OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MELCHIORA WATHELETA
przedstawiona w dniu 7 lipca 2016 r.(1)
Sprawa C‑301/15
Marc Soulier,
Sara Doke
przeciwko
Ministre de la Culture et de la Communication
Premier ministre
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Conseil d’État (Francja)]
Odesłanie prejudycjalne – Dyrektywa 2001/29/WE – Prawo autorskie i prawa pokrewne – Wyłączne prawo do zwielokrotniania – Artykuł 2 – Prawo do publicznego udostępniania – Artykuł 3 – Wyjątki i ograniczenia – Artykuł 5 – Uregulowanie krajowe powierzające organizacji zbiorowego zarządzania wykonywanie praw do wykorzystania książek niedostępnych w celach handlowych – Przysługujące autorom lub innym podmiotom praw autorskich prawo do wniesienia sprzeciwu
I – Wprowadzenie
1. Niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Conseil d’État (Francja) w sekretariacie Trybunału w dniu 19 czerwca 2015 r., dotyczy wykładni art. 2 i 5 dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym(2).
2. Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy Markiem Soulierą i Sarą Doke a ministre de la Culture et de la Communication (ministrem kultury i komunikacji), a także Premier ministre (premierem) w kwestii legalności décret n° 2013-182, du 27 février 2013, portant application des articles L.134-1 à L.134-9 du code de la propriété intellectuelle et relatif à l’exploitation numérique des livres indisponibles du XXème siècle (dekretu nr 2013-182 z dnia 27 lutego 2013 r. w sprawie stosowania art. od L.134-1 do L.134-9 kodeksu własności intelektualnej dotyczącego cyfrowego wykorzystania książek niedostępnych z XX wieku)(3) (zwanego dalej „spornym dekretem”).
II – Ramy prawne
A – Prawo Unii
3. Artykuł 2 dyrektywy 2001/29, zatytułowany „Prawo do zwielokrotniania utworu”, brzmi następująco:
„Państwa członkowskie przewidują wyłączne prawo do zezwalania lub zabraniania bezpośredniego lub pośredniego, tymczasowego lub stałego zwielokrotniania utworu, przy wykorzystaniu wszelkich środków i w jakiejkolwiek formie, w całości lub częściowo:
a) dla autorów – w odniesieniu do ich utworów;
[…]”.
4. Artykuł 3 tej dyrektywy, zatytułowany „Prawo do publicznego udostępniania utworów i prawo podawania do publicznej wiadomości innych przedmiotów objętych ochroną”, stanowi w ust. 1 i 3, co następuje:
„1. Państwa członkowskie powinny zapewnić autorom wyłączne prawo do zezwalania lub zabraniania na jakiekolwiek publiczne udostępnianie ich utworów, drogą przewodową lub bezprzewodową, włączając podawanie do publicznej wiadomości ich utworów w taki sposób, że osoby postronne mają do nich dostęp w wybranym przez siebie miejscu i czasie.
[…]
3. Czynności publicznego udostępniania utworów i podawania do publicznej wiadomości określone w niniejszym artykule, nie powodują wyczerpania praw określonych w ust. 1 i 2”.
5. Artykuł 4 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Prawo do rozpowszechniania”, stanowi:
„1. Państwa członkowskie powinny przewidzieć dla autorów wyłączne prawo do zezwalania lub zabraniania jakiejkolwiek formy publicznego rozpowszechniania oryginału swoich utworów lub ich kopii w drodze sprzedaży lub w inny sposób.
2. Prawo do rozpowszechniania na obszarze Wspólnoty oryginału lub kopii danego utworu wyczerpuje się tylko w przypadku pierwszej sprzedaży danego przedmiotu lub innego przeniesienia własności na obszarze Wspólnoty przez podmiot praw autorskich lub za jego zezwoleniem”.
6. Artykuł 5 omawianej dyrektywy, zatytułowany „Wyjątki i ograniczenia”, stanowi w ust. 2, że państwa członkowskie mogą przewidzieć inne wyjątki i ograniczenia w odniesieniu do prawa do zwielokrotniania określonego w art. 2 w przypadkach, które wymienia.
7. Przepis ten stanowi również w ust. 3, że państwa członkowskie mogą przewidzieć różne wyjątki i ograniczenia w odniesieniu do praw do zwielokrotniania i udostępniania określonych w art. 2 i 3 w przypadkach, które wymienia.
8. Rzeczony artykuł przewiduje ponadto w ust. 5, co następuje:
„Wyjątki i ograniczenia przewidziane w ust. 1, 2, 3 i 4 powinny być stosowane tylko w niektórych szczególnych przypadkach, które nie naruszają normalnego wykorzystania dzieła lub innego przedmiotu objętego ochroną ani nie powodują nieuzasadnionej szkody dla uzasadnionych interesów podmiotów praw autorskich”.
B – Prawo francuskie
Ustawa dotycząca książek niedostępnych
9. Loi n° 2012-287, du 1er mars 2012, relative à l’exploitation numérique des livres indisponibles du XXème siècle (ustawa nr 2012-287 z dnia 1 marca 2012 r. dotycząca cyfrowego wykorzystania książek niedostępnych z XX wieku) (JORF nr 53 z dnia 2 marca 2012 r., s. 3986, zwana dalej „ustawą w sprawie książek niedostępnych”), uzupełniła tytuł III księgi I części pierwszej kodeksu własności intelektualnej, poświęcony wykonywaniu praw powiązanych z prawem autorskim, wprowadzając rozdział IV, zatytułowany „Przepisy szczególne dotyczące cyfrowego wykorzystania książek niedostępnych”, na który składają się przepisy artykułów od L. 134-1 do L. 134-9 rzeczonego kodeksu. Niektóre z tych artykułów zostały następnie zmienione albo uchylone przez loi n° 2015-195, du 20 février 2015, portant diverses dispositions d’adaptation au droit de l’Union européenne dans les domaines de la propriété littéraire et artistique et du patrimoine culturel (ustawę nr 2015-195 z dnia 20 lutego 2015 r. ustanawiającą przepisy służące dostosowaniu do prawa Unii Europejskiej w dziedzinie własności literackiej i artystycznej oraz dziedzictwa kulturowego) (JORF nr 45 z dnia 22 lutego 2015, s. 3294).
