OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MANUELA CAMPOSA SÁNCHEZA-BORDONY
przedstawiona w dniu 25 czerwca 2020 r.(1)
Sprawa C‑393/19
Okrazhna prokuratura – Haskovo,
Apelativna prokuratura – Plovdiv
przeciwko
OM
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Apelativen sad – Plovdiv (sąd apelacyjny w Płowdiwie, Bułgaria)]
Postępowanie prejudycjalne – Artykuł 17 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej – Prawo własności – Ustawodawstwo krajowe przewidujące konfiskatę na rzecz państwa pojazdu użytego do popełnienia przestępstwa przemytu – Pojazd należący do osoby trzeciej działającej w dobrej wierze – Decyzja ramowa 2005/212/WSiSW – Artykuł 2 ust. 1 – Dyrektywa 2014/42/UE – Artykuł 6
1. Kierowca samochodu ciężarowego transportu międzynarodowego realizujący przewóz z Turcji do Niemiec, po zatrzymaniu w Bułgarii, jako że ukrywał on w tym pojeździe skarb numizmatyczny, został oskarżony i skazany w tym ostatnim państwie za przestępstwo przemytu. W następstwie tego wyroku skazującego nakazano konfiskatę między innymi ciągnika siodłowego samochodu ciężarowego stanowiącego własność przedsiębiorstwa, które zdaniem sądu odsyłającego „nie wiedziało ani nie powinno było i nie mogło wiedzieć o popełnieniu przestępstwa przez jego pracownika”.
2. Sąd ten zwraca się z pytaniem dotyczącym wpływu dwóch artykułów Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”) na przepisy krajowe mające zastosowanie w niniejszej sprawie. W szczególności ma on wątpliwości co do zgodności tych przepisów:
– Z art. 17 ust. 1 karty w zakresie, w jakim bułgarski kodeks karny przewiduje konfiskatę środków transportu użytych do popełnienia przestępstwa przemytu, pomimo że należą one do osoby trzeciej działającej w dobrej wierze.
– Z art. 47 karty w zakresie, w jakim osoba trzecia działająca w dobrej wierze, będąca właścicielem skonfiskowanego mienia, nie może przedstawić swojego stanowiska przed sądem orzekającym o konfiskacie zgodnie z bułgarskimi przepisami proceduralnymi.
3. Na wniosek Trybunału ograniczę się do analizy pierwszego z tych pytań.
I. Ramy prawne
A. Prawo Unii
1. Karta
4. Zgodnie z jej art. 17 ust. 1:
„Każdy ma prawo do władania, używania, rozporządzania i przekazania w drodze spadku mienia nabytego zgodnie z prawem. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym, w przypadkach i na warunkach przewidzianych w ustawie, za słusznym odszkodowaniem za jej utratę wypłaconym we właściwym terminie. Korzystanie z mienia może podlegać regulacji ustawowej w zakresie, w jakim jest to konieczne ze względu na interes ogólny”.
2. Decyzja ramowa 2005/212/WSiSW(2)
5. Artykuł 1 („Definicje”) stanowi:
„Do celów niniejszej decyzji przyjmuje się następujące definicje:
[…]
– »narzędzia« oznaczają każde mienie (rzecz) użyte lub którego zamierza się użyć w jakikolwiek sposób, w całości lub w części, do popełnienia przestępstwa lub przestępstw,
– »konfiskata« oznacza karę lub środek orzeczony przez sąd, powodujący ostateczne pozbawienie mienia w wyniku postępowania dotyczącego przestępstwa lub przestępstw,
[…]”.
6. Artykuł 2 („Konfiskata”) stanowi:
„1. Każde państwo członkowskie podejmuje niezbędne środki w celu umożliwienia mu konfiskaty, w całości lub w części, narzędzi i korzyści z przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności w wymiarze powyżej jednego roku lub mienia, którego wartość odpowiada takim korzyściom.
2. W odniesieniu do przestępstw podatkowych państwa członkowskie w celu pozbawienia sprawcy korzyści pochodzących z przestępstwa mogą wykorzystywać inne postępowania niż karne”.
7. Artykuł 4 („Środki prawne”) stanowi:
„Każde państwo członkowskie podejmuje niezbędne środki w celu zapewnienia, że [by] zainteresowane strony dotknięte przez środki określone w art. 2 i 3 posiadają [posiadały] skuteczne środki prawne w celu ochrony swoich praw”.
3. Dyrektywa 2014/42/UE(3)
8. Artykuł 2 („Definicje”) stanowi:
„Na użytek niniejszej dyrektywy stosuje się następujące definicje:
[…]
3) »narzędzia« oznaczają każde mienie użyte lub które ma zostać użyte w jakikolwiek sposób, w całości lub w części, do popełnienia przestępstwa lub przestępstw;
4) »konfiskata« oznacza ostateczne pozbawienie mienia orzeczone przez sąd w związku z przestępstwem;
[…]”.
