OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
NILSA WAHLA
przedstawiona w dniu 5 października 2017 r.(1)
Sprawa C‑473/16
F
przeciwko
Bevándorlási és Menekültügyi Hivatal (dawniej Bevándorlási és Állampolgársági Hivatal)
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Szegedi Közigazgatási és Munkaügyi Bíróság (sąd administracyjny i pracy w Segedynie, Węgry)]
Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości – Dyrektywa 2011/95/UE – Minimalne normy dotyczące warunków przyznania statusu uchodźcy lub statusu ochrony uzupełniającej – Artykuł 4 – Ocena faktów i okoliczności – Metody oceny – Testy psychologiczne – Obawa przed prześladowaniem ze względu na orientację seksualną – Karta praw podstawowych Unii Europejskiej – Artykuł 1 – Godność człowieka – Artykuł 7 – Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego
1. W jaki sposób organy krajowe mają zweryfikować wiarygodność twierdzeń osoby ubiegającej się o azyl, która jako podstawę udzielenia azylu wskazuje obawę przed prześladowaniem w swoim kraju pochodzenia ze względu na swoją orientację seksualną? W szczególności – czy prawo Unii sprzeciwia się oparciu się przez te organy na opiniach biegłych psychologów?
2. W skrócie takie oto kwestie podniesiono w niniejszym wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożonym przez Szegedi Közigazgatási és Munkaügyi Bíróság (sąd administracyjny i pracy w Segedynie, Węgry).
I. Ramy prawne
A. Prawo Unii
1. Dyrektywa 2011/95/UE(2)
3. Zgodnie z art. 2 lit. d) („Definicje”) dyrektywy 2011/95:
„»uchodźca« oznacza obywatela państwa trzeciego, który na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych lub przynależności do szczególnej grupy społecznej przebywa poza państwem swojego obywatelstwa i nie może lub nie chce z powodu tej obawy korzystać z ochrony tego państwa […]”.
4. Artykuł 4 („Ocena faktów i okoliczności”) dyrektywy 2011/95 stanowi:
„1. Państwa członkowskie mogą nałożyć na wnioskodawcę obowiązek jak najszybszego przedstawienia wszystkich elementów niezbędnych do uzasadnienia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej. Obowiązkiem państwa członkowskiego jest ocenienie odpowiednich elementów wniosku we współpracy z wnioskodawcą.
2. Na elementy, o których mowa w ust. 1, składają się oświadczenia wnioskodawcy oraz wszelkie dokumenty znajdujące się w jego posiadaniu odnoszące się do jego wieku, przeszłości, w tym przeszłości uwzględnianych krewnych, jego tożsamości, obywatelstwa (obywatelstw), państwa (państw) i miejsca (miejsc) poprzedniego pobytu, wcześniejszych wniosków azylowych, tras podróży, dokumentów podróży oraz powodów występowania o udzielenie ochrony międzynarodowej.
3. Ocena wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej jest przeprowadzana indywidualnie dla każdego przypadku i obejmuje m.in.:
a) wszystkie istotne fakty odnoszące się do kraju pochodzenia w momencie podejmowania decyzji w sprawie wniosku, w tym również przepisy ustawowe i wykonawcze kraju pochodzenia oraz sposoby ich wykonywania;
b) odpowiednie oświadczenia i dokumenty przedstawione przez wnioskodawcę, informujące, czy wnioskodawca doznał lub może doznać prześladowań lub poważnej krzywdy;
c) indywidualną sytuację i osobiste uwarunkowania wnioskodawcy, w tym takie czynniki jak jego przeszłość, płeć i wiek – by ocenić, czy w świetle osobistych uwarunkowań wnioskodawcy akty, których doświadczył lub na które mógłby zostać narażony, stanowią prześladowanie lub powodują poważną krzywdę;
[…]
5. W przypadku gdy państwo członkowskie stosuje zasadę, że obowiązkiem wnioskodawcy jest uzasadnienie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, i gdy niektóre treści oświadczeń wnioskodawcy nie są poparte dokumentami ani innymi dowodami, potwierdzenie takich treści nie jest konieczne pod następującymi warunkami:
a) wnioskodawca poczynił rzeczywisty wysiłek, aby uzasadnić swój wniosek;
b) wszystkie właściwe elementy będące w posiadaniu wnioskodawcy zostały przedstawione oraz złożono zadowalające wyjaśnienia co do braku innych istotnych elementów;
c) oświadczenia wnioskodawcy zostały uznane za spójne i wiarygodne i nie są sprzeczne z dostępnymi szczegółowymi i ogólnymi informacjami mającymi znaczenie dla sprawy wnioskodawcy;
d) wnioskodawca wystąpił o udzielenie ochrony międzynarodowej w najwcześniejszym możliwym terminie, chyba że może on wskazać zasadny powód, dlaczego tego nie zrobił; oraz
e) stwierdzono ogólną wiarygodność wnioskodawcy”.