10. Artykuły od L. 134-1 do L. 134-9 kodeksu własności intelektualnej, które wynikają z tych dwóch ustaw, brzmią następująco:
„Artykuł L. 134-1
Do celów niniejszego rozdziału książka niedostępna to książka opublikowana we Francji przed dniem 1 stycznia 2001 r., która nie jest już przedmiotem komercyjnego rozpowszechniania przez wydawcę i która nie jest obecnie przedmiotem publikacji w formie drukowanej lub w formie cyfrowej.
Artykuł L. 134-2
Tworzy się publiczną bazę danych, ogólnodostępną i wolną od opłat w ramach usługi publicznego udostępniania internetowego, w której ewidencjonowane są książki niedostępne. Bibliothèque nationale de France (Biblioteka Narodowa Francji) zapewnia jej wdrożenie, aktualizację i zamieszczenie w niej wszystkich informacji, o których mowa w art. L. 134-4, L. 134-5 i L. 134-6.
[…]
Artykuł L. 134-3
I. W przypadku gdy książka widnieje w bazie danych, o której mowa w art. L. 134-2, od co najmniej sześciu miesięcy, prawo do udzielania zezwolenia na jej zwielokrotnianie oraz jej reprezentację w formie cyfrowej jest wykonywane przez organizację upoważnioną do pobierania i dystrybucji opłat regulowanych przez przepisy tytułu II księgi III niniejszej części, zatwierdzoną w tym celu przez ministra właściwego do spraw kultury.
Z wyjątkiem przypadków określonych w akapicie trzecim art. L. 134-5, zwielokrotnianie i reprezentowanie książki w formie cyfrowej są dozwolone za wynagrodzeniem, w sposób niewyłączny i przez czas ograniczony do pięciu lat, na zasadzie odnawialności.
II. Zatwierdzone organizacje posiadają legitymację do działania przed sądem w celu obrony praw, które zostały im powierzone.
III. Zatwierdzenie, o którym mowa w pkt I, wydaje się przy uwzględnieniu:
[…]
2° parytetowej reprezentacji autorów i wydawców wśród członków i w organach zarządzających;
[…]
5° sprawiedliwego charakteru reguł podziału otrzymywanych kwot między osoby uprawnione, niezależnie od tego, czy są one stronami umowy wydawniczej. Wysokość kwot otrzymywanych przez autora lub autorów książki nie może być niższa od wysokości kwot otrzymywanych przez wydawcę;
6° adekwatności środków dowodowych, którymi organizacja zamierza posługiwać się przy identyfikacji i odnajdywaniu podmiotów praw autorskich w celu podziału otrzymywanych kwot;
[…]
Artykuł L. 134-4
I. Autor książki niedostępnej lub wydawca posiadający prawo do zwielokrotniania tej książki w formie drukowanej może sprzeciwić się wykonaniu prawa zezwalania, o którym mowa w akapicie pierwszym punktu I art. L. 134-3, przez zatwierdzoną organizację upoważnioną do pobierania i dystrybucji opłat. O sprzeciwie tym powiadamiany jest na piśmie organ, o którym mowa w pierwszym akapicie art. L. 134-2, nie później niż sześć miesięcy od umieszczenia danej książki w bazie danych, o której mowa w tym akapicie.
W bazie danych, o której mowa w art. L. 134-2, zamieszcza się wzmiankę o sprzeciwie.
Po upływie terminu wyznaczonego w pierwszym akapicie niniejszego punktu I autor książki niedostępnej może sprzeciwić się wykonywaniu prawa do zwielokrotniania lub do reprezentacji tej książki, jeżeli uzna, że zwielokrotnienie lub reprezentacja tej książki może szkodzić jego czci lub dobremu imieniu. Prawo to jest wykonywane bez odszkodowania.
II. Wydawca, który zgłosił sprzeciw w warunkach określonych w akapicie pierwszym pkt I niniejszego artykułu, zobowiązany jest do wykorzystania, w ciągu dwóch lat następujących po jego zgłoszeniu, danej książki niedostępnej. Ma on obowiązek wykazać dowolnymi środkami rzeczywiste wykorzystanie książki wobec organizacji zatwierdzonej zgodnie z art. L. 134-3. W braku wykorzystania książki w wyznaczonym terminie, wzmianka o sprzeciwie zostaje wykreślona z bazy danych, o której mowa w art. L. 134-2, a prawo do udzielania zezwolenia na jej zwielokrotnianie oraz jej reprezentację w formie cyfrowej jest wykonywane na warunkach przewidzianych w akapicie drugim pkt I art. L. 134-3.
[…]
Artykuł L. 134-5
W razie braku zgłoszenia sprzeciwu przez autora lub wydawcę z upływem terminu, o którym mowa w pkt I art. L. 134-4, organizacja upoważniona do pobierania i dystrybucji opłat proponuje zezwolenie na zwielokrotnianie i reprezentację w formie cyfrowej książki niedostępnej wydawcy posiadającemu prawo do zwielokrotniania tej książki w formie drukowanej.
[…]
Zezwolenie na wykorzystanie, o którym mowa w pierwszym akapicie, jest udzielane przez organizację upoważnioną do pobierania i dystrybucji opłat na zasadzie wyłączności na okres 10 lat, przedłużany w sposób dorozumiany.
