OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
PEDRA CRUZA VILLALÓNA
przedstawiona w dniu 16 października 2014 r. (1)
Sprawa C‑266/13
L. Kik
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Hoge Raad der Nederlanden (Niderlandy)]
Zabezpieczenie społeczne pracowników migrujących – Rozporządzenie (EWG) nr 1408/71– Pracownik zatrudniony na pokładzie statku-platformy do układania rurociągów na wodach terytorialnych oraz na części szelfu kontynentalnego przylegającego do dwóch państw członkowskich – Obowiązek ubezpieczenia – Właściwe ustawodawstwo krajowe
1. Po raz kolejny zwrócono się do Trybunału Sprawiedliwości o dokonanie wykładni norm służących określeniu właściwego ustawodawstwa zawartych w rozporządzeniu nr 1408/71 (2). Tym razem podstawę wniosku stanowi przypadek, w którym ponownie pojawia się również kwestia charakteru prawnego szelfu kontynentalnego oraz znaczenia i zakresu rozszerzenia suwerenności funkcjonalnej państw członkowskich na ten obszar. W każdym razie rzeczywiste znaczenie niniejszej sprawy dotyczy pozornej trudności w zastosowaniu przepisów rozporządzenia do stanu faktycznego, co zdaniem stron pozwala jedynie na rozwiązanie per analogiam. Jak postaram się wykazać, właściwa odpowiedź zawarta jest jednak w samym rozporządzeniu.
I – Ramy prawne
A – Prawo międzynarodowe
2. Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza sporządzona w Montego Bay (Jamajka) w dniu 10 grudnia 1982 r., która weszła w życie w dniu 16 listopada 1994 r., została ratyfikowana przez Królestwo Niderlandów w dniu 28 czerwca 1996 r. i zatwierdzona w imieniu Wspólnoty Europejskiej mocą decyzji Rady 98/392/WE z dnia 23 marca 1998 r. (3)
3. Jej art. 60 zatytułowany „Sztuczne wyspy, instalacje i konstrukcje w wyłącznej strefie ekonomicznej” stanowi, co następuje:
„1. Państwo nadbrzeżne ma w wyłącznej strefie ekonomicznej wyłączne prawo budowania oraz wydawania pozwoleń i przepisów dotyczących budowy, eksploatacji i wykorzystywania:
a) sztucznych wysp;
b) instalacji i konstrukcji dla celów przewidzianych w artykule 56 i dla innych celów gospodarczych;
c) instalacji i konstrukcji, które mogą zakłócać wykonywanie przez państwo nadbrzeżne swoich uprawnień w strefie.
2. Państwo nadbrzeżne posiada wyłączną jurysdykcję nad takimi sztucznymi wyspami, instalacjami i konstrukcjami, łącznie z jurysdykcją w zakresie wydawania ustaw i innych przepisów prawnych w sprawach celnych, skarbowych, sanitarnych i imigracyjnych, a także w sprawach bezpieczeństwa.
[…]”.
4. Art. 77 konwencji zatytułowany „Prawa państwa nadbrzeżnego w odniesieniu do szelfu kontynentalnego” stanowi, co następuje:
„1. Państwo nadbrzeżne wykonuje suwerenne prawa w odniesieniu do szelfu kontynentalnego w celu jego badania i eksploatacji jego zasobów naturalnych.
2. Prawa przewidziane w ustępie 1 są wyłączne w tym znaczeniu, że jeżeli państwo nadbrzeżne nie prowadzi badań szelfu kontynentalnego ani nie eksploatuje jego zasobów naturalnych, nikt nie może podejmować takich działań bez wyraźnej zgody państwa nadbrzeżnego.
3. Prawa państwa nadbrzeżnego w odniesieniu do szelfu kontynentalnego nie są uzależnione od rzeczywistego lub formalnego zawładnięcia ani od jakiegokolwiek wyraźnego oświadczenia na ten temat.
[…]”.
