WYROK TRYBUNAŁU (trzecia izba)
z dnia 11 stycznia 2024 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Własność intelektualna i przemysłowa – Produkt leczniczy stosowany u ludzi – Dodatkowe świadectwo ochronne (SPC) – Dyrektywa 2004/48/WE – Artykuł 9 ust. 7 – Wprowadzenie do obrotu produktów z naruszeniem praw wynikających z SPC – Środki tymczasowe zastosowane na podstawie SPC – Następcze unieważnienie SPC i uchylenie środków tymczasowych – Konsekwencje – Prawo do stosownego odszkodowania z tytułu szkody powstałej w wyniku zastosowania środków tymczasowych – Odpowiedzialność wnioskującego o zastosowanie tych środków za spowodowaną przez nie szkodę – Uregulowanie krajowe przewidujące odpowiedzialność niezależną od winy
W sprawie C‑473/22
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez markkinaoikeus (sąd właściwy w sprawach własności intelektualnej, Finlandia) postanowieniem z dnia 14 lipca 2022 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 14 lipca 2022 r., w postępowaniu:
Mylan AB
przeciwko
Gilead Sciences Finland Oy,
Gilead Biopharmaceutics Ireland UC,
Gilead Sciences Inc.,
TRYBUNAŁ (trzecia izba),
w składzie: K. Jürimäe (sprawozdawczyni), prezes izby, N. Piçarra, M. Safjan, N. Jääskinen i M. Gavalec, sędziowie,
rzecznik generalny: M. Szpunar,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu Mylan AB – A. Jäälinoja i B. Rapinoja, asianajajat,
– w imieniu Gilead Sciences Finland Oy, Gilead Biopharmaceutics Ireland UC i Gilead Sciences Inc. – R. Hilli i M. Segercrantz, asianajajat,
– w imieniu rządu fińskiego – M. Pere, w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu niderlandzkiego – M.K. Bulterman i J.M. Hoogveld, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – S.L. Kalėda, P.‑J. Loewenthal, J. Ringborg, J. Samnadda i I. Söderlund, w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 21 września 2023 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 9 ust. 7 dyrektywy 2004/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej (Dz.U. 2004, L 157, s. 45).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy spółką Mylan AB a spółkami Gilead Sciences Finland Oy, Gilead Biopharmaceutics Ireland UC i Gilead Sciences Inc. (zwanymi dalej łącznie „Gilead i in.”) w przedmiocie naprawienia szkody, jaką spółka Mylan poniosła w następstwie zastosowania wobec niej, na wniosek Gilead i in., środka tymczasowego, następnie uchylonego.
Ramy prawne
Prawo międzynarodowe
3 Akapit pierwszy preambuły Porozumienia w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (zwanego dalej „porozumieniem TRIPS”), stanowiącego załącznik 1C do Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu (WTO), podpisanego w Marrakeszu w dniu 15 kwietnia 1994 r. i zatwierdzonego decyzją Rady 94/800/WE z dnia 22 grudnia 1994 r. dotyczącą zawarcia w imieniu Wspólnoty Europejskiej, w dziedzinach wchodzących w zakres jej kompetencji, porozumień będących wynikiem negocjacji wielostronnych w ramach Rundy Urugwajskiej (1986–1994) (Dz.U. 1994, L 336, s. 1), ma następujące brzmienie:
„[P]ragnąc ograniczyć wypaczenia i przeszkody w handlu międzynarodowym i biorąc pod uwagę potrzebę promowania skutecznej i wystarczającej ochrony praw własności intelektualnej oraz zapewnienia, że środki i procedury dochodzenia i egzekucji praw własności intelektualnej nie staną się ograniczeniami dla handlu prowadzonego w prawnie dozwolony sposób”.
4 Artykuł 1 porozumienia TRIPS, zatytułowany „Charakter i zakres zobowiązań”, stanowi w ust. 1:
„Członkowie wprowadzą w życie postanowienia niniejszego porozumienia. Członkowie mogą, lecz nie są zobowiązani, wprowadzić w swoim prawie szerszą ochronę niż wymagana przez niniejsze porozumienie, pod warunkiem że taka ochrona nie będzie sprzeczna z postanowieniami niniejszego porozumienia. Członkom pozostawia się swobodę określenia właściwego sposobu wprowadzania w życie postanowień niniejszego porozumienia do ich systemów prawnych i praktyki”.
5 Artykuł 50 tego porozumienia, zatytułowany „Środki tymczasowe”, stanowi w ust. 7:
„Jeżeli środki tymczasowe zostaną uchylone lub ustaną na skutek działania lub zaniedbania wnioskodawcy lub gdy następnie ustalono, że nie było naruszenia lub zagrożenia naruszeniem prawa własności intelektualnej, organy sądowe będą miały prawo nakazać wnioskodawcy, na wniosek pozwanego, aby zapłacił pozwanemu odpowiednie odszkodowanie z tytułu jakiejkolwiek szkody spowodowanej przez środki tymczasowe”.
Prawo Unii
6 Motywy 4, 5, 7, 8, 10 i 22 dyrektywy 2004/48 przewidują:
„(4) Wszystkie państwa członkowskie oraz Wspólnota [Europejska] jako taka, w zakresie spraw zgodnych ze swoimi kompetencjami, na poziomie międzynarodowym są związane [porozumieniem TRIPS].
(5) Porozumienie TRIPS zawiera w szczególności postanowienia dotyczące środków realizacji praw własności intelektualnej; są to wspólne normy, stosowane na poziomie międzynarodowym i wprowadzone we wszystkich państwach członkowskich. Niniejsza dyrektywa nie powinna wpływać na zobowiązania międzynarodowe państw członkowskich, ze zobowiązaniami w ramach porozumienia TRIPS włącznie.