9. Artykuł 4 („Konfiskata”) stanowi:
„1. Państwa członkowskie podejmują niezbędne środki w celu umożliwienia konfiskaty, w całości lub w części, narzędzi i korzyści lub mienia, którego wartość odpowiada takim narzędziom lub korzyściom, w przypadku wydania prawomocnego wyroku skazującego za przestępstwo, przy czym może być to również wyrok wydany w wyniku postępowania zaocznego.
2. Jeżeli nie jest możliwe przeprowadzenie konfiskaty na podstawie ust. 1, przynajmniej w sytuacji, gdy niemożność ta wynika z choroby lub ucieczki podejrzanego lub oskarżonego, państwa członkowskie podejmują niezbędne środki w celu umożliwienia konfiskaty narzędzi i korzyści w przypadkach gdy wszczęte zostało postępowanie karne w odniesieniu do przestępstwa, które może być źródłem – w sposób bezpośredni lub pośredni – korzyści majątkowych, i takie postępowanie mogło doprowadzić do wydania wyroku skazującego, gdyby podejrzany lub oskarżony był w stanie stanąć przed sądem”.
10. Artykuł 5 („Konfiskata rozszerzona”) stanowi:
„1. Państwa członkowskie przyjmują niezbędne środki w celu umożliwienia konfiskaty, w całości lub w części, mienia należącego do osoby skazanej za popełnienie przestępstwa, które może być źródłem – w sposób bezpośredni lub pośredni – korzyści majątkowych, w przypadku gdy sąd na podstawie okoliczności sprawy, w tym konkretnych faktów i dostępnych dowodów, takich jak nieproporcjonalna do legalnego dochodu skazanego wartość jego mienia, jest przekonany, że przedmiotowe mienie pochodzi z działalności przestępczej.
2. Na użytek ust. 1 niniejszego artykułu pojęcie »przestępstw[a]« obejmuje co najmniej następujące przestępstwa:
[…]
b) przestępstwa związane z udziałem w organizacji przestępczej, o których mowa w art. 2 decyzji ramowej 2008/841/WSiSW, przynajmniej w przypadkach, gdy dane przestępstwo było źródłem korzyści majątkowych;
[…]
e) przestępstwo zagrożone – zgodnie z odpowiednim aktem prawnym wymienionym w art. 3 lub w przypadku gdy dany akt prawny nie określa zagrożenia karą, zgodnie z odpowiednimi przepisami prawa krajowego – maksymalną karą pozbawienia wolności na okres co najmniej czterech lat”.
11. Zgodnie z art. 6 („Konfiskata w stosunku do osób trzecich”):
„1. Państwa członkowskie podejmują niezbędne środki w celu umożliwienia konfiskaty korzyści lub innego mienia, którego wartość odpowiada korzyściom, jeżeli takie korzyści lub inne mienie podejrzany lub oskarżony przekazał, bezpośrednio lub pośrednio, osobom trzecim lub jeżeli osoby trzecie nabyły je od podejrzanego lub oskarżonego, przynajmniej w przypadkach, gdy te osoby trzecie wiedziały lub powinny były wiedzieć – na podstawie konkretnych faktów i okoliczności, takich jak przekazanie lub nabycie nieodpłatne lub za kwotę znacznie niższą niż wartość rynkowa danego mienia – że celem przekazania lub nabycia było uniknięcie konfiskaty.
2. Ustęp 1 nie narusza praw osób trzecich działających w dobrej wierze”.
4. Prawo bułgarskie. Nakazatelen kodeks(4)
12. Artykuł 53 ust. 1 stanowi:
„1) Niezależnie od odpowiedzialności karnej konfiskacie na rzecz państwa podlegają:
a) rzeczy należące do osoby winnej, które miały być wykorzystane lub zostały wykorzystane do popełnienia przestępstwa umyślnego […];
b) rzeczy należące do osoby winnej, które były przedmiotem przestępstwa umyślnego – w przypadkach wyraźnie przewidzianych w części szczególnej kodeksu karnego.
2) Konfiskacie na rzecz państwa podlegają również:
a) rzeczy, przedmiot lub narzędzie przestępstwa, których posiadanie jest zakazane; oraz
b) rzeczy uzyskane bezpośrednio lub pośrednio dzięki przestępstwu, jeśli nie podlegają zwrotowi. W przypadku utraty lub zbycia uzyskanych bezpośrednio lub pośrednio rzeczy konfiskacie podlega kwota odpowiadająca ich wartości”.
13. Artykuł 242 ust. 8 przewiduje konfiskatę na rzecz państwa środka przewozu lub transportu, który służył do przewozu lub przeniesienia towarów stanowiących przedmiot przemytu, również w przypadku gdy nie stanowi on własności sprawcy, chyba że jego wartość wyraźnie nie odpowiada ciężarowi przestępstwa.