5. Brzmienie art. 79 konwencji zatytułowanego „Podmorskie kable i rurociągi na szelfie kontynentalnym” jest następujące:
„1. Wszystkie państwa mają prawo do układania na szelfie kontynentalnym podmorskich kabli i rurociągów, zgodnie z postanowieniami niniejszego artykułu”.
2. Z zastrzeżeniem prawa państwa nadbrzeżnego do stosowania racjonalnych środków w celu badania szelfu kontynentalnego, eksploatacji jego zasobów naturalnych oraz zapobiegania, zmniejszania i kontrolowania zanieczyszczenia powodowanego przez rurociągi, państwo to nie może utrudniać układania lub konserwowania takich kabli lub rurociągów.
3. Wytyczenie trasy dla układania takich rurociągów na szelfie kontynentalnym wymaga zgody państwa nadbrzeżnego.
4. Żadne postanowienie niniejszej części nie narusza prawa państwa nadbrzeżnego do określania warunków układania kabli lub rurociągów, które wchodzą na jego terytorium lub morze terytorialne, ani jego jurysdykcji nad kablami i rurociągami zbudowanymi lub używanymi w związku z badaniem jego szelfu kontynentalnego lub eksploatacją jego zasobów albo używaniem sztucznych wysp, instalacji i konstrukcji znajdujących się pod jego jurysdykcją.
[…]”.
6. Zgodnie z art. 80 („Sztuczne wyspy, instalacje i konstrukcje na szelfie kontynentalnym”) „[p]ostanowienia artykułu 60 mają zastosowanie mutatis mutandis do sztucznych wysp, instalacji i konstrukcji na szelfie kontynentalnym”.
B – Prawo Unii
1. Rozporządzenie nr 1408/71
7. Spośród motywów rozporządzenia nr 1408/71 dla niniejszej sprawy istotne są następujące:
„mając na uwadze, [że] przepisy w celu koordynacji ustawodawstw krajowych dotyczących zabezpieczenia społecznego wpisują się w ramy swobodnego przepływu pracowników będących obywatelami państw członkowskich i powinny przyczynić się do polepszenia ich poziomu życia i warunków zatrudnienia;
[…]
istnieją poważne różnice między ustawodawstwami krajowymi w odniesieniu do osób, których dotyczą, wskazane jest więc przyjęcie zasady, zgodnie z którą rozporządzenie dotyczy wszystkich osób ubezpieczonych w ramach systemu zabezpieczenia społecznego pracowników najemnych i osób prowadzących działalność na własny rachunek bądź na podstawie wykonywania pracy najemnej lub na własny rachunek;
niezbędne jest poszanowanie szczególnych cech krajowych ustawodawstw dotyczących zabezpieczenia społecznego i opracowanie jedynie systemu koordynacji;
[…]
pracownicy najemni i osoby prowadzące działalność na własny rachunek przemieszczające się we Wspólnocie powinni być objęci systemem zabezpieczenia społecznego tylko jednego państwa członkowskiego w celu uniknięcia zbiegu właściwych ustawodawstw i wynikających z tego komplikacji;
[…]
w celu jak najlepszego zagwarantowania równego traktowania pracowników zatrudnionych na terytorium jednego państwa członkowskiego należy przyjąć jako zasadę ogólną, że stosuje się ustawodawstwo tego państwa członkowskiego, na którego terytorium dana osoba jest zatrudniona lub prowadzi działalność na własny rachunek;
w niektórych sytuacjach, w których stosowanie innych kryteriów jest uzasadnione, możliwe jest odstąpienie od tej zasady ogólnej.
[…]”.
8. Artykuł 1 rozporządzenia nr 1408/71 stanowi pod nagłówkiem „Definicje”:
„Do celów stosowania niniejszego rozporządzenia:
a) określenia »pracownik najemny« i »osoba prowadząca działalność na własny rachunek« oznaczają odpowiednio każdą osobę:
i) osobę ubezpieczoną w ramach ubezpieczenia obowiązkowego lub fakultatywnego kontynuowanego w odniesieniu do jednego lub więcej ryzyk w ramach działów systemu zabezpieczenia społecznego dla pracowników najemnych lub osób prowadzących działalność na własny rachunek lub w ramach specjalnego systemu dla urzędników służby cywilnej;
[…]”.
