odwołania wzajemnego (wyrok z dnia 3 września 2020 r., Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland i in./Komisja, C‑817/18 P, EU:C:2020:637, pkt 48). Wynika z tego również, że odwołanie wzajemne powinno co do zasady zawierać zarzuty i argumenty odrębne i niezależne od tych, które zostały podniesione w odpowiedzi na odwołanie główne wniesione przez tę samą stronę.
52 W niniejszej sprawie szereg zarzutów podniesionych w odwołaniu wzajemnym wniesionym przez Komisję częściowo pokrywa się z argumentami podniesionymi przez nią w odpowiedzi na odwołanie, którą instytucja ta złożyła na poparcie odwołania wniesionego przez kraj związkowy.
53 Należy jednak zauważyć, że w odwołaniu wzajemnym Komisja sama wnosi o uchylenie zaskarżonego wyroku, podnosząc zarzuty, które są w części niezależne i odrębne od zarzutów podniesionych w odwołaniu głównym. Zgodnie z zasadami przypomnianymi w pkt 50 niniejszego wyroku w odpowiedzi na odwołanie nie można było przedstawić takiego żądania ani podnieść takich zarzutów, a zatem, wnosząc odwołanie wzajemne, Komisja postąpiła zgodnie z tymi zasadami. W tych okolicznościach nie można zarzucać tej instytucji, że w odwołaniu wzajemnym przedstawiła wszystkie zarzuty podniesione na poparcie żądania uchylenia zaskarżonego wyroku, w tym zarzuty, które zostały również podniesione w odpowiedzi na odwołanie wzajemne, zamiast podzielić przedstawienie zarzutów pomiędzy odwołanie wzajemne i odpowiedź na odwołanie, gdyż mogłoby to zaszkodzić spójności jej rozumowania (zob. podobnie postanowienie z dnia 7 grudnia 2017 r., Eurallumina/Komisja, C‑323/16 P, EU:C:2017:952, pkt 31).
54 W trzeciej kolejności, zgodnie z art. 177 § 1 lit. b) regulaminu postępowania przed Trybunałem w odwołaniu wzajemnym należy wskazać datę doręczenia odwołania głównego stronie wnoszącej to odwołanie wzajemne. Tymczasem DLH podnosi, że taka wzmianka nie pojawiła się w odwołaniu wzajemnym wniesionym przez Komisję w niniejszej sprawie.
55 Chociaż prawdą jest, że wzmianka ta nie pojawiła się w tym odwołaniu wzajemnym, to jednak bezsporne jest, że dzień, w którym odwołanie główne zostało doręczone Komisji, a mianowicie dzień 5 sierpnia 2021 r., został wyraźnie wskazany w złożonej przez Komisję odpowiedzi na to odwołanie główne, którą doręczono DLH i krajowi związkowemu. Ponadto w żaden sposób nie zakwestionowano tego, że odwołanie wzajemne zostało wniesione przez Komisję w wyznaczonym terminie.
56 Wynika z tego, że okoliczność, iż Komisja nie zamieściła w odwołaniu wzajemnym wzmianki przewidzianej w art. 177 § 1 lit. b) regulaminu postępowania przed Trybunałem, nie stanowi uchybienia mogącego skutkować niedopuszczalnością tego odwołania wzajemnego, ponieważ pozostałym stronom umożliwiono sprawdzenie, czy owo odwołanie wzajemne zostało wniesione w terminie dwóch miesięcy od doręczenia odwołania.
57 Wbrew temu, co twierdzi DLH w duplice do odwołania głównego, wniosku tego nie jest w stanie zmienić okoliczność, że żądania zawarte w odpowiedzi Komisji na odwołanie główne mają na celu uchylenie zaskarżonego wyroku, a nie – jak wymaga tego art. 174 regulaminu postępowania przed Trybunałem – uwzględnienie lub oddalenie, w całości lub w części, tego odwołania. Tego rodzaju nieprawidłowość powoduje bowiem jedynie niedopuszczalność żądania, w ramach którego Komisja domaga się, w odpowiedzi na odwołanie, uchylenia zaskarżonego wyroku (zob. podobnie wyrok z dnia 30 maja 2017 r., Safa Nicu Sepahan/Rada, C‑45/15 P, EU:C:2017:402, pkt 21).