[…]
(7) Z konsultacji prowadzonych przez Komisję [Europejską] w tej sprawie wynika, że w państwach członkowskich, pomimo obowiązywania porozumienia TRIPS, ciągle występują znaczące rozbieżności w zakresie środków realizacji praw własności intelektualnej. Na przykład ustalenia dotyczące stosowania środków tymczasowych, wykorzystywanych w szczególności do zachowywania dowodów i obliczania strat, lub ustalenia dotyczące stosowania nakazów sądowych, są w poszczególnych państwach członkowskich bardzo różne […].
(8) Rozbieżności między systemami prawnymi państw członkowskich w zakresie środków realizacji praw własności intelektualnej szkodzą prawidłowemu funkcjonowaniu rynku wewnętrznego i uniemożliwiają uzyskanie równoważnego poziomu bezpieczeństwa [ochrony] praw własności intelektualnej w całej Wspólnocie […].
[…]
(10) Celem niniejszej dyrektywy jest zbliżenie systemów prawnych [państw członkowskich] w celu zapewnienia wysokiego, równoważnego i jednakowego poziomu bezpieczeństwa [praw własności intelektualnej] na rynku wewnętrznym.
[…]
(22) Podstawowe znaczenie ma też wprowadzenie tymczasowych środków zapewniających natychmiastowe zaniechanie naruszeń bez oczekiwania na decyzję o istocie sprawy, z przestrzeganiem prawa do obrony, przy zapewnieniu, tam gdzie to stosowne, proporcjonalności środków tymczasowych do cech charakterystycznych rozpatrywanej sprawy oraz gwarancji niezbędnych do pokrycia kosztów i szkód, na które została narażona osoba oskarżona bez uzasadnienia. Środki te są uzasadnione szczególnie w sytuacjach, gdy opóźnienie mogłoby spowodować nienaprawialne szkody dla podmiotu prawa własności intelektualnej”.
7 Zgodnie z art. 1 tej dyrektywy:
„Niniejsza dyrektywa dotyczy środków, procedur i środków naprawczych, niezbędnych do realizacji praw własności intelektualnej. Do celów niniejszej dyrektywy określenie »prawa własności intelektualnej« obejmuje prawa własności przemysłowej”.
8 Artykuł 2 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Zakres”, stanowi w ust. 3:
„Niniejsza dyrektywa nie wpływa na:
[…]
b) zobowiązania międzynarodowe państw członkowskich, w szczególności porozumienie TRIPS, włącznie ze zobowiązaniami odnoszącymi się do postępowania karnego i kar;
[…]”.
9 Rozdział II dyrektywy 2004/48, zatytułowany „Środki, procedury i środki naprawcze”, zawiera art. 3–15 tej dyrektywy. Artykuł 3 rzeczonej dyrektywy, zatytułowany „Obowiązki ogólne”, przewiduje:
„1. Państwa członkowskie zapewniają objęte niniejszą dyrektywą środki, procedury i środki naprawcze niezbędne do stosowania praw własności intelektualnej. Powyższe środki, procedury i środki naprawcze są sprawiedliwe i słuszne oraz nie są nadmiernie skomplikowane czy kosztowne ani też nie pociągają za sobą nierozsądnych ograniczeń czasowych czy nieuzasadnionych opóźnień.
2. Powyższe środki, procedury i środki naprawcze są również skuteczne, proporcjonalne i odstraszające, i stosowane w taki sposób, aby zapobiec tworzeniu ograniczeń handlu prowadzonego zgodnie z prawem i zapewnić zabezpieczenia przed ich nadużywaniem”.
10 Artykuł 7 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Środki ochrony dowodów”, stanowi:
„1. Państwa członkowskie zapewniają, że [by] nawet przed wszczęciem postępowania nad meritum sprawy właściwe organy sądowe mogą [mogły] na wniosek strony, która przedstawiła należyte [racjonalnie] dostępne dowody uzasadniające jej roszczenie z tytułu naruszenia jej prawa własności intelektualnej lub zagrożenia naruszeniem tego prawa, nakazać szybkie i skuteczne środki tymczasowe zapewniające zachowanie dowodów dotyczących zarzucanego naruszenia, pod warunkiem ochrony informacji poufnych. Środki takie mogą obejmować szczegółowy opis z pobieraniem próbek lub bez, zajęcie fizyczne naruszających prawo towarów, a także, we właściwych przypadkach, materiałów i narzędzi użytych do produkcji lub dystrybucji tych towarów oraz związanych z nimi dokumentów. Jeśli istnieje taka potrzeba, środki te można podjąć bez wysłuchania drugiej strony, zwłaszcza gdy jakiekolwiek opóźnienie może spowodować szkodę nie do naprawienia dla właściciela praw lub istnieje dające się udowodnić ryzyko zniszczenia dowodów.
[…]
4. W razie odwołania [uchylenia] środków służących zabezpieczeniu dowodów lub w razie ich wygaśnięcia z powodu jakiegokolwiek działania lub zaniechania wnioskodawcy, lub jeśli stwierdzono brak naruszenia prawa własności intelektualnej lub groźby jego naruszenia, na żądanie pozwanego organy sądowe mają prawo nakazać wnioskodawcy wypłacenie pozwanemu stosownego odszkodowania za wszelkie szkody spowodowane przez te środki.
[…]”.