9. Artykuł 2 zatytułowany „Zakres podmiotowy” stanowi w ust. 2:
„Niniejsze rozporządzenie stosuje się do pracowników najemnych lub do osób prowadzących działalność na własny rachunek, lub do studentów, którzy podlegają lub podlegali ustawodawstwu jednego lub kilku państw członkowskich i są obywatelami jednego z państw członkowskich lub są bezpaństwowcami lub uchodźcami, zamieszkałymi na terytorium jednego z państw członkowskich, jak i do członków ich rodzin i do osób pozostałych przy życiu”.
10. Tytuł II rozporządzenia zatytułowany „Określenie właściwego ustawodawstwa” rozpoczyna się od art. 13 („Zasady ogólne”), w którym stanowi się, co następuje:
„1. Z zastrzeżeniem art. 14c i 14f osoby, do których stosuje się niniejsze rozporządzenie, podlegają ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego. Przepisy niniejszego tytułu określają ustawodawstwo właściwe. Ustawodawstwo określa się zgodnie z przepisami niniejszego tytułu.
2. Z zastrzeżeniem przepisów art. 14–17:
a) pracownik najemny zatrudniony na terytorium jednego państwa członkowskiego podlega ustawodawstwu tego państwa, nawet jeżeli zamieszkuje na terytorium innego państwa członkowskiego lub jeżeli przedsiębiorstwo lub pracodawca, który go zatrudnia, ma swoją zarejestrowaną siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności na terytorium innego państwa członkowskiego;
[…]
c) osoba zatrudniona na statku pływającym pod banderą państwa członkowskiego podlega ustawodawstwu tego państwa;
[…]
f) osoba, która przestaje podlegać ustawodawstwu państwa członkowskiego, a nie podlega ustawodawstwu innego państwa członkowskiego zgodnie z jedną z zasad ustanowionych w akapitach poprzednich lub zgodnie z jednym z wyjątków lub przepisów szczególnych, określonych w art. 14–17, podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, na którego terytorium zamieszkuje, wyłącznie zgodnie z przepisami tego ustawodawstwa”.
11. Artykuł 14 rozporządzenia nr 1408/71(zatytułowany „Zasady szczególne stosowane do osób, innych niż marynarze, wykonujących pracę za wynagrodzeniem”) stanowi:
„Artykuł 13 ust. 2 lit. a) stosuje się z uwzględnieniem następujących wyjątków i sytuacji szczególnych:
[…]
2) Osoba zwykle zatrudniona na terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich podlega ustawodawstwu określonemu w następujący sposób:
a) Osoba, która stanowi część personelu drogowego lub latającego, która jest zatrudniona w przedsiębiorstwie wykonującym, na własny lub cudzy rachunek, międzynarodowe przewozy osób i rzeczy koleją, drogą lądową, powietrzną lub wodną śródlądową, mającym swoją zarejestrowaną siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności na terytorium państwa członkowskiego, podlega ustawodawstwu tego państwa członkowskiego, z następującymi ograniczeniami:
i) osoba zatrudniona w oddziale lub w stałym przedstawicielstwie, które przedsiębiorstwo posiada na terytorium państwa członkowskiego, innego niż to, w którym ma swoją zarejestrowaną siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności, podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, na terytorium którego znajduje się oddział lub stałe przedstawicielstwo;
ii) jeżeli osoba jest zatrudniona w przeważającej mierze na terytorium państwa członkowskiego, w którym zamieszkuje, podlega ustawodawstwu tego państwa, nawet jeżeli zatrudniające ją przedsiębiorstwo nie posiada zarejestrowanej siedziby, miejsca prowadzenia działalności, oddziału ani stałego przedstawicielstwa na tym terytorium;
b) Osoba inna niż określona w lit. a) podlega:
i) ustawodawstwu państwa członkowskiego, terytorium którego zamieszkuje, jeżeli wykonuje część swojej działalności na tym terytorium lub jeżeli jest związany z kilkoma przedsiębiorstwami, lub z kilkoma pracodawcami mającymi zarejestrowaną siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności na terytorium różnych państw członkowskich;
ii) ustawodawstwu państwa członkowskiego, na terytorium którego przedsiębiorstwo lub pracodawca, który ją zatrudnia, ma zarejestrowaną siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności, jeżeli nie zamieszkuje na terytorium jednego z państw członkowskich, gdzie wykonuje swoją działalność”.