58 Wreszcie, nawet gdyby wykazana została okoliczność, że kraj związkowy nie podjął niezbędnych kroków w celu zastosowania się do zaskarżonego wyroku lub do decyzji Hahn IV, nie może ona powodować niedopuszczalności odwołania wzajemnego Komisji zmierzającego do uchylenia tego wyroku.
59 Odwołanie wzajemne Komisji jest zatem dopuszczalne.
W przedmiocie zasadności odwołania głównego i odwołania wzajemnego Komisji
Uwagi wstępne
60 Na poparcie odwołania kraj związkowy podnosi pięć zarzutów, dotyczących: po pierwsze – naruszenia art. 263 akapit czwarty TFUE i braku uzasadnienia, po drugie – naruszenia prawa w odniesieniu do oceny obszaru ciążenia portu lotniczego Frankfurt-Hahn, po trzecie – naruszenia zasady ne ultra petita, po czwarte – nieuwzględnienia warunków, w jakich Komisja może odstąpić od wszczęcia formalnego postępowania wyjaśniającego przewidzianego w art. 108 ust. 2 TFUE, i po piąte – naruszenia art. 264 TFUE.
61 Na poparcie odwołania wzajemnego Komisja podnosi sześć zarzutów, z których: pierwszy dotyczy naruszenia art. 263 TFUE, drugi – naruszenia zasad dotyczących ciężaru dowodu, obowiązku ustosunkowania się do argumentów podniesionych przez strony i wysłuchania stron, trzeci – zastosowania błędnego kryterium w celu zbadania ważności decyzji Komisji o niewszczynaniu formalnego postępowania wyjaśniającego przewidzianego w art. 108 ust. 2 TFUE, czwarty – błędnej wykładni wytycznych w sprawie pomocy na rzecz lotnictwa, piąty – naruszenia zasad dotyczących ciężaru dowodu, a szósty – naruszenia regulaminu postępowania przed Sądem, błędnego zbadania z urzędu i przeinaczenia dowodu.
W przedmiocie zarzutów dotyczących braku legitymacji procesowej DLH
Argumentacja stron
– W przedmiocie zarzutu pierwszego podniesionego w odwołaniu głównym
62 W ramach zarzutu pierwszego kraj związkowy twierdzi, że Sąd naruszył art. 263 akapit czwarty TFUE oraz obowiązek uzasadnienia.
63 Wczęści drugiej zarzutu pierwszego kraj związkowy twierdzi konkretnie, że Sąd naruszył prawo, uznając w pkt 62 i 86 zaskarżonego wyroku, iż z całościowej analizy skargi pierwszoinstancyjnej wynika, że DLH powołała się przed nim na naruszenie jej praw procesowych. DLH ograniczyła się bowiem do podniesienia w tej skardze błędów popełnionych przez Komisję przy zatwierdzaniu spornej pomocy. Ograniczając się do stwierdzenia, że fakt, iż naruszenie takie zostało zarzucone, wynika z całościowej analizy owej skargi, Sąd naruszył ponadto ciążący na nim obowiązek uzasadnienia.
64 Komisja uważa, po pierwsze, że Sąd przeinaczył treść tej samej skargi, a przynajmniej dokonał jej błędnej pod względem prawnym wykładni, uznając, że zawiera ona jeden zarzut dotyczący naruszenia praw procesowych DLH, podczas gdy w rzeczywistości zawiera ona szereg zarzutów. Po drugie, twierdzenie Sądu zawarte w pkt 59, 62 i 86 zaskarżonego wyroku, zgodnie z którym wystarczy, by naruszenie praw procesowych zostało podniesione w skardze lub wynikało z całości skargi, jest sprzeczne z art. 263 akapit czwarty TFUE.
65 DLH odpowiada, że w pkt 55 i nast. skargi pierwszoinstancyjnej wyraźnie podniosła naruszenie swych praw procesowych, przy czym kwestia ta została nawet wspomniana w opisie przedmiotu skargi pierwszoinstancyjnej, jak również w zarzutach podniesionych na jej poparcie, o czym świadczy pkt 14 tej skargi.
– W przedmiocie zarzutu drugiego odwołania wzajemnego Komisji
66 W zarzucie drugim odwołania wzajemnego Komisja, popierana przez kraj związkowy, podnosi, że Sąd naruszył zasady regulujące rozkład ciężaru dowodu oraz spoczywający na nim obowiązek udzielenia odpowiedzi na argumenty podniesione przez strony i wysłuchania stron.
