Wydanie tymczasowe
WYROK TRYBUNAŁU (piąta izba)
z dnia 30 maja 2024 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Ochrona konsumentów – Dyrektywa 2011/83/UE – Artykuł 8 ust. 2 – Umowy zawierane na odległość przy użyciu środków elektronicznych – Spoczywające na przedsiębiorcy wymogi informacyjne – Zamówienie pociągające za sobą obowiązek zapłaty – Zamówienie złożone poprzez aktywowanie przycisku lub podobnej funkcji na stronie internetowej – Obowiązek oznaczenia przez przedsiębiorcę tego przycisku lub tej podobnej funkcji słowami „zamówienie z obowiązkiem zapłaty” lub równoważnym sformułowaniem – Warunkowy obowiązek zapłaty
W sprawie C‑400/22
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Landgericht Berlin (sąd krajowy w Berlinie, Niemcy) postanowieniem z dnia 2 czerwca 2022 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 16 czerwca 2022 r., w postępowaniu:
VT,
UR
przeciwko
Conny GmbH,
TRYBUNAŁ (piąta izba),
w składzie: E. Regan, prezes izby, Z. Csehi, M. Ilešič (sprawozdawca), I. Jarukaitis i D. Gratsias, sędziowie,
rzecznik generalny: G. Pitruzzella,
sekretarz: K. Hötzel, administratorka,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 27 września 2023 r.,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu VT i UR – N. Meise, Rechtsanwältin,
– w imieniu Conny GmbH – C. Heber, Rechtsanwältin,
– w imieniu Komisji Europejskiej – I. Rubene, E. Schmidt i G. von Rintelen, w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 14 listopada 2023 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, zmieniającej dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylającej dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz.U. 2011, L 304, s. 64).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu między VT i UR, wynajmującymi lokal mieszkalny (zwanymi dalej łącznie „wynajmującymi”), a Conny GmbH w przedmiocie praw najemcy (zwanego dalej „zainteresowanym najemcą”) scedowanych na spółkę Conny, która to spółka, jako cesjonariusz praw tego najemcy, dochodzi od owych wynajmujących zwrotu nadpłaconego przez zainteresowanego najemcę czynszu.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Motywy 4, 5, 7 i 39 dyrektywy 2011/83 mają następujące brzmienie:
„(4) Zgodnie z art. 26 ust. 2 TFUE rynek wewnętrzny ma obejmować obszar bez granic wewnętrznych, na którym zapewniony jest swobodny przepływ towarów i usług oraz swoboda przedsiębiorczości. Harmonizacja niektórych aspektów umów z udziałem konsumentów zawieranych na odległość i niektórych aspektów umów z udziałem konsumentów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa jest niezbędna w celu wspierania rzeczywistego rynku wewnętrznego dla konsumentów, opartego na właściwej równowadze pomiędzy wysokim poziomem ochrony konsumentów i konkurencyjnością przedsiębiorstw, przy jednoczesnym zapewnieniu poszanowania zasady pomocniczości.
(5) […] [P]ełna harmonizacja w zakresie informacji dla konsumentów i prawa do odstąpienia od umów zawieranych na odległość i umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa przyczyni się do wysokiego poziomu ochrony konsumentów i lepszego funkcjonowania rynku wewnętrznego w stosunkach między przedsiębiorstwami a konsumentami.
[…]
(7) Pełna harmonizacja niektórych kluczowych aspektów regulacyjnych powinna znacznie poprawić pewność prawa zarówno wśród konsumentów, jak i przedsiębiorców. Zarówno konsumenci, jak i przedsiębiorcy powinni mieć możliwość korzystania z jednolitych ram regulacyjnych, opartych na jasno zdefiniowanych pojęciach prawnych, regulujących niektóre aspekty umów zawieranych między przedsiębiorstwami a konsumentami w całej Unii [Europejskiej]. Rezultatem takiej harmonizacji powinno być zlikwidowanie barier wynikających z rozdrobnienia przepisów oraz pełne wprowadzenie rynku wewnętrznego w tej dziedzinie. Bariery te można zlikwidować tylko przez stworzenie jednolitych przepisów na poziomie Unii. Ponadto konsumenci powinni mieć możliwość korzystania ze wspólnego wysokiego poziomu ochrony w całej Unii.
[…]
(39) Ważne jest zapewnienie, aby w przypadku umów zawieranych na odległość zawartych za pośrednictwem stron internetowych konsument miał możliwość przeczytania i zrozumienia w całości głównych elementów umowy przed złożeniem zamówienia. W tym celu w niniejszej dyrektywie należy zawrzeć przepis wprowadzający wymóg, aby elementy te były widoczne w bezpośrednim sąsiedztwie potwierdzenia wymaganego do złożenia zamówienia. Ważne jest również zapewnienie, aby w takich sytuacjach konsument był w stanie określić moment, w którym przyjmuje na siebie obowiązek zapłaty na rzecz przedsiębiorcy. Dlatego też należy wyraźnie zwracać uwagę konsumenta, w drodze jednoznacznego sformułowania, na fakt, że złożenie zamówienia pociąga za sobą obowiązek zapłaty na rzecz przedsiębiorcy”.