2. Dyrektywa 2013/32/UE(3)
5. Artykuł 10 ust. 3 („Wymogi dotyczące rozpatrywania wniosków”) dyrektywy 2013/32 stanowi:
„Państwa członkowskie zapewniają, aby decyzje organu rozstrzygającego w sprawie wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej były podejmowane po odpowiednim rozpatrzeniu. W tym celu państwa członkowskie zapewniają, aby:
a) wnioski były rozpatrywane, a decyzje podejmowane indywidualnie, obiektywnie i bezstronnie;
[…]
d) personel rozpatrujący wnioski i podejmujący decyzje miał, w razie potrzeby, możliwość konsultacji z ekspertami na temat konkretnych zagadnień, takich jak kwestie medyczne, kulturowe, religijne oraz związane z dziećmi i płcią”.
B. Prawo krajowe
6. Artykuł 6 ust. 1 A menedékjogról szóló 2007. évi LXXX. törvény (ustawy LXXX z 2007 r. o prawie do azylu) stanowi:
„Węgry przyznają status uchodźcy cudzoziemcom, do których odnoszą się okoliczności przewidziane w art. XIV ust. 3 konstytucji”.
7. Artykuł 7 ust. 1 powołanej ustawy stanowi:
„Bez uszczerbku dla art. 8 ust. 1 niniejszej ustawy właściwy organ rozstrzygający przyznaje status uchodźcy cudzoziemcom, którzy udowodnią lub wykażą w sposób wystarczająco wiarygodny, że w ich przypadku zachodzą okoliczności przewidziane w art. 6 ust. 1 niniejszej ustawy, zgodnie z art. 1 konwencji genewskiej”.
8. Artykuł 41 ust. 1 tej samej ustawy stanowi:
„W procedurze azylowej można zastosować w szczególności następujące środki dowodowe w celu udowodnienia lub wykazania w sposób wystarczająco wiarygodny, że osoba ubiegająca się o azyl spełnia przesłanki konieczne w celu przyznania jej statusu uchodźcy, ochrony uzupełniającej lub ochrony tymczasowej:
a) okoliczności faktyczne podnoszone przez osobę ubiegającą się o azyl w celu uzasadnienia swej ucieczki, jak również odpowiednie dokumenty potwierdzające;
[…]
c) jakakolwiek aktualna, mająca znaczenie informacja o kraju pochodzenia osoby ubiegającej się o azyl, łącznie z przepisami prawa i pozostałymi przepisami wiążącymi jednostki, jak również sposób, w jaki są one stosowane”.
II. Okoliczności faktyczne, postępowanie i pytania prejudycjalne
9. Skarżący, F, będący obywatelem Nigerii, złożył wniosek o nadanie statusu uchodźcy do (obecnego) Bevándorlási és Menekültügyi Hivatal (węgierskiego urzędu ds. imigracji i azylu, zwanego dalej „urzędem”) w kwietniu 2015 r. Podczas pierwszego przesłuchania skarżący wyraził obawy, że w razie ewentualnego powrotu do kraju pochodzenia byłby prześladowany ze względu na swój homoseksualizm.
10. W toku procedury azylowej urząd zbadał wiarygodność skarżącego w trakcie kilku przesłuchań. Następnie urząd powołał także psychologa w celu zbadania osobowości F, na podstawie czego można by wyciągnąć wnioski co do jego orientacji seksualnej. Po przeprowadzeniu przesłuchań i badania osobowości, testu „narysuj osobę w deszczu”, testu Rorschacha oraz testu Szondiego (łącznie zwanych „spornymi testami”) psycholog doszedł do wniosku, iż wyniki badań nie potwierdzają twierdzenia skarżącego dotyczącego jego orientacji homoseksualnej.
11. Decyzją z dnia 1 października 2015 r. urząd oddalił złożony przez F wniosek o azyl.
12. F zaskarżył tę decyzję do Szegedi Közigazgatási és Munkaügyi Bíróság (sądu administracyjnego i pracy w Segedynie). Stwierdził on w szczególności, że przeprowadzenie spornych testów naruszało jego prawa podstawowe oraz że testy te w żadnej mierze nie były przydatne do udowodnienia orientacji seksualnej. W toku postępowania sąd ten zwrócił się do instytutu biegłych i śledczych sądowych o przedstawienie opinii biegłego w tych kwestiach.