11 Artykuł 9 tej dyrektywy, zatytułowany „Środki tymczasowe i zabezpieczające”, stanowi:
„1. Państwa członkowskie zapewniają, że [by] organy sądowe mogą [mogły], na żądanie wnioskodawcy:
a) wystawić przeciwko domniemanemu naruszającemu tymczasowy nakaz sądowy, który ma zapobiec możliwym dalszym naruszeniom prawa własności intelektualnej, lub w razie kontynuowania domniemanych naruszeń tego prawa tymczasowo tego zakazać i w miarę potrzeb poddać powtarzającej się karze pieniężnej, jeśli prawo krajowe takową przewiduje, lub w przypadku ich kontynuowania nakazać złożenie zabezpieczenia zapewniającego pokrycie strat poniesionych przez właściciela praw; na takich samych zasadach można również wystawić tymczasowy nakaz sądowy przeciwko pośrednikowi, którego usługi są wykorzystywane przez osobę trzecią do naruszania prawa własności intelektualnej; nakazy sądowe przeciwko pośrednikom, których usługi są wykorzystywane przez osobę trzecią do naruszania praw autorskich lub praw pokrewnych przewidzianych dyrektywą [wchodzą w zakres dyrektywy] 2001/29/WE [Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym (Dz.U. 2001, L 167, s. 10)];
b) zarządzić zajęcie lub przekazanie towarów podejrzewanych o naruszanie prawa własności intelektualnej, tak aby zapobiec ich wprowadzeniu do obrotu lub przepływu w kanałach handlowych.
2. W razie naruszenia popełnionego w celach handlowych państwa członkowskie zapewniają, że [by] jeśli poszkodowana strona przedstawia okoliczności, które mogłyby zagrozić odzyskaniu strat, organy sądowe mogą [mogły] zarządzić zapobiegawcze zajęcie nieruchomego i ruchomego mienia domniemanego sprawcy naruszenia, z blokadą jego rachunków bankowych i pozostałych aktywów włącznie. W tym celu właściwe władze mogą zarządzić przedłożenie dokumentów bankowych, finansowych lub handlowych lub stosowny dostęp do odpowiednich informacji.
3. W odniesieniu do środków określonych w ust. 1 i 2 organy sądowe mają prawo żądania od wnioskodawcy dostarczenia wszelkich należytych [racjonalnie] dostępnych dowodów, które upewniłyby je w wystarczającym stopniu, że wnioskodawca jest posiadaczem praw i to prawo wnioskodawcy jest naruszane lub takie naruszenie wkrótce nastąpi.
4. Państwa członkowskie zapewniają, że [by] określone w ust. 1 i 2 środki tymczasowe mogą [mogły] we właściwych przypadkach, a szczególnie tam, gdzie wszelkie opóźnienie mogłoby spowodować szkody nie do naprawienia dla właściciela praw, być podejmowane bez wysłuchania pozwanego. W takim przypadku strony powinny zostać poinformowane najpóźniej bezzwłocznie po realizacji środków.
Na złożone w rozsądnym czasie od powiadomienia o podjętych środkach żądanie pozwanego odbywa się przegląd, obejmujący również prawo do wysłuchania, na którym podejmowana jest decyzja o modyfikacji, odwołaniu [uchyleniu] lub potwierdzeniu tych środków.
5. Państwa członkowskie zapewniają, że [by] określone w ust. 1 i 2 środki tymczasowe zostają [zostały] na żądanie pozwanego odwołane [uchylone] lub tracą [utraciły] moc w inny sposób, jeśli wnioskodawca nie wszczyna w odpowiednim czasie i przed właściwym organem sądowym procedury prowadzącej do decyzji merytorycznej; okres ten jest ustalany przez zarządzający środki organ sądowy, jeśli pozwala na to prawo państwa członkowskiego; w razie nieustalenia tego okresu jest to okres nieprzekraczający 20 dni roboczych lub 31 dni kalendarzowych, zależnie od tego, który jest dłuższy.
6. Właściwe organy sądowe mogą podjąć określone w ust. 1 i 2 środki tymczasowe po złożeniu przez wnioskodawcę odpowiedniego zabezpieczenia lub równoważnej gwarancji, zmierzając do zapewnienia odszkodowania za wszelki uszczerbek poniesiony przez pozwanego, jak przewidziano w ust. 7.
7. W razie odwołania [uchylenia] środków tymczasowych lub ich wygaśnięcia w wyniku jakiegokolwiek działania lub zaniechania wnioskodawcy lub w razie [późniejszego] stwierdzenia, że naruszenia lub zagrożenia prawa własności intelektualnej nie było, organy sądowe mają prawo zarządzić, aby wnioskodawca, na żądanie pozwanego, wypłacił pozwanemu stosowne odszkodowanie za wszelkie szkody poniesione w wyniku działania tych środków”.
Prawo fińskie
12 Z § 11 zawartego w rozdziale 7 oikeudenkäymiskaari (kodeksu postępowania przed sądami) wynika, że w przypadku gdy środek tymczasowy został uzyskany na wniosek strony bez potrzeby, strona ta jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej stronie przeciwnej przez ten środek i jego wykonanie, w tym do zwrotu poniesionych kosztów.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
13 W dniu 3 grudnia 2009 r. Patentti- ja rekisterihallitus (urząd patentowy i rejestrowy, Finlandia) wydał Gilead i in., na podstawie patentu europejskiego nr EP 0 915 894, wskazującego Republikę Finlandii, dodatkowe świadectwo ochronne nr 266 „Dizoproksyl tenofowiru (DT) i jego sole, hydraty, tautomery i solwaty, w połączeniu z emtrycytabiną” (zwane dalej „rozpatrywanym SPC”), obejmujące przeciwretrowirusowy produkt leczniczy przeznaczony do leczenia osób zakażonych HIV.