67 W części pierwszej zarzutu drugiego Komisja utrzymuje, że DLH nigdy nie twierdziła przed Sądem, iż porty lotnicze Frankfurt-Hahn i Frankfurt nad Menem konkurują ze sobą ani iż pomoc na rzecz pierwszego z nich może mieć jakikolwiek wpływ na drugi.
68 Punkt 50 zaskarżonego wyroku obarczony jest zatem naruszeniem prawa, ponieważ Sąd przedstawił w nim twierdzenie, którego DLH nie sformułowała przed nim i którego prawdziwości w każdym razie nie zbadał.
69 W pkt 52–54 zaskarżonego wyroku Sąd stwierdził istnienie presji konkurencyjnej wywieranej przez Ryanaira na DLH, która w braku przyznania spornej pomocy FFHG zmniejszałaby się, bez zbadania dowodów dostarczonych przez DLH i przez Komisję, co również narusza reguły dotyczące ciężaru dowodu.
70 W odpowiedzi DLH podnosi, że w skardze pierwszoinstancyjnej wykazała, iż oba rozpatrywane porty lotnicze konkurują ze sobą. Konkurencja taka wynika już choćby ze wspomnianej w pkt 43 i 117 i nast. tej skargi okoliczności, że obszary ciążenia tych portów lotniczych pokrywają się. Ponadto w pkt 43 skargi podniosła ona, że o istnieniu konkurencji między wspomnianymi portami lotniczymi świadczą też oferowane przez nie połączenia lotnicze.
71 Ponadto Komisja nie może kwestionować wykazanego przez Sąd faktu, że porty lotnicze Frankfurt nad Menem i Frankfurt-Hahn konkurują ze sobą, ponieważ odwołanie wzajemne ogranicza się do zarzutów prawnych.
72 Pomocniczo DLH wykazała, że port lotniczy Frankfurt-Hahn wywierał tak silną presję konkurencyjną na port lotniczy Frankfurt nad Menem, że w marcu 2017 r. port ten umożliwił Ryanairowi otwarcie bazy operacyjnej.
73 W części drugiej zarzutu drugiego odwołania wzajemnego Komisja zarzuca Sądowi, że w pkt 52 i 53 zaskarżonego wyroku uznał, iż w odniesieniu do lotów oferowanych przez Ryanaira z portu lotniczego Frankfurt-Hahn i lotów do tych samych destynacji obsługiwanych przez DLH z portu lotniczego Frankfurt nad Menem spółki Ryanair i DLH wzajemnie ze sobą konkurowały. Tymczasem Komisja podniosła przed Sądem, że loty obsługiwane przez DLH z portu lotniczego Frankfurt nad Menem są to „loty premium” przeznaczone dla pasażerów tranzytowych, podczas gdy Ryanair zapewnia loty niskokosztowe w ramach ruchu „z punktu do punktu” („point-to-point”). Komisja wykazała również, że domniemane dowody przedstawione przez DLH nie zawierają żadnej informacji na temat zmian liczby pasażerów i cen oraz że istnieją poważne wątpliwości co do tego, które połączenia były rzeczywiście obsługiwane przez DLH i w jakich terminach. Ponieważ ta argumentacja Komisji ma duże znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, Sąd powinien był ustosunkować się do niej.
74 W odpowiedzi DLH podnosi, że obowiązkiem Sądu nie jest uwzględnienie podniesionych przed nim argumentów, lecz jedynie zapewnienie poszanowania prawa do bycia wysłuchanym.
Ocena Trybunału
75 Ponieważ adresatem spornej decyzji była Republika Federalna Niemiec, a nie DLH, należy przypomnieć, że art. 263 akapit czwarty TFUE określa dwie sytuacje, w których uznaje się istnienie po stronie osoby fizycznej lub prawnej legitymacji procesowej do wniesienia skargi na akt Unii, którego nie jest ona adresatem. Po pierwsze, skargę taką można wnieść pod warunkiem, że akt dotyczy tej osoby bezpośrednio i indywidualnie. Po drugie, osoba taka może wnieść skargę na akt regulacyjny niewymagający środków wykonawczych, jeżeli dotyczy on jej bezpośrednio (wyrok z dnia 31 stycznia 2023 r., Komisja/Braesch i in., C‑284/21 P, EU:C:2023:58, pkt 50 i przytoczone tam orzecznictwo).
