WYROK SĄDU (czwarta izba)
z dnia 3 grudnia 2003 r.(*)
Konkurencja – Dystrybucja pojazdów samochodowych – Artykuł 81 ust. 1 WE – Porozumienie cenowe – Pojęcie porozumienia – Dowód istnienia porozumienia
W sprawie T‑208/01,
Volkswagen AG, z siedzibą w Wolfsburgu (Niemcy), reprezentowana przez adwokata R. Bechtolda,
strona skarżąca,
przeciwko
Komisji Wspólnot Europejskich, reprezentowanej przez W. Möllsa, działającego w charakterze pełnomocnika, z adresem do doręczeń w Luksemburgu,
strona pozwana,
której przedmiotem jest skarga zmierzająca do stwierdzenia nieważności decyzji Komisji 2001/711/WE z dnia 29 czerwca 2001 r., wydanej w postępowaniu na podstawie art. 81 traktatu WE (sprawa COMP/F‑2/36.693 – Volkswagen) (Dz.U. L 262, s. 14) lub, pomocniczo, wniosek o obniżenie kwoty grzywny nałożonej na skarżącą,
SĄD PIERWSZEJ INSTANCJI
WSPÓLNOT EUROPEJSKICH (czwarta izba)
w składzie: V. Tiili, prezes, P. Mengozzi i M. Vilaras, sędziowie,
sekretarz: D. Christensen,
uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 18 czerwca 2003 r.,
wydaje następujący
Wyrok
Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu
1 Volkswagen AG (zwana dalej „Volkswagen” albo „stroną skarżącą”) jest spółką holdingową i największym przedsiębiorstwem grupy Volkswagen, która prowadzi działalność w sektorze konstrukcji pojazdów samochodowych. Pojazdy samochodowe produkowane przez skarżącą są sprzedawane we Wspólnocie w ramach selektywnego systemu dystrybucji na zasadzie wyłączności przez wyłącznych przedstawicieli, z którymi skarżąca zawarła umowę koncesyjną.
2 Zgodnie z art. 4 ust. 1 umowy koncesyjnej w wersji z września 1995 r. oraz ze stycznia 1998 r. Volkswagen przyznaje wyłącznemu przedstawicielowi umowny obszar w ramach programu dostawy i serwisu po sprzedaży. W zamian za to wyłączny przedstawiciel zobowiązuje się do intensywnego promowania sprzedaży i usług po sprzedaży w przydzielonym mu terytorium oraz do wykorzystywania w optymalny sposób potencjału rynkowego. Zgodnie z art. 2 ust. 6 (wersja ze stycznia 1989 r.) lub ust. 1 (wersja z września 1995 r. oraz stycznia 1998 r.) umowy koncesyjnej wyłączny przedstawiciel zobowiązuje się „do obrony i wspierania interesów [Volkswagen], organizacji dystrybucji Volkswagen oraz marki Volkswagen i do zapewnienia jej promocji za pomocą wszystkich środków”. Postanowiono również, że „wyłączny przedstawiciel spełni w tym celu wszystkie wymogi związane z wykonaniem umowy w zakresie dystrybucji nowych pojazdów Volkswagen, zaopatrzenia w części zamienne, serwisu po sprzedaży, promocji sprzedaży, reklamy i rozwoju, a także zagwarantuje poziom techniczny w poszczególnych dziedzinach działalności Volkswagen”. Wreszcie zgodnie z art. 8 ust. 1 umowy koncesyjnej „[Volkswagen] opublikuje niewiążące ceny zalecane w stosunku do cen ostatecznych wraz ze zniżkami”.
3 W dniach 17 lipca 1997 r. i 8 października 1998 r. w wyniku skargi kupującego Komisja skierowała do skarżącej na podstawie art. 11 rozporządzenia nr 17 Rady EWG z dnia 6 lutego 1962 r., pierwszego rozporządzenia wprowadzającego w życie art. [81] i [82] traktatu (Dz.U. 1962, 13, s. 204) wnioski o udzielenie wyjaśnień dotyczące jej polityki taryfowej, a w szczególności polityki w zakresie ustalania cen sprzedaży modelu samochodu Volkswagen Passat w Niemczech. Skarżąca odpowiedziała na te wnioski, odpowiednio, w dniu 22 sierpnia 1997 r. oraz w dniu 9 listopada 1998 r.
4 W dniu 22 czerwca 1999 r. na podstawie przekazanych jej informacji Komisja skierowała do skarżącej pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, w którym zarzuciła jej naruszenie art. 81 ust. 1 poprzez uzgadnianie z niemieckimi wyłącznymi przedstawicielami swojej sieci dystrybucyjnej rygorystycznej dyscypliny taryfowej dla sprzedaży modeli Volkswagen Passat.
5 W piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów Komisja przywołała między innymi trzy pisma okólne skierowane przez skarżącą do jej niemieckich przedstawicieli w dniach 26 września 1996 r., 17 kwietnia i 26 czerwca 1997 r., oraz do pięć pism skierowanych do niektórych z tych przedstawicieli w dniach 24 września, 2 i 16 października 1996 r., 18 kwietnia 1997 r. oraz 13 października 1998 r. (zwanych dalej łącznie „spornymi wytycznymi”).
6 Pismem z dnia 10 września 1999 r. skarżąca odpowiedziała na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów i wskazała, że opisane tam okoliczności były co do zasady zgodne z prawdą. Skarżąca nie wniosła o wysłuchanie.
7 W dniach 15 stycznia i 7 lutego 2001 r. Komisja wystosowała do skarżącej dwa nowe wnioski o udzielenie informacji, na które skarżąca udzieliła odpowiedzi, odpowiednio, w dniach 30 stycznia i 21 lutego 2001 r.
