Υπόθεση C‑519/20
Landkreis Gifhorn
(αίτηση του Amtsgericht Hannover για την έκδοση προδικαστικής αποφάσεως)
Απόφαση του Δικαστηρίου (πέμπτο τμήμα) της 10ης Μαρτίου 2022
«Προδικαστική παραπομπή – Μεταναστευτική πολιτική – Οδηγία 2008/115/ΕΚ – Κράτηση ενόψει απομάκρυνσης – Άρθρο 16, παράγραφος 1 – Άμεσο αποτέλεσμα – Ειδική εγκατάσταση κράτησης – Έννοια – Κράτηση σε σωφρονιστικό κατάστημα – Προϋποθέσεις – Άρθρο 18 – Κατάσταση έκτακτης ανάγκης – Έννοια – Άρθρο 47 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης – Αποτελεσματικός δικαστικός έλεγχος»
1. Συνοριακοί έλεγχοι, άσυλο και μετανάστευση – Μεταναστευτική πολιτική – Επιστροφή παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών – Οδηγία 2008/115 – Κράτηση ενόψει απομάκρυνσης – Ειδική εγκατάσταση κράτησης – Έννοια – Συγκεκριμένο τμήμα σωφρονιστικού καταστήματος – Συγκεκριμένα κτίρια τα οποία είναι απομονωμένα σε σχέση με εκείνα στα οποία κρατούνται οι κρατούμενοι του κοινού δικαίου – Εμπίπτει – Προϋποθέσεις – Μη εγκλεισμός σε περιβάλλον φυλακής – Σεβασμός των θεμελιωδών δικαιωμάτων και των δικαιωμάτων που προβλέπει η εν λόγω οδηγία
(Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρα 6 και 52 § 3· οδηγία 2008/115 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, αιτιολογική σκέψη 3 και άρθρα 15 § 1, 16 και 17)
(βλ. σκέψεις 35-38, 41-46, 57, διατακτ. 1)
2. Συνοριακοί έλεγχοι, άσυλο και μετανάστευση – Μεταναστευτική πολιτική – Επιστροφή παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών – Οδηγία 2008/115 – Κράτηση ενόψει απομάκρυνσης – Ειδική εγκατάσταση κράτησης – Κατάλληλος τόπος και κατάλληλες συνθήκες κράτησης – Εκτίμηση που απόκειται στον εθνικό δικαστή – Στοιχεία που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη
(Οδηγία 2008/115 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, άρθρα 15 § 1 και 16 § 1)
(βλ. σκέψεις 48-56)
3. Συνοριακοί έλεγχοι, άσυλο και μετανάστευση – Μεταναστευτική πολιτική – Επιστροφή παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών – Οδηγία 2008/115 – Κράτηση ενόψει απομάκρυνσης – Κατάσταση έκτακτης ανάγκης – Θέση υπό κράτηση ή παράταση της κράτησης σε σωφρονιστικό κατάστημα – Δικαστικός έλεγχος – Περιεχόμενο – Έλεγχος της συνδρομής των προϋποθέσεων της κράτησης σε σωφρονιστικό κατάστημα ή της παράτασής της – Εμπίπτει
(Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 47· οδηγία 2008/115 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, άρθρο 18)
(βλ. σκέψεις 63-65, 67, διατακτ. 2)
4. Συνοριακοί έλεγχοι, άσυλο και μετανάστευση – Μεταναστευτική πολιτική – Επιστροφή παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών – Οδηγία 2008/115 – Κράτηση ενόψει απομάκρυνσης – Υποχρέωση εκτέλεσης των μέτρων κράτησης κατά κανόνα σε ειδικές εγκαταστάσεις κράτησης – Εξαίρεση – Περιορισμένη χρονικά κράτηση σε σωφρονιστικό κατάστημα – Κατάσταση έκτακτης ανάγκης – Υπήκοοι τρίτων χωρών οι οποίοι κρατούνται χωριστά από τους κρατουμένους του κοινού δικαίου – Επιτρέπεται – Προϋποθέσεις
(Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 6· οδηγία 2008/115 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, αιτιολογικές σκέψεις 13 και 16, άρθρα 15, 16, 17 και 18 §§ 1 και 2)
(βλ. σκέψεις 69, 71-74, 78-98)
5. Συνοριακοί έλεγχοι, άσυλο και μετανάστευση – Μεταναστευτική πολιτική – Επιστροφή παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών – Οδηγία 2008/115 – Κράτηση ενόψει απομάκρυνσης – Εθνική νομοθεσία που επιτρέπει προσωρινώς την κράτηση σε σωφρονιστικό κατάστημα, χωριστά από τους κρατουμένους του κοινού δικαίου – Μη τήρηση των προϋποθέσεων που προβλέπει η εν λόγω οδηγία – Υποχρεώσεις των εθνικών δικαστηρίων – Υποχρέωση να αφήνουν ανεφάρμοστη κάθε εθνική διάταξη που αντιβαίνει στο δίκαιο της Ένωσης
(Οδηγία 2008/115 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, άρθρα 16 § 1 και 18 § 1)
(βλ. σκέψεις 99, 100, 102, 103, διατακτ. 3)
Σύνοψη
Ο K, Πακιστανός υπήκοος που διαμένει παρανόμως στη Γερμανία, τέθηκε στον Αύγουστο του 2020 υπό κράτηση ενόψει απομάκρυνσης στο τμήμα Langenhagen (Γερμανία) του σωφρονιστικού καταστήματος του Αννόβερου (Γερμανία). Η κράτηση αυτή, η οποία αρχικώς θα διαρκούσε ως τον Σεπτέμβριο του 2020, παρατάθηκε με διάταξη του Amtsgericht Hannover (ειρηνοδικείου Αννόβερου, Γερμανία), έως τον Νοέμβριο του 2020. Το δικαστήριο αυτό, στο οποίο προσέφυγε ο K κατά της άνω διάταξης, διερωτάται σχετικά με τη νομιμότητα της κράτησής του υπό το πρίσμα των απαιτήσεων της οδηγίας 2008/115 (1). Επισημαίνει ότι, κατά τη διάρκεια ορισμένης περιόδου της επίμαχης κράτησης, το τμήμα Langenhagen υποδεχόταν, σε διαφορετικά κτίρια, αφενός, κρατουμένους ενόψει απομάκρυνσης και, αφετέρου, κρατουμένους του κοινού δικαίου. Στο τμήμα αυτό, οι ίδιοι σωφρονιστικοί υπάλληλοι έχουν την ευθύνη τόσο για τους καταδίκους όσο και για τους κρατουμένους ενόψει απομάκρυνσης. Εξάλλου, μολονότι το εν λόγω τμήμα έχει τη δική του διευθύντρια, υπάγεται διοικητικά στο σωφρονιστικό κατάστημα του Αννόβερου το οποίο, στο σύνολό του, εποπτεύεται από τον Υπουργό Δικαιοσύνης.
Υπό τις συνθήκες αυτές, το ειρηνοδικείο Αννόβερου αποφάσισε να υποβάλει στο Δικαστήριο προδικαστικά ερωτήματα σχετικά με την οδηγία 2008/115. Ζητεί από το Δικαστήριο να διευκρινίσει τις προϋποθέσεις που πρέπει να πληροί ένα κατάστημα κράτησης προκειμένου να θεωρηθεί ως «ειδική εγκατάσταση κράτησης», κατάλληλη, σύμφωνα με την εν λόγω οδηγία, για την κράτηση υπηκόων τρίτων χωρών εν αναμονή απομάκρυνσης, καθώς και τις αναγκαίες προϋποθέσεις και τον απαιτούμενο δικαστικό έλεγχο, στην περίπτωση που ένα κράτος μέλος αποφασίζει, κατά παρέκκλιση, την κράτηση των εν λόγω υπηκόων σε σωφρονιστικό κατάστημα.