4 Artykuł 1 tej dyrektywy, zatytułowany „Przedmiot”, stanowi:
„Niniejsza dyrektywa, poprzez osiągnięcie wysokiego poziomu ochrony konsumentów, ma przyczyniać się do właściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego w drodze zbliżenia niektórych aspektów przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich, dotyczących umów zawieranych między konsumentami a przedsiębiorcami”.
5 Artykuł 2 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Definicje”, stanowi:
„Na użytek niniejszej dyrektywy stosuje się następujące definicje:
[…]
7) »umowa zawierana na odległość« oznacza każdą umowę zawartą między przedsiębiorcą i konsumentem w ramach zorganizowanego systemu sprzedaży lub świadczenia usług na odległość, bez jednoczesnej fizycznej obecności przedsiębiorcy i konsumenta, z wyłącznym wykorzystaniem jednego lub większej liczby środków porozumiewania się na odległość do chwili zawarcia umowy włącznie;
[…]”.
6 Artykuł 3 tej samej dyrektywy, zatytułowany „Zakres stosowania”, stanowi w ust. 1 i 5:
„1. Niniejsza dyrektywa ma zastosowanie do każdej umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, na warunkach i w zakresie określonym w jej przepisach. […]
[…]
5. Niniejsza dyrektywa nie może wpływać na krajowe ogólne prawo umów, między innymi, na przepisy dotyczące ważności, zawierania lub skutków umowy, w zakresie, w jakim aspekty ogólnego prawa umów nie są regulowane w niniejszej dyrektywie”.
7 Zgodnie z art. 4 dyrektywy 2011/83, zatytułowanym „Poziom harmonizacji”:
„Państwa członkowskie nie mogą utrzymywać ani wprowadzać do swojego prawa krajowego przepisów odbiegających od tych, które zostały ustanowione w niniejszej dyrektywie, w tym również przepisów surowszych lub łagodniejszych w celu zapewnienia innego poziomu ochrony konsumentów, chyba że niniejsza dyrektywa stanowi inaczej”.
8 Artykuł 6 tej dyrektywy, zatytułowany „Wymogi informacyjne dotyczące umów zawieranych na odległość i umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa”, stanowi w ust. 1:
„Zanim konsument zostanie związany umową zawieraną na odległość lub umową zawieraną poza lokalem przedsiębiorstwa, lub jakąkolwiek ofertą w tym zakresie, przedsiębiorca w jasny i zrozumiały sposób udziela konsumentowi następujących informacji:
a) główne cechy towarów lub usług w zakresie, w jakim jest to właściwe dla danego środka przekazu oraz dla towarów lub usług;
[…]
e) łączna cena towarów lub usług wraz z podatkami lub, w przypadku gdy charakter towarów lub usług nie pozwala w sposób racjonalny na wcześniejsze obliczenie ceny – sposób, w jaki ma być obliczana cena […]
[…]
o) w przypadku gdy ma to zastosowanie – czas trwania umowy lub, jeżeli umowa zawarta jest na czas nieoznaczony lub jeśli ma ulegać automatycznemu przedłużeniu, warunki rozwiązania umowy;
p) w przypadku gdy ma to zastosowanie – minimalny czas trwania zobowiązań konsumenta wynikających z umowy;
[…]”.
9 Artykuł 8 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Wymogi formalne dotyczące umów zawieranych na odległość”, stanowi w ust. 2:
„Jeżeli umowa zawierana na odległość, która ma zostać zawarta przy użyciu środków elektronicznych, nakłada na konsumenta obowiązek zapłaty, przedsiębiorca przekazuje konsumentowi, w jasny i widoczny sposób oraz bezpośrednio przed złożeniem przez niego zamówienia, informacje przewidziane w art. 6 ust. 1 lit. a), e), o) i p).
Przedsiębiorca zapewnia, aby konsument w momencie składania zamówienia wyraźnie przyjął do wiadomości, że zamówienie pociąga za sobą obowiązek zapłaty. Jeżeli w celu złożenia zamówienia wymagane jest aktywowanie przycisku lub podobnej funkcji, przycisk lub podobna funkcja muszą być oznaczone w łatwo czytelny sposób jedynie z użyciem słów »zamówienie z obowiązkiem zapłaty« lub równoważnego jednoznacznego sformułowania informującego, że złożenie zamówienia pociąga za sobą obowiązek zapłaty na rzecz przedsiębiorcy. Jeżeli przedsiębiorca nie przestrzega przepisów niniejszego akapitu, konsument nie jest związany umową lub zamówieniem”.