13. Z opinii biegłego przedstawionej przez instytut wynikało, że – wbrew twierdzeniom skarżącego – sporne testy są właściwe na potrzeby ustalenia orientacji seksualnej z wystarczającą pewnością. W opinii tej stwierdzono również, iż przeprowadzenie takich testów samo w sobie nie narusza godności skarżącego.
14. Szegedi Közigazgatási és Munkaügyi Bírósá-g (sąd administracyjny i pracy w Segedynie) uznał, że ze względu na fakt, iż nie dysponuje on wiedzą naukową i techniczną wymaganą do odniesienia się do ustaleń biegłych, nie mogą one posłużyć za punkt wyjścia. Sąd ten uznał ponadto, że sporne testy nie mają charakteru medycznego, ponieważ psychologia jest nauką humanistyczną, jak również że nie są one podobne do tych uznanych przez Trybunał za niezgodne z prawem Unii w wyroku A i in.(4).
15. W tych okolicznościach, powziąwszy wątpliwość co do prawidłowej wykładni prawa Unii, sąd odsyłający postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 4 dyrektywy 2004/83/WE w świetle art. 1 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej [(zwanej dalej »kartą«)] należy interpretować w ten sposób, że nie sprzeciwia się on temu, aby w odniesieniu do wnioskujących o azyl należących do grupy LGBTI (grupy obejmującej lesbijki, gejów, biseksualistów, transseksualistów i interseksualistów) zarządzić przeprowadzenie opinii biegłego psychologa sądowego opartej o projekcyjne testy osobowości i jej ocenę, jeżeli w celu jej przeprowadzenia nie są zadawane pytania dotyczące zwyczajów seksualnych wnioskującego o azyl ani też wnioskujący nie jest poddawany badaniu fizycznemu?
2) Czy w przypadku gdy opinia biegłego, o której mowa w pytaniu pierwszym, nie mogłaby być stosowana jako dowód, art. 4 dyrektywy 2004/83 w świetle art. 1 [karty] należy interpretować w ten sposób, że jeżeli wniosek o azyl jest oparty na prześladowaniach ze względu na orientację seksualną, ani krajowe organy administracyjne, ani sądy nie mają żadnej możliwości zbadania z pomocą opinii biegłych prawdziwości twierdzenia podnoszonego przez ubiegającego się o azyl, niezależnie od szczególnych cech charakterystycznych wspomnianej opinii biegłego?”.
16. W piśmie z dnia 19 czerwca 2017 r. sąd odsyłający poinformował Trybunał o chęci zmiany pytań przedłożonych w celu uzyskania orzeczenia w trybie prejudycjalnym, polegającej na zastąpieniu odniesień do art. 4 dyrektywy 2004/83 odniesieniami do art. 4 dyrektywy 2011/95.
17. Uwagi na piśmie przedłożyli F, rządy węgierski, francuski i niderlandzki oraz Komisja. F, rządy węgierski i francuski oraz Komisja przedstawili także swoje stanowiska ustnie na rozprawie, która odbyła się w dniu 13 lipca 2017 r.
III. Analiza
18. Poprzez swoje dwa pytania, które rozpatrzę łącznie, sąd odsyłający zwraca się w istocie do Trybunału z pytaniem, w jaki sposób organy krajowe mają zweryfikować wiarygodność twierdzeń osoby ubiegającej się o azyl, która jako podstawę udzielenia azylu wskazuje obawę przed prześladowaniem ze względu na swoją orientację seksualną. Sąd odsyłający pyta w szczególności, czy art. 4 dyrektywy 2011/95, interpretowany w świetle art. 1 karty, sprzeciwia się wykorzystaniu przez te organy opinii biegłego psychologa.
A. Uwagi wstępne
19. Przed przystąpieniem do bardziej szczegółowego rozpatrzenia konkretnych kwestii podniesionych w niniejszej sprawie za przydatne uznaję przywołanie pokrótce najważniejszych przepisów prawa Unii, jak również orzecznictwa Trybunału dotyczącego tych przepisów. W wielu przypadkach bowiem Trybunał przedstawił już ważne wyjaśnienia dotyczące obowiązków spoczywających w myśl prawa Unii na państwach członkowskich przy rozpatrywaniu wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej.
20. Na mocy art. 10 ust. 3 dyrektywy 2013/32 państwa członkowskie zapewniają, aby wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej były rozpatrywane, a decyzje podejmowane „indywidualnie, obiektywnie i bezstronnie”. Zgodnie z art. 4 ust. 3 dyrektywy 2011/95 przy ocenie wniosków właściwe organy muszą uwzględnić między innymi: wszystkie istotne fakty odnoszące się do kraju pochodzenia w momencie podejmowania decyzji w sprawie wniosku, odpowiednie oświadczenia i dokumenty przedstawione przez wnioskodawcę oraz indywidualną sytuację i osobiste uwarunkowania wnioskodawcy.