[…]
W razie braku sprzeciwu autora, który wykaże dowolnymi środkami, że ów wydawca nie ma prawa do zwielokrotniania książki w formie drukowanej, wydawca, po zawiadomieniu o swojej decyzji o akceptacji, jest zobowiązany do wykorzystania danej książki niedostępnej w ciągu trzech lat od zawiadomienia. Ma on obowiązek wykazać wobec rzeczonej organizacji, dowolnymi środkami, rzeczywiste wykorzystywanie książki.
W przypadku braku akceptacji propozycji, o której mowa w akapicie pierwszym, lub braku wykorzystania utworu w terminie określonym w akapicie piątym niniejszego artykułu, zwielokrotniania i reprezentowania książki w formie cyfrowej może dokonywać, na warunkach przewidzianych w akapicie drugim pkt I art. L. 134-3, organizacja upoważniona do pobierania i dystrybucji opłat.
[…]
Artykuł L. 134-6
Autor i wydawca posiadający prawo do zwielokrotniania książki niedostępnej w postaci drukowanej mogą w każdym momencie wspólnie zawiadomić organizację upoważnioną do pobierania i dystrybucji opłat, o której mowa w art. L. 134-3, o podjęciu przez nich decyzji o odebraniu jej prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie i reprezentowanie tej książki w formie cyfrowej.
Autor książki niedostępnej może w każdej chwili podjąć decyzję o odebraniu organizacji upoważnionej do pobierania i dystrybucji opłat, o której mowa w art. L. 134-3, prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie i reprezentowanie książki w formie cyfrowej, jeżeli udowodni, że jest jedynym posiadaczem praw określonych w art. L. 134-3. O tej decyzji informuje organizację.
[…]
Wydawca, który zgłosił sprzeciw w warunkach określonych w akapicie pierwszym, zobowiązany jest do wykorzystania danej książki niedostępnej w ciągu osiemnastu miesięcy następujących po zgłoszeniu sprzeciwu. Ma on obowiązek wykazać wobec organizacji upoważnionej do pobierania i dystrybucji opłat, dowolnymi środkami, rzeczywiste wykorzystywanie książki.
Organizacja informuje wszystkich użytkowników, którym przyznała zezwolenie na wykorzystywanie danej książki, o decyzjach wspomnianych w dwóch pierwszych akapitach niniejszego artykułu. Podmioty praw autorskich nie mogą sprzeciwić się temu, że wykorzystywanie danej książki rozpoczęte przed zawiadomieniem będzie kontynuowane przez czas pozostały do zakończenia obowiązywania zezwolenia, o którym mowa w akapicie drugim pkt I art. L. 134-3 lub w akapicie trzecim art. L. 134-5, przez okres maksymalnie pięciu lat i tytułem niewyłącznym.
Artykuł L. 134-7
Szczegółowe przepisy dotyczące stosowania niniejszego rozdziału, w szczególności warunki dostępu do bazy danych, o której mowa w art. L. 134-2, charakter oraz format zgromadzonych danych oraz sposoby ogłaszania zapewniające możliwie najlepsze poinformowanie podmiotów praw autorskich, warunki udzielania i cofania zatwierdzeń organizacji upoważnionych do pobierania i dystrybucji opłat przewidzianych w art. L. 134-3 są określone w dekrecie Conseil d’État.
Artykuł L. 134-9
W drodze odstępstwa od przepisów trzech pierwszych akapitów art. L. 321-9 organizacje zatwierdzone, o których mowa w art. L. 134-3, wykorzystują do działań w zakresie pomocy w twórczości, do działań w zakresie szkolenia autorów dzieł literackich i do działań wspierających czytelnictwo realizowanych przez biblioteki kwoty uzyskane z tytułu wykorzystywania książek niedostępnych, które nie mogły zostać rozdystrybuowane, ponieważ nie można było zidentyfikować lub odnaleźć ich odbiorców przed upływem terminu ustanowionego w ostatnim akapicie art. L. 321-1.
[…]”.
11. Szczegółowe przepisy dotyczące stosowania artykułów od L. 134-1 do L. 134-9 kodeksu własności intelektualnej zostały określone w spornym dekrecie.
III – Postępowanie główne i pytanie prejudycjalne
12. Skarżący w postępowaniu głównym wnieśli skargę zarejestrowaną w dniu 2 maja 2013 r. w sekretariacie wydziału sporów Conseil d'État, zmierzającą do uchylenia dekretu ze względu na nadużycie władzy. Utrzymują oni w szczególności, że ustawa dotycząca książek niedostępnych, którą powyższy dekret wykonuje, jest niezgodna z ograniczeniami i wyjątkami odnoszącymi się do prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie utworu chronionego prawami autorskimi wymienionymi w sposób wyczerpujący w dyrektywie 2001/29.
13. Syndicat des écrivains de langue française (związek pisarzy francuskojęzycznych, SELF), stowarzyszenie „Autour des auteurs” i 35 osób fizycznych przystąpiło następnie do postępowania w charakterze interwenientów popierających żądania skarżących w postępowaniu głównym.
14. Pozwani w postępowaniu głównym wnieśli o oddalenie skargi, twierdząc przede wszystkim, że sporny dekret nie narusza celu dyrektywy 2001/29, ponieważ nie wprowadza wyjątku ani ograniczenia odnoszącego się do wyłącznego prawa do zwielokrotniania utworu w rozumieniu tej dyrektywy.
15. Później przystąpiło do sprawy w charakterze interwenienta Société française des intérêts des auteurs de l’écrit (francuskie stowarzyszenie interesów literatów, zwane dalej „SOFIA”), również domagając się oddalenia skargi. W rozporządzeniu ministre de la Culture et de la Communication z dnia 21 marca 2013 r. (JORF nr 76 z dnia 30 marca 2013 r., s. 5420), stowarzyszenie to zostało zatwierdzone do wykonywania praw cyfrowych dotyczących tzw. książek niedostępnych z XX wieku.