8 W dniu 6 lipca 2001 r. Komisja doręczyła skarżącej swoją decyzję 2001/711/WE z dnia 29 czerwca 2001 r., wydaną w postępowaniu na podstawie art. 81 traktatu WE (sprawa COMP/F‑2/36.693 – Volkswagen) (Dz.U. L 262, s. 14, zwaną dalej „zaskarżoną decyzją”).
9 Zaskarżona decyzja stanowi:
„Artykuł 1
[Volkswagen] naruszyła postanowienia art. 81 ust. 1 traktatu WE, w ten sposób, że ustalił[a] ceny sprzedaży modelu Volkswagen Passat, wymagając od swoich wyłącznych dystrybutorów niemieckich, aby nie przyznawali zniżek klientom lub aby przyznawali wyłącznie zniżki ograniczone przy sprzedaży tego modelu.
Artykuł 2
Za naruszenie, o którym mowa w artykule pierwszym, na [Volkswagen] zostaje nałożona grzywna w wysokości 30,96 milionów euro.
[…]
Artykuł 4
Adresatem niniejszej decyzji jest Volkswagen AG, D-38436 Wolfsburg […]”.
Postępowanie
10 Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 10 września 2001 r. skarżąca wniosła niniejszą skargę.
11 W dniu 25 lutego 2002 r., to znaczy cztery dni po upływie wyznaczonego terminu, Komisja złożyła w sekretariacie Sądu duplikę, przy czym nie wniosła ona wcześniej o przedłużenie terminu i nie uzyskała jego przedłużenia ani też nie przedstawiła okoliczności, które mogłyby uzasadniać przekroczenie tego terminu. W konsekwencji Sąd odrzucił ową duplikę jako wniesioną po terminie.
12 Po zapoznaniu się ze sprawozdaniem sędziego sprawozdawcy Sąd (czwarta izba) postanowił o otwarciu procedury ustnej.
13 Na rozprawie w dniu 18 czerwca 2003 r. wysłuchano uwag stron oraz ich odpowiedzi na pytania Sądu.
Żądania stron
14 Skarżąca wnosi do Sądu o:
– stwierdzenie nieważności zaskarżonej decyzji;
– pomocniczo – obniżenie wysokości grzywy nałożonej na nią w art. 2 zaskarżonej decyzji;
– obciążenie Komisji kosztami postępowania.
15 Komisja wnosi do Sądu o:
– oddalenie skargi;
– obciążenie skarżącej kosztami postępowania.
Co do prawa
16 Zasadniczo skarżąca podnosi, że należy stwierdzić nieważność zaskarżonej decyzji na tej podstawie, że skarżąca nie naruszyła art. 81 ust. 1 WE. Po pierwsze, nie doszło do zawarcia żadnego porozumienia w rozumieniu tego przepisu pomiędzy skarżącą a jej niemieckimi przedstawicielami. Po drugie, nawet jeżeli by przyjąć, że sporne wytyczne były przedmiotem porozumienia, to i tak nie mogły one wpłynąć, a tym bardziej w znaczący sposób, na handel pomiędzy państwami członkowskimi, a zatem art. 81 ust. 1 WE nie znajdzie zastosowania. Pomocniczo skarżąca wnosi o obniżenie wysokości grzywny nałożonej na nią w zaskarżonej decyzji.
17 W pierwszej kolejności należy rozpatrzyć pierwszy wniosek, dotyczący stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji, a w jego ramach zarzut skarżącej, zgodnie z którym sporne wytyczne nie stanowiły przedmiotu żadnego porozumienia w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE pomiędzy nią a jej niemieckimi przedstawicielami.
Argumenty stron
18 Skarżąca w pierwszej kolejności podnosi, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zgodność woli pomiędzy przedsiębiorstwami stanowi centralny element pojęcia porozumienia w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE. Z tego też powodu jednostronne środki przyjęte bez zgody ich adresata nie należą do zakresu zastosowania tego przepisu. Można zakazać takich środków jedynie w wyjątkowych przypadkach, kiedy pozornie mają charakter jednostronny, a ich adresat w sposób dorozumiany wyraża na nie zgodę. Jest tak również w przypadku dystrybucji selektywnej (wyroki Trybunału: z dnia 12 lipca 1979 r. w sprawach połączonych 32/78, od 36/78 do 82/78 BMW Belgium przeciwko Komisji, Rec. s. 2435, zwany dalej „wyrokiem w sprawie BMW Belgium”; z dnia 25 października 1983 r. w sprawie 107/82 AEG przeciwko Komisji, Rec. s. 3151, zwany dalej „wyrokiem w sprawie AEG”; z dnia 11 stycznia 1990 r. w sprawie C‑277/87 Sandoz prodotti farmaceutici przeciwko Komisji, Rec. s. I‑45, zwany dalej „wyrokiem w sprawie Sandoz”; z dnia 8 lutego 1990 r. w sprawie C‑279/87 Tipp‑Ex przeciwko Komisji, Rec. s. I‑261; wyrok Sądu z dnia 26 października 2000 r. w sprawie T‑41/96 Bayer przeciwko Komisji, Rec. s. II‑3383, pkt 71 i nast., pkt 162, 167, 169, 170, zwany dalej „wyrokiem w sprawie Bayer”).