[…]”.
12. Zgodnie z art. 14b („Zasady szczególne dotyczące marynarzy”):
„Artykuł 13 ust. 2 lit. c) stosuje się z uwzględnieniem następujących wyjątków i okoliczności:
[…]
4) Osoba zatrudniona na pokładzie statku pływającego pod banderą państwa członkowskiego i wynagradzana przez przedsiębiorstwo lub osobę, której zarejestrowana siedziba lub miejsce prowadzenia działalności znajduje się na terytorium innego państwa członkowskiego, podlega ustawodawstwu tego ostatniego państwa, o ile jej miejsce zamieszkania znajduje się na terytorium tego państwa; przedsiębiorstwo lub osobę, która wypłaca wynagrodzenie, uważa się za pracodawcę do celów stosowania tego ustawodawstwa”.
13. Artykuł 15 rozporządzenia („Zasady dotyczące ubezpieczenia dobrowolnego lub fakultatywnego kontynuowanego”) ma następujące brzmienie:
„1. Artykułów 13–14d nie stosuje się do ubezpieczenia dobrowolnego lub fakultatywnego kontynuowanego, chyba że w odniesieniu do jednego z działów określonych w art. 4 w jakimkolwiek Państwie Członkowskim istnieje tylko system ubezpieczenia dobrowolnego.
2. W przypadku gdy stosowanie ustawodawstw dwóch lub więcej państw członkowskich powoduje zbieg ubezpieczenia:
– z zakresu systemu ubezpieczenia obowiązkowego oraz jednego lub kilku systemów ubezpieczenia dobrowolnego lub fakultatywnego kontynuowanego, zainteresowany podlega wyłącznie systemom ubezpieczenia obowiązkowego,
[…]”.
C – Umowa z Konfederacją Szwajcarską(4)
14. Zgodnie z art. 8 umowy WE-Szwajcaria:
„Umawiające się strony uwzględniają, zgodnie z załącznikiem II, koordynację systemów zabezpieczenia społecznego, szczególnie w celu:
a) zagwarantowania równości traktowania;
b) określenia stosowanego ustawodawstwa;
c) [sumowania], w celu nabycia i zachowania prawa do świadczenia i obliczenia takich świadczeń, wszelkich okresów branych pod uwagę przez ustawodawstwo krajowe zainteresowanych państw
d) wypłacania świadczeń osobom mającym miejsce zamieszkania na terytorium Umawiających się Stron.
e) wzmocnienia wzajemnej pomocy administracyjnej i współpracy między organami a instytucjami”.
15. Załącznik II do umowy WE-Szwajcaria, art. 1:
„1. Umawiające się strony zgadzają się, w odniesieniu do koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, na stosowanie między sobą aktów prawnych Unii Europejskiej, o których mowa i które są zmieniane w sekcji A niniejszego załącznika, lub równoważnych im zasad..
2. Określenie »państwo członkowskie (państwa członkowskie)« zawarte w aktach prawnych, o których mowa w sekcji A niniejszego załącznika, oprócz państw objętych odpowiednimi aktami prawnymi Unii Europejskiej obejmuje również Szwajcarię”.
16. Sekcja A załącznika II odwołuje się do rozporządzenia nr 1408/71 zastąpionego rozporządzeniem nr 883/2004(5), które stosuje się od dnia 1 maja 2010 r. Sam załącznik II do umowy WE-Szwajcaria został znowelizowany decyzją nr 1/2012 Wspólnego Komitetu utworzonego na podstawie tejże umowy(6) ze skutkiem od dnia 1 kwietnia 2012 r. Nowa wersja załącznika II odwołuje się do wspomnianego rozporządzenia nr 883/2004. Jednakże na mocy art. 90 ust. 1 rozporządzenia nr 883/2004 oraz załącznika II, sekcji A, pkt 3 do umowy WE–Szwajcaria w wersji znowelizowanej do stanów faktycznych sprzed dnia 1 kwietnia 2012 r. stosuje się rozporządzenie nr 1408/71.