76 W tym względzie należy przede wszystkim zauważyć, że w pkt 33 zaskarżonego wyroku Sąd orzekł, iż ze względu na to, że sporna decyzja dotyczy pomocy indywidualnej, nie można jej uznać za akt regulacyjny. Stwierdzenia tego nie zakwestionowano zresztą w ramach rozpatrywanych odwołań.
77 Następnie, jeśli chodzi o kwestię, czy sporna decyzja dotyczy DLH „bezpośrednio i indywidualnie” w rozumieniu art. 263 akapit czwarty TFUE, z utrwalonego orzecznictwa Trybunału wynika, że podmioty inne niż adresaci decyzji mogą utrzymywać, iż decyzja ta dotyczy ich indywidualnie tylko wtedy, gdy ma ona wpływ na ich sytuację ze względu na szczególne dla nich cechy charakterystyczne lub na sytuację faktyczną, która odróżnia je od wszelkich innych osób i w związku z tym indywidualizuje je w sposób podobny jak adresata decyzji (zob. w szczególności wyroki: z dnia 15 lipca 1963 r., Plaumann/Komisja, 25/62, EU:C:1963:17, s. 223; z dnia 31 stycznia 2023 r., Komisja/Braesch i in., C‑284/21 P, EU:C:2023:58, pkt 51).
78 Z uwagi na to, że skarga pierwszoinstancyjna dotyczyła decyzji przyjętej przez Komisję w dziedzinie pomocy państwa, należy również przypomnieć, iż w ramach postępowania kontrolnego w sprawie pomocy państwa przewidzianego w art. 108 TFUE należy odróżnić, po pierwsze, wstępną fazę badania pomocy ustanowioną w ust. 3 tego artykułu, zmierzającą jedynie do umożliwienia Komisji sformułowania wstępnej opinii w sprawie częściowej lub całkowitej zgodności danego środka pomocy z rynkiem wewnętrznym, i po drugie, fazę badania, o której mowa w ust. 2 tego artykułu. Tylko w ramach tej ostatniej fazy, która ma na celu umożliwić Komisji uzyskanie pełnych informacji dotyczących wszystkich danych w sprawie, traktat FUE nakłada na tę instytucję obowiązek wezwania zainteresowanych stron do przedstawienia uwag (zob. podobnie wyroki: z dnia 17 września 2015 r., Mory i in./Komisja, C‑33/14 P, EU:C:2015:609, pkt 94; z dnia 31 stycznia 2023 r., Komisja/Braesch i in., C‑284/21 P, EU:C:2023:58, pkt 52).
79 Z powyższego wynika, że – jak przypomniał Sąd w pkt 36 zaskarżonego wyroku – w sytuacji gdy bez wszczynania formalnego postępowania wyjaśniającego przewidzianego w art. 108 ust. 2 TFUE Komisja stwierdzi w drodze decyzji wydanej na podstawie ust. 3 tego postanowienia, iż pomoc jest zgodna z rynkiem wewnętrznym, podmioty takich gwarancji proceduralnych mogą uzyskać ich poszanowanie tylko wtedy, gdy mają możliwość zakwestionowania tej decyzji przed sądem Unii. Z tych powodów skarga o stwierdzenie nieważności takiej decyzji, wniesiona przez „zainteresowaną stronę” w rozumieniu art. 108 ust. 2 TFUE, jest dopuszczalna, w sytuacji gdy skarżący dąży poprzez jej wniesienie do ochrony swych praw procesowych, które wywodzi z tego postanowienia (zob. w szczególności wyrok z dnia 31 stycznia 2023 r., Komisja/Braesch i in., C‑284/21 P, EU:C:2023:58, pkt 53 i przytoczone tam orzecznictwo).