Εκτίμηση του Δικαστηρίου
Πρώτον, όσον αφορά την έννοια της «ειδικής εγκατάστασης κράτησης», κατά το άρθρο 16, παράγραφος 1, της οδηγίας 2008/115, το Δικαστήριο επισημαίνει ότι οι συνθήκες κράτησης στις εγκαταστάσεις αυτές πρέπει να έχουν ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά σε σχέση με τις συνθήκες εκτέλεσης των στερητικών της ελευθερίας ποινών στα σωφρονιστικά καταστήματα. Πράγματι, η κράτηση υπηκόου τρίτης χώρας ενόψει απομάκρυνσης έχει ως μόνο σκοπό να διασφαλίσει την αποτελεσματικότητα της διαδικασίας επιστροφής και δεν έχει κανέναν τιμωρητικό σκοπό. Κατά συνέπεια, οι συνθήκες κράτησης σε ειδικές εγκαταστάσεις κράτησης πρέπει να είναι τέτοιες ώστε να αποτρέπουν, κατά το μέτρο του δυνατού, το ενδεχόμενο η κράτηση να προσομοιάζει με εγκλεισμό σε περιβάλλον φυλακής, ο οποίος είναι ίδιον της κράτησης με τιμωρητικό σκοπό. Επιπλέον, πρέπει να γίνονται σεβαστά τόσο τα δικαιώματα που κατοχυρώνει ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (στο εξής: Χάρτης) όσο και τα δικαιώματα που διασφαλίζονται στο άρθρο 16, παράγραφοι 2 έως 5, και στο άρθρο 17 της οδηγίας 2008/115.
Το Δικαστήριο επισημαίνει ότι η εκτίμηση του τόπου και των συνθηκών κράτησης εν προκειμένω εναπόκειται στο αιτούν δικαστήριο. Τούτου δοθέντος, το Δικαστήριο διευκρινίζει, μεταξύ άλλων, ότι η διοικητική υπαγωγή ενός χώρου κράτησης σε αρχή η οποία έχει επίσης αρμοδιότητες όσον αφορά σωφρονιστικά καταστήματα δεν αρκεί για να αποκλειστεί ο χαρακτηρισμός του ως «ειδικής εγκατάστασης κράτησης». Το αυτό ισχύει και όσον αφορά το γεγονός και μόνο ότι ένα χωριστό τμήμα ενός κτιριακού συγκροτήματος στο οποίο κρατούνται ενόψει απομάκρυνσης υπήκοοι τρίτης χώρας χρησιμοποιείται για την κράτηση καταδίκων, εφόσον ιδίως διασφαλίζεται πράγματι ο διαχωρισμός των δύο κατηγοριών κρατουμένων. Επιπλέον, το αιτούν δικαστήριο πρέπει να δώσει ιδιαίτερη προσοχή στη διαμόρφωση των χώρων που χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για την κράτηση των υπηκόων τρίτων χωρών, στους κανόνες που καθορίζουν τις συνθήκες κράτησής τους και στα ειδικά προσόντα και τα καθήκοντα του προσωπικού που είναι υπεύθυνο για την κράτηση και για την εγκατάσταση όπου αυτή λαμβάνει χώρα.
Δεύτερον, το Δικαστήριο διευκρινίζει τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες ένα κράτος μέλος μπορεί να προβλέψει προσωρινά την κράτηση, ενόψει απομάκρυνσης, υπηκόων τρίτων χωρών σε σωφρονιστικό κατάστημα, κατά παρέκκλιση από την αρχή ότι η κράτηση πρέπει να λαμβάνει χώρα σε ειδική εγκατάσταση.