II. Okoliczności faktyczne (zgodnie z postanowieniem odsyłającym) i pytanie prejudycjalne
14. OM pracował na rzecz tureckiego przedsiębiorstwa międzynarodowego transportu towarów, do którego należy samochód ciężarowy z naczepą, który OM prowadził na planowej trasie przez różne państwa Unii.
15. Na początku czerwca 2018 r. nieznana osoba skontaktowała się z OM i zaproponowała mu przemycenie za wynagrodzeniem do Niemiec łącznie 2940 antycznych monet(5), korzystając z tego, że OM miał odbyć podróż z tureckiego miasta Stambuł do niemieckiego miasta Delmenhorst.
16. OM zgodził się i po otrzymaniu monet umieścił je w miejscu przeznaczonym na bagaż, narzędzia i inne akcesoria, które standardowo znajduje się pod siedzeniem kierowcy, gdzie ukrył ich obecność wśród różnych przedmiotów.
17. Rankiem w dniu 12 czerwca 2018 r. OM przekroczył turecki punkt kontroli granicznej „Kapakule” i wjechał na terytorium Republiki Bułgarii przez punkt kontroli granicznej „Kapitan Andreewo”. W punkcie tym samochód ciężarowy został skontrolowany, a służba celna odkryła monety.
18. Antyczne monety, ciągnik siodłowy, naczepa, kluczyk do stacyjki pojazdu i dowód rejestracyjny zostały zajęte.
19. W toku postępowania przygotowawczego prezes zarządu przedsiębiorstwa będącego właścicielem pojazdu zażądał wydania ciągnika siodłowego i naczepy. Wniosek został oddalony najpierw przez prokuratora prowadzącego sprawę, a następnie, po wniesieniu zażalenia – postanowieniem Okrazhen sad – Haskovo (sądu pierwszej instancji w Chaskowie, Bułgaria) z dnia 19 października 2018 r.
20. Wyrokiem tego sądu z dnia 22 marca 2019 r. OM został skazany na karę trzech lat pozbawienia wolności i grzywnę w wysokości 20 000 lewów bułgarskich (BGN) jako sprawca kwalifikowanego przestępstwa przemytu skarbu numizmatycznego, którego wartość odpowiada znamieniu „znacznej wysokości”, przewidzianemu w art. 242 ust. 1 lit. e) NK.
21. Zgodnie z art. 242 ust. 7 NK zajęte monety uległy konfiskacie na rzecz państwa. Na podstawie art. 242 ust. 8 NK konfiskacie na rzecz państwa uległ również ciągnik siodłowy, którym przewożone były monety. Naczepa, która nie była bezpośrednio związana z przewozem, została zwrócona właścicielowi.
22. OM wniósł apelację od wspomnianego wyroku do Apelativen sad – Plovdiv (sądu apelacyjnego w Płowdiwie, Bułgaria) w części dotyczącej konfiskaty ciągnika siodłowego.
23. Sąd apelacyjny wyjaśnia, że konfiskata nie jest karą i że zgodnie z art. 242 ust. 8 NK musi być koniecznie orzeczona w odniesieniu do mienia wykorzystanego do popełnienia przestępstwa przemytu.
24. Pomimo takiej podstawy prawnej orzeczonej konfiskaty sąd ów ma wątpliwości, czy ów artykuł NK, który został przyjęty przed przystąpieniem Bułgarii do Unii Europejskiej, jest zgodny z art. 17 ust. 1 karty.
25. Konkretnie sąd apelacyjny uważa, że zajęcie na rzecz państwa środka transportu wykorzystanego jako narzędzie do popełnienia przestępstwa przemytu, gdy jego właściciel nie uczestniczył w tym przestępstwie, może prowadzić do braku równowagi między interesem właściciela, który nie wiedział o popełnieniu przestępstwa, a interesem państwa w zajęciu narzędzi wykorzystanych do popełnienia przestępstwa.
26. Sąd podkreśla również, że ustawodawstwo krajowe nie przewiduje wysłuchania właściciela środka transportu w postępowaniu prowadzącym do konfiskaty, co mogłoby zagrozić zgodności tego ustawodawstwa z art. 47 karty i z prawem do skutecznej ochrony sądowej.
27. W związku z powyższym Apelativen sad – Plovdiv (sąd apelacyjny w Płowdiwie) kieruje do Trybunału Sprawiedliwości następujące pytania prejudycjalne:
„1) Czy art. 17 ust. 1 karty […] należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie – ze względu na naruszenie właściwej równowagi między interesem ogólnym a wymogiem związanym z ochroną prawa własności – krajowemu uregulowaniu prawnemu takiemu jak określone w art. 242 ust. 8 Nakazatelen kodeks (kodeksu karnego Republiki Bułgarii), przewidującemu przepadek na rzecz państwa środka przewozu służącego do popełnienia kwalifikowanego przestępstwa przemytu celnego, stanowiącego własność osoby trzeciej, która nie wiedziała ani nie była zobowiązana i nie mogła wiedzieć o popełnieniu przestępstwa przez jej pracownika?