80 W tym względzie należy przypomnieć, że definicja pojęcia „zainteresowanej strony”, która wynika z orzecznictwa Trybunału, została skodyfikowana przez prawodawcę Unii w art. 1 lit. h) rozporządzenia Rady (WE) nr 659/1999 z dnia 22 marca 1999 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania art. [108 TFUE] (Dz.U. 1999, L 83, s. 1), który został zastąpiony przez art. 1 lit. h) rozporządzenia 2015/1589. Ten ostatni przepis definiuje analogiczne pojęcie „zainteresowanej strony” jako „którekolwiek państwo członkowskie oraz jakiekolwiek osoby, przedsiębiorstwa lub związki przedsiębiorstw, na których interesy może mieć wpływ przyznanie pomocy, w szczególności beneficjentów pomocy, konkurujące ze sobą przedsiębiorstwa lub stowarzyszenia handlowe” (wyrok z dnia 31 stycznia 2023 r., Komisja/Braesch i in., C‑284/21 P, EU:C:2023:58, pkt 58).
81 W niniejszej sprawie bezsporne jest to, że sporna decyzja została wydana po zakończeniu wstępnego etapu badania przewidzianego w art. 108 ust. 3 TFUE, to jest w sytuacji, o której mowa w art. 4 ust. 3 rozporządzenia 2015/1589, a zatem bez wszczynania formalnego postępowania wyjaśniającego przewidzianego w art. 108 ust. 2 TFUE, do której to sytuacji odnosi się art. 4 ust. 4 tego rozporządzenia.
82 Sąd słusznie zatem uznał, że skargę wniesioną przez DLH można uznać za dopuszczalną w zakresie, w jakim ów przewoźnik lotniczy, po pierwsze, wykazał, że jest „zainteresowaną stroną” w rozumieniu art. 1 lit. h) rozporządzenia 2015/1589, a po drugie, podniósł naruszenie swoich praw procesowych.
83 Kraj związkowy i Komisja uważają jednak, że w pkt 32–64 zaskarżonego wyroku Sąd błędnie orzekł, iż obie te przesłanki zostały spełnione w niniejszej sprawie.
– W przedmiocie statusu DLH jako „zainteresowanej strony”
84 W pkt 39–56 zaskarżonego wyroku Sąd orzekł, że DLH jest „zainteresowaną stroną” w rozumieniu art. 1 lit. h) rozporządzenia 2015/1589.
85 W tym względzie należy przypomnieć w pierwszej kolejności, że o ile pojęcie „zainteresowanej strony” w rozumieniu tego przepisu obejmuje w szczególności przedsiębiorstwa konkurujące z beneficjentem pomocy, o tyle pojęcie to odnosi się, jak słusznie zauważył Sąd w pkt 44 zaskarżonego wyroku, do nieokreślonego kręgu adresatów (zob. podobnie wyroki: z dnia 24 maja 2011 r., Komisja/Kronoply i Kronotex, C‑83/09 P, EU:C:2011:341, pkt 63; z dnia 31 stycznia 2023 r., Komisja/Braesch i in., C‑284/21 P, EU:C:2023:58, pkt 59).
86 Z orzecznictwa Trybunału wynika zatem, że przedsiębiorstwo, które nie jest bezpośrednim konkurentem beneficjenta pomocy, można uznać za „stronę zainteresowaną” w rozumieniu art. 1 lit. h) rozporządzenia 2015/1589, jeżeli podnosi ono, że jego interesy mogą zostać naruszone poprzez przyznanie pomocy, co oznacza, że wymaga się, aby przedsiębiorstwo to wykazało w sposób wymagany prawem, że pomoc może mieć konkretny wpływ na jego sytuację. Istnienie stosunku konkurencji nie jest zatem koniecznym warunkiem uzyskania statusu „zainteresowanej strony” (zob. podobnie w szczególności wyroki: z dnia 24 maja 2011 r., Komisja/Kronoply i Kronotex, C‑83/09 P, EU:C:2011:341, pkt 64, 65; z dnia 2 września 2021 r., Ja zum Nürburgring/Komisja, C‑647/19 P, EU:C:2021:666, pkt 58; z dnia 31 stycznia 2023 r., Komisja/Braesch i in., C‑284/21 P, EU:C:2023:58, pkt 60).
87 W drugiej kolejności należy podkreślić, że w pkt 55 zaskarżonego wyroku Sąd orzekł, iż przyznanie spornej pomocy mogło mieć konkretny wpływ na sytuację DLH w odniesieniu, po pierwsze, do funkcjonowania portu lotniczego Frankfurt nad Menem, który jest dla tej spółki głównym „portem węzłowym”, a po drugie, do konkurencji dotyczącej destynacji lotów, które DLH oferuje z tego portu lotniczego.