21. Ocena ta składa się z dwóch różnych etapów. Pierwszy etap to ustalenie okoliczności faktycznych, które mogą stanowić dowody przemawiające na korzyść wniosku, podczas gdy drugi etap to ocena prawna tych dowodów, polegającej na zadecydowaniu o tym, czy w świetle okoliczności charakteryzujących dany przypadek spełnione zostały warunki udzielenia ochrony międzynarodowej(5).
22. Jeżeli chodzi o status uchodźcy, kwestią kluczową dla właściwych organów jest ustalenie, czy wnioskodawca ma „uzasadnion[ą] obaw[ę] przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych lub przynależności do szczególnej grupy społecznej” w państwie swojego obywatelstwa (lub w państwie zwykłego pobytu w przypadku bezpaństwowców)(6). Powszechnie przyjmuje się, że homoseksualiści mogą być uznawani w tym celu za szczególną grupę społeczną(7).
23. Zgodnie z art. 4 ust. 1 dyrektywy 2011/95 państwa członkowskie mogą nałożyć na wnioskodawcę obowiązek przedstawienia wszystkich elementów niezbędnych do uzasadnienia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej. Obowiązkiem państw członkowskich jest zatem ocenienie odpowiednich elementów wniosku we współpracy z wnioskodawcą.
24. W art. 4 ust. 5 dyrektywy 2011/95 dodano jednak, iż w przypadku gdy państwo członkowskie stosuje zasadę, że obowiązkiem wnioskodawcy jest uzasadnienie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, i gdy niektóre treści oświadczeń wnioskodawcy nie są poparte dokumentami ani innymi dowodami, potwierdzenie takich treści nie jest konieczne, pod warunkiem spełnienia szeregu łącznych warunków. W szczególności jednym z warunków jest to, by oświadczenia wnioskodawcy zostały uznane za spójne i wiarygodne i nie były sprzeczne z dostępnymi szczegółowymi i ogólnymi informacjami mającymi znaczenie dla sprawy wnioskodawcy, oraz że stwierdzono ogólną wiarygodność wnioskodawcy.
25. W związku z powyższym w wyroku A i in.(8) Trybunał zaznaczył, że jeżeli wymogi określone w art. 4 ust. 5 dyrektywy 2011/95 nie zostały spełnione, oświadczenia osób ubiegających się o azyl dotyczące ich orientacji seksualnej mogą wymagać potwierdzenia. Oświadczenia takie stanowią zatem, jak stwierdził Trybunał, „jedynie punkt wyjścia w procesie badania faktów i okoliczności przewidzianym w art. 4 dyrektywy [2011/95]”(9).
26. Bezsprzecznie żaden z instrumentów prawa Unii nie przewiduje konkretnych uregulowań dotyczących metodyki, jaką mają stosować organy krajowe w ocenie informacji i dowodów przedstawianych przez wnioskodawców, a w szczególności w ocenie wiarygodności wnioskodawców. Państwa członkowskie mają zatem w tym zakresie pewne pole manewru(10). Niemniej jednak zastosowana metodyka nie może naruszać przepisów dyrektyw 2011/95 i 2013/32 oraz, jak wynika, odpowiednio, z motywów 16 i 60 tych dyrektyw, praw podstawowych zagwarantowanych w karcie, takich jak prawo do poszanowania godności człowieka, zapisane w art. 1 karty, oraz prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, zagwarantowane w art. 7 karty(11).
27. To w świetle powyższych rozważań dokonam analizy kwestii prawnych podniesionych w niniejszym postępowaniu.
B. W przedmiocie możliwość skorzystania z konsultacji z ekspertami w dziedzinie psychologii
28. Aby odpowiedzieć na pytania prejudycjalne, należy wyjaśnić, czy – a jeżeli tak, to w jakich okolicznościach – organy krajowe mogą przy rozpatrywaniu wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej ze względu na orientację seksualną skorzystać z konsultacji z ekspertami w dziedzinie psychologii.