2) Czy art. 47 karty […] należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie krajowemu uregulowaniu prawnemu takiemu jak określone w art. 242 ust. 8 Nakazatelen kodeks, umożliwiającemu przepadek środka przewozu stanowiącego własność osoby, która nie popełniła danego przestępstwa i której – jako właścicielowi – nie zapewniono bezpośredniego dostępu do wymiaru sprawiedliwości w celu przedstawienia jej stanowiska?”.
III. Postępowanie przed Trybunałem
28. Postanowienie odsyłające wpłynęło do sekretariatu Trybunału Sprawiedliwości w dniu 21 maja 2019 r.
29. Uwagi na piśmie zostały złożone przez prokuraturę w Chaskowie, prokuraturę w Płowdiwie, rząd Grecji i Komisję Europejską.
IV. Ocena
A. W przedmiocie dopuszczalności
30. Sąd odsyłający zwraca się do Trybunału Sprawiedliwości z pytaniem, czy art. 17 ust. 1 i art. 47 karty stoją na przeszkodzie przepisowi krajowemu (art. 242 ust. 8 NK), który zezwala na konfiskatę mienia wykorzystanego w celu popełnienia przestępstwa przemytu, pomimo że mienie to należy do osoby trzeciej, która nie uczestniczyła w przestępstwie.
31. Ze względu na to, iż karta jest skierowana do państw członkowskich „wyłącznie w zakresie, w jakim stosują one prawo Unii” (art. 51), okoliczność, że jeden z jej artykułów jest przytoczony w sposób oderwany, nie jest wystarczająca, aby stanowić podstawę odesłania prejudycjalnego, jeżeli nie ma związku z innymi przepisami prawa Unii.
32. Niemniej jednak w postanowieniu odsyłającym w sposób oczywisty wskazuje się na motyw 33 dyrektywy 2014/42. Dyrektywa ta jest związana z okolicznościami faktycznymi będącymi przedmiotem sporu w zakresie, w jakim: a) określa minimalne zasady dotyczące konfiskaty narzędzi przestępstwa oraz b) przewiduje ustanowienie sądowych środków odwoławczych w celu ochrony praw osób trzecich.
33. Wątpliwe jest jednak, czy dyrektywa 2014/42 ma zastosowanie w niniejszej sprawie, biorąc pod uwagę przestępstwa, o których mowa w konwencji, decyzjach ramowych i dyrektywach wymienionych w sposób wyczerpujący w jej art. 3. Przedstawione okoliczności faktyczne pozostałyby poza jej zakresem stosowania, chyba że karany w ramach niniejszej sprawy przemyt monet mógłby wypełniać znamiona jednego ze wspomnianych przestępstw (na przykład tych, o których mowa w decyzji ramowej 2008/841/WSiSW)(6).
34. W każdym razie Trybunał Sprawiedliwości może przekazać sądowi odsyłającemu wskazówki dotyczące wykładni prawa Unii, o których sąd odsyłający nie wspomniał w swoim postanowieniu odsyłającym(7). Trybunał uczynił to niedawno w odpowiedzi na inne odesłanie prejudycjalne(8), w którym sąd bułgarski zwrócił się do niego o dokonanie wykładni dyrektywy 2014/42. W sprawie tej Trybunał postanowił dokonać wykładni decyzji ramowej 2005/212, ponieważ dyrektywa 2014/42 nie miała zastosowania(9).
35. Decyzja ramowa 2005/212 została częściowo zastąpiona dyrektywą 2014/42, przy czym zmiana ta nie ma wpływu na art. 2, 4 i 5 tej pierwszej dyrektywy, które pozostają w mocy(10). Jak wskazuje Komisja, ograniczenie zakresu stosowania dyrektywy 2014/42 jest powodem, dla którego niektóre przepisy decyzji ramowej 2005/212 nie zostały przez nią zastąpione.
36. Zgodnie bowiem z decyzją ramową 2005/212 (art. 2 ust. 1) „[k]ażde państwo członkowskie podejmuje niezbędne środki w celu umożliwienia mu konfiskaty, w całości lub w części, narzędzi i korzyści z przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności w wymiarze powyżej jednego roku”.
37. W odróżnieniu od określonego w dyrektywie 2014/42 kryterium, które ogranicza zakres jej stosowania w sposób opisany powyżej, decyzja ramowa 2005/212 może być stosowana do przestępstw przemytu popełnionych w Bułgarii, ponieważ NK przewiduje w przypadku tych przestępstw karę pozbawienia wolności od trzech do dziesięciu lat.