88 Ściślej rzecz ujmując, Sąd uznał, po pierwsze, w pkt 50 zaskarżonego wyroku, że sporna pomoc mogła mieć wpływ na pozycję konkurencyjną portu lotniczego Frankfurt nad Menem.
89 Jednakże, jak słusznie podnosi Komisja w części pierwszej zarzutu drugiego swego odwołania wzajemnego, ze skargi pierwszoinstancyjnej nie wynika, że DLH podniosła taki argument w celu uzasadnienia swojej legitymacji procesowej. Tymczasem, jak przypomniano w pkt 86 niniejszego wyroku, wyłącznie do skarżącego należy wykazanie, że dany środek pomocy może mieć konkretny wpływ na jego sytuację.
90 Wreszcie w pkt 50 zaskarżonego wyroku Sąd dopuścił się naruszenia prawa.
91 Po drugie, w pkt 51–54 zaskarżonego wyroku Sąd podkreślił, że poprzez umożliwienie FFHG kontynuowania jej działalności, przyznanie spornej pomocy pozwoliło Ryanairowi na utrzymanie presji konkurencyjnej, wywieranej na DLH z portu lotniczego Frankfurt-Hahn. Takie stwierdzenie opiera się na okoliczności, że obaj wskazani przewoźnicy lotniczy konkurują ze sobą wzajemnie w zakresie, w jakim oferują loty do tych samych destynacji z portów lotniczych Frankfurt-Hahn i Frankfurt nad Menem, co znajduje potwierdzenie – jak wskazano w pkt 51 zaskarżonego wyroku – w wykazach destynacji lotów, które DLH przedstawiła w swych pismach procesowych i na rozprawie przed Sądem.
92 Z pkt 51 zaskarżonego wyroku wynika zatem wyraźnie, że Sąd wziął pod uwagę dowody przedstawione przez DLH. Natomiast – jak podnosi Komisja w części drugiej zarzutu drugiego jej odwołania wzajemnego – z zaskarżonego wyroku nie wynika wcale, że Sąd uwzględnił argumenty podniesione przez nią w szczególności w pkt 33–40 dupliki przed Sądem, które miały na celu podważenie znaczenia dowodów przedstawionych przez DLH dla celów oceny istnienia stosunku konkurencji między tym przewoźnikiem lotniczym a Ryanairem.
93 W tym względzie należy przypomnieć, po pierwsze, że sprawowana w ramach odwołania przez Trybunał kontrola ma w szczególności na celu sprawdzenie, czy Sąd odpowiedział w wystarczający pod względem prawnym sposób na całokształt argumentów wysuniętych przez stronę skarżącą, i po drugie, że zarzut dotyczący braku rozpatrzenia przez Sąd argumentów podniesionych w pierwszej instancji sprowadza się w istocie do podniesienia naruszenia obowiązku uzasadnienia, który wynika z art. 36 statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, znajdującego zastosowanie do Sądu na podstawie art. 53 akapit pierwszy tego statutu i art. 117 regulaminu postępowania przed Sądem (zob. podobnie wyroki: z dnia 20 maja 2010 r., Gogos/Komisja, C‑583/08 P, EU:C:2010:287, pkt 29; z dnia 29 września 2022 r., ABLV Bank/CRU, C‑202/21 P, EU:C:2022:734, pkt 106; z dnia 2 lutego 2023 r., Hiszpaina i in./Komisja, C‑649/20 P, C‑658/20 P i C‑662/20 P, EU:C:2023:60, pkt 118).
94 Sąd nie jest wprawdzie zobowiązany do przedstawienia wywodu, w którym wyczerpująco rozpatrzyłby każdy z argumentów wysuniętych przez strony postępowania z osobna, a tym samym przedstawione przez Sąd uzasadnienie może być dorozumiane, jeżeli tylko pozwala zainteresowanym zapoznać się z powodami nieuwzględnienia ich argumentów przez Sąd i zapewnia Trybunałowi wystarczający materiał do sprawowania kontroli (wyroki: z dnia 9 września 2008 r., FIAMM i in./Rada i Komisja, C‑120/06 P i C‑121/06 P, EU:C:2008:476, pkt 96; z dnia 1 grudnia 2022 r., EUIPO/Vincenti, C‑653/20 P, EU:C:2022:945, pkt 47).