19 W związku z tym, jak dodaje skarżąca, Komisja w błędny sposób stwierdziła w motywie 62 zaskarżonej decyzji, że jednostronne wytyczne podmiotu udzielającego koncesji stanowią porozumienie w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE, skoro „zmierzają do wywarcia wpływu” na dystrybutora przy wykonywaniu przez niego umowy, i przyjęła na tej podstawie, że w niniejszym przypadku istnieje takiego rodzaju porozumienie. Postępując w ten sposób, Komisja usiłowała narzucić nowe podejście prawne, które nie dość, że poszerza zakres pojęcia porozumienia, to także zmienia na jej korzyść zasady ciężaru dowodu. Takie stanowisko sprawiłoby, że sama próba wywarcia wpływu mogłaby od tej chwili naruszać art. 81 ust. 1 WE. W rzeczywistości bowiem ani wyrok Sądu z dnia 6 lipca 2000 r. w sprawie T‑62/98 Volkswagen przeciwko Komisji, Rec. s. II‑2707, zwany dalej „wyrokiem w sprawie Volkswagen”, na którym opiera się Komisja, ani też wyroki Trybunału z dnia 17 września 1985 r. w sprawach połączonych 25/84 i 26/84 Ford przeciwko Komisji, Rec. s. 2725, zwany dalej „wyrokiem w sprawie Ford”, oraz z dnia 24 października 1995 r. w sprawie C‑70/93 Bayerische Motorenwerke przeciwko ALD, Rec. s. I‑3439, zwany dalej „wyrokiem w sprawie BMW”, na który powołuje się wyrok w sprawie Volkswagen, nie kwestionują orzecznictwa, zgonie z którym wszystko zależy od tego, czy istnieje zgodna wola stron, wyraźna lub dorozumiana.
20 Następnie skarżąca podnosi, że również zgodnie z utrwalonym orzecznictwem art. 81 ust. 1 WE znajduje zastosowanie do zachowań pozornie jednostronnych tylko wtedy, gdy „wpisują się one” w stosunki umowne, to znaczy są zgodne z istniejącymi stosunkami umownymi na podstawie zgodnej interpretacji dwóch stron umowy. Jedynie w tych przypadkach mogłoby dojść do „konkretyzacji” więzów umownych wskazywanych przez Komisję. Nie wystarcza zatem to, że wytyczne pochodzące od podmiotu udzielającego „należą” do istniejącego wcześniej stosunku umownego, ani to, że podmiot udzielający koncesji powołuje się w tych wytycznych na umowę koncesyjną.
21 Skarżąca podnosi, że przedstawiciel, który dołącza do sieci dystrybucyjnej, może wyrazić swą zgodę na politykę dystrybucyjną tylko wówczas, gdy została już ona ukształtowana. Późniejsze zmiany tej polityki mogą mieć miejsce tylko wtedy, gdy w umowie przewidziano odpowiednie zastrzeżenie i jedynie w przewidzianym zakresie. W przeciwnym razie umowa musi zostać zmieniona przez obie strony. Tymczasem sporne wytyczne, z których ponadto niektóre pochodzą jedynie od dyrektora sprzedaży skarżącej i zostały sporządzone na jego osobistym papierze korespondencyjnym, nie dość, że są obiektywnie niezgodne z umową koncesyjną, a w szczególności z jej art. 8 ust. 1, który przewiduje jedynie ceny zalecane, to zostały ponadto za takie uznane przez dystrybutorów, co wynika w szczególności z reakcji dystrybutorów Binder i Rütz. Twierdzenia Komisji, zgodnie z którymi owo postanowienie umowne nie gwarantuje, że skarżąca powstrzyma się od wiążących instrukcji w dziedzinie cen w ramach art. 2 ust. 1 wspomnianej umowy lub zgodnie z którymi z faktu, iż dane zachowanie narusza art. 81 ust. 1 WE, nie można wnosić, że znajduje się ono poza ogólnym zastrzeżeniem umownym, są sprzeczne z metodami interpretacji umów. Z tych samych względów Komisja nie może sugerować, że umowa koncesyjna zawiera dorozumiane zastrzeżenie pozwalające na ustalanie cen. Ponadto okoliczność, że w niektórych spornych wytycznych zawarto groźby rozwiązania umów koncesyjnych, w żaden sposób nie oznacza, że umowa stanowiła obiektywną podstawę tych wytycznych.
22 W związku z tym zdaniem skarżącej Komisja błędnie stwierdziła, że można było zostawić bez wyjaśniania kwestię, czy dystrybutorzy rzeczywiście zmienili sposób kształtowania cen, oraz że w tym zakresie nie było potrzeby dokonywania dokładniejszych ustaleń. W rzeczywistości bowiem istnienie porozumienia można by było stwierdzić tylko wtedy, gdyby dystrybutorzy przyjęli sporne wytyczne oraz – przynajmniej w odniesieniu do dowodu istnienia tego porozumienia –zmienili również swoje zachowanie w dziedzinie cen.
23 Wreszcie jeżeli chodzi o postawę, jaką przyjęli dystrybutorzy w następstwie spornych wytycznych, to skarżąca podnosi, że pomimo iż nie jest w stanie udowodnić tego, że wytyczne te nie wpłynęły na zachowanie dystrybutorów w dziedzinie cen, to jednak cyfry przywołane przez Komisję w zaskarżonej decyzji, które są dalekie od odzwierciedlania znaczących zmian tego zachowania, wskazują przeciwnie, na wzrost zniżek. Skarżąca proponuje przeprowadzenie dowodu na tę okoliczność i przedstawia cyfry, które wskazują, że liczba zniżek przyznawanych przez dystrybutorów wzrosła.
24 Komisja z kolei twierdzi, że sporne wytyczne stały się integralną częścią umowy koncesyjnej i stanowią z tego powodu porozumienie w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE.