D – Prawo niderlandzkie
17. Jak wynika z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, zgodnie z ustawodawstwem niderlandzkim dotyczącym ubezpieczeń społecznych zasadą ogólną jest, że osoby zamieszkałe w Niderlandach podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu i powinny odprowadzać składki na ubezpieczenia przewidziane ustawą. Wyjątkowo na podstawie art. 12 ust. 1 Besluit uitbreiding en beperking kring verzekerden volksverzekeringen 1999 (rozporządzenia w sprawie rozszerzenia izawężenia kręgu osób podlegających ubezpieczeniu społecznemu z 1999 r.), osoba zamieszkująca w Niderlandach nie jest objęta ubezpieczeniem społecznym, jeżeli przez nieprzerwany okres co najmniej trzech miesięcy pracowała wyłącznie poza Niderlandami, chyba że praca ta jest świadczona wyłącznie na podstawie stosunku pracy z pracodawcą mającym miejsce zamieszkania bądź siedzibę w Niderlandach.
18. Zgodnie z Besluit verzekeringspflicht zeevarenden (rozporządzeniem w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia marynarzy), jeżeli marynarz zamieszkujący w państwie członkowskim wykonuje swoje czynności na pokładzie statku pływającego pod banderą państwa trzeciego innego niż państwo strona Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym na rzecz przedsiębiorcy z siedzibą w Niderlandach, właściwe jest ustawodawstwo niderlandzkie dotyczące ubezpieczeń społecznych pracowników najemnych.
II – Okoliczności faktyczne
19. Pytanie prejudycjalne zostało zadane w ramach sporu toczącego się pomiędzy niderlandzkim zakładem ubezpieczeń społecznych i L. Kikiem, obywatelem niderlandzkim zamieszkałym w Niderlandach, zatrudnionym przez szwajcarskie przedsiębiorstwo na pokładzie statku-platformy do układania rurociągów, który pod banderą panamską pracował do dnia 31 maja 2004 r. na terytorium niderlandzkim (objęty obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym Niderlandów) oraz od dnia 1 czerwca do dnia 24 sierpnia 2004 r. po kolei na szelfie kontynentalnym Stanów Zjednoczonych, na wodach międzynarodowych i na części niderlandzkiej, brytyjskiej i ponownie niderlandzkiej szelfu kontynentalnego.
20. Kwestia rozważana w postępowaniu głównym dotyczy tego, czy L. Kik był lub też nie był zobowiązany odprowadzać składką z tytułu niderlandzkiego ubezpieczenia społecznego w okresie od dnia 1 czerwca do dnia 24 sierpnia 2004 r.
21. Sądy krajowe doszły do wniosku (zarówno w pierwszej instancji, jak i w postępowaniu apelacyjnym), że odpowiedź na wskazane pytanie powinna być twierdząca, skoro prawo krajowe stanowi, że osoby zamieszkałe w Niderlandach podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu i są zobowiązane odprowadzać odpowiednie składki.