16. Decyzją z dnia 19 grudnia 2013 r. sąd odsyłający wystąpił do Conseil constitutionnel (Francja) z priorytetowym pytaniem o zgodność spornego dekretu z konstytucją. Orzeczeniem z dnia 28 lutego 2014 r. orzekł on, że art. L. 134-1 do L. 134-9 kodeksu własności intelektualnej są zgodne z konstytucją ze względu na to, że z jednej strony system zbiorowego zarządzania prawami do zwielokrotniania i cyfrowej reprezentacji książek niedostępnych, które artykuły te wprowadziły, nie prowadzi do pozbawienia własności, z drugiej strony zaś unormowanie warunków, na jakich autorzy korzystają z tych praw, nie stanowią nieproporcjonalnej ingerencji w świetle realizowanego przez prawodawcę celu leżącego w interesie ogólnym.
17. Zdaniem Conseil d’État w celu zapewnienia żywotności dziedzictwa literackiego obecnie niedostępnego z powodu braku jego komercyjnego rozpowszechniania sporny dekret ustanowił mechanizm mający na celu wspieranie cyfrowego wykorzystania utworów znajdujących się w książkach opublikowanych we Francji przed dniem 1 stycznia 2001 r., które to książki nie są już przedmiotem komercyjnego rozpowszechniania przez wydawcę ani przedmiotem publikacji w formie drukowanej lub w formie cyfrowej. Conseil d’État stwierdza, że w takim przypadku prawo do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie lub reprezentację tych książek w formie cyfrowej wykonywane jest po upływie sześciu miesięcy od daty ich umieszczenia w dostępnej publicznie bazie danych, prowadzonej pod nadzorem Biblioteki Narodowej Francji, przez organizacje upoważnione do pobierania i dystrybucji opłat zatwierdzone w tym celu przez ministra kultury.
18. Conseil d’État wyjaśnia, że autor książki niedostępnej lub wydawca mający prawo do zwielokrotniania tej książki w formie drukowanej może sprzeciwić się wykonywaniu wyżej wskazanego prawa w terminie nie dłuższym niż sześć miesięcy od umieszczenia danej książki w bazie danych. Poza tym zdaniem Conseil d’État nawet po upływie tego terminu, autor książki niedostępnej może w każdym momencie sprzeciwić się wykonywaniu prawa do zwielokrotniania lub do reprezentacji, jeżeli uzna, że zwielokrotnienie lub reprezentacja tej książki może szkodzić jego czci lub dobremu imieniu. Conseil d'État dodaje, że autor książki niedostępnej może zresztą w każdej chwili podjąć decyzję o odebraniu zatwierdzonej organizacji upoważnionej do pobierania i dystrybucji opłat prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie i reprezentowanie książki w formie cyfrowej, na warunkach przewidzianych w art. L. 134-6 kodeksu własności intelektualnej.
19. Sąd odsyłający oddalił wszystkie zarzuty skarżących w postępowaniu głównym, które opierały się na innych podstawach prawnych niż art. 2 i 5 dyrektywy 2001/29, oraz uznał, że odpowiedź na zarzut skarżących w postępowaniu głównym dotyczący tych przepisów jest uzależniona od kwestii tego, czy rzeczone przepisy dyrektywy 2001/29 sprzeciwiają się temu, aby uregulowanie takie jak to wprowadzone przez artykuły od L. 134-1 do L. 134-9 kodeksu własności intelektualnej powierzało zatwierdzonym organizacjom upoważnionym do pobierania i dystrybucji opłat wykonywanie prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie i przedstawianie w formie cyfrowej „niedostępnych książek”, pozwalając jednocześnie autorom tych książek lub innym podmiotom praw autorskich do tych książek na wniesienie sprzeciwu wobec tego wykonywania lub powstrzymanie tego wykonywania na określonych w nim warunkach.
20. W tych okolicznościach Conseil d’État postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy [art. 2 i 5] dyrektywy 2001/29/WE sprzeciwiają się temu, aby uregulowanie takie jak to [ustanowione przez artykuły od L. 134-1 do L. 134-9 kodeksu własności intelektualnej], powierzało organizacjom upoważnionym do pobierania i dystrybucji opłat z tytułu praw autorskich wykonywanie prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie i przedstawianie w formie cyfrowej »książek niedostępnych«, pozwalając jednocześnie autorom tych książek lub i innym podmiotom praw autorskich do tych książek na wniesienie sprzeciwu wobec tego wykonywania lub powstrzymanie tego wykonywania na określonych w nim warunkach?”.
IV – Postępowanie przed Trybunałem
21. Uwagi na piśmie w przedmiocie pytania prejudycjalnego zostały przedstawione przez M. Souliera i S. Doke, SOFIA, rządy francuski, niemiecki, włoski i polski oraz przez Komisję Europejską. SOFIA, rządy francuski, czeski i polski oraz Komisja przedstawiły uwagi ustne podczas rozprawy, która odbyła się w dniu 11 maja 2016 r.
22. M. Soulier i S. Doke oraz Komisja twierdzą, że na pytanie prejudycjalne należy udzielić odpowiedzi twierdzącej, podczas gdy SOFIA oraz rządy francuski, niemiecki i polski są zdania, że należy udzielić odpowiedzi przeczącej. Rząd włoski proponuje natomiast odpowiedź przeczącą z zastrzeżeniem dokonania weryfikacji, którą powinien przeprowadzić sąd odsyłający. W rzeczywistości rząd włoski proponuje zalecić sądowi odsyłającemu, aby szczegółowo sprawdził, czy sporne uregulowanie nie stanowi nieproporcjonalnej ingerencji w prawa autorów, poprzez dokonanie w szczególności analizy jego przepisów dotyczących uprzedniego informowania autorów, posiadanych przez nich możliwości wniesienia sprzeciwu i odebrania praw oraz warunków ich wynagradzania.