25 Komisja zasadniczo podnosi, że zgodnie z wyrokami w sprawie AEG, w sprawie Ford, w sprawie BMW i w sprawie Volkswagen nie ma potrzeby, przynajmniej w przypadku systemów dystrybucji selektywnej, jak w niniejszej sprawie, doszukiwania się zgody na takie wytyczne w zachowaniu (na przykład po ich otrzymaniu) przedstawiciela w kontekście wytycznych podmiotu udzielającego koncesji. Już na samej podstawie okoliczności, że przedstawiciel dołączył do sieci dystrybucyjnej, należy przyjąć, że taka zgoda istnieje co do zasady. W związku z tym należy założyć, że dystrybutor wcześniej udzielił swojej zgody. Zdaniem Komisji orzeczenia przywołane przez skarżącą nie podważają orzecznictwa leżącego u podstaw zaskarżonej decyzji, a wręcz mają znaczenie przeciwne.
26 Następnie Komisja podnosi, że do tego, by wytyczne podmiotu udzielającego koncesji stały się częścią tej umowy, nie jest konieczne, aby umowa dystrybucyjna zawierała klauzulę z wyraźnym zastrzeżeniem. Decydujące znaczenie ma cel przewidziany w wytycznych, jakim jest wywarcie wpływu na dystrybutorów przy wykonywaniu tej umowy. W ten sposób sprzeczna z prawem polityka podmiotu udzielającego koncesji przyjęta w ramach zgodnej z prawem umowy dystrybucyjnej może stać się integralną częścią tej umowy, bez konieczności zamieszczania w tym celu w tej umowie wyraźnego zastrzeżenia. W rzeczywistości bowiem należy domniemywać, że przystępując do systemu dystrybucji, dystrybutor wyraża uprzednią zgodę na politykę dystrybucyjną podmiotu udzielającego koncesji, która w sposób oczywisty nie jest w chwili przystąpienia dystrybutora przewidywalna w najdrobniejszych szczegółach. Zasady te mają zastosowanie również w odniesieniu do polityki podmiotu udzielającego koncesji w dziedzinie cen odsprzedaży. Wyroki w sprawie AEG i w sprawie Ford potwierdzają tę tezę.
27 Pomocniczo na wypadek, gdyby uznano, iż konieczna jest klauzula zawierająca wyraźne zastrzeżenie, zdaniem Komisji za takie zastrzeżenie należy uznać art. 2 ust. 1 lub 6 umowy koncesyjnej. Argumenty podnoszone przez skarżącą oparte na zakresie art. 8 ust. 1 umowy koncesyjnej, na braku w tej umowie klauzuli przewidującej sankcje w przypadku nieprzestrzegania zaleceń producenta oraz na tym, iż art. 2 ust. 1 lub 6 tej umowy został wymieniony jedynie w niektórych ze spornych wytycznych, nie podważają tej oceny.
28 Wreszcie w odniesieniu do postawy rzeczywiście przyjętej przez dystrybutorów w reakcji na sporne wytyczne Komisja twierdzi w odpowiedzi na skargę, że owo zachowanie wskazuje na to, że strony uznały sporne wytyczne za część umowy koncesyjnej. Argumenty skarżącej dotyczące znaczenia, jakie należałoby nadać reakcji dystrybutorów Binder i Rütz na sporne wytyczne, oraz tego, że niektóre ze sporych wytycznych pochodziły od dyrektora ds. sprzedaży skarżącej, który sporządził je na osobistym papierze korespondencyjnym, nie podważają tej oceny.
29 Niemniej jednak Komisja przypomina, że porozumienie, którego istnienie zostało stwierdzone w zaskarżonej decyzji, opiera się wyłącznie na spornych wytycznych, ponieważ zgoda dystrybutorów została udzielona już wcześniej, poprzez ich przystąpienie do systemu dystrybucji. W związku z tym bez znaczenia jest to, czy dystrybutorzy ponownie wyrazili zgodę na sporne wytyczne a posteriori poprzez swoje rzeczywiste zachowanie w odniesieniu do cen. Kwestia ta może pozostać nierozstrzygnięta (motyw 68 zaskarżonej decyzji). Tym samym wszystkie rozważania skarżącej dotyczące tej kwestii są bez znaczenia.
Ocena Sądu
30 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem aby można było mówić o porozumieniu w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE, wystarcza, aby dane przedsiębiorstwa wyraziły wspólną wolę dotyczącą zachowywania się na rynku w określony sposób (zob. podobnie wyroki Trybunału: z dnia 15 lipca 1970 r. w sprawie 41/69 ACF Chemiefarma przeciwko Komisji, Rec. s. 661, pkt 112; z dnia 29 października 1980 r. w sprawach połączonych od 209/78 do 215/78 i 218/78 Van Landewyck i in. przeciwko Komisji, Rec. s. 3125, pkt 86; wyrok Sądu z dnia 17 grudnia 1991 r. w sprawie T‑7/89 Hercules Chemicals przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1711, pkt 256; wyrok w sprawie Bayer, pkt 67).
31 Jeżeli chodzi o formę wyrażenia owej wspólnej woli, to wystarczy, aby dane postanowienie było wyrażeniem woli stron zachowywania się na rynku zgodnie z jego treścią (zob. podobnie ww. wyroki: w sprawie ACF Chemiefarma przeciwko Komisji, pkt 112; w sprawie Van Landewyck i in. przeciwko Komisji, pkt 86; w sprawie Bayer, pkt 68).
32 Z powyższego wynika, że pojecie porozumienia w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE, w wykładni nadanej mu przez orzecznictwo, oscyluje wokół istnienia zgodnej woli co najmniej dwóch stron, przy czym forma jej wyrażenia nie ma znaczenia, o ile stanowi ona wierne wyrażenie tej woli (wyrok w sprawie Bayer, pkt 69).