14 Wiosną 2017 r. spółka Mylan wzięła udział w przetargach publicznych zorganizowanych przez dwa fińskie okręgi służby zdrowia, oferując swój generyczny produkt leczniczy „EMTRICITABINE/TENOFOVIR DISOPROXIL MYLAN 200 mg/245 mg, tabletka powlekana” (zwany dalej „rozpatrywanym generycznym produktem leczniczym”). Wygrała ona obydwa te przetargi.
15 Patent europejski nr EP 0 915 894 wygasł w dniu 25 lipca 2017 r.
16 W dniu 15 września 2017 r. Gilead i in. wnieśli do markkinaoikeus (sądu właściwego w sprawach własności intelektualnej, Finlandia) powództwo przeciwko spółce Mylan w sprawie naruszenia rozpatrywanego SPC. Gilead i in. złożyli również wniosek o zastosowanie środka tymczasowego wobec spółki Mylan. Spółka ta zakwestionowała powództwo o naruszenie praw i wniosek o zastosowanie środka tymczasowego. W dniu 30 listopada 2017 r. wniosła ona również powództwo do tego samego sądu o unieważnienie rozpatrywanego SPC.
17 Orzeczeniem z dnia 21 grudnia 2017 r. markkinaoikeus (sąd właściwy w sprawach własności intelektualnej) uwzględnił wniosek Gilead i in. o zastosowanie środków tymczasowych na podstawie rozpatrywanego SPC i zakazał spółce Mylan, pod rygorem grzywny w wysokości 500 000 EUR, oferowania, wprowadzania do obrotu i stosowania rozpatrywanego generycznego produktu leczniczego w okresie ważności rozpatrywanego SPC oraz importowania, wytwarzania i posiadania go do tych celów. Sąd ten orzekł ponadto, że postanowienie to pozostaje w mocy do chwili rozstrzygnięcia sprawy lub wydania kolejnego postanowienia.
18 Wymienione środki tymczasowe zostały następnie uchylone na wniosek spółki Mylan postanowieniem korkein oikeus (sądu najwyższego, Finlandia) z dnia 11 kwietnia 2019 r.
19 Wyrokiem z dnia 25 września 2019 r. markkinaoikeus (sąd właściwy w sprawach własności intelektualnej) unieważnił rozpatrywane SPC. Od tego wyroku wniesiono odwołanie do korkein oikeus (sądu najwyższego), który orzeczeniem z dnia 13 listopada 2020 r. oddalił wniosek Gilead i in. o dopuszczenie środka odwoławczego, wobec czego wyrok markkinaoikeus (sądu właściwego w sprawach własności intelektualnej) stał się prawomocny.
20 Na podstawie § 11 rozdziału 7 kodeksu postępowania przed sądami, który to przepis stanowi transpozycję art. 9 ust. 7 dyrektywy 2004/48 do prawa fińskiego, spółka Mylan wniosła zatem do markkinaoikeus (sądu właściwego w sprawach własności intelektualnej), sądu odsyłającego w niniejszej sprawie, o zasądzenie na jej rzecz od Gilead i in. zapłaty odszkodowania w kwocie 2 367 854,99 EUR, wraz z odsetkami za opóźnienie, w ramach naprawienia szkody spowodowanej przez zarządzone bez potrzeby środki tymczasowe, których podstawą było rozpatrywane SPC, które następnie unieważniono.
21 Zdaniem spółki Mylan wykładnia wspomnianego art. 9 ust. 7 dokonana przez Trybunał w wyroku z dnia 12 września 2019 r., Bayer Pharma (C‑688/17, zwanym dalej „wyrokiem Bayer Pharma”, EU:C:2019:722), nie pozwala stwierdzić, że dyrektywa ta sprzeciwia się zastosowaniu zasady odpowiedzialności niezależnej od winy, przewidzianej w prawie fińskim. Jednakże Gilead i in. podnoszą, że wyrok Bayer Pharma przedstawił wykładnię tego przepisu stojącą na przeszkodzie temu, aby obowiązek naprawy szkody mógł być utrzymany tylko z tego powodu, że rozpatrywane SCP, którego naruszenie uzasadniło podjęcie decyzji o zarządzeniu środków tymczasowych, zostało następnie unieważnione.
22 Sąd odsyłający zauważa, że zgodnie z fińskim orzecznictwem i fińską doktryną § 11 rozdziału 7 kodeksu postępowania przed sądami przewiduje odpowiedzialność niezależną od winy, to znaczy odpowiedzialność obiektywną. Wynikałoby z tego, że każda osoba, która uzyska zastosowanie środka tymczasowego, będzie zobowiązana do zapłaty odszkodowania, jeżeli następnie unieważnione zostanie prawo własności intelektualnej, na podstawie którego wydano zgodę na zastosowanie tego środka tymczasowego.
23 Jednakże sąd odsyłający zauważa, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem fińskim również w przypadkach określonych w powyższym przepisie wysokość odszkodowania może zostać obniżona z tego względu, że pozwany sam po części umożliwił wystąpienie szkody lub nie podjął uzasadnionych działań w celu zapobieżenia szkodzie lub jej ograniczenia i tym samym przyczynił się do jej powstania.
24 Ponadto sąd odsyłający podkreśla, że zasada odpowiedzialności niezależnej od winy, obecna w fińskim porządku prawnym, jest również uwzględniana przy podejmowaniu decyzji o zastosowaniu środka tymczasowego. Aby taki środek można było zastosować, należałoby bowiem ocenić prawdopodobieństwo unieważnienia tytułu prawnego, będącego podstawą zastosowania takiego środka, w następstwie ewentualnego wniosku o jego unieważnienie. Jeżeli chodzi o kwestię ważenia szkody, to należałoby zważyć z jednej strony szkodę wynikającą z zastosowania środka tymczasowego wobec osoby, której ten środek dotyczy, a z drugiej strony – szkodę, jaką wnioskodawca poniósłby, gdyby środek tymczasowy nie został zastosowany.