Prawo niemieckie
10 Paragraf 312j Bürgerliches Gesetzbuch (kodeksu cywilnego, zwanego dalej „BGB”), w brzmieniu mającym zastosowanie do okoliczności będących przedmiotem postępowania głównego, w ust. 3 i 4 przewiduje:
„3) W przypadku umów [konsumenckich zawieranych przy użyciu środków elektronicznych, dotyczących usługi świadczonej odpłatnie przez przedsiębiorcę] przedsiębiorca powinien ukształtować proces składania zamówień w taki sposób, aby konsument wyraźnie potwierdził, składając zamówienie, że zobowiązuje się do zapłaty. Jeśli zamówienie jest składane za pomocą przycisku, obowiązek przedsiębiorcy, o którym mowa w zdaniu pierwszym, jest spełniony tylko wtedy, gdy przycisk jest opatrzony w łatwo czytelny sposób jedynie słowami »zamówienie z obowiązkiem zapłaty« lub innym równoważnym jednoznacznym sformułowaniem.
4) Do zawarcia umowy [konsumenckiej zawieranej przy użyciu środków elektronicznych, dotyczącej odpłatnej usługi świadczonej przez przedsiębiorcę] dochodzi tylko wtedy, gdy przedsiębiorca spełnił obowiązek ciążący na nim na mocy ust. 3”.
Postępowanie główne i pytanie prejudycjalne
11 Wynajmujący i zainteresowany najemca zawarli umowę najmu lokalu mieszkalnego. Wysokość czynszu z tytułu najmu tego lokalu podlega, na mocy prawa krajowego, maksymalnemu pułapowi, w związku z czym w razie przekroczenia tego pułapu najemcy przysługuje zwrot nadpłaconego czynszu.
12 Conny, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością prawa niemieckiego, której wpisany do rejestru przedmiot działalności obejmuje usługi windykacji należności, oferuje najemcom mieszkań, za pośrednictwem swojej strony internetowej, zawieranie umów zlecenia, na mocy których może ona występować, w razie przekroczenia maksymalnego pułapu czynszu, jako cesjonariusz ogółu praw tych najemców wobec wynajmujących im lokal.
13 Aby zawrzeć taką umowę na stronie internetowej tej spółki, najemcy muszą wyrazić zgodę na ogólne warunki umów przez nią sformułowane, zawierające wzmiankę o odpłatnym charakterze umowy, a następnie kliknąć na przycisk celem złożenia zamówienia. Tytułem świadczenia wzajemnego najemcy muszą zapłacić wynagrodzenie w wysokości jednej trzeciej zaoszczędzonego rocznego czynszu w przypadku, gdyby podjęte przez spółkę Conny działania w celu dochodzenia ich praw zakończyły się powodzeniem, a także, gdy wysłane zostanie wynajmującemu wezwanie do zapłaty, kwotę, która przysługiwałaby adwokatowi zgodnie z przepisami ustawy w sprawie opłat za czynności adwokackie.
14 W niniejszej sprawie, ponieważ miesięczny czynsz należny od zainteresowanego najemcy przekracza maksymalny pułap przewidziany w mających zastosowanie przepisach krajowych, zawarł on ze spółką Conny taką umowę zlecenia w przedmiocie dochodzenia jego praw wobec wynajmujących. W tym celu ów najemca zarejestrował się na stronie internetowej spółki Conny, zaznaczył haczykiem zgodę na ogólne warunki umów i potwierdził zamówienie, klikając na odpowiedni przycisk. Następnie zainteresowany najemca podpisał udostępniony przez spółkę Conny formularz zatytułowany „Potwierdzenie, udzielenie pełnomocnictwa i cesja, zgoda”, który nie zawierał żadnej informacji dotyczącej jakiegokolwiek obowiązku zapłaty spoczywającego na najemcy.
15 W piśmie z dnia 21 stycznia 2020 r. spółka Conny podniosła względem wynajmujących roszczenia zainteresowanego najemcy wynikające z mających zastosowanie przepisów krajowych dotyczących wysokości czynszów, wskazując w tym względzie, że kwota czynszu uzgodniona w umowie zawartej między tym najemcą a wynajmującymi przekraczała maksymalny pułap określony w tych przepisach.
16 Ponieważ roszczenia wysunięte w owym piśmie nie zostały spełnione, spółka Conny wytoczyła przeciwko wynajmującym powództwo w przedmiocie scedowanych praw przed Amtsgericht Berlin-Mitte (sąd rejonowy dla Berlina-Mitte, Niemcy).
17 Amtsgericht Berlin-Mitte (sąd rejonowy dla Berlina-Mitte, Niemcy) uwzględnił owo powództwo w szczególności z tego względu, że wysokość wymaganego czynszu przekraczała o wskazaną przez spółkę Conny kwotę wysokość czynszu, jaki wynajmujący mieli prawo ustalić.
18 Wynajmujący wnieśli apelację od tego wyroku do Landgericht Berlin (sądu krajowego w Berlinie, Niemcy), będącego sądem odsyłającym w niniejszej sprawie. Podnieśli oni w szczególności, że spółka Conny nie była uprawniona do dochodzenia praw zainteresowanego najemcy, jako że stanowiąca podstawę cesji tych praw umowa zlecenia była nieważna z powodu niespełnienia wymogów przewidzianych w § 312j ust. 3 zdanie drugie BGB, który dokonuje transpozycji do krajowego porządku prawnego art. 8 ust. 2 dyrektywy 2011/83.