33 Z orzecznictwa wynika również, że jeżeli decyzja producenta stanowi jednostronne zachowanie przedsiębiorstwa, decyzja ta nie jest objęta zakresem zakazu z art. 81 ust. 1 WE (zob. podobnie wyroki: w sprawie AEG, pkt 38; w sprawie Ford, pkt 21; wyrok Sądu z dnia 7 lipca 1994 r. w sprawie T‑43/92 Dunlop Slazenger przeciwko Komisji, Rec. s. II‑441, pkt 56; wyrok w sprawie Bayer, pkt 66).
34 W pewnych okolicznościach środki przyjęte lub narzucone w sposób pozornie jednostronny przez producenta w ramach trwałych stosunków handlowych, jakie utrzymuje on ze swoimi przedstawicielami, zostały uznane za stanowiące porozumienie w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE (wyroki: w sprawie BMW Belgium, pkt 28–30; w sprawie AEG, pkt 38; w sprawie Ford, pkt 21; w sprawie Sandoz, pkt 7–12; w sprawie BMW, pkt 16, 17; w sprawie Bayer, pkt 70).
35 Z tego orzecznictwa wynika, że należy rozróżnić przypadek, w którym dane przedsiębiorstwo przyjmuje środek rzeczywiście jednostronny, a tym samym bez wyraźnego lub milczącego udziału innego przedsiębiorstwa, od przypadku, w którym jednostronny charakter jest wyłącznie pozorny. O ile pierwszy przypadek nie jest objęty zakresem art. 81 ust. 1 WE, tak drugi należy uznać za stanowiący porozumienie pomiędzy przedsiębiorstwami, który może w związku z tym być objęty zakresem zastosowania tego artykułu. Tak jest w szczególności w przypadku praktyk i środków ograniczających konkurencję, które co prawda zostają przyjęte w sposób pozornie jednostronny przez producenta w ramach jego stosunków handlowych z dystrybutorami, niemniej jednak otrzymują przynajmniej dorozumianą zgodę tych dystrybutorów (wyrok w sprawie Bayer, pkt 71).
36 Niemniej jednak z orzecznictwa tego wynika również, że Komisja może uznać, że pozornie jednostronne zachowanie producenta przyjęte w ramach stosunków umownych, które utrzymuje ze swymi dystrybutorami, stanowi w rzeczywistości porozumienie pomiędzy przedsiębiorstwami w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE, jedynie wówczas gdy wykaże istnienie wyraźnej lub dorozumianej zgody ze strony pozostałych partnerów na postawę przyjętą przez producenta (zob. podobnie wyroki: w sprawie BMW Belgium, pkt 28–30; w sprawie AEG, pkt 38; w sprawie Ford, pkt 21; w sprawie Sandoz, pkt 7–12; w sprawie Bayer, pkt 72).
37 To w świetle tego orzecznictwa należy ustalić, czy Komisja w zaskarżonej decyzji wykazała istnienie porozumienia w rozumieniu art. 81 WE ust. 1 pomiędzy skarżącą i jej dystrybutorami w przedmiocie spornych wytycznych.
38 W tym zakresie należy zauważyć w pierwszej kolejności, że nie wykazano, by sporne wytyczne zostały zastosowane na danym obszarze. Komisja przyznaje to w szczególności w motywie 74 zaskarżonej decyzji w następujący sposób:
„W okolicznościach niniejszej sprawy praktyczne niemożliwe jest poznanie dokładnego zachowania dystrybutorów […]”.
39 Sąd stwierdza następnie, że tak jak to zasadniczo wynika z motywu 60 zaskarżonej decyzji, głównym argumentem Komisji służącym stwierdzeniu istnienia porozumienia w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE jest to, że sporna polityka dystrybucyjna skarżącej została w sposób dorozumiany zaakceptowana przez koncesjonariuszy w trakcie popisywania umowy koncesyjnej. W konsekwencji zdaniem Komisji „pytanie, czy i w jakim zakresie niemieccy dystrybutorzy Volkswagen rzeczywiście zmienili sposób kształtowania cen na podstawie okólników i wezwań, może pozostać bez odpowiedzi” (motyw 68 zaskarżonej decyzji).
40 Komisja potwierdza swoje stanowisko w pkt 8 odpowiedzi na skargę, zgodnie z którym „nie ma potrzeby, przynajmniej w systemach selektywnej dystrybucji takiej jak [niniejszy], doszukiwania się w zachowaniu przedstawiciela w kontekście wytycznych podmiotu udzielającego koncesji (na przykład po ich otrzymaniu) zgody na takie wytyczne”. Zdaniem Komisji „[n]ależy przyjąć, że taka zgoda istnieje co do zasady już w oparciu o samą okoliczność, że przedstawiciel dołączył do sieci dystrybucyjnej” i „w związku z tym należy założyć, że dystrybutor wcześniej udzielił swojej zgody”. W dalszej części Komisja zasadniczo stwierdza, że niewielkie znaczenie ma to, czy umowa zawiera klauzulę z wyraźnym zastrzeżeniem, która przewidywałaby wytyczne, takie jak wytyczne sporne w niniejszej sprawie. W braku takiej klauzuli wytyczne te mogłyby i tak stać się integralną częścią umowy, zostać do niej „wprowadzone”. Decydujące znaczenie ma cel przyświecający tym wytycznym, jakim jest wywarcie wpływu na dystrybutorów przy wykonywaniu umowy (pkt 11 i 12 odpowiedzi na skargę).