25 Jednakże mając na względzie wykładnię ustaloną przez Trybunał w wyroku Bayer Pharma, sąd odsyłający ma wątpliwości, czy system odpowiedzialności odszkodowawczej niezależnej od winy można uznać za zgodny z art. 9 ust. 7 dyrektywy 2004/48.
26 W tych okolicznościach markkinaoikeus (sąd właściwy w sprawach własności intelektualnej) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy obowiązujący w Finlandii system odszkodowawczy oparty na odpowiedzialności niezależnej od winy […] należy uznać za zgodny z art. 9 ust. 7 [dyrektywy 2004/48]?
2) W razie udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytanie pierwsze: na jakim rodzaju odpowiedzialności odszkodowawczej opiera się odpowiedzialność przewidziana w art. 9 ust. 7 dyrektywy 2004/48? Czy należy przyjąć, że odpowiedzialność ta jest formą odpowiedzialności na zasadzie winy, formą odpowiedzialności z tytułu nadużycia prawa czy odpowiedzialnością na innej podstawie?
3) W odniesieniu do pytania drugiego: jakie okoliczności należy wziąć pod uwagę przy ocenie istnienia odpowiedzialności?
4) Czy – w szczególności co do pytania trzeciego – oceny tej należy dokonywać wyłącznie na podstawie okoliczności znanych przy podejmowaniu decyzji o zastosowaniu środka tymczasowego, czy też można na przykład uwzględnić fakt, że prawo własności intelektualnej, którego podnoszone naruszenie stanowiło uzasadnienie zastosowania środka tymczasowego, zostało później, po zarządzeniu tego środka, uznane za nieważne ab initio, a jeśli tak, to jakie znaczenie należałoby przypisać tej ostatniej okoliczności?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania pierwszego
27 Poprzez swoje pierwsze pytanie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 9 ust. 7 dyrektywy 2004/48 należy interpretować w ten sposób, że nie stoi on na przeszkodzie ustawodawstwu krajowemu przewidującemu mechanizm wypłacania odszkodowania za każdą szkodę spowodowaną środkiem tymczasowym w rozumieniu tego przepisu, oparty na systemie odpowiedzialności niezależnej od winy wnioskującego o zastosowanie tych środków, w ramach którego to mechanizmu sąd jest jednakże upoważniony do dostosowania wysokości odszkodowania do okoliczności danej sprawy, w tym ewentualnego przyczynienia się pozwanego do wystąpienia szkody.
28 Artykuł 9 ust. 1 i 2 dyrektywy 2004/48 przewiduje, że właściciel prawa własności intelektualnej może złożyć do właściwych organów sądowych wniosek o zarządzenie różnych środków tymczasowych wymienionych w tym przepisie, zapewniających między innymi natychmiastowe zaniechanie naruszeń bez oczekiwania na decyzję o istocie sprawy. Wspomniane środki tymczasowe należy jednak, jak wskazuje motyw 22 omawianej dyrektywy, stosować z poszanowaniem prawa do obrony, przy zapewnieniu proporcjonalności środków tymczasowych do cech charakterystycznych rozpatrywanej sprawy oraz gwarancji niezbędnych do pokrycia kosztów i szkód, na które została narażona strona pozwana bez uzasadnienia.
29 W tym kontekście art. 9 ust. 7 wspomnianej dyrektywy przewiduje, że w razie uchylenia środków tymczasowych lub ich wygaśnięcia w wyniku jakiegokolwiek działania lub zaniechania wnioskodawcy lub w razie późniejszego stwierdzenia, że naruszenia lub zagrożenia prawa własności intelektualnej nie było, organy sądowe mają prawo zarządzić, aby wnioskodawca, na żądanie pozwanego, wypłacił pozwanemu stosowne odszkodowanie za wszelkie szkody poniesione w wyniku działania tych środków.
30 Zatem z brzmienia tego przepisu jasno wynika, że do obowiązków organu sądowego, do którego złożono taki wniosek, należy zbadanie, czy spełnione zostały trzy przewidziane w tym przepisie warunki. Po pierwsze, musi on sprawdzić albo czy środki tymczasowe zostały uchylone lub wygasły w wyniku działania lub zaniechania wnioskodawcy, albo czy nie wystąpiło naruszenie lub zagrożenie prawa własności intelektualnej tegoż wnioskodawcy. Po drugie, organ ten musi ocenić, czy zaistniała szkoda. Po trzecie, musi on ustalić, czy istnieje związek przyczynowy między rzeczoną szkodą a wspomnianymi środkami.
31 Należy jednak stwierdzić, że ten sam przepis nie wymienia wśród tych warunków istnienia winy po stronie wnoszącego o zastosowanie środków tymczasowych.
32 W celu ustalenia, czy art. 9 ust. 7 dyrektywy 2004/48 zobowiązuje państwa członkowskie do stosowania szczególnego systemu odpowiedzialności wobec wnoszącego o zastosowanie środków tymczasowych, należy uwzględnić kontekst, w jaki wpisuje się ten przepis, cele, do których zmierza uregulowanie, którego jest on częścią, a także genezę tego uregulowania.