V – Analiza
A – Zakresu wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
23. We wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym sąd odsyłający zwraca się do Trybunału o ustalenie, czy przepis krajowy, który powierza zatwierdzonym organizacjom upoważnionym do pobierania i dystrybucji opłat wykonywanie prawa do udzielania zezwolenia(4), za wynagrodzeniem(5), na zwielokrotnianie i reprezentowanie(6) w formie cyfrowej tzw. książek niedostępnych, jest zgodny z art. 2 lit. a)(7) dyrektywy 2001/29, który ustanawia wyłączne prawo do zwielokrotniania na rzecz autorów, oraz z art. 5 tego aktu, który upoważnia państwa członkowskie do ustanowienia wyjątków lub ograniczeń w odniesieniu do tego prawa(8).
24. Chociaż sąd odsyłający powołał się jedynie na art. 2 i 5 dyrektywy 2001/29, uważam, podobnie jak skarżący w postępowaniu głównym, rząd niemiecki i Komisja, że uregulowanie krajowe takie jak to będące przedmiotem sprawy w postępowaniu głównym, które pozwala w pewnych okolicznościach na wykorzystanie cyfrowe tzw. książek niedostępnych przez zatwierdzoną organizację upoważnioną do pobierania i dystrybucji opłat, powinno zostać zbadane w świetle nie tylko art. 2 lit. a) dyrektywy 2001/29(9), lecz również jej art. 3 ust. 1, który przewiduje wyłączne prawo autorów do zezwalania na każde publiczne udostępnienie ich utworów lub do zakazania takiego udostępniania.
25. Wykorzystywanie bowiem wersji cyfrowej książki w taki sposób, że wszyscy mogą mieć do niej dostęp, wymaga podania jej do publicznej wiadomości i stanowi, moim zdaniem, publiczne udostępnienie utworu w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29(10).
26. Wynika z tego, że w rozumieniu art. 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29 cyfrowe wykorzystanie książek chronionych przez prawo autorskie stanowi „zwielokrotnienie” i „publiczne udostępnianie” utworu, które wymagają odrębnego i indywidualnego zezwolenia autora(11), chyba że działania te wchodzą w zakres wyjątku lub ograniczenia przewidzianego w art. 5 tej dyrektywy(12).
B – Artykuł 5 dyrektywy 2001/29
27. Zanim wypowiem się na temat wykładni art. 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29, pragnę z góry wykluczyć możliwość, że znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy w postępowaniu głównym ma art. 5 tej dyrektywy oraz wprowadzony przez niego system wyjątków i ograniczeń odnoszących się do wyłącznych praw określonych w art. 2–4 tego aktu.
28. W istocie bowiem uregulowanie takie jak to będące przedmiotem sprawy w postępowaniu głównym nie figuruje(13) wśród wyjątków i ograniczeń określonych w sposób szczegółowy i wyczerpujący(14) w art. 5 dyrektywy 2001/29(15).
29. Co więcej, ów system wyjątków i ograniczeń jest ściśle ograniczony przez art. 5 ust. 5 dyrektywy 2001/29, który stanowi, że wyjątki i ograniczenia „powinny być stosowane tylko w niektórych szczególnych przypadkach, które nie naruszają normalnego wykorzystania dzieła lub innego przedmiotu objętego ochroną ani nie powodują nieuzasadnionej szkody dla uzasadnionych interesów podmiotów praw autorskich”(16). W konsekwencji, aby można było powoływać się na wyjątek przewidziany w art. 5 tej dyrektywy, trzeba jeszcze, by wyjątek lub ograniczenie w odniesieniu do prawa do zwielokrotniania i publicznego udostępniania spełniał przesłanki określone w art. 5 ust. 5 wspomnianej dyrektywy(17).
30. Wreszcie, w przeciwieństwie do uwag przedstawionych przez SOFIA, ani art. 5 dyrektywy 2001/29, ani żaden inny przepis omawianej dyrektywy nie wprowadza możliwości rozszerzenia przez państwa członkowskie zakresu takich wyjątków lub ograniczeń(18).
31. Taka inicjatywa możliwa jest wyłącznie ze strony prawodawcy europejskiego. Uważam, podobnie jak Komisja, że gdyby państwa członkowskie miały możliwość wprowadzenia innych odstępstw od prawa autorskiego niż przewidziane na szczeblu europejskim, to pewność prawa związana z prawem autorskim byłaby zagrożona.
C – Zakres praw wyłącznych do zezwalania na zwielokrotnianie utworów i ich publiczne udostępnianie lub do zabraniania takich działań, przyznanych przez art. 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29
32. Ponieważ żadne ograniczenie lub wyjątek, o których mowa w art. 5 dyrektywy 2001/29, nie wchodzi tutaj w grę, pozostaje zbadać zakres praw wyłącznych przyznanych na mocy art. 2 i 3 tej dyrektywy w celu porównania go do uregulowania będącego przedmiotem wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.
1. Uwagi wstępne
33. Zarówno względy jednolitego stosowania prawa Unii, jak i zasady równości wskazują na to, że treści przepisu prawa Unii, takiego jak art. 2 i 3 dyrektywy 2001/29, który nie zawiera wyraźnego odesłania do prawa państw członkowskich dla określenia jego znaczenia i zakresu, należy zwykle nadać w całej Unii wykładnię autonomiczną i jednolitą(19).
34. Zgodnie z ustalonym orzecznictwem przy dokonywaniu wykładni przepisu prawa Unii należy brać pod uwagę nie tylko jego brzmienie, lecz także kontekst, w jakim został umieszczony, oraz cele regulacji, której część stanowi(20). W niniejszym przypadku głównym celem dyrektywy 2001/29 jest zapewnienie wysokiego poziomu(21) ochrony między innymi autorom, umożliwiającego im otrzymanie stosownego wynagrodzenia za korzystanie z ich utworów, polegające w szczególności na ich zwielokrotnianiu lub publicznym udostępnianiu(22).