41 Podobny pogląd został wyrażony w motywie 62 zaskarżonej decyzji, w którym Komisja, cytując wyrok w sprawie Volkswagen (pkt 236), stwierdza, że „wytyczne skierowane przez producenta [pojazdów samochodowych] do jego dystrybutorów stanowią porozumienie, jeżeli »[zmierzają] […] do wywarcia wpływu na dystrybutorów […] przy wykonywaniu ich umów z [producentem lub importerem]«”.
42 Sąd stwierdza wreszcie, że Komisja w żaden sposób nie podniosła, że umowa koncesyjna, a w szczególności jej art. 2 ust. 1 lub 6 i jej art. 8 ust. 1 jest sprzeczna z prawem konkurencji.
43 Z powyższych rozważań wynika, że teza Komisji, w sposób wyraźny powtórzona w pkt 15 odpowiedzi na skargę, sprowadza się do twierdzenia, że dystrybutor, który podpisał umowę koncesyjną zgodną z prawem konkurencji, z góry wyraża w chwili jej podpisania i poprzez jej podpisanie zgodę na późniejszą niezgodną z prawem ewolucję tej umowy, podczas gdy umowa ta, właśnie z uwagi na jej zgodność z prawem konkurencji nie mogła umożliwić dystrybutorowi przewidzenia takiej ewolucji.
44 Nie można zgodzić się ze stanowiskiem Komisji, które stanowi główną podstawę zaskarżonej decyzji i na podstawie którego Komisja odrzuciła jako niemające znaczenia pytanie, czy dystrybutorzy skarżącej rzeczywiście wyrazili zgodę na sporne wytyczne w chwili zapoznania się z nimi, to znaczy po ich otrzymaniu.
45 W istocie można oczywiście założyć, że wyrażono wcześniejszą zgodę na ewolucję umowy w chwili podpisania i poprzez podpisanie zgodnej z prawem umowy koncesyjnej, o ile zgoda ta dotyczy zgodnej z prawem ewolucji umowy, która bądź to została przewidziana w umowie, bądź też jest ewolucją, której dystrybutor nie może odmówić z uwagi na zwyczaje handlowe lub uregulowania. Nie można natomiast zgodzić się, że w chwili podpisania i poprzez popisanie zgodnej z prawem umowy dystrybucyjnej wyrażono uprzednią zgodę na sprzeczną z prawem ewolucję umowy. W takim wypadku bowiem zgoda na sprzeczną z prawem ewolucję umowy może zostać wyrażona jedynie po zapoznaniu się przez dystrybutora z zamierzoną przez producenta ewolucją.
46 W związku z tym w niniejszej sprawie Komisja błędnie twierdzi, że podpisanie umowy koncesyjnej przez dystrybutorów skarżącej oznaczało udzielenie przez nich zgody na sporne wytyczne. Twierdzenie to jest sprzeczne z art. 81 ust. 1 WE w wykładni nadanej mu przez orzecznictwo przywołane w pkt 30–36 powyżej, wymagające przedstawienia dowodu na istnienie zgodnej woli stron.
47 Sąd uważa, że Komisja dokonała błędnej wykładni orzecznictwa przywołanego na poparcie jej tezy, gdy stwierdziła, że zgodnie z wyrokami w sprawie AEG, w sprawie Ford, w sprawie BMW i w sprawie Volkswagen nie ma potrzeby, przynajmniej w przypadku systemów dystrybucji selektywnej, takich jak w niniejszej sprawie, doszukiwania się w zachowaniu przedstawiciela przyjętym w kontekście wytycznych podmiotu udzielającego koncesji (na przykład po ich otrzymaniu) zgody na takie wytyczne oraz że co do zasady należy przyjąć, że taka zgoda istnieje w oparciu o samą okoliczność dołączenia przez przedstawiciela do sieci dystrybucyjnej.
48 W rzeczywistości bowiem, wbrew temu co podnosi Komisja, Trybunał w wyroku w sprawie AEG wyraźnie stwierdził istnienie zgody dystrybutorów na antykonkurencyjne zachowania AEG poprzez stwierdzenie, że „w przypadku dopuszczenia dystrybutora zgoda opiera się na akceptacji przez strony umowy, w sposób wyraźny lub dorozumiany, polityki AEG, wymagającej między innymi wyłączenia z sieci dystrybucyjnej tych podmiotów, które co prawda posiadają cechy wymagane dla dopuszczenia do niej, jednakże nie są gotowe przystąpić do tej polityki” (pkt 38 wyroku).
49 Innymi słowy Trybunał nie sugerował w wyroku w sprawie AEG, że zgoda dystrybutorów na politykę antykonkurencyjną AEG stanowi uprzednią zgodę udzieloną w trakcie podpisywania umowy na jeszcze nieznaną politykę producenta.
50 Ponadto należy ponieść, że twierdzenie zawarte w pkt 38 wyroku w sprawie AEG, zgodnie z którym zachowanie AEG nie jest jednostronne, lecz „wpisuje się w stosunki umowne, które przedsiębiorstwo utrzymuje ze swoimi dystrybutorami”, nie jest twierdzeniem bezwarunkowym, lecz opiera się na wcześniejszym stwierdzeniu przez Trybunał istnienia zgody dystrybutorów na takie zachowanie, które to zachowanie zmierzało z definicji do wywarcia wpływu na owe stosunki umowne.