33 W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przepisy tej dyrektywy nie regulują wszystkich aspektów związanych z prawami własności intelektualnej, lecz odnoszą się jedynie do tych aspektów, które są nierozłącznie związane, po pierwsze, z egzekwowaniem tych praw własności intelektualnej, a po drugie, z naruszeniem tych praw, ponieważ ustanawiają skuteczne środki prawne służące zapobieganiu naruszeniom, ich zaniechaniu lub zadośćuczynieniu za każde naruszenie istniejącego prawa własności intelektualnej. Przyjmując tę dyrektywę, prawodawca Unii zdecydował się na minimalną harmonizację w odniesieniu do egzekwowania praw własności intelektualnej w ogólności (zob. podobnie wyrok z dnia 28 kwietnia 2022 r., Koch Media, C‑559/20, EU:C:2022:317, pkt 31, 32 i przytoczone tam orzecznictwo).
34 Jeżeli chodzi, konkretniej, o prawo do naprawienia szkody poniesionej przez pozwanego w związku z zastosowaniem środków tymczasowych, to brzmienie art. 9 ust. 7 omawianej dyrektywy odpowiada w istocie brzmieniu art. 50 ust. 7 porozumienia TRIPS. Otóż art. 1 ust. 1 tego porozumienia wyraźnie stanowi, że członkom Światowej Organizacji Handlu pozostawia się swobodę określenia właściwego sposobu wprowadzania w życie postanowień tego porozumienia do ich systemów prawnych i praktyki.
35 Tak więc odtwarzając w art. 9 ust. 7 dyrektywy 2004/48 bardzo obszerne sformułowanie art. 50 ust. 7 porozumienia TRIPS, prawodawca Unii, po pierwsze, nie wyraził woli harmonizowania przepisów dotyczących wynagrodzenia szkody pozwanemu wykraczającego poza wymagania tego porozumienia, a po drugie, wyraził wolę pozostawienia państwom członkowskim pewnego marginesu elastyczności w kwestii praktycznego wdrożenia systemu odpowiedzialności wnioskodawcy.
36 Wynika z tego, że art. 9 ust. 7 dyrektywy 2004/48 należy w świetle art. 50 ust. 7 porozumienia TRIPS interpretować w ten sposób, że przewiduje on minimalne standardy dotyczące poszanowania praw własności intelektualnej, a jednocześnie, co do zasady, pozostawia państwom członkowskim pewien margines elastyczności poprzez umożliwienie im, w stosownym wypadku, wyboru systemu odpowiedzialności niezależnej od winy lub systemu odpowiedzialności na zasadzie winy.
37 Prawdą jest, że w wyroku Bayer Pharma Trybunał orzekł, że art. 9 ust. 7 wspomnianej dyrektywy nie stoi, co do zasady, na przeszkodzie ustawodawstwu krajowemu odmawiającemu wynagrodzenia pozwanemu szkody, którą poniósł on w wyniku zastosowania środków tymczasowych, jeżeli nie działał on w sposób, którego można powszechnie oczekiwać od osoby dążącej do uniknięcia lub zmniejszenia szkody, także wówczas, gdy patent będący podstawą żądania i zarządzenia tych środków został następnie unieważniony. Trybunał wyjaśnił jednak wyraźnie, że ustawodawstwo takie jest zgodne z omawianą dyrektywą wyłącznie pod warunkiem, że pozwala ono sądowi wziąć pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy, zanim ewentualnie orzeknie on o takiej odmowie (zob. podobnie wyrok Bayer Pharma, pkt 71).
38 Z powyższego wyroku nie można natomiast wnioskować, ze względu na konkretną sytuację, do której Trybunał ograniczył swoją odpowiedź w tym wyroku, że art. 9 ust. 7 dyrektywy 2004/48 przewiduje odszkodowanie dla pozwanego wyłącznie w wypadku winy wnioskującego o zastosowanie środków tymczasowych. Trybunał chciał jedynie, jak wynika z pkt 51 wyroku Bayer Pharma, przypomnieć, że to do organu sądowego należy dokonanie oceny szczególnych okoliczności rozpoznawanej przezeń sprawy w celu zdecydowania, czy należy zobowiązać wnioskodawcę do zapłaty na rzecz pozwanego odszkodowania, które powinno być „stosowne”, to znaczy uzasadnione w świetle rzeczonych okoliczności.
39 Jeżeli bowiem wykonanie uprawnienia właściwych sądów krajowych do przyznania takiego odszkodowania zależy ściśle od spełnienia przesłanek wymienionych w art. 9 ust. 7 dyrektywy 2004/48, to okoliczność, że przesłanki te zostały w danej sprawie spełnione, nie oznacza, że sądy te są automatycznie i w każdej sytuacji zobowiązane do zobowiązania wnioskodawcy do naprawienia każdej szkody poniesionej przez pozwanego z powodu tych środków (zob. podobnie wyrok Bayer Pharma, pkt 52).
40 Wynika stąd, że przy transponowaniu przez państwa członkowskie art. 9 ust. 7 dyrektywy 2004/48 należy uwzględnić wymóg, zgodnie z którym sąd musi mieć możliwość uwzględnienia wszystkich okoliczności rozpatrywanej przez siebie sprawy, w tym zachowania stron (zob. podobnie wyrok Bayer Pharma, pkt 71), i to niezależnie od przyjętego systemu odpowiedzialności.
41 Margines elastyczności, który przysługuje państwom członkowskim przy dokonywaniu tej transpozycji, jest również określony w przepisach art. 3 dyrektywy 2004/48. Środki przewidziane przez te państwa w celu zapewnienia poszanowania praw własności intelektualnej na mocy tej dyrektywy muszą być bowiem między innymi, zgodnie ze wspomnianym art. 3, sprawiedliwe, proporcjonalne i odstraszające, a także stosowane w taki sposób, aby zapobiec tworzeniu ograniczeń handlu prowadzonego zgodnie z prawem, którego ochrona jest, zgodnie z akapitem pierwszym preambuły porozumienia TRIPS, jednym z celów tego porozumienia, i zapewnić zabezpieczenia przed ich nadużywaniem.