19 Sąd odsyłający wskazał najpierw, że powodzenie tej apelacji zależy wyłącznie od wykładni art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83. W tym względzie powziął on między innymi wątpliwości, czy przewidziany w owym art. 8 ust. 2 w związku z § 312j ust. 3 i 4 BGB wymóg, zgodnie z którym przycisk zamówienia musi być opatrzony wyraźną informacją o związanym z zamówieniem obowiązku zapłaty lub równoważnym sformułowaniem, znajduje zastosowanie w sytuacji takiej jak będąca przedmiotem postępowania głównego.
20 Sąd ten zauważył, że w przedmiotowej sprawie spoczywający na zainteresowanym najemcy obowiązek zapłaty nie powstaje jedynie na podstawie złożenia przez niego zamówienia na stronie internetowej spółki Conny, lecz wymaga spełnienia dalszych warunków, takich jak powodzenie w dochodzeniu praw przysługujących najemcy lub skierowanie do wynajmującego wezwania do zapłaty.
21 Zdaniem sądu odsyłającego powstaje zatem pytanie, czy art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83 należy interpretować w ten sposób, że umowa zawarta na odległość przy użyciu środków elektronicznych pociąga za sobą „obowiązek zapłaty” w rozumieniu tego przepisu również w sytuacji, gdy odpłatne świadczenie zwrotne jest wymagalne tylko po spełnieniu określonych dalszych warunków, na przykład jedynie w przypadku ewentualnego powodzenia w dochodzeniu praw lub późniejszego wezwania osoby trzeciej do zapłaty.
22 Sąd odsyłający zwrócił uwagę, że krajowe przepisy dokonujące transpozycji art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83 nie są interpretowane w orzecznictwie krajowym w sposób spójny.
23 Z jednej strony Bundesgerichtshof (federalny trybunał sprawiedliwości, Niemcy) orzekł, że cel ochronny realizowany przez § 312j ust. 3 i 4 BGB jest „wyjątkowo niezagrożony”, ponieważ konsument dochodzi odzyskania wierzytelności, która może już istnieć, a wynagrodzenie jest należne przedsiębiorcy tylko pod pewnymi warunkami, a mianowicie wyłącznie w przypadku odzyskania wierzytelności.
24 Z drugiej strony sądy krajowe niższej rangi oraz doktryna krajowa przypisują art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83 i § 312j ust. 3 i 4 BGB znacząco szerszy zakres stosowania. Uważają one bowiem, że przepisy te odnoszą się także do czynności prawnych, których charakter odpłatny wynika jedynie pośrednio z zawarcia umowy lub jest związany ze spełnieniem dalszych warunków lub realizacją działań przez konsumenta.
25 Sąd odsyłający skłania się ku tej ostatniej wykładni. Przemawia za nią w przekonaniu tego sądu w pierwszej kolejności brzmienie art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83, z którego wynika, że obowiązek zastosowania przycisku istnieje, jeżeli zamówienie „pociąga za sobą” w odniesieniu do konsumenta obowiązek zapłaty. Tymczasem już samo zawarcie umowy przy użyciu środków elektronicznych pociąga za sobą obowiązek zapłaty w sytuacjach, gdy jego wystąpienie nie jest nieuchronne, a jedynie możliwe lub nie całkowicie wykluczone.
26 W drugiej kolejności znaczenie i cel art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83 przemawia zdaniem sądu odsyłającego za szeroką wykładnią, zgodnie z którą odnoszą się one również do umów, w których odpłatne świadczenie zwrotne jest należne od najemcy jedynie po spełnieniu dalszych specyficznych warunków, w przedmiotowej sprawie – jedynie w przypadku powodzenia w dochodzeniu praw najemcy lub wezwania wynajmujących do zapłaty. Z art. 1 tej dyrektywy oraz jej motywów 4, 5 i 7 wynika bowiem, że owa dyrektywa ma na celu zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów poprzez zagwarantowanie im dostępu do informacji i ochrony w transakcjach przedsiębiorcami.
27 Nie byłaby jednak zgodna z takim celem sytuacja, w której z ochrony wynikającej z dyrektywy 2011/83 korzystaliby tylko ci konsumenci, których późniejszy obowiązek zapłaty jest już pewny w momencie zawarcia umowy, a jednocześnie odmawiałoby się jej tym konsumentom, których obowiązek zapłaty nie jest jeszcze ostateczny w momencie zawarcia umowy, lecz zależy od późniejszego spełnienia dalszych warunków, na które konsumenci nie mogą mieć żadnego wpływu.
28 Wykładnia przeciwna do wykładni przedstawionej w pkt 24–27 niniejszego wyroku skutkowałaby w przekonaniu sądu odsyłającego znaczącym obniżeniem poziomu ochrony konsumentów zamierzonego przez prawodawcę Unii, a wręcz pozbawiłaby częściowo lub w całości dyrektywę 2011/83 jej treści w okolicznościach takich jak będące przedmiotem postępowania przed tym sądem. Nie można bowiem wykluczyć, że przedsiębiorcy mogliby wprowadzić w przyszłości do swoich ogólnych warunków umów postanowienia, które uzależnią obowiązek zapłaty spoczywający na konsumencie od wystąpienia dalszych warunków, celem uchylenia się od ustanowionych w art. 8 ust. 2 dyrektywy 2011/83 obowiązków spoczywających na przedsiębiorcach.