51 W wyroku w sprawie Ford spór nie dotyczył tego, czy dystrybutorzy wyrazili zgodę na antykonkurencyjny okólnik skierowany do nich przez spółkę Ford. W rzeczywistości bowiem wiadomo było, że okólnik został zastosowany na danym obszarze przez spółkę Ford oraz że dystrybutorzy pomimo protestów zastosowali się do niego. Spór dotyczył tego, czy ów stosowany przez strony okólnik mógł być powiązany z umową koncesyjną spółki Ford w celu oceny umowy w świetle art. 81 ust. 1 WE oraz w celu ewentualnego zastosowania wyłączenia z art. 81 ust. 3 WE. To w tym kontekście Trybunał po stwierdzeniu, że sporny okólnik był związany z umową koncesyjną (załącznik I do rzeczonej umowy), mógł orzec, że Komisja była uprawniona do uwzględnienia tego okólnika przy ocenie tej umowy w celu ewentualnego zastosowania wyłączenia na podstawie art. 81 ust. 3 WE (wyrok w sprawie Ford, pkt 20, 21, 26).
52 Co się tyczy wyroku w sprawie BMW, wydanego w postępowaniu w trybie prejudycjalnym, Sąd stwierdza, że nie ma on bezpośredniego znaczenia dla niniejszej sprawy. W sprawie tej bowiem pytanie dotyczyło nie tyle tego, czy doszło rzeczywiście do zawarcia porozumienia pomiędzy BMW a jego dystrybutorami odnośnie do treści okólnika skierowanego przez BMW do tych dystrybutorów, co tego, czy taki okólnik – przy założeniu, że został on zaakceptowany, a tym samym że stanowi porozumienie w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE – objęty jest zakresem odpowiedniego zwolnienia, to znaczy zakresem rozporządzenia Komisji (EWG) nr 123/85 z dnia 12 grudnia 1984 r. w sprawie stosowania art. [81] ust. 3 traktatu EWG do niektórych kategorii porozumień dotyczących dystrybucji i serwisowania pojazdów silnikowych (Dz.U. L 15, s. 16).
53 Jeżeli chodzi o kwestie podniesione w postępowaniu, które zakończyło się wyrokiem w sprawie Volkswagen, to zarówno z decyzji Komisji, jak i z wyroku wydanego przez Sąd w tej sprawie (zob. pkt 236 wyroku w sprawie Volkswagen, w związku z punktami, do których odsyła), Utrzymanego w mocy w wyroku Trybunału z dnia 18 września 2003 r. w sprawie C‑338/00 Volkswagen przeciwko Komisji, Rec. s. I‑9189) wynika jasno, że postąpiono zgodnie z inicjatywą producenta, ponieważ włoscy dystrybutorzy stosowali się do niej i odmawiali w związku z tym sprzedaży klientom zagranicznym. Tym samym akceptacja inicjatyw antykonkurencyjnych Volkswagen przez jego dystrybutorów w tej sprawie nie budziła wątpliwości.
54 W ten sposób rozwiązanie przyjęte w wyroku w sprawie Volkswagen, polegające na oddaleniu zarzutu stwierdzenia nieważności decyzji Komisji opartego na rzekomo jednostronnym charakterze inicjatywy Volkswagen, opierało się na istnieniu zgody wynikającej z zastosowania na danym obszarze inicjatyw producenta.
55 Z powyższej analizy wyroków w sprawie AEG, w sprawie Ford, w sprawie BMW i w sprawie Volkswagen wynika, że Komisja błędnie powołała się na nie na poparcie swej tezy, zgodnie z którą podpisanie umowy dystrybucyjnej oznacza co do zasady i w sposób niepodważalny dorozumianą zgodę na ewentualną niezgodą z prawem ewolucję tej umowy.
56 Z drugiej strony należy wskazać, że teza podtrzymywana przez Komisję w niniejszej sprawie jest w sposób oczywisty podważona wyrokami w sprawie Sandoz, w sprawie BMW Belgium i w sprawie Bayer oraz ww. wyrokiem w sprawie Tipp-Ex przeciwko Komisji, na które powołuje się skarżąca. Wszystkie te wyroki potwierdzają bowiem, że aby można było stwierdzić istnienie porozumienia w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE, konieczne jest przedstawienie dowodu istnienie zgodnej woli stron. Ponadto zgodnie z orzecznictwem przywołanym w pkt 30 i 31 powyżej, taka zgodna wola stron powinna dotyczyć określonego zachowania, które w związku z tym powinno być znane stronom w momencie wyrażania na nie zgody.
57 Ponadto, wbrew temu co twierdzi Komisja, z orzecznictwa nie wynika wcale, że decydujące znaczenie dla włączenia wytycznych do umowy ma to, aby owe wytyczne zmierzały do wywarcia wpływu na dystrybutora w chwili wykonywania przez niego tej umowy. Jeżeli tak by było, to wystosowanie przez producenta do swoich dystrybutorów wytycznych systematycznie prowadziłoby do stwierdzenia istnienia porozumienia, ponieważ z definicji takie wytyczne zmierzają do wywarcia wpływu na dystrybutorów przy wykonywaniu przez nich umowy.
58 Natomiast, owszem, wytyczne zostają włączone do wcześniej istniejącej umowy, to znaczy stają się integralną częścią tej umowy, jeżeli zmierzają one do wywarcia wpływu na dystrybutorów przy wykonywaniu przez nich umowy, ale przede wszystkim jeżeli zostają w taki czy też inny sposób rzeczywiście zaakceptowane przez dystrybutorów.
59 W niniejszej sprawie Komisja poprzestała na wskazaniu, co było oczywiste, że sporne wytyczne zmierzały do wywarcia wpływu na dystrybutorów przy wykonywaniu przez nich umowy. Nie uznała ona za stosowane dostarczyć dowodu rzeczywistej zgody dystrybutorów na te wytyczne, w chwili gdy dowiedzieli się o nich, lecz uznała błędnie, że popisanie umowy zgodnej z prawem pociągało za sobą dorozumianą uprzednią zgodę na rzeczone wytyczne. W związku z tym należy stwierdzić, że Komisja nie dostarczyła dowodu na istnienie porozumienia w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE.