42 W celu ustalenia, czy system odpowiedzialności niezależnej od winy jest zgodny z przepisami art. 3 dyrektywy 2004/48, należy osadzić go w kontekście środków tymczasowych przewidzianych w art. 9 tej dyrektywy i zbadać, czy system powstały z takiego połączenia jest sprawiedliwy, proporcjonalny i czy nie stwarza ograniczeń handlu prowadzonego zgodnie z prawem, wciąż zachowując swój odstraszający charakter.
43 W niniejszej sprawie z wyjaśnień przedstawionych przez sąd odsyłający wynika, że zgodnie z przepisami krajowymi będącymi przedmiotem postępowania głównego wnioskodawca, który uzyskał zastosowanie środka tymczasowego bez potrzeby i bez uzasadnienia, musi wynagrodzić pozwanemu szkodę spowodowaną przez ten środek tymczasowy i przez jego wykonanie, a także koszty poniesione z tego powodu. W kontekście tych przepisów dopuszczenie się przez wnioskodawcę uchybienia nie jest zatem konieczne, aby poniósł on odpowiedzialność. Wynika z tego, że ten, kto występuje o zastosowanie środka tymczasowego, jest zobowiązany do zapłaty odszkodowania za szkodę spowodowaną przez ten środek, jeżeli prawo własności intelektualnej, na podstawie którego środek tymczasowy został zastosowany, zostanie później unieważnione. Jednakże zgodnie z orzecznictwem krajowym, wysokość odszkodowania może zostać obniżona, jeżeli pozwany sam po części umożliwił wystąpienie szkody lub nie podjął uzasadnionych działań w celu zapobieżenia szkodzie lub jej ograniczenia i tym samym przyczynił się do jej powstania.
44 Jeżeli chodzi, po pierwsze, o proporcjonalny i sprawiedliwy charakter systemu środków tymczasowych obejmującego system odpowiedzialności niezależnej od winy w celu zagwarantowania odszkodowania pozwanemu, który poniósł szkodę w wyniku bezzasadnego zastosowania takich środków, należy stwierdzić, że w dyrektywie 2004/48 prawodawca Unii przewidział instrumenty prawne umożliwiające ogólnie złagodzenie ryzyka, iż z powodu zarządzenia środków tymczasowych pozwany poniesienie szkodę, i w ten sposób objęcie go ochroną (zob. podobnie wyrok z dnia 28 kwietnia 2022 r., Phoenix Contact, C‑44/21, EU:C:2022:309, pkt 44). W ten sposób prawodawca Unii chciał zapewnić równowagę między wysokim poziomem ochrony praw własności intelektualnej a prawami i wolnościami pozwanego.
45 Ze środków, procedur i środków naprawczych przewidzianych w dyrektywie 2004/48 wynika bowiem, że środki prawne służące zapewnieniu ochrony praw własności intelektualnej są uzupełniane przez ściśle z nimi związane powództwa o odszkodowanie. Z jednej strony zatem art. 7 ust. 1 i art. 9 ust. 1 tej dyrektywy przewidują środki zapobiegawcze i tymczasowe mające na celu, w szczególności, zapobieganie dalszym naruszeniom prawa własności intelektualnej, do których to środków należy między innymi zajęcie towarów, co do których istnieje podejrzenie, że naruszają takie prawo. Z drugiej strony, w celu zapewnienia równowagi, o której mowa w pkt 44 niniejszego wyroku, art. 7 ust. 4 i art. 9 ust. 7 wspomnianej dyrektywy przewidują środki pozwalające pozwanemu domagać się odszkodowania, w sytuacji gdy następnie okaże się, że nie wystąpiło naruszenie lub zagrożenie prawa własności intelektualnej. Jak wynika z motywu 22 tej samej dyrektywy, owe środki służące uzyskaniu odszkodowania stanowią gwarancje uznane przez prawodawcę za niezbędne dla zrównoważenia szybkich i skutecznych środków tymczasowych, jakie prawodawca przewidział (wyrok z dnia 16 lipca 2015 r., Diageo Brands, C‑681/13, EU:C:2015:471, pkt 74).
46 Zdaniem Trybunału nie można twierdzić, że mechanizm odpowiedzialności niezależnej od winy będący przedmiotem postępowania głównego zagraża równowadze opisanej w poprzednim punkcie poprzez pozbawienie właściciela prawa własności intelektualnej możliwości podjęcia kroków prawnych i powoływania się na to prawo. Środki tymczasowe mają bowiem na celu zapobieganie dalszym naruszeniom takiego prawa lub kontynuowaniu domniemanego naruszenia. Jeżeli jednak okaże się ostatecznie, że naruszenie tego prawa nie wystąpiło, znika podstawa do zastosowania środków tymczasowych, co zobowiązuje wnioskodawcę, co do zasady, do naprawienia szkody spowodowanej przez bezzasadne zastosowanie tych środków. W tym ostatnim względzie należy jednak mieć na uwadze, że mechanizm odpowiedzialności niezależnej od winy będący przedmiotem postępowania głównego, w ramach którego sąd, przed którym toczy się postępowanie, ma możliwość uwzględnienia wszystkich okoliczności danej sprawy, w tym ewentualnego przyczynienia się pozwanego do wystąpienia szkody, pozwala między innymi na dostosowanie wysokości odszkodowania i na osiągnięcie w ten sposób ewentualnego efektu odstraszającego wobec właściciela prawa własności intelektualnej.