29 W trzeciej kolejności sąd odsyłający podnosi, że gdyby wolą prawodawcy Unii było ograniczenie wymogów informacyjnych jedynie do przypadku obowiązku bezwarunkowej zapłaty, uczyniłby to w sposób wyraźny poprzez wskazanie w motywach lub w przepisach samej dyrektywy 2011/83, że poziom ochrony konsumentów gwarantowany przez tę dyrektywę nie obejmuje umów, w których w momencie ich zawarcia obowiązek zapłaty po stronie konsumenta nie został jeszcze ustanowiony. Tymczasem wspomniana dyrektywa nie przewiduje takiego rozwiązania.
30 W tych okolicznościach Landgericht Berlin (sąd krajowy w Berlinie) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy jest zgodna z art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy [2011/83] wykładnia przepisu prawa krajowego (tutaj: § 312j ust. 3 zdanie drugie i § 312j ust. 4 BGB w brzmieniu obowiązującym od dnia 13 czerwca 2014 r. do dnia 27 maja 2022 r.), w myśl której ma on zastosowanie, tak jak art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy [2011/83], również w przypadku, gdy konsument w momencie zawarcia umowy przy użyciu środków elektronicznych nie jest bezwarunkowo zobowiązany do zapłaty na rzecz przedsiębiorcy, lecz tylko pod pewnymi dalszymi warunkami – na przykład wyłącznie w razie późniejszej skuteczności zleconego dochodzenia praw lub w razie późniejszego wysłania osobie trzeciej wezwania do zapłaty?”.
W przedmiocie dopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
31 Spółka Conny kwestionuje znaczenie dla sprawy pytania zadanego przez sąd odsyłający, sprzeciwiając się w szczególności temu, aby osoba trzecia, taka jak wynajmujący w sprawie w postępowaniu głównym, mogła powołać się na ewentualną wadę stosunku prawnego łączącego konsumenta (cedenta) i przedsiębiorcę (cesjonariusza). W przekonaniu spółki Conny może to prowadzić do sytuacji, w której osoba trzecia ma możliwość podważenia skuteczności umowy zawartej przez najemcę z przedsiębiorcą właśnie w celu dochodzenia praw najemcy jako konsumenta przeciwko tej osobie trzeciej.
32 W tym względzie należy przypomnieć, że w ramach ustanowionej w art. 267 TFUE współpracy między Trybunałem i sądami krajowymi wyłącznie do sądu krajowego, przed którym zawisł spór i który powinien przyjąć na siebie odpowiedzialność za mające zapaść orzeczenie sądowe, należy dokonanie oceny, w świetle szczególnych okoliczności sprawy, zarówno konieczności wydania orzeczenia w trybie prejudycjalnym po to, aby tenże sąd krajowy był w stanie wydać swoje orzeczenie, jak i znaczenia dla sprawy pytań zadanych Trybunałowi. W konsekwencji jeśli postawione pytania dotyczą wykładni lub ważności przepisu prawa Unii, Trybunał jest co do zasady zobowiązany do wydania orzeczenia (wyrok z dnia 12 października 2023 r., KBC Verzekeringen, C‑286/22, EU:C:2023:767, pkt 21 i przytoczone tam orzecznictwo).
33 Wynika z tego, że pytania dotyczące prawa Unii korzystają z domniemania posiadania znaczenia dla sprawy. Odmowa wydania przez Trybunał orzeczenia w przedmiocie pytania prejudycjalnego zadanego przez sąd krajowy jest możliwa tylko wtedy, gdy jest oczywiste, że wykładnia lub ocena ważności normy prawa Unii Europejskiej, o którą wniesiono, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub z przedmiotem postępowania głównego, gdy problem jest natury hipotetycznej bądź gdy Trybunał nie dysponuje informacjami w zakresie stanu faktycznego lub prawnego niezbędnymi do udzielenia użytecznej odpowiedzi na postawione mu pytania (wyrok z dnia 12 października 2023 r., KBC Verzekeringen, C‑286/22, EU:C:2023:767, pkt 22 i przytoczone tam orzecznictwo).
34 W niniejszej sprawie wątpliwości sądu odsyłającego dotyczą między innymi zgodnej z prawem Unii wykładni § 312j ust. 3 i 4 BGB, który dokonuje transpozycji do krajowego porządku prawnego art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83, przewidując co do istoty, że można uznać, iż doszło do zawarcia przy użyciu środków elektronicznych umowy konsumenckiej dotyczącej usługi świadczonej odpłatnie przez przedsiębiorcę tylko wtedy, gdy przedsiębiorca wywiązał się ze spoczywającego na nim obowiązku poinformowania konsumenta, że kiedy składa on zamówienie, wyraźnie potwierdza, że zobowiązuje się do zapłaty. Tymczasem art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83 stanowi jedynie, że w razie niewywiązania się przez przedsiębiorcę z obowiązku przewidzianego w tym przepisie konsument nie jest związany umową ani zamówieniem.