60 W tym względzie należy stwierdzić, że motywy 66 i 67 zaskarżonej decyzji poświęcone ocenie zachowań, pism i oświadczeń stron, w żaden sposób nie zmierzają do udowodnienia, że dystrybutorzy zgodzili się na sporne wytyczne, w chwili gdy się o nich dowiedzieli. Poprzez motywy te Komisja zmierza jedynie do uzasadnienia swojej interpretacji umowy przedstawionej w motywach 63–65 zaskarżonej decyzji, która to interpretacja stanowi dodatkowy argument Komisji, oceniony poniżej, zgodnie z którym zasadniczy związek ustanowiony przez art. 2 ust. 1 lub 6 umowy koncesyjnej łączy w każdym przypadku sporne wytyczne z tą umową. W ten sposób również należy rozumieć twierdzenie Komisji zawarte w pkt 29 odpowiedzi na skargę, zgodnie z którym dystrybutorzy postrzegają sporne wytyczne za „stanowiące część” umowy.
61 Tytułem pomocniczym Komisja podnosi, że nawet jeżeliby uznać, że aby można było stwierdzić włączenie spornych wytycznych do umowy koncesyjnej konieczna jest klauzula zawierająca zastrzeżenie, to za taką klauzulę należy uznać art. 2 ust. 1 lub 6. Komisja wyjaśnia, że art. 8 ust. 1 tej umowy nie ma na celu ograniczenia art. 2 ust. 1 lub 6 poprzez uniemożliwienie jego stosowania do wiążących wytycznych dotyczących cen sprzedaży.
62 Nie można uznać owego pomocniczego argumentu.
63 W rzeczywistości bowiem art. 2 ust. 1 lub 6 umowy koncesyjnej, zgodnie z którym dystrybutor zobowiązuje się „do obrony i wspierania interesów [Volkswagen], organizacji dystrybucji Volkswagen oraz marki Volkswagen i do zapewnienia jej promocji za pomocą wszystkich środków” może być interpretowany tylko jako odnoszący się do środków zgodnych z prawem. Podtrzymywanie odmiennego stanowiska oznaczałoby bowiem wnioskowanie na podstawie takiej klauzuli umownej, sformułowanej w sposób neutralny, że dystrybutorzy związali się sprzecznym z prawem porozumieniem.
64 Artykuł 8 ust. 1 umowy dystrybucyjnej również został sformułowany w sposób neutralny, a nawet wyłączający możliwość wydania przez Volkswagen wiążących zaleceń w odniesieniu do cen.
65 Okoliczność, że w motywie 65 zaskarżonej decyzji Komisja zauważyła, że art. 8 ust. 1 umowy dystrybucyjnej „nie gwarantuje dystrybutorom, że producent powstrzyma się w przyszłości od wiążących wytycznych w dziedzinie cen […]”, podkreśla jedynie neutralność tego postanowienia oraz fakt, że w żaden sposób nie zapowiada on wiążących środków.
66 Sąd podkreśla wreszcie, że okoliczność, iż Volkswagen powołuje się na art. 2 umowy koncesyjnej w spornych wytycznych, nie oznacza, że obiektywnie artykuł ten stanowi dla nich podstawę. W rzeczywistości bowiem istnienie ewentualnego zasadniczego związku pomiędzy art. 2 umowy koncesyjnej a spornymi wytycznymi może zostać stwierdzone jedynie w obiektywny sposób poprzez analizę odnośnych postanowień i w oderwaniu od tego, jak o nich następnie wypowiedziała się jedna ze stron umowy. Tymczasem, jak wskazano powyżej, z samej treści owego art. 2 wynika, że postanowienie to w żaden sposób nie przewiduje antykonkurencyjej ewolucji umowy.
67 Z powyższego wynika, że pomocniczy argument Komisji, zgodnie z którym art. 2 ust. 1 lub 6 umowy koncesyjnej stanowi klauzulę zawierającą odpowiednie zastrzeżenie, skutkujące tym, że sporne wytyczne zostały zaakceptowane od chwili zawarcia rzeczonej umowy, jest błędny.
68 Z ogółu powyższych rozważań wynika, że Komisja nie przedstawiła w zaskarżonej decyzji dowodu istnienia pomiędzy skarżącą a jej dystrybutorami zgodnej woli dotyczącej spornych wytycznych. W konsekwencji zaskarżona decyzja została podjęta z naruszeniem art. 81 ust. 1 WE, a tym samym należy stwierdzić jej nieważność, bez potrzeby wypowiadania się co do kolejnego zarzutu nieważności podniesionego przez skarżącą ani co do żądania pomocniczego zmierzającego do obniżenia kwoty grzywny.
W przedmiocie kosztów
69 Zgodnie z art. 87 § 2 regulaminu Sądu kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę. Ponieważ Komisja przegrała sprawę, zgodnie z żądaniem skarżącej należy obciążyć ją kosztami postępowania.
Z powyższych względów
SĄD PIERWSZEJ INSTANCJI (czwarta izba)
orzeka, co następuje:
1) Stwierdza się nieważność decyzji Komisji 2001/711/WE z dnia 29 czerwca 2001 r., wydanej w postępowaniu na podstawie art. 81 traktatu WE (sprawa COMP/F‑2/36.693 – Volkswagen).
2) Komisja zostaje obciążona kosztami postępowania.
Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 3 grudnia 2003 r.