35. Na podstawie art. 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29 autorzy korzystają z wyłącznego prawa do zezwalania na zwielokrotnianie ich utworów lub ich publiczne udostępnianie lub do zabraniania takich działań(23).
36. Trybunał orzekł, że rozpatrywane prawa wyłączne mają charakter prewencyjny, umożliwiający autorowi interwencję wobec potencjalnych użytkowników jego utworu zamierzających dokonać jego zwielokrotnienia (lub publicznego udostępnienia)(24) w celu zakazania takich działań.
37. W konsekwencji na podstawie art. 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29 autorowi przysługuje wyłączne prawo do decydowania, czy, a w odpowiednim przypadku, kiedy i w jaki sposób zezwala on na zwielokrotnianie swoich utworów lub ich publiczne udostępnianie albo tego zakazuje.
2. Prawa wyłączne autora i uregulowanie krajowe, takie jak będące to przedmiotem sprawy w postępowaniu głównym
a) Uprzednia wyraźna zgoda autora
38. Moim zdaniem art. 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29 wymaga wyraźnej i uprzedniej zgody(25) autora na jakiekolwiek zwielokrotnianie lub na jakiekolwiek publiczne udostępnianie jego utworu, w tym w formie cyfrowej. Zgoda ta(26) jest podstawową prerogatywą autorów.
39. W braku przepisów europejskich przewidujących odstępstwo(27), uprzednia wyraźna zgoda autora na zwielokrotnianie lub publiczne udostępnianie jego utworu nie może być zniesiona, dorozumiana ani ograniczona poprzez zastąpienie jej zgodą milczącą(28) lub domniemaniem przeniesienia praw, którym to czynnościom autor powinien się sprzeciwić w określonym terminie i na warunkach przewidzianych w prawie krajowym. Z powyższego wynika, że uregulowanie krajowe, takie jak sporny dekret, który zastępuje uprzednią wyraźną zgodą autora zgodą milczącą lub domniemaniem zgody, pozbawia autora zasadniczego elementu jego prawa własności intelektualnej.
b) Czy możliwość złożenia sprzeciwu i odebrania prawa oraz prawo do wynagrodzenia zmieniają zakres rozpatrywanych praw wyłącznych?
40. Fakt, że na podstawie krajowego uregulowania rozpatrywanego w postępowaniu głównym autorowi przysługuje, pod pewnymi warunkami, możliwość sprzeciwienia się(29) wykonywaniu przez SOFIA prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie i publiczne udostępnianie jego utworu w formacie cyfrowym(30) lub możliwość odebrania(31) SOFIA prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie książki lub jej publiczne udostępnianie w formie cyfrowej, nie zmienia w żaden sposób tego stwierdzenia(32).
41. Ponadto okoliczność, że na podstawie uregulowania krajowego autor otrzymuje wynagrodzenie lub rekompensatę(33) za zwielokrotnianie jego utworu lub jego publiczne udostępnianie, w żaden sposób nie wpływa na okoliczność, że jego prawa wyłączne zostały naruszone.
42. Prawa wyłączne określone w art. 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29 obejmują bowiem prawo do stosownego wynagrodzenia za korzystanie z utworów, lecz nie ograniczają się do tego tylko prawa. W tym względzie Trybunał orzekł już, iż prawo autorskie w rozumieniu art. 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29 należy odróżnić, na przykład, od prawa o charakterze kompensacyjnym(34) wykonawców i producentów fonogramów, o którym mowa w art. 8 ust. 2 dyrektywy 2006/115.
c) Czy brak publicznego komercyjnego rozpowszechniania utworu ma wpływ na treść praw wyłącznych?
43. Fakt, że autor nie wykorzystuje w pełni swojego utworu ze względu, na przykład, na brak jego publicznego rozpowszechniania komercyjnego(35), nie zmienia jego wyłącznego prawa do zezwalania na zwielokrotnianie jego utworu lub jego publicznego udostępniania lub do zabraniania takiego działania.
44. W tym względzie rząd włoski uważa, że „w klasycznej konstrukcji prawa własności, która rozwinęła się na podstawie własności ziemskiej, przyjmowało się zawsze, że ustawa może przewidywać – poza specyficznymi ograniczeniami tego prawa, które ze względu na interes publiczny nakładają na właściciela obowiązek znoszenia [pewnych] działań osób trzecich mających wpływ na jego uprawnienia do korzystania ze swej rzeczy – przypadki, w których prawo do rzeczy wygasa z powodu braku jej używania, jeśli osoby trzecie używają danej rzeczy w sposób produktywny, a zatem użyteczny społecznie. W istocie, chociaż właściciel posiada także, pośród innych uprawnień, uprawnienie do niekorzystania ze swej rzeczy, w związku z czym prawo własności nie podlega przedawnieniu, zawsze w stosunku do właściciela, który nie zajmuje się swoją rzeczą i tym samym wyklucza ją z obrotu produkcyjnego uwzględniano interes leżący w uprzywilejowaniu osoby trzeciej, która, mimo że bez tytułu, gospodaruje rzeczą i umożliwia wykorzystanie jej potencjału gospodarczego”.
45. Ze względu na przepisy mające zastosowanie w niniejszej sprawie koncepcja to nie może zostać przyjęta w niniejszym przypadku.
46. Dyrektywa 2001/29 nie ustanawia bowiem żadnej sankcji ani konsekwencji w przypadku niewykonywania lub ograniczonego wykonywania przez autora jego praw wyłącznych określonych w art. 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 tej dyrektywy. W rezultacie rozpatrywane prawa wyłączne pozostają niezmienione(36), nawet jeśli podmiot uprawniony z nich nie „korzysta”.