29. Pozwolę sobie przy tym na wstępie ponownie zaznaczyć, iż centralną kwestią przy ocenie, jaką należy przeprowadzić z zachowaniem zgodności z przepisami dyrektyw 2011/95 i 2013/32, jest ustalenie, czy wnioskodawca ma podstawy, aby obawiać się prześladowania. Innymi słowy – właściwe organy mają obowiązek ustalić, czy stwierdzone okoliczności świadczą o istnieniu takiego zagrożenia, że zainteresowany może w sposób uzasadniony obawiać się, w związku ze swoją sytuacją osobistą, iż rzeczywiście stanie się ofiarą aktów prześladowania(12). Nawet jeżeli osoba ubiegająca się o azyl twierdzi, że obawia się prześladowań ze względu na swoją orientację seksualną, nie zawsze, jak zauważają rządy francuski i niderlandzki, istnieje konieczność ustalenia faktycznej orientacji seksualnej tej osoby.
30. Mogą istnieć na przykład państwa, w których – niezależnie od przepisów zakazujących homoseksualizmu – pewni homoseksualiści (przykładowo ze względu na brak systematycznego stosowania prawa(13) oraz w świetle ich pochodzenia społecznego, gospodarczego i rodzinnego, miejsca zamieszkania itp.(14)) nie są realnie zagrożeni prześladowaniami. Z drugiej strony mogą istnieć sytuacje, w których samo zachowanie danej osoby, z perspektywy tradycyjnego światopoglądu postrzegane jako niezgodne z daną płcią(15), może stwarzać realne ryzyko, iż osoba ta dozna krzywdy fizycznej lub psychicznej(16).
31. W tym kontekście pragnę zaznaczyć, że na podstawie art. 10 ust. 3 lit. d) dyrektywy 2013/32 organy krajowe rozpatrujące wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej muszą mieć w razie potrzeby możliwość przeprowadzenia konsultacji z ekspertami na temat konkretnych zagadnień, w tym w kwestii płci.
32. W związku z powyższym pierwsze pytanie, jakie się nasuwa, dotyczy tego, czy konsultacje z ekspertami, o jakie mogą wystąpić właściwe organy, obejmują również konsultacje z psychologami.
33. Nie widzę powodu, dla którego – co do zasady – właściwe organy nie miałyby móc zwrócić się o konsultacje do osób przeszkolonych i wykwalifikowanych w dziedzinie psychologii(17), będącej nauką zajmującą się badaniem umysłu i zachowania ludzkiego. Nie odnoszę wrażenia, aby jakikolwiek rodzaj badania psychologicznego, o ile jest ono przydatne, zawsze i koniecznie był przejawem naruszenia godności człowieka. Wręcz przeciwnie, nie można wykluczyć, że przynajmniej w pewnych sytuacjach pomoc psychologów może być przydatna dla organów administracyjnych podejmujących decyzję w sprawie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, dla sądów krajowych dokonujących kontroli tej decyzji oraz niewątpliwie dla samych wnioskodawców.
34. Przykładowo obecność psychologa podczas przesłuchania może ułatwić wnioskodawcy, który twierdzi, że był ofiarą prześladowań lub doznał krzywdy (lub który po prostu obawia się prześladowań w razie powrotu do kraju pochodzenia), otwarte rozmawianie o doświadczeniach z przeszłości lub o obawach, dzięki czemu organy mogą uzyskać pełniejszy i bardziej trafny obraz sytuacji(18). Zgodnie z art. 4 dyrektywy 2013/32 to organ krajowy odpowiadający za rozpatrzenie wniosków musi „dysponowa[ć] odpowiednimi środkami, w tym wystarczającą liczbą wykwalifikowanych pracowników, aby mógł wypełniać swoje zadania”. W szczególności osoby przesłuchujące wnioskodawców muszą „uzyskać ogólną wiedzę o problemach, które mogłyby negatywnie wpłynąć na zdolność wnioskodawców do udziału w przesłuchaniu”.
35. Ponadto organy mogą również uznać pomoc psychologa za przydatną w ocenie ogólnej wiarygodności wnioskodawcy. Stanowi to ważny aspekt oceny dokonywanej przez właściwe organy, ponieważ jeżeli stwierdzono wiarygodność wnioskodawcy (oraz pod warunkiem łącznego spełnienia pozostałych warunków określonych w art. 4 ust. 5 dyrektywy 2011/95), orientacja seksualna zadeklarowana przez wnioskodawcę nie wymaga odrębnego potwierdzenia, pomimo braku jej potwierdzenia w dokumentach lub innych dowodach.
36. Z drugiej strony nie jestem przekonany, iż opinia biegłego psychologa może umożliwić ustalenie na podstawie analizy osobowości wnioskodawcy z wystarczającą pewnością, czy orientacja seksualna zadeklarowana przez wnioskodawcę jest zgodna z jego faktyczną orientacją seksualną. Po pierwsze, pobieżne przyjrzenie się literaturze naukowej pokazuje, że według szeregu badań z dziedziny psychologii homoseksualnych mężczyzn i kobiet nie da się odróżnić pod względem psychologicznym od mężczyzn i kobiet heteroseksualnych(19).