38. Podsumowując – uważam, że w niniejszej sprawie należy dokonać wykładni decyzji ramowej 2005/212, aby rozwiać wątpliwości sądu odsyłającego(11). Jednocześnie możliwość stosowania tej decyzji pozwala na uznanie bezpośredniego powiązania „określonego stopnia, które wykracza poza bliskość odnośnych dziedzin lub pośredni wpływ jednej dziedziny na drugą”(12), z przepisem prawa wtórnego, w związku z czym stwarza możliwość powołania się na kartę.
B. Co do istoty
39. Sąd odsyłający stwierdza, że przedsiębiorstwo będące właścicielem ciągnika siodłowego (samochodu ciężarowego) „nie wiedziało ani nie było zobowiązane i nie mogło wiedzieć o popełnieniu przestępstwa przez jego pracownika”. Chodziłoby zatem o osobę trzecią działającą w dobrej wierze, którą pozbawia się własności jej mienia, przy czym nie uczestniczyła ona w popełnieniu przestępstwa, a jedynie sprawca przestępstwa użył tego środka transportu jako narzędzia do przemycenia skarbu numizmatycznego.
40. W celu ustalenia, czy właściciel znajdujący się w tej sytuacji może powołać się na art. 17 ust. 1 karty, należy najpierw uwzględnić treść decyzji ramowej 2005/212.
41. Artykuł 1 akapit czwarty owej decyzji ramowej definiuje konfiskatę jako „karę lub środek orzeczony przez sąd, powodujący ostateczne pozbawienie mienia w wyniku postępowania dotyczącego przestępstwa lub przestępstw”.
42. Przepis ten nie wspomina o własności mienia podlegającego konfiskacie. Nie wyklucza on, co do zasady, że owo mienie może należeć do osoby trzeciej, innej niż sprawca lub inne osoby uczestniczące w przestępstwie.
43. Niektóre fragmenty decyzji ramowej 2005/212 służą uściśleniu zakresu podmiotowego konfiskaty:
– Artykuł 2 ust. 2 przewiduje pozbawienie „sprawcy [przestępstw podatkowych] korzyści pochodzących z przestępstwa”.
– Artykuł 3 ust. 1 odnosi się do „konfiskaty […] mienia należącego do osoby skazanej za przestępstwo”.
– W tym samym art. 3 ust. 3 mowa jest o konfiskacie „mienia nabytego przez osoby najbliższe danej osoby i mienia przekazanego osobie prawnej, nad którą dana osoba – działając indywidualnie lub w powiązaniu z jej najbliższymi osobami – sprawuje kontrolę”, w sposób bezpośredni lub pośredni.
– Wreszcie w motywie 3 stwierdza się, iż „przepisy krajowe regulujące zajęcie i konfiskatę korzyści pochodzących z przestępstwa muszą zostać udoskonalone i zbliżone, tam gdzie to konieczne, biorąc pod uwagę prawa osób trzecich będących w dobrej wierze”.
44. Decyzja ramowa 2005/212 stanowiła zatem wystarczającą podstawę do twierdzenia, że konfiskata powinna co do zasady dotyczyć mienia należącego do sprawcy, lecz jednocześnie dopuszczała możliwość jej rozszerzenia na mienie osób trzecich.
45. Owe osoby trzecie mogą się znajdować w bardzo różnych sytuacjach. Naiwnością byłoby ignorowanie faktu, że w wielu przypadkach sprawcy główni (uczestniczący w popełnieniu przestępstwa, podejrzani lub oskarżeni) przestępstwa dążą do wykorzystania osoby trzeciej właśnie w celu uniknięcia konfiskaty ich mienia(13).
46. Może się zatem zdarzyć, że osoby trzecie, nawet jeśli nie są sprawcami głównymi przestępstwa:
– uczestniczyły w pewnym stopniu w owym przestępstwie lub w jego przygotowaniu, np. jako podżegacze, pomocnicy czynni lub bierni;
– były właścicielami nielegalnie posiadanego mienia, np. zakazanej broni, narkotyków lub innych przedmiotów przeznaczonych w szczególności i wykorzystanych do popełnienia przestępstwa;
– nabyły mienie ze świadomością jego nielegalnego pochodzenia właśnie w celu uniknięcia jego konfiskaty.
47. W tych (i być może w niektórych innych podobnych) przypadkach nic nie stałoby na przeszkodzie konfiskacie zajętego mienia, nawet jeśli należałoby ono do osób innych niż sprawca główny przestępstwa.
48. Okoliczności zmieniają się, jeśli chodzi o osoby trzecie działające w dobrej wierze, których sytuacja wymaga konkretnej analizy.
1. Prawa osoby trzeciej działającej w dobrej wierze w przypadku konfiskaty jej mienia
49. Ochrona praw osoby trzeciej działającej w dobrej wierze, tak proceduralna, jak i materialna, była obecna w zamyśle prawodawcy Unii, co zostało odzwierciedlone w motywie 3 decyzji ramowej 2005/212 i przewidziane w dyrektywie 2014/42.