Αφενός, μια τέτοια παρέκκλιση μπορεί να δικαιολογηθεί βάσει του άρθρου 18, παράγραφος 1, της οδηγίας 2008/115, ενόσω δεν μπορεί να αναμένεται ευλόγως από το συγκεκριμένο κράτος μέλος να άρει τον υψηλό και απρόβλεπτο φόρτο ο οποίος εξακολουθεί να υφίσταται στο δυναμικό των ειδικών εγκαταστάσεων κράτησης λόγω του εξαιρετικά υψηλού αριθμού των υπηκόων τρίτων χωρών για τους οποίους έχει εκδοθεί απόφαση που διατάσσει την κράτησή τους ενόψει απομάκρυνσης. Ως προς το ζήτημα αυτό, ενδέχεται να είναι αναγκαία περιοδική επανεξέταση της κατάστασης. Εξάλλου, η κράτηση σε σωφρονιστικό κατάστημα αποκλείεται αν δεν συμβιβάζεται με την τυχόν ευάλωτη κατάσταση του συγκεκριμένου υπηκόου τρίτης χώρας. Εν πάση περιπτώσει, αποκλείεται επίσης όταν υπάρχει διαθέσιμη θέση σε μία από τις ειδικές εγκαταστάσεις κράτησης του οικείου κράτους μέλους ή όταν είναι δυνατή η λήψη άλλου ηπιότερου μέτρου. Τέλος, οι συνθήκες κράτησης πρέπει να διαφοροποιούνται, στο μέτρο του δυνατού, από τις συνθήκες κράτησης των καταδίκων.
Αφετέρου, δυνάμει του άρθρου 16, παράγραφος 1, δεύτερη περίοδος, της οδηγίας 2008/115, η κράτηση σε σωφρονιστικό κατάστημα μπορεί κατ’ εξαίρεση να δικαιολογείται από τον πλήρη, αιφνίδιο και προσωρινό κορεσμό του δυναμικού του συνόλου των ειδικών εγκαταστάσεων κράτησης του οικείου κράτους μέλους, εφόσον ο υπήκοος τρίτης χώρας κρατείται χωριστά από τους κρατουμένους του κοινού δικαίου και προκύπτει προδήλως ότι δεν υπάρχει κανένα ηπιότερο μέτρο προς διασφάλιση της αποτελεσματικότητας της διαδικασίας επιστροφής του. Η κράτηση σε σωφρονιστικό κατάστημα βάσει της διάταξης αυτής μπορεί να διαταχθεί μόνον για σύντομο χρονικό διάστημα και παύει να είναι δικαιολογημένη όταν ο κορεσμός των ειδικών εγκαταστάσεων κράτησης εξακολουθεί για περισσότερες από μερικές ημέρες ή επαναλαμβάνεται συστηματικά και ανά σύντομα χρονικά διαστήματα. Τέλος, καθ’ όλη τη διάρκεια της κράτησης πρέπει να γίνονται σεβαστά τόσο τα θεμελιώδη δικαιώματα που κατοχυρώνει ο Χάρτης όσο και τα δικαιώματα που διασφαλίζονται στο άρθρο 16, παράγραφοι 2 έως 5, και στο άρθρο 17 της οδηγίας 2008/115.
Εάν δεν συντρέχουν οι προϋποθέσεις των προαναφερθεισών περιπτώσεων και η εθνική νομοθεσία δεν μπορεί να ερμηνευθεί κατά τρόπο σύμφωνο προς το δίκαιο της Ένωσης, η αρχή της υπεροχής του δικαίου της Ένωσης επιβάλλει στο εθνικό δικαστήριο να μην εφαρμόσει την εθνική αυτή νομοθεσία.
Τέλος, τρίτον, το Δικαστήριο εξετάζει την έκταση του δικαστικού ελέγχου που οφείλει να διενεργήσει το εθνικό δικαστήριο όταν καλείται να διατάξει, βάσει του άρθρου 18 της οδηγίας 2008/115, την κράτηση, ενόψει απομάκρυνσης, υπηκόου τρίτης χώρας σε σωφρονιστικό κατάστημα ή την παράταση τέτοιας κράτησης. Υπό το πρίσμα του δικαιώματος αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας, το οποίο κατοχυρώνεται στο άρθρο 47 του Χάρτη, το εθνικό δικαστήριο πρέπει να μπορεί να ελέγξει αν συντρέχουν οι προϋποθέσεις που προβλέπει το άρθρο 18. Προς τούτο, πρέπει ιδίως να μπορεί να αποφανθεί επί κάθε κρίσιμου πραγματικού και νομικού στοιχείου και οι εξουσίες του δεν μπορούν να περιορίζονται μόνο στα στοιχεία που προσκομίστηκαν από την αρμόδια διοικητική αρχή.