37. Po drugie, niezależnie od podstaw naukowych, nie jestem przekonany, by analiza na podstawie projekcyjnych testów osobowości w celu ustalenia orientacji seksualnej danej osoby była zgodna z przepisami art. 4 ust. 3 dyrektywy 2011/95. Jeżeli dobrze rozumiem, ukryte konflikty lub emocje, jakie – zdaniem przeprowadzających ją psychologów – taka analiza ma ujawnić, miałyby potwierdzić lub zakwestionować orientację seksualną podaną przez wnioskodawcę. Wygląda jednak na to, że tego rodzaju analiza w sposób nieunikniony wiąże się z zastosowaniem stereotypowych pojęć dotyczących zachowania homoseksualistów. W rzeczywistości podczas rozprawy rząd węgierski miał trudność z wyjaśnieniem, dlaczego sporna analiza przeprowadzona w postępowaniu głównym nie wiązała się z zastosowaniem stereotypowych pojęć. Tymczasem jest to rodzaj analizy, którą Trybunał uznał za problematyczną już w wyroku A i in., gdyż nie zezwala ona na pełne uwzględnienie indywidualnej i osobistej sytuacji wnioskodawcy(20).
38. W świetle powyższego drugie pytanie, jakie się nasuwa, dotyczy warunków, jakie muszą zostać spełnione, aby opinia biegłego psychologa była dopuszczalna, a konkretnie tego, czy opinia biegłego może być oparta na testach takich jak sporne testy w postępowaniu głównym.
C. W przedmiocie wymogu wyrażenia zgody
39. Po pierwsze, jestem zdania, że badania psychologiczne są dopuszczalne jedynie wówczas, gdy wnioskodawca wyraził na nie zgodę i gdy mogą być przeprowadzone w sposób gwarantujący poszanowanie jego godności oraz prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.
40. Artykuł 18 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy 2013/32 stanowi, że „[w] przypadku gdy organ rozstrzygający uzna to za mające znaczenie dla oceny wniosku […], państwa członkowskie organizują, z zastrzeżeniem zgody wnioskodawcy, badanie lekarskie wnioskodawcy pod kątem oznak, które mogłyby świadczyć o prześladowaniach lub poważnej krzywdzie doznanych w przeszłości. Ewentualnie państwa członkowskie mogą postanowić, że wnioskodawca sam organizuje takie badanie lekarskie”.
41. Ponadto art. 25 ust. 5 akapit drugi tej samej dyrektywy – dotyczący badań lekarskich małoletnich bez opieki – stanowi, że „[w]szelkie badania lekarskie przeprowadzane są z pełnym poszanowaniem godności jednostki, są jak najmniej inwazyjne i przeprowadzane przez wykwalifikowany personel medyczny, tak aby możliwe było uzyskanie jak najbardziej rzetelnego wyniku”.
42. Dyrektywa 2013/32 nie zawiera podobnych przepisów dotyczących badań przeprowadzanych przez psychologów. Mimo wszystko uważam, iż podstawowe zasady zawarte w art. 18 ust. 1 akapit pierwszy oraz art. 25 ust. 5 akapit drugi dyrektywy 2013/32 są w pewnym zakresie ważne również w odniesieniu do badań psychologicznych(21).
43. Badania psychologiczne mogą być dla psychiki wnioskodawcy równie inwazyjne jak badania lekarskie dla jego ciała. Stanowią one także wyraźną ingerencję w jego życie prywatne(22). Z tego względu jestem zdania, że zgoda wnioskodawcy na poddanie się takiemu badaniu jest w tym kontekście niezbędna. Mam, rzecz jasna, świadomość, że w sytuacji takiej jak sytuacja osoby ubiegającej się o azyl w praktyce trudno uzyskać taką zgodę. Tym bardziej że przedstawienie dowodów na orientację seksualną danej osoby często może być trudne(23). W mojej ocenie sprawia to, że tym ważniejsze jest, po pierwsze, poszanowanie prawa do odmowy poddania się takim badaniom. Warunkiem wstępnym rzeczywistej zgody jest oczywiście to, aby osoba ubiegająca się o azyl miała możliwość uzyskania dostatecznej wiedzy na temat wszystkich elementów i implikacji badań psychologicznych oraz zrozumienia ich(24). Po drugie, szczególnie ważne jest, aby badania te były przeprowadzone w sposób gwarantujący poszanowanie godności wnioskodawcy oraz jego życia prywatnego i rodzinnego(25).