50. Ochrona ta dotyczy zarówno (materialnego) prawa własności, ustanowionego w art. 17 karty, jak i (proceduralnego) prawa do wystąpienia do sądu w celu jego obrony zgodnie z art. 47 karty. Przeanalizuję tylko pierwsze z tych praw(14).
51. Pomimo że przepisy dyrektywy 2014/42 dotyczące osób trzecich działających w dobrej wierze nie mają zastosowania w niniejszej sprawie, to jednak mogą one zostać uwzględnione przy dokonywaniu wykładni decyzji ramowej 2005/212, ponieważ akty te mają te same cele, które zostały już przyjęte w decyzji 2005/212.
52. W motywie 33 dyrektywy 2014/42 stwierdza się, że dyrektywa ta „wywiera znaczący wpływ na prawa przysługujące nie tylko podejrzanym lub oskarżonym, lecz także osobom trzecim nieobjętym postępowaniem karnym”. Owe osoby trzecie powinny mieć „prawo do bycia wysłuchanym [gdy] twierdzą, że są właścicielem danego mienia lub […] przysługują im inne prawa rzeczowe (»ius in re«)”.
53. Zgodnie z tym motywem dyrektywa 2014/42 wprowadza przepis (art. 6) dotyczący konfiskaty mienia osób trzecich, w myśl którego:
– Ustęp 1 odnosi się do mienia, „którego wartość odpowiada korzyściom, jeżeli takie korzyści lub inne mienie podejrzany lub oskarżony przekazał, bezpośrednio lub pośrednio, osobom trzecim lub jeżeli osoby trzecie nabyły je od podejrzanego lub oskarżonego […]”(15).
– Ustęp 2 przewiduje, że nie narusza się „praw osób trzecich działających w dobrej wierze”.
54. Uregulowanie to zastępuje art. 3 decyzji ramowej 2005/212. Chociaż ten ostatni artykuł już nie obowiązuje, moim zdaniem błędem byłoby przyjęcie wniosku, że zniknęła możliwość konfiskaty mienia osób trzecich w kontekście decyzji ramowej 2005/212.
55. Przeciwnie, uważam, że podejście do konfiskaty mienia osób trzecich, zawarte w dyrektywie 2014/42, choć formalnie odbiega od uregulowania zawartego w decyzji ramowej 2005/212, może pomóc w zrozumieniu zakresu tej decyzji ramowej(16).
56. W związku z tym nic nie stoi na przeszkodzie, aby art. 2 ust. 1 decyzji ramowej 2005/212 był interpretowany w ten sposób, że zezwala on na konfiskatę mienia osób trzecich, chyba że osoby trzecie działają w dobrej wierze.
57. Z uwagi na powyższe założenia aspekty prawa własności zagwarantowanego w art. 17 ust. 1 karty zostały uwzględnione w wyroku Trybunału z dnia 21 maja 2019 r.(17), w którym Trybunał:
– Przyznaje, że ochrona przyznana w rzeczonym artykule nie jest bezwzględna i pozwala na pozbawienie własności w przypadkach uzasadnionych interesem publicznym. W tym celu należy uwzględnić art. 52 ust. 1 karty(18).
– Stwierdza, że „lektura art. 17 ust. 1 karty w związku z jej art. 52 ust. 1 prowadzi z jednej strony do wniosku, że w przypadku gdy powołano się na wzgląd użyteczności publicznej w celu uzasadnienia pozbawienia własności, należy zapewnić poszanowanie zasady proporcjonalności przewidzianej w art. 52 ust. 1 karty w odniesieniu do tej przyczyny oraz celów interesu ogólnego”.
– Argumentuje, że „takie odczytanie oznacza, że w przypadku braku takiego względu użyteczności publicznej uzasadniającego pozbawienie własności lub – przy założeniu, że taki wzgląd użyteczności publicznej został wykazany – w braku spełnienia warunków ustanowionych w art. 17 ust. 1 zdanie drugie karty prawo własności zagwarantowane tym postanowieniem zostałoby naruszone”(19).
58. Z uwagi na powyższe jestem zdania, że co do zasady nie można dokonać konfiskaty należącego do osób trzecich działających w dobrej wierze mienia, które zostało wykorzystane jako narzędzie do popełnienia przestępstwa.
59. Możliwe byłoby jednak odstąpienie od wspomnianej zasady ze względów użyteczności publicznej w drodze przepisu krajowego, który realizowałby uzasadnione cele interesu ogólnego, byłby właściwy dla osiągnięcia owych celów i nie wykraczałby poza to, co jest konieczne do ich osiągnięcia(20). Ponadto konieczne byłoby, zrekompensowanie pozbawienia własności poprzez wypłatę słusznego odszkodowania we właściwym terminie(21).