47. Co więcej, interpretację tę potwierdza dyrektywa 2012/28.
48. Powyższa dyrektywa dotyczy niektórych form wykorzystania utworów zwanych „osieroconymi”, tzn. utworów chronionych prawem autorskim, w przypadku których podmiot praw autorskich nie mógł zostać zidentyfikowany lub, jeśli został zidentyfikowany, nie mógł zostać odnaleziony. Została ona przyjęta ze względu na fakt, że „[w] przypadku utworów osieroconych uprzednie uzyskanie takiej wcześniejszej zgody na zwielokrotnianie lub publiczne udostępnianie jest niemożliwe”(37).
49. W tym względzie art. 6 ust. 1 dyrektywy 2012/28 stanowi, że państwa członkowskie przewidują wyjątek lub ograniczenie w odniesieniu do prawa zwielokrotniania i prawa publicznego udostępniania, o których mowa odpowiednio w art. 2 i 3 dyrektywy 2001/29, aby zapewnić, by organizacje, o których mowa w art. 1 ust. 1(38) dyrektywy 2001/29 mogły dokonywać czynności zwielokrotniania utworów osieroconych(39) znajdujących się w ich zbiorach, w szczególności do celów digitalizacji, i je publicznie udostępniać.
50. Przewidziane w art. 6 ust. 1 dyrektywy 2012/28 wyjątek lub ograniczenie dotyczące art. 2 i 3 dyrektywy 2001/29 jest więc bardzo ograniczone.
51. Ponadto art. 6 ust. 2 dyrektywy 2012/28 przewiduje, że „[o]rganizacje, o których mowa w art. 1 ust. 1, korzystają z utworu osieroconego zgodnie z ust. 1 niniejszego artykułu jedynie dla osiągnięcia celów związanych z ich zadaniami leżącymi w interesie publicznym, obejmującymi w szczególności ochronę i odnowę utworów i fonogramów znajdujących się w ich zbiorze oraz zapewnianie dostępu do nich w celach kulturalnych i edukacyjnych. Organizacje te mogą uzyskiwać dochody w ramach takiego korzystania, przeznaczone wyłącznie na pokrycie kosztów digitalizacji i publicznego udostępniania utworów osieroconych”(40).
52. Uważam, że byłoby paradoksem, gdyby na mocy dyrektywy 2012/28 w odniesieniu do zwielokrotniania i publicznego udostępniania utworu osieroconego były nałożone wymogi dużo bardziej rygorystyczne, niż w odniesieniu do tych samych czynności wykorzystywania dotyczących tzw. książek niedostępnych na podstawie uregulowań krajowych, takich jak te będące przedmiotem sprawy w postępowaniu głównym(41).
53. W odróżnieniu bowiem od dyrektywy 2012/28, która przed wykorzystaniem utworu wymaga prowadzonego w dobrej wierze starannego poszukiwania podmiotów praw do niego, przepisy krajowe będące przedmiotem niniejszej sprawy nie nakładają obowiązku przeprowadzenia żadnych działań indywidualnych w stosunku do autora. Zgodnie z art. L. 134-3 kodeksu własności intelektualnej, gdy książka zostanie umieszczona w bazie danych, o której mowa w art. L. 134-2, autorowi przysługuje termin sześciu miesięcy na sprzeciwienie się wykonaniu przez SOFIA prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie w formie cyfrowej jego utworu lub jego publicznego udostępniania w tej formie. Co więcej, podczas gdy art. 6 ust. 2 dyrektywy 2012/28 wyraźnie wyklucza wykorzystywanie utworu osieroconego w celach komercyjnych, przepisy krajowe będące przedmiotem postępowania głównego dotyczą właśnie komercyjnego wykorzystania tzw. książek niedostępnych.
d) W przedmiocie zasad zarządzania przewidzianych przez uregulowania krajowe będące przedmiotem sporu
54. SOFIA(42) oraz rządy francuski, niemiecki(43) i polski uważają, że przepisy sporne w sprawie w postepowaniu głównym nie dotyczą ochrony praw autorskich, a ustanawiają jedynie tryb zarządzania niektórymi prawami, przy czym art. 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29 nie sprzeciwiają się temu, aby państwa członkowskie określały tryb zarządzania prawami autorskimi.
55. Takie rozumienie prawa autorskiego wydaje mi się być sprzeczne z art. 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29(44). Przepisy te, ustanawiając wyłączne prawo autora do zezwalania na zwielokrotnianie i publiczne udostępnianie jego utworów lub do zabraniania takich działań, odnoszą się również do tego, w jakim trybie prawa te są przez autora wykonywane.
56. Choć prawdą jest, że dyrektywa 2001/29 nie harmonizuje i nie ma wpływu na przyjęte w państwach członkowskich metody zarządzania prawami autorskimi(45), prawodawca Unii, przewidując, że autor posiada co do zasady wyłączne prawa do zezwalania na zwielokrotnianie swojego utworu i jego publiczne udostępnianie lub do zabraniania takich działań, skorzystał ze swych uprawnień w dziedzinie własności intelektualnej.
57. W tych okolicznościach państwa członkowskie nie mogą ustanawiać metod zarządzania, które podważają uregulowania Unii(46), i to nawet w celu leżącym w interesie ogólnym(47). Zanim bowiem powstanie kwestia zarządzania prawami do zwielokrotniania utworu i jego publicznego udostępniania, podmiot tych praw wyłącznych musi upoważnić organizację zbiorowego zarządzania do zarządzania jego prawami.
58. Tytułem uzupełnienia, powyższe stwierdzenie znajduje potwierdzenie w dyrektywie 2014/26/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 lutego 2014 r. w sprawie zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi oraz udzielania licencji wieloterytorialnych dotyczących praw do utworów muzycznych do korzystania online na rynku wewnętrznym(48), która definiuje „wymogi niezbędne do zapewnienia prawidłowego funkcjonowania zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi przez organizacje zbiorowego zarządzania”(49), nawet jeśli nie ma zastosowania do sporu w postępowaniu głównym ratione temporis.