44. Taką interpretację potwierdza również motyw 29 dyrektywy 2013/32, w myśl którego „[n]iektórzy wnioskodawcy mogą potrzebować szczególnych gwarancji proceduralnych, między innymi ze względu na [swoją] […] orientację seksualną […]. Wnioskodawcom tym należy zapewnić odpowiednie wsparcie, w tym dać wystarczająco dużo czasu, w celu stworzenia warunków niezbędnych do zapewnienia im skutecznego dostępu do procedur oraz do przedstawienia elementów potrzebnych do uzasadnienia ich wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej”. W motywie tym potwierdza się szczególnie delikatny charakter dociekań w kwestii seksualności danej osoby.
45. Oczywiście odmowa poddania się przez wnioskodawcę takiemu badaniu – w sytuacji gdy dokłada się starań, aby badanie było przeprowadzone w sposób zapewniający poszanowanie godności wnioskodawcy oraz przysługującego mu prawa do życia prywatnego i rodzinnego – nie może pozbawiać organów możliwości podjęcia decyzji w sprawie wniosku(26). Oznacza to, że w sytuacji gdy państwa członkowskie stosują zasadę, w myśl której obowiązkiem wnioskodawcy jest uzasadnienie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, a warunki określone w art. 4 ust. 5 dyrektywy 2011/95 nie są spełnione, odmowa wnioskodawcy może mieć pewne konsekwencje, które musi ponieść sam wnioskodawca.
46. Zgodnie z postanowieniem odsyłającym F wyraził zgodę na poddanie się badaniu psychologicznemu. Tym niemniej zadaniem sądu odsyłającego jest zweryfikowanie, czy to badanie przeprowadzono w sposób zapewniający faktyczne poszanowanie godności oraz życia prywatnego i rodzinnego F(27).
D. W przedmiocie możliwości skorzystania z testów psychologicznych
47. Po drugie, badania psychologiczne, jakie mają zostać przeprowadzone przez biegłych powołanych przez organy, powinny opierać się na metodach, zasadach i pojęciach, które są powszechnie uznawane w środowisku naukowym lub w każdym wypadku razie wystarczająco wiarygodne. Ponadto takie metody, zasady i pojęcia w świetle okoliczności sprawy muszą być odpowiednie dla rodzaju badania pożądanego przez organy. W takich warunkach badania psychologiczne mogłyby zatem przynieść wystarczająco wiarygodne wyniki(28).
48. W mojej ocenie badania prowadzone na podstawie spornych lub nieuznawanych metod naukowych nie mogą być postrzegane przez organy jako posiadające wartość dowodową. Podobnie badania, które – co do zasady – opierają się na powszechnie akceptowanych metodach, zasadach i pojęciach, ale które zostały zastosowane niepoprawnie lub w złym kontekście, nie mogą dać wystarczająco wiarygodnych wyników.
49. Nie jest, rzecz jasna, zadaniem Trybunału wypowiadanie się w kwestii wiarygodności i stosowności konkretnych rodzajów testu będącego przedmiotem sporu w postępowaniu głównym(29). Zadaniem sądu odsyłającego będzie orzeczenie w szczególności, czy testy zastosowane w przypadku F (test „narysuj osobę w deszczu”, test Rorschacha i test Szondiego) są – jak twierdzi rząd węgierski – oparte na metodach, zasadach i pojęciach powszechnie uznawanych przez społeczność naukową, czy też – jak utrzymuje F – są przedmiotem silnych kontrowersji w literaturze naukowej.
E. W przedmiocie prawa do skutecznego środka zaskarżenia
50. Po trzecie, jeżeli to sąd krajowy na potrzeby dokonania kontroli decyzji wydanej przez organy w sprawie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej zwraca się do biegłego o opinię, sąd ten w żadnych okolicznościach nie może uznać się za związany – de lege lub de facto – ustaleniami biegłego (oraz a fortiori – ustaleniami ekspertów, których właściwe organy powołały w toku postępowania administracyjnego).
51. Na mocy art. 46 ust. 1 i 3 dyrektywy 2013/32 osoby ubiegające się o ochronę międzynarodową muszą mieć prawo do „skutecznego środka zaskarżenia przed sądem” między innymi odnośnie do decyzji podjętych w sprawie ich wniosków. Środek ten powinien zapewniać „pełne rozpatrzenie […] zarówno okoliczności faktycznych, jak i kwestii prawnych”(30).