60. W każdym razie uważam, że w tym kontekście należy zastanowić się także nad pojęciem dobrej wiary. Przyznaję, że jest to dziedzina wybitnie kazuistyczna i że do sądu odsyłającego należy ocena, czy dobra wiara istniała, czy też nie (w niniejszej sprawie wyżej wymienione stanowcze zwroty potwierdzają, że dobra wiara istniała)(22). Mam na myśli to, że brak umyślności nie jest wystarczający: zawinione niedbalstwo może również wykluczać dobrą wiarę w określonych okolicznościach.
61. Trudno byłoby uznać, że dobra wiara cechuje np. zachowanie osoby trzeciej, która mimo iż nie wie, czy pojazd, którego użycza innej osobie, nie zostanie użyty do popełnienia konkretnego przestępstwa przemytu (lub handlu narkotykami), przekazuje go, przy czym z łatwością może przypuszczać, że biorący zwyczajowo zajmuje się taką działalnością.
2. Przewidziane w prawie krajowym pozbawienie środków transportu osoby trzeciej działającej w dobrej wierze przewidziane w prawie krajowym
62. Rozszerzenie konfiskaty na wykorzystywane do popełnienia przestępstwa środki transportu (samochody, statki i samoloty) jest co do zasady kwestią należącą do ustawodawstwa każdego państwa(23). Z punktu widzenia decyzji ramowej 2005/2012 nie ma zastrzeżeń co do włączenia takich środków transportu do narzędzi, za pomocą których popełniono lub usiłowano popełnić przestępstwo.
63. Sąd odsyłający przyjmuje, że art. 242 ust. 8 NK ma zastosowanie w niniejszej sprawie, a zatem należy dokonać konfiskaty ciągnika siodłowego samochodu ciężarowego na rzecz państwa, nawet jeśli jest on własnością osoby trzeciej działającej w dobrej wierze.
64. Sąd ten przypomina, że Europejski Trybunał Praw Człowieka (zwany dalej „ETPC”) stwierdził w wyroku z 2015 r.(24), że konfiskata orzeczona w Bułgarii na mocy tego przepisu naruszyła art. 1 protokołu nr 1 do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, którego treść jest analogiczna do art. 17 ust. 1 karty (prawo własności).
65. Prokuratura w Płowdiwie, która powołuje się w swoich uwagach na ten sam wyrok, na poparcie argumentu dotyczącego ważności konfiskaty powołuje się na inny, późniejszy wyrok ETPC(25), który dotyczy konfiskaty orzeczonej w Bułgarii na podstawie art. 233 ust. 6 (dawny ust. 3) Zakon za mitnitsite (ustawy celnej)(26), którego brzmienie, jak twierdzi, jest w odniesieniu do dziedziny celnej podobne do art. 242 ust. 8 NK(27).
66. W rzeczywistości znaczenie obu wyroków jako inspiracji (zgodnie z art. 52 ust. 3 karty) dla odpowiedzi Trybunału Sprawiedliwości na pierwsze pytanie prejudycjalne jest ograniczone:
– W wyroku Atanasov chociaż ETPC z pewnością nie stwierdził, że zastosowanie art. 233 ust. 3 ustawy celnej naruszyło prawo własności, to jednak uznał on, iż ingerencja w to prawo była uzasadniona, ponieważ A. Atanasov popełnił przestępstwo celne(28).
– W wyroku Ünsped, którego okoliczności faktyczne są podobne do okoliczności faktycznych niniejszej sprawy (konfiskata na podstawie art. 242 ust. 8 NK przewożącego narkotyki samochodu ciężarowego , którego właściciel nie uczestniczył w popełnieniu przestępstwa), ETPC po przeanalizowaniu ogólnych zasad dotyczących ochrony prawa własności, zwraca uwagę przede wszystkim na aspekty proceduralne(29).
67. Zgodnie z wyrokiem Ünsped organy krajowe powinny były zbadać w tej sprawie stopień winy lub staranności właściciela w odniesieniu do skonfiskowanego mienia lub co najmniej związek między przyjętym zachowaniem a przestępstwem(30). Nie czyniąc tego, a przede wszystkim nie dając właścicielowi możliwości zaskarżenia konfiskaty jego mienia wynikającej z postępowania karnego, naruszono prawo chronione w art. 1 protokołu nr 1(31).
68. Ze względu na to, iż aspekty proceduralne niniejszego odesłania zostały poruszone w drugim pytaniu prejudycjalnym, analiza dotycząca pierwszego pytania powinna skupić się na kwestii, czy konfiskata środków transportu wykorzystanych do przemytu, jeżeli należą one do osoby trzeciej działającej w dobrej wierze, jest wystarczająco uzasadniona i proporcjonalna.