35 Niemniej z udzielonej przez sąd odsyłający odpowiedzi na wniosek o udzielenie informacji skierowany do niego przez Trybunał wynika, że krajowe przepisy będące przedmiotem postępowania głównego dają osobie trzeciej możliwość zakwestionowania ważności umowy zlecenia zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą w sytuacji, gdy na podstawie tej umowy przedsiębiorca wystąpił w imieniu tego konsumenta na drogę sądową przeciwko tej osobie trzeciej. Z uprawnienia takiego można skorzystać nawet wtedy, gdy przepis prawa powołany na poparcie takiego powództwa ma na celu wyłącznie zapewnienie ochrony owemu konsumentowi, zważywszy że w razie stwierdzenia naruszenia tego przepisu ów konsument zachowuje możliwość potwierdzenia umowy z przedsiębiorcą lub zawarcia z nim nowej umowy.
36 W świetle udzielonej przed sąd odsyłający odpowiedzi nie można tymczasem przyjąć, że z akt sprawy wynika w sposób oczywisty, że będąca przedmiotem wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wykładnia art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83 nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub z przedmiotem postępowania głównego, czy też że problem jest natury hipotetycznej.
37 Ponadto, zważywszy że Trybunał dysponuje ogółem informacji w zakresie stanu faktycznego i prawnego niezbędnych do udzielenia użytecznej odpowiedzi na postawione mu pytanie, należy stwierdzić, że wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest dopuszczalny.
W przedmiocie pytania prejudycjalnego
38 Poprzez swoje pytanie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83 należy interpretować w ten sposób, że w przypadku umów zawieranych na odległość za pośrednictwem stron internetowych spoczywający na przedsiębiorcy obowiązek zapewnienia, aby konsument w momencie składania zamówienia wyraźnie zaakceptował obowiązek zapłaty, znajduje zastosowanie nawet do sytuacji, gdy konsument jest zobowiązany do wykonania na rzecz przedsiębiorcy odpłatnego świadczenia zwrotnego dopiero po ziszczeniu się dalszego warunku.
39 Tytułem wstępu należy wskazać, że umowy zawierane na odległość zostały zdefiniowane w art. 2 pkt 7 dyrektywy 2011/83 jako oznaczające „każdą umowę zawartą między przedsiębiorcą i konsumentem w ramach zorganizowanego systemu sprzedaży lub świadczenia usług na odległość, bez jednoczesnej fizycznej obecności przedsiębiorcy i konsumenta, z wyłącznym wykorzystaniem jednego lub większej liczby środków porozumiewania się na odległość do chwili zawarcia umowy włącznie”. Wynika z tego, że umowa zlecenia, której przedmiotem jest dochodzenie praw najemcy wobec wynajmującego, zawarta z przedsiębiorcą na jego stronie internetowej, taka jak umowa będąca przedmiotem postępowania głównego, wchodzi w zakres pojęcia „umowy zawieranej na odległość”, a tym samym mieści się w zakresie stosowania tej dyrektywy określonym w jej art. 3 ust. 1.
40 Tymczasem zważywszy, że zgodnie z art. 4 dyrektywy 2011/83 dokonuje ona co do zasady kompletnej harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich w odniesieniu do uregulowanych jej przepisami kwestii, zakres wymogów informacyjnych przewidzianych w art. 8 ust. 2 akapit drugi tej dyrektywy wyznacza, w granicach zasady wykładni zgodnej, zakres prawa konsumentów przewidziany w krajowych uregulowaniach dokonujących transpozycji tego przepisu do porządków prawnych państw członkowskich (zob. podobnie wyrok z dnia 5 października 2023 r., Sofatutor, C‑565/22, EU:C:2023:735, pkt 38).
41 Przy dokonywaniu wykładni przepisu prawa Unii należy brać pod uwagę nie tylko jego brzmienie, lecz także kontekst, w jakim został on umieszczony, oraz cele regulacji, której część stanowi (wyrok z dnia 12 października 2023 r., KBC Verzekeringen, C‑286/22, EU:C:2023:767, pkt 32).
42 Co się tyczy w pierwszej kolejności brzmienia art. 8 ust. 2 dyrektywy 2011/83, należy przypomnieć, że przepis ten stanowi w akapicie pierwszym, że jeżeli umowa zawierana na odległość, która ma zostać zawarta przy użyciu środków elektronicznych, nakłada na konsumenta obowiązek zapłaty, przedsiębiorca przekazuje konsumentowi, w jasny i widoczny sposób oraz bezpośrednio przed złożeniem przez niego zamówienia, rożne informacje przewidziane w art. 6 ust. 1 tej dyrektywy, dotyczące co do istoty głównych cech towarów lub usług, łącznej ceny, czasu trwania umowy oraz – w stosownym przypadku – minimalnego czasu trwania zobowiązań konsumenta.