52. Artykuł 46 dyrektywy 2013/32 – interpretowany zwłaszcza w świetle art. 47 karty– wymaga więc, aby sądy krajowe były w stanie przeprowadzić dogłębną, niezależną i krytyczną kontrolę wszystkich istotnych aspektów faktycznych i prawnych(31). W moim przekonaniu nieodzownie obejmuje to możliwość pominięcia ustaleń biegłych – które stanowią dowód podlegający ocenie wraz z innymi dowodami – które sędzia może przykładowo uznać za podyktowane uprzedzeniami, nieuzasadnione lub oparte na kontrowersyjnych metodach i teoriach.
53. W tym względzie, zgodnie z zasadą autonomii proceduralnej i pod warunkiem poszanowania zasad równoważności i skuteczności, ustalenie szczegółowych warunków przeprowadzania dowodów, środków dowodowych dopuszczalnych przed właściwym sądem krajowym lub zasad regulujących ocenę przez ten sąd mocy dowodowej przedstawionych mu dowodów, jak też wymaganego standardu dowodowego, należy do wewnętrznego porządku prawnego każdego państwa członkowskiego(32). W kwestii stosowania zasady skuteczności Trybunał uznał jednak, że reguły dowodowe nie mogą być stosowane przez sądy krajowe w sposób, który w praktyce sprowadzałby się do ustanowienia bezpodstawnych domniemań, które mogłyby naruszać reguły dowodowe określone w instrumentach Unii lub też podważać skuteczność zawartych w tych instrumentach przepisów materialnoprawnych(33). Tego rodzaju problem mógłby wystąpić w sytuacji, w której sądy krajowe stosują krajowe reguły dowodowe w sposób nadmiernie rygorystyczny, akceptując dowody nieistotne lub niewystarczające.
54. Sądy krajowe muszą wobec tego upewnić się, że przedstawione im dowody są wystarczająco poważne, precyzyjne i spójne, aby uzasadnić wniosek, jaki zostanie wyciągnięty na ich podstawie(34). Ich zadaniem jest czuwanie nad zachowaniem własnej swobody oceny w odniesieniu do kwestii, czy taki dowód został przedstawiony w wymagany prawem sposób, aż do chwili, w której, po zapoznaniu się ze wszystkimi elementami przedstawionymi przez obie strony oraz z wymienionymi przez nie argumentami, uznają, że są w stanie, w świetle wszystkich mających znaczenie dla sprawy i znanych im okoliczności, zająć ostateczne stanowisko w tym przedmiocie(35).
55. Stanowisko przeciwne oznaczałoby zasadniczo, że sędzia zrzeka się swojej roli, czyniąc nieskutecznymi gwarancje w sposób wyraźny przewidziane w art. 46 dyrektywy 2013/32. Jest tak w szczególności w przypadku opinii biegłych, w których zawarty jest pogląd dotyczący kwestii prawnych. Pragnę zauważyć, na przykład, że biegły powołany przez Szegedi Közigazgatási és Munkaügyi Bíróság (sąd administracyjny i pracy w Segedynie) w postępowaniu głównym stwierdził, iż sposób przeprowadzenia badania F przez psychologów wyznaczonych przez węgierskie organy administracyjne nie naruszał praw podstawowych F. Tymczasem wypowiedź taka wydaje się oceną prawną, której dokonanie należy do sędziów właściwych w danej sprawie, a nie do biegłego powołanego w toku postępowania(36).
IV. Wnioski
56. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby na pytania Szegedi Közigazgatási és Munkaügyi Bíróság (sądu administracyjnego i pracy w Segedynie, Węgry) Trybunał odpowiedział w następujący sposób:
Artykuł 4 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie norm dotyczących kwalifikowania obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako beneficjentów ochrony międzynarodowej, jednolitego statusu uchodźców lub osób kwalifikujących się do otrzymania ochrony uzupełniającej oraz zakresu udzielanej ochrony, interpretowany w świetle art. 1 Karty praw podstawowy Unii Europejskiej, nie stoi na przeszkodzie możliwości wykorzystania przez organy opinii biegłego psychologa, szczególnie w celu dokonania oceny ogólnej wiarygodności osoby ubiegającej się o ochronę międzynarodową, pod warunkiem że: i) badanie wnioskodawcy odbywa się za zgodą wnioskodawcy i jest przeprowadzone w sposób zapewniający poszanowanie jego godności oraz prawa do życia prywatnego i rodzinnego; ii) opinia oparta jest na metodach, zasadach i pojęciach, które są wystarczająco wiarygodne i stosowne do okoliczności sprawy oraz mogą przynieść wystarczająco wiarygodne wyniki; iii) ustalenia biegłych nie są wiążące dla sądów krajowych dokonujących kontroli decyzji w sprawie wniosku.