69. W postanowieniu odsyłającym nie ma żadnego odniesienia do takiego ewentualnego uzasadnienia, a rząd bułgarski nie interweniował w postępowaniu prejudycjalnym w celu jego obrony. Natomiast bułgarscy prokuratorzy, którzy przedstawili uwagi we wspomnianym postępowaniu, odnieśli się do owego uzasadnienia. Podnieśli oni ponadto inne argumenty na poparcie tezy, którą przedstawili w postępowaniu karnym przed sądem pierwszej instancji i przed sądem apelacyjnym.
70. Spośród tych argumentów (przedstawionych w szczególności przez prokuraturę w Płowdiwie) wydaje mi się, że prima facie niedopuszczalny jest argument przemawiający za ważnością konfiskaty, ponieważ art. 242 ust. 8 NK jest wystarczająco dostępnym, precyzyjnym i przewidywalnym przepisem realizującym cel leżący w interesie ogólnym. Przedmiotem wątpliwości sądu odsyłającego jest właśnie zgodność tego przepisu ustawowego z prawem Unii w świetle jego wykładni dokonanej przez sąd odsyłający.
71. Nie do przyjęcia jest również twierdzenie przytoczone na poparcie zastosowanego przepisu, że jest on zgodny z zobowiązaniami międzynarodowymi Bułgarii i że konfiskata stanowi formę nabycia (i związanej z nim utraty) własności ex lege, która wykracza poza kompetencje Unii.
72. W tym względzie ograniczę się do przypomnienia, że decyzja ramowa 2005/212 została przyjęta w ramach kompetencji Unii i że poszanowanie prawa własności stanowi część art. 17 karty, mającego zastosowanie do państw w sposób określony powyżej. Zobowiązania międzynarodowe, o których mowa, nie wymagają konfiskaty mienia osób trzecich działających w dobrej wierze.
73. W odniesieniu do argumentu, że bułgarska ustawa o zobowiązaniach i umowach pozwala spółce będącej właścicielem pojazdu na pozwanie kierowcy za szkody wynikające z konfiskaty (w związku z czym, ściśle rzecz biorąc, nie została ona pozbawiona swoich praw, ponieważ przysługuje jej powództwo o odszkodowanie od osoby skazanej), wystarczy odesłać do tego, co Trybunał stwierdził względem takiego rozumowania w wyroku Komisja/Węgry (Użytkowanie gruntów rolnych)(32).
74. Wracając zatem do uzasadnienia środka: ze względu na swój charakter konfiskata zmierza do udaremnienia bodźca majątkowego przestępcy poprzez pozbawienie go całego mienia, narzędzi i skutków przestępstwa. Uzasadnienie to, związane z walką z przestępczością, w zasadzie nie ma zastosowania, jeżeli przedmiot konfiskaty należy do osoby trzeciej działającej w dobrej wierze.
75. Zdaniem prokuratury w Chaskowie zniesienie tego skutku przewidzianego w ustawie zachęciłoby zorganizowaną przestępczość do wykorzystywania środków transportu należących do osób trzecich do popełniania przestępstwa przemytu. Odpowiedź na tę (uzasadnioną) obawę należy znaleźć w badaniu powiązań między właścicielami wspomnianych środków transportu a sprawcami przestępstwa, w tym poprzez zaostrzenie kryteriów oceny dobrej wiary tych właścicieli(33).
76. Gdyby w ramach prawa krajowego zdecydowano się na wprowadzenie bezwzględnej konfiskaty wykorzystanych środków transportu, w przypadku gdy ich właściciele faktycznie działali w dobrej wierze (lub nawet sami zostali pozbawieni pojazdu, np. w przypadku osoby, której samochód został skradziony, a następnie użyty do popełnienia przestępstwa przemytu), zastosowano by instrument prawny nieodpowiedni do wywłaszczenia rzeczonego mienia.
77. Przekształcenie konfiskaty w przymusowe pozbawienie własności w takich okolicznościach wymagałoby wystarczającego uzasadnienia tej konfiskaty, a ostatecznie uruchomienia gwarancji odszkodowania przewidzianej w art. 17 ust. 1 zdanie drugie karty.
V. Wnioski
78. Z uwagi na powyższe proponuję, aby na pierwsze pytanie prejudycjalne Apelativen sad – Plovdiv (sądu apelacyjnego w Płowdiwie, Bułgaria) Trybunał odpowiedział w następujący sposób:
Artykuł 2 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2005/212/WSiSW z dnia 24 lutego 2005 r. w sprawie konfiskaty korzyści, narzędzi i mienia pochodzących z przestępstwa w związku z art. 17 ust. 1 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie przepisowi zezwalającemu na konfiskatę na rzecz państwa środka transportu wykorzystanego do popełnienia kwalifikowanego przestępstwa przemytu, jeżeli ten środek transportu jest własnością osoby trzeciej działającej w dobrej wierze, która nie wiedziała ani nie miała obowiązku i nie mogła wiedzieć, że zostanie on użyty do popełnienia przestępstwa.