43 Artykuł 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83 przewiduje z kolei, że przedsiębiorca zapewnia, aby konsument w momencie składania zamówienia wyraźnie przyjął do wiadomości, że zamówienie pociąga za sobą obowiązek zapłaty. Przepis ten uściśla, że jeżeli w celu złożenia zamówienia wymagane jest aktywowanie przycisku lub podobnej funkcji, przycisk lub podobna funkcja muszą być oznaczone w łatwo czytelny sposób jedynie z użyciem słów „zamówienie z obowiązkiem zapłaty” lub równoważnego jednoznacznego sformułowania informującego, że złożenie zamówienia pociąga za sobą obowiązek zapłaty na rzecz przedsiębiorcy, przy czym jeżeli przedsiębiorca nie wywiązuje się z tego obowiązku, konsument nie jest związany umową lub zamówieniem.
44 Z powyższego wynika, że w przypadku gdy umowa zawierana na odległość zostaje zawarta przy użyciu środków elektronicznych w drodze złożenia zamówienia i kreuje ona po stronie konsumenta obowiązek zapłaty, przedsiębiorca powinien, po pierwsze, dostarczyć temu konsumentowi, bezpośrednio przed złożeniem zamówienia, istotne informacje dotyczące umowy, a po drugie, wyraźnie poinformować rzeczonego konsumenta, że złożenie zamówienia skutkuje powstaniem po jego stronie obowiązku zapłaty (wyrok z dnia 7 kwietnia 2022 r., Fuhrmann-2, C‑249/21, EU:C:2022:269, pkt 25).
45 Jeśli chodzi o ten ostatni obowiązek, z jasnego brzmienia art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83 wynika, że przycisk zamówienia lub podobna funkcja muszą być opatrzone łatwo zrozumiałym i jednoznacznym sformułowaniem wskazującym, że złożenie zamówienia zobowiązuje konsumenta do dokonania zapłaty na rzecz przedsiębiorcy i że jedynie sformułowanie figurujące na tym przycisku lub tej podobnej funkcji można brać pod uwagę celem ustalenia, czy przedsiębiorca wywiązał się ze spoczywającego na nim obowiązku zapewnienia, aby konsument w momencie składania zamówienia wyraźnie przyjął do wiadomości, że zamówienie pociąga za sobą obowiązek zapłaty (zob. podobnie wyrok z dnia 7 kwietnia 2022 r., Fuhrmann-2, C‑249/21, EU:C:2022:269, pkt 26, 28).
46 Z brzmienia art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83, który zobowiązuje przedsiębiorcę, w przypadku gdy zawiera umowę zawieraną na odległość przy użyciu środków elektronicznych w drodze złożenia zamówienia, która kreuje po stronie konsumenta obowiązek zapłaty, do wyraźnego poinformowania konsumenta o owym obowiązku, zanim złoży on takie zamówienie, nie wynika natomiast żadne rozróżnienie między obowiązkiem zapłaty podlegającym warunkom i bezwarunkowym obowiązkiem zapłaty.
47 Przeciwnie, z brzmienia tego wynika, że ustanowione w tym przepisie wymogi informacyjne znajdują zastosowanie w sytuacji, gdy złożone zamówienie „pociąga za sobą” obowiązek zapłaty. Można z tego wywieść w konsekwencji, że spoczywający na przedsiębiorcy wymóg poinformowania konsumenta materializuje się w chwili, gdy ten ostatni akceptuje w sposób nieodwracalny związanie się obowiązkiem zapłaty w razie ziszczenia się warunku zewnętrznego względem jego woli, choćby ów warunek się jeszcze nie ziścił.
48 W tym względzie Trybunał wyjaśnił zresztą, że sfinalizowanie procesu składania zamówienia skutkującego powstaniem po stronie konsumenta obowiązku zapłaty jest etapem kluczowym, ponieważ oznacza ono, że konsument zgadza się nie tylko na związanie umową zawieraną na odległość, ale także na powstanie po jego stronie tego obowiązku zapłaty (wyrok z dnia 7 kwietnia 2022 r., Fuhrmann-2, C‑249/21, EU:C:2022:269, pkt 30). To właśnie bowiem aktywowanie przycisku lub podobnej funkcji w celu sfinalizowania zamówienia oznacza deklarację konsumenta, że akceptuje w sposób nieodwracalny bycie związanym obowiązkiem zapłaty.
49 W drugiej kolejności, co się tyczy kontekstu i celów, w które wpisuje się art. 8 ust. 2 dyrektywy 2011/83, należy zauważyć, że przepis ten stanowi część mechanizmu opartego na pewnej grupie przepisów, którego celem jest – jak wynika z art. 1 wspomnianej dyrektywy w związku z jej motywami 4, 5 i 7 – zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów poprzez zagwarantowanie im dostępu do informacji i ochrony w transakcjach z przedsiębiorcami, przy jednoczesnym zagwarantowaniu odpowiedniej równowagi między wysokim poziomem ochrony konsumentów a konkurencyjnością przedsiębiorstw (zob. podobnie wyroki: z dnia 7 kwietnia 2022 r., Fuhrmann-2, C‑249/21, EU:C:2022:269, pkt 21; z dnia 5 maja 2022 r., Victorinox, C‑179/21, EU:C:2022:353, pkt 39 i przytoczone tam orzecznictwo).