47 Okoliczność, że wnioskujący o zastosowanie takich środków jest zobowiązany do oceny ryzyka ich wykonania, odpowiada ryzyku, jakie ponosi pozwany, gdy decyduje się na wprowadzenie do obrotu produktów mogących naruszać patenty. Dlatego też mechanizm odpowiedzialności niezależnej od winy, oparty na ryzyku podejmowanym przez wnioskodawcę, jest w sposób oczywisty proporcjonalny do celu prawodawcy Unii, by zapewnić poszanowanie praw własności intelektualnej przy jednoczesnym ogólnym złagodzeniu ryzyka, iż z powodu zarządzenia środków tymczasowych pozwany poniesienie szkodę.
48 Ponadto równowaga praw wnioskodawcy i pozwanego wydaje się dzięki mechanizmowi odpowiedzialności niezależnej od winy będącemu przedmiotem postępowania głównego doskonale zapewniona. Okoliczność, że pozwany nie musi wykazać uchybienia po stronie wnioskodawcy, jest bowiem odpowiednikiem okoliczności, iż wspomniany wnioskodawca mógł uzyskać zastosowanie środków tymczasowych bez konieczności dostarczenia ostatecznego dowodu ewentualnego naruszenia, zgodnie z art. 9 ust. 3 dyrektywy 2004/48.
49 Po drugie, jeżeli chodzi o brak ograniczeń handlu prowadzonego zgodnie z prawem, należy zauważyć, że domniemanie ważności prawa własności intelektualnej pozwala jego właścicielowi podjąć działania i zwrócić się z wnioskiem o zastosowanie środków tymczasowych przed rozpoczęciem postępowania co do istoty sprawy. Właściciel prawa musi jednak wnieść powództwo o naruszenie tego prawa w terminie określonym w art. 9 ust. 5 dyrektywy 2004/48, ponieważ działanie takie wiąże się zazwyczaj z powództwem wzajemnym lub wnioskiem o unieważnienie tego prawa składanym przez pozwanego. Jeżeli w wyniku tych postępowań prawo własności intelektualnej będące podstawą zastosowania środków tymczasowych zostaje unieważnione z mocą wsteczną, jak w sprawie będącej przedmiotem postępowania głównego, to należy stwierdzić, że działania pozwanego, uniemożliwione przez te środki, były jak najbardziej handlem prowadzonym zgodnie z prawem i nie powinny były zostać wstrzymane. Tym samym nie można powoływać się w tej sytuacji na wysoki stopień ochrony własności intelektualnej zamierzony przez prawodawcę Unii, skoro uważa się, że dane prawo własności intelektualnej, unieważnione z mocą wsteczną, nigdy nie istniało. Wynika z tego, że system środków tymczasowych obejmujący system odpowiedzialności niezależnej od winy będący przedmiotem postępowania głównego nie stwarza ograniczeń handlu prowadzonego zgodnie z prawem.
50 Po trzecie, jeżeli chodzi o przewidziany w art. 9 dyrektywy 2004/48 odstraszający charakter systemu środków tymczasowych obejmującego system odpowiedzialności niezależnej od winy, opisany w pkt 43 niniejszego wyroku, należy zauważyć, że skoro sąd rozpatrujący żądanie naprawienia szkody może uwzględnić wszystkie okoliczności sprawy, w tym działania pozwanego, w celu ustalenia wysokości odszkodowania, to taki system odpowiedzialności niezależnej od winy nie może zagrażać odstraszającemu charakterowi systemu środków tymczasowych. Prawo dochodzenia odszkodowania jest bowiem ściśle ograniczone do szkód poniesionych przez pozwanego i spowodowanych przez bezzasadne zastosowanie środków tymczasowych, którego zażądał właściciel prawa własności intelektualnej będącego przedmiotem postępowania głównego. W tym kontekście nie można powoływać się na prawo do dochodzenia odszkodowania, przewidziane w art. 9 ust. 7 omawianej dyrektywy, w celu naprawienia tej części szkody, która wynika z działań pozwanego i która doprowadziła do ewentualnego pogłębienia się szkody spowodowanej początkowo wskutek zastosowania środków tymczasowych.
51 W świetle wszystkich powyższych rozważań należy odpowiedzieć na pytanie pierwsze, że art. 9 ust. 7 dyrektywy 2004/48 należy interpretować w ten sposób, że nie stoi on na przeszkodzie ustawodawstwu krajowemu przewidującemu mechanizm wypłacania odszkodowania za każdą szkodę spowodowaną środkiem tymczasowym w rozumieniu tego przepisu oparty na systemie odpowiedzialności niezależnej od winy wnioskującego o zastosowanie tych środków, w ramach którego to mechanizmu sąd jest upoważniony do dostosowania wysokości odszkodowania do okoliczności danej sprawy, w tym ewentualnego przyczynienia się pozwanego do wystąpienia szkody.
W przedmiocie pytań od drugiego do czwartego
52 Z uwagi na odpowiedź udzieloną na pytanie pierwsze i ponieważ pytania od drugiego do czwartego zostały zadane wyłącznie na wypadek udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytanie pierwsze, nie ma potrzeby odpowiadania na te pozostałe pytania.
W przedmiocie kosztów
53 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 9 ust. 7 dyrektywy 2004/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej
należy interpretować w ten sposób, że:
nie stoi on na przeszkodzie ustawodawstwu krajowemu przewidującemu mechanizm wypłacania odszkodowania za każdą szkodę spowodowaną środkiem tymczasowym w rozumieniu tego przepisu, oparty na systemie odpowiedzialności niezależnej od winy wnioskującego o zastosowanie tych środków, w ramach którego to mechanizmu sąd jest upoważniony do dostosowania wysokości odszkodowania do okoliczności danej sprawy, w tym ewentualnego przyczynienia się pozwanego do wystąpienia szkody.
Podpisy