95 Ponieważ jednak w niniejszej sprawie dane przedłożone przez Komisję miały na celu zakwestionowanie znaczenia danych dostarczonych przez DLH, Sąd powinien był – aby uczynić zadość ciążącemu na nim obowiązkowi uzasadnienia – przedstawić powody, dla których uznał, że owe dowody nie pozwalały podważyć jego opartej na dowodach przedstawionych przez DLH oceny, zgodnie z którą ów przewoźnik lotniczy i Ryanair prowadzili działalność na tym samym rynku pasażerskich przewozów lotniczych i w związku z tym byli konkurentami.
96 Z powyższego wynika, że Sąd naruszył prawo i uchybił ciążącemu na nim obowiązkowi uzasadnienia, orzekając, że DLH jest „zainteresowaną stroną” w rozumieniu art. 1 lit. h) rozporządzenia 2015/1589.
97 Należy zatem uwzględnić części pierwszą i drugą zarzutu drugiego podniesionego przez Komisję.
– W przedmiocie powołania się przez DLH na naruszenie jej praw procesowych
98 W pierwszej kolejności należy zauważyć, że zawarte w pkt 64 zaskarżonego wyroku twierdzenie Sądu, zgodnie z którym w skardze pierwszoinstancyjnej DLH powołała się na naruszenie swoich praw procesowych, opiera się na ustaleniach dokonanych przezeń w pkt 62 i 63 tego wyroku.
99 W tym względzie Sąd orzekł w pkt 62 wspomnianego wyroku, że „z analizy całej skargi wynika”, iż skarga wniesiona przez DLH „dotyczyła stwierdzenia nieważności decyzji o niewnoszeniu zastrzeżeń, gdyż zakwestionowano w niej fakt, że w decyzji [tej] nie przeprowadzono pełnego badania [spornej] pomocy, co wpłynęło niekorzystnie na sytuację [DLH], jako że była ona zainteresowaną stroną, i skutkowało naruszeniem jej prawa do bycia wysłuchaną i jej praw procesowych”.
100 W pkt 63 zaskarżonego wyroku Sąd wyjaśnił również, że „jeśli chodzi o […] skargę kwestionującą zgodność z prawem decyzji wydanej bez wszczęcia formalnego postępowania, należy zbadać wszystkie argumenty podniesione przez [DLH] w jedynym zarzucie, aby ocenić, czy pozwalają one na wskazanie poważnych trudności, w obliczu których Komisja byłaby zobowiązana wszcząć rzeczone postępowanie”.
101 W drugiej kolejności należy przypomnieć, że nie jest zadaniem Sądu dokonywanie wykładni skargi, w której strona skarżąca kwestionuje wyłącznie zasadność samej decyzji w sprawie oceny spornego środka pomocy jako takiego, która to skarga zmierza w rzeczywistości do ochrony uprawnień procesowych, jakie strona skarżąca wywodzi z art. 108 ust. 2 TFUE, jeśli skarżąca nie podniosła wyraźnie zarzutu zmierzającego w tym celu, gdyż prowadziłoby to do zmiany przedmiotu skargi (wyrok z dnia 2 września 2021 r., Ja zum Nürburgring/Komisja, C‑647/19 P, EU:C:2021:666, pkt 115 i przytoczone tam orzecznictwo).
102 W związku z tym argumenty skarżącego, które mają konkretnie na celu wykazanie, że Komisja powinna była wszcząć formalne postępowanie wyjaśniające, są dopuszczalne, jeżeli skarga, na której poparcie podniesiono te argumenty, rzeczywiście zmierza do stwierdzenia nieważności decyzji o niewszczynaniu takiego postępowania i gdy zgodnie z samym brzmieniem skargi skarżący podnosi, że brak wszczęcia postępowania wyjaśniającego uniemożliwił mu skorzystanie z gwarancji proceduralnych, do których ma prawo (zob. podobnie wyrok z dnia 22 września 2011 r., Belgia/Deutsche Post i DHL International, C‑148/09 P, EU:C:2011:603, pkt 61–63).
103 W niniejszej sprawie prawdą jest, po pierwsze, że – jak podkreślił Sąd w pkt 62 zaskarżonego wyroku – wniesiona do niego przez DLH skarga miała na celu stwierdzenie nieważności decyzji Komisji o niewszczynaniu formalnego postępowania wyjaśniającego, o którym mowa w art. 108 ust. 2 TFUE.