59. Artykuł 5 ust. 2 dyrektywy 2014/26 stanowi, że „[p]odmioty uprawnione mają prawo upoważnić wybraną przez siebie organizację zbiorowego zarządzania do zarządzania prawami, kategoriami praw lub rodzajami utworów oraz innych wybranych przez siebie przedmiotów objętych ochroną, na wybranych przez siebie terytoriach, bez względu na państwo członkowskie, którego obywatelstwo lub przynależność państwową posiadają, państwo członkowskie miejsca zamieszkania lub siedziby organizacji zbiorowego zarządzania albo podmiotu uprawnionego”(50). Uregulowanie takie jak to będące przedmiotem postępowania głównego nie jest z tym artykułem zgodne.
60. Ponadto z art. 5 ust. 7 dyrektywy 2014/26 wynika jasno, że podmiot prawa autorskiego udziela „wyraźnej zgody w odniesieniu do każdego prawa lub każdej kategorii praw lub każdego rodzaju utworów oraz innych przedmiotów objętych ochroną, do zarządzania którymi upoważnia tę organizację zbiorowego zarządzania”. Artykuł ten dodaje, że „każda tego rodzaju zgoda wymaga udokumentowania w formie pisemnej”.
61. Zgoda pozostaje zatem kamieniem węgielnym wykonywania praw wyłącznych przez autora.
e) Wpływ Porozumienia w sprawie kluczowych zasad dotyczących digitalizacji i udostępnienia utworów niedostępnych w obrocie handlowym, podpisanego w dniu 20 września 2011 r.(51)
62. SOFIA oraz rządy francuski, niemiecki i polski twierdzą wreszcie, że uregulowanie będące przedmiotem sporu przed sądem odsyłającym wpisuje się w kontekst prac prowadzonych na poziomie Unii, których wyniki zostały ujęte w porozumieniu w sprawie kluczowych zasad dotyczących digitalizacji i udostępniania utworów niedostępnych w obrocie handlowym, podpisanym przez stowarzyszenia bibliotek, dziennikarzy, wydawców, autorów i artystów w dniu 20 września 2011 r. pod auspicjami Komisji(52), oraz przez przedstawicieli europejskich bibliotek, autorów, wydawców i organizacji zbiorowego zarządzania (zwanym dalej „porozumieniem”). Porozumienie, do którego dyrektywa 2012/28 odsyła w sposób wyraźny(53), przewiduje możliwość masowej digitalizacji książek niedostępnych w handlu w celu zapewnienia ich ogólnej dostępności. Stwierdza ono również, że zgoda autorów na zbiorowe zarządzanie odnoszącymi się do nich prawami wykorzystania może być domniemana, pod warunkiem, po pierwsze, że podjęto wszelkie środki w celu poinformowania o tym autorów, a po drugie, że ich interesy są chronione za pomocą mechanizmów nieprzystąpienia lub wycofania.
63. Motyw 4 dyrektywy 2012/28 stanowi, że „[n]iniejsza dyrektywa pozostaje bez uszczerbku dla szczególnych rozwiązań opracowywanych w państwach członkowskich w celu rozwiązania szerszych kwestii masowej digitalizacji, tak jak w przypadku tak zwanych utworów niedostępnych w obrocie handlowym. Takie rozwiązania uwzględniają szczególny charakter różnych rodzajów treści i różnych użytkowników oraz powstają w oparciu o ustalenia pomiędzy zainteresowanymi stronami. Podejście to zostało również zastosowane w [porozumieniu]. […] Niniejsza dyrektywa pozostaje bez uszczerbku dla [porozumienia], w którym wzywa się państwa członkowskie i Komisję do zapewnienia, aby dobrowolne porozumienia zawierane pomiędzy użytkownikami, podmiotami uprawnionymi i organizacjami zbiorowego zarządzania, dotyczące udzielania licencji na korzystanie z utworów niedostępnych w obrocie handlowym w oparciu o zawarte w nim zasady, korzystały z niezbędnej pewności prawnej w kontekście krajowym i transgranicznym”(54).
64. Moim zdaniem porozumienie to nie ma charakteru prawnie wiążącego, który mógłby ograniczać zakres praw wyłącznych określonych w art. 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29, a zawiera jedynie wezwanie, skierowane do Komisji i państw członkowskich, aby zapewniły pewność prawa w odniesieniu do dobrowolnych porozumień(55) zawieranych między użytkownikami, podmiotami praw i organizacjami zbiorowego zarządzania prawami. Ponadto w spornych przepisach krajowych nie ma wcale mowy o „dobrowolnych porozumieniach”.
VI – Wnioski
65. Nie negując słusznego celu polegającego na przywróceniu do życia książek zapomnianych, w razie potrzeby przy użyciu nowych technologii, proponuję, aby Trybunał, uwzględniając cele dyrektywy 2001/29, jasne sformułowania art. 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 tej dyrektywy, brak odstępstwa od zasady uprzedniej wyraźnej zgody, a także brak odmiennych przepisów prawa Unii, udzielił odpowiedzi na pytanie prejudycjalne zadane przez Conseil d’État (Francja) w następujący sposób:
Artykuł 2 lit. a) i art. 3 ust. 1 dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym sprzeciwiają się temu, aby uregulowanie takie, jak ustanowione przez artykuły od L. 134-1 do L. 134-9 kodeksu własności intelektualnej, powierzało zatwierdzonym organizacjom upoważnionym do pobierania i dystrybucji opłat z tytułu prawa autorskiego wykonywanie prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie i przedstawianie w formie cyfrowej „książek niedostępnych”, nawet jeśli jednocześnie pozwala autorom tych książek lub innym podmiotom praw autorskich na wniesienie sprzeciwu wobec tego wykonywania lub powstrzymanie tego wykonywania na określonych w nim warunkach.