50 W szczególności motyw 39 dyrektywy 2011/83 podkreśla znaczenie w tym względzie zapewnienia, aby w przypadku umów zawieranych na odległość za pośrednictwem stron internetowych konsument był w stanie określić moment, w którym przyjmuje na siebie obowiązek zapłaty na rzecz przedsiębiorcy, a także szczególnego zwrócenia uwagi konsumenta, w drodze jednoznacznego sformułowania, na fakt, że złożenie zamówienia pociąga za sobą obowiązek zapłaty na rzecz przedsiębiorcy.
51 Tymczasem, jak zauważył rzecznik generalny w pkt 45 opinii, interpretowanie art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83 w ten sposób, że przepis ten nie znajduje zastosowania w sytuacji, gdy konsument nie jest bezwarunkowo zobowiązany do dokonania zapłaty na rzecz przedsiębiorcy, lecz jego obowiązek zapłaty na rzecz tego przedsiębiorcy odpłatnego świadczenia zwrotnego materializuje się dopiero po ziszczeniu się dalszego warunku, stałoby w sprzeczności z celami realizowanymi przez tę dyrektywę, przywołanymi w pkt 49 i 50 niniejszego wyroku, takimi jak zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów, a w ujęciu bardziej szczegółowym – zwrócenie uwagi konsumenta na fakt, że złożenie zamówienia pociąga za sobą obowiązek dokonania zapłaty na rzecz wspomnianego przedsiębiorcy.
52 Taka wykładnia prowadziłaby bowiem do tego, że przedsiębiorca nie byłby zobowiązany do spełnienia spoczywających na nim wymogów informacyjnych określonych w tym przepisie w celu wyjaśnienia konsumentowi konsekwencji finansowych dokonania zamówienia w momencie, gdy ten konsument może jeszcze zrezygnować z dokonania zamówienia, lecz dopiero po dokonaniu zamówienia, kiedy płatność staje się wymagalna.
53 Co za tym idzie, jak zostało to podkreślone co do istoty przez sąd odsyłający, taka wykładnia przyznawałaby przedsiębiorcom możliwość uchylenia się od wymogów informacyjnych określonych w art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83 w chwili, gdy właśnie mogą one okazać się użyteczne dla konsumenta, poprzez zwykłe wprowadzenie do ich ogólnych warunków umów postanowień, które uzależnią obowiązek zapłaty spoczywający na konsumencie od wystąpienia warunków obiektywnych i niezależnych od oświadczenia woli konsumenta.
54 Niemniej należy podkreślić, że art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83 ogranicza się do przewidzenia w odniesieniu do takich przypadków, że konsument nie jest związany daną umową. Tymczasem zgodnie z art. 3 ust. 5 dyrektywy 2011/83 nie może ona wpływać na krajowe ogólne prawo umów, w tym na przepisy dotyczące ważności, zawierania lub skutków umowy, w zakresie, w jakim aspekty ogólnego prawa umów nie są regulowane w tej dyrektywie.
55 W konsekwencji wykładnia przyjęta w pkt 49–53 niniejszego wyroku pozostaje bez uszczerbku dla możliwości, aby konsument – po uzyskaniu późniejszej informacji o obowiązku zapłaty – mógł zdecydować o utrzymaniu w mocy skutków umowy lub zamówienia, które do tego czasu nie wiązały go ze względu na brak wywiązania się przez przedsiębiorcę w chwili zawarcia umowy z obowiązku spoczywającego na nim na podstawie art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83.
56 Mając na uwadze powyższe rozważania, na zadane pytanie należy odpowiedzieć w ten sposób, że art. 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy 2011/83 należy interpretować w ten sposób, że w przypadku umów zawieranych na odległość za pośrednictwem stron internetowych spoczywający na przedsiębiorcy obowiązek zapewnienia, aby konsument w momencie składania zamówienia wyraźnie zaakceptował obowiązek zapłaty, znajduje zastosowanie nawet do sytuacji, gdy konsument jest zobowiązany do wykonania na rzecz przedsiębiorcy odpłatnego świadczenia zwrotnego dopiero po ziszczeniu się dalszego warunku.
W przedmiocie kosztów
57 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (piąta izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 8 ust. 2 akapit drugi dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, zmieniającej dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylającej dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
należy interpretować w ten sposób, że:
w przypadku umów zawieranych na odległość za pośrednictwem stron internetowych spoczywający na przedsiębiorcy obowiązek zapewnienia, aby konsument w momencie składania zamówienia wyraźnie zaakceptował obowiązek zapłaty, znajduje zastosowanie nawet do sytuacji, gdy konsument jest zobowiązany do wykonania na rzecz przedsiębiorcy odpłatnego świadczenia zwrotnego dopiero po ziszczeniu się dalszego warunku.