104 Należy jednak podkreślić, po drugie, że – jak zauważył rzecznik generalny w pkt 98 opinii – Sąd naruszył ciążący na nim obowiązek uzasadnienia, poprzestając na stwierdzeniu w pkt 62 tego wyroku, że powołanie się przez DLH na naruszenie jej praw procesowych wynikało z analizy całości skargi pierwszoinstancyjnej. Sąd powinien był natomiast wyraźnie wskazać punkty tej skargi, na których oparł się przy dokonywaniu takiej oceny, aby umożliwić stronom, jak przypomniano w pkt 94 niniejszego wyroku, poznanie powodów, dla których orzekł w ten sposób, a Trybunałowi – przeprowadzenie kontroli.
105 Po trzecie, jak rzecznik generalny wskazał również zasadniczo w pkt 97 opinii, Sąd był jeszcze zobowiązany do zbadania, które z zarzutów podniesionych przez DLH miały konkretnie na celu wykazanie, że Komisja powinna była wszcząć formalne postępowanie wyjaśniające.
106 Tymczasem z zaskarżonego wyroku nie wynika, że takie badanie zostało przeprowadzone przez Sąd. Przeciwnie, z pkt 63 tego wyroku wynika, że Sąd uznał, iż ze względu na to, że skarga pierwszoinstancyjna miała na celu zakwestionowanie odmowy wszczęcia przez Komisję formalnego postępowania wyjaśniającego, o którym mowa w art. 108 ust. 2 TFUE, był on zobowiązany do zbadania wszystkich argumentów podniesionych przez DLH w celu dokonania oceny, czy pozwalały one na zidentyfikowanie poważnych trudności, które powinny były skłonić Komisję do wszczęcia takiego postępowania, bez uprzedniego sprawdzenia, czy każdy z tych argumentów miał konkretnie na celu wykazanie istnienia takich trudności.
107 Wynika z tego, że ocena Sądu, zgodnie z którą DLH powołała się na naruszenie jej praw procesowych, narusza prawo i jest dotknięta brakiem uzasadnienia.
108 Wobec powyższego część drugą zarzutu pierwszego odwołania kraju związkowego należy uwzględnić.
109 W świetle całości powyższych rozważań i bez potrzeby orzekania w przedmiocie części pierwszej zarzutu pierwszego odwołania kraju związkowego ani w przedmiocie zarzutu pierwszego i części trzeciej zarzutu drugiego odwołania wzajemnego Komisji, zmierzających do zakwestionowania dopuszczalności skargi z innych powodów, ani też w przedmiocie pozostałych zarzutów odwołania głównego i odwołań wzajemnych, zmierzających do podważenia rozumowania Sądu odnoszącego się do istoty sprawy, a w szczególności w przedmiocie zarzutów podniesionych przez DLH w odwołaniu wzajemnym w odniesieniu do zgodności z art. 107 TFUE użytego przez Sąd pojęcia „scenariusza ogólnego”, zaskarżony wyrok należy uchylić.
W przedmiocie skargi do Sądu
110 Zgodnie z art. 61 akapit pierwszy zdanie drugie statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w przypadku uchylenia orzeczenia Sądu Trybunał może wydać ostateczne orzeczenie w sprawie, jeśli stan postępowania na to pozwala.
111 Taka sytuacja nie ma miejsca w niniejszym przypadku.
112 Z uwagi bowiem na liczne naruszenia prawa i braki w uzasadnieniu zbadanie dopuszczalności skargi pierwszoinstancyjnej oraz, w stosownym przypadku, zasadności tej skargi wymaga dokonania przez Trybunał oceny okoliczności faktycznych, która wymagałaby zastosowania przez Trybunał dodatkowych środków organizacji postępowania lub środków dowodowych.
113 Niniejszą sprawę należy zatem przekazać Sądowi do ponownego rozpoznania, orzekając jednocześnie, że rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów nastąpi w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie.
Z powyższych względów Trybunał (czwarta izba) orzeka, co następuje:
1) Wyrok Sądu Unii Europejskiej z dnia 19 maja 2021 r., Deutsche Lufthansa/Komisja (T‑218/18, EU:T:2021:282), zostaje uchylony.
2) Sprawa zostaje przekazana Sądowi Unii Europejskiej do ponownego rozpoznania.
3) Rozstrzygnięcie o kosztach nastąpi w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie.
Podpisy