22. L. Kik wniósł skargę kasacyjną do Hoge Raad der Nederlanden, sądu wnoszącego niniejsze pytanie prejudycjalne.
III – Przedłożone pytanie
23. Wniesione w dniu 15 maja 2013 r. pytanie prejudycjalne ma następujące brzmienie:
„1) a) Czy zasady dotyczącego podmiotowego zakresu zastosowania rozporządzenia [Rady] (EWG) nr 1408/71 oraz zasady określające terytorialny zakres zastosowania przepisów kolizyjnych zawartych w tytule II rozporządzenia należy interpretować w ten sposób, że przepisy kolizyjne mają zastosowanie w przypadku takim jak niniejszy, w którym chodzi o (a) pracownika zamieszkałego w Niderlandach (b) mającego obywatelstwo Niderlandzkie, (c) w każdym razie objętego uprzednio w Niderlandach ubezpieczeniem obowiązkowym, (d) pracującego jako marynarz na rzecz pracodawcy mającego siedzibę w Szwajcarii, (e) świadczącego pracę na pokładzie statku-platformy do układania rurociągów pływającego pod banderą panamską, (f) świadczącego tę pracę początkowo poza terytorium Unii (około 3 tygodnie nad szelfem kontynentalnym Stanów Zjednoczonych i około 2 tygodnie na wodach międzynarodowych) a następnie nad szelfem kontynentalnym Niderlandów (okresy miesiąca i około tygodnia) i Zjednoczonego Królestwa (okres trochę ponad tygodnia), podczas gdy (g) uzyskane wynagrodzenie podlega w Niderlandach opodatkowaniu podatkiem dochodowym?
1) b) Jeżeli tak, to czy rozporządzenie (EWG) nr 1408/71 ma wówczas zastosowanie jedynie do dni, w które zainteresowany pracuje nad szelfem kontynentalnym państwa członkowskiego Unii, czy też również do wcześniejszego okresu, w którym zainteresowany pracował gdzieś indziej poza terytorium Unii Europejskiej?
2) Jeżeli rozporządzenie (EWG) 1408/71 ma zastosowanie do pracownika, o którym mowa w pytaniu, jakie ustawodawstwo, względnie jakie ustawodawstwa, rozporządzenie wskazuje wówczas jako właściwe?” (sentencja postanowienia odsyłającego).
IV – Postępowanie przed Trybunałem Sprawiedliwości
24. W postępowaniu wzięli udział, przedstawiając uwagi na piśmie L. Kik, rząd niderlandzki oraz Komisja. Wszyscy wymienieni stawili się na rozprawie, która odbyła się w dniu 3 lipca 2014 r., a w jej trakcie zostali wezwani przez Trybunał Sprawiedliwości do skoncentrowania swych twierdzeń na drugim z podniesionych pytań prejudycjalnych wniesionych przez Hoge Raad.
V – Twierdzenia stron
A – Pytanie pierwsze
25. Wszystkie strony są zgodne co do tego, że rozporządzenie nr 1408/71 znajduje zastosowanie w okolicznościach sprawy. W szczególności rząd niderlandzki uważa, że przedmiotowe rozporządzenie znajduje zastosowanie w odniesieniu do całego relewantnego okresu.
B – Pytanie drugie
26. L. Kik oraz Komisja uznają, iż w okolicznościach sprawy oraz zgodnie ze stanowiskiem przyjętym w sprawie Aldewereld (7) właściwe jest państwo siedziby pracodawcy, tj. Konfederacji Szwajcarskiej.
27. Rząd niderlandzki uważa, iż na mocy art. 13 ust. 2 lit. f) i art. 14 ust. 2 lit. b) ppkt i) rozporządzenia nr 1408/71, właściwe jest państwo miejsca zamieszkania pracownika.
VI – Ocena
28. Hoge Raad zapytuje Trybunał Sprawiedliwości, czy w okolicznościach sprawy z postępowania głównego, znajdzie zastosowanie rozporządzenie nr 1408/71, a w przypadku odpowiedzi twierdzącej – do jakiego ustawodawstwa krajowego odsyłają reguły kolizyjne tego rozporządzenia, skoro zarówno zdaniem sądu odsyłającego jak zdaniem stron reguły te nie uwzględniają w szczególności przypadku takiego, jak ten będący przedmiotem sporu.
29. Dla prawidłowego ujęcia rozpoznawanego pytania konieczne jest precyzyjne ustalenie dokładnych okoliczności sprawy.
A – Warunki zatrudnienia L. Kika w okresie, którego dotyczy pytanie prejudycjalne
30. L. Kik jest obywatelem holenderskim zamieszkałym w Niderlandach. Do dnia 31 maja 2004 r. pracował dla przedsiębiorstwa z siedzibą w Niderlandach i podlegał obowiązkowemu ubezpieczeniu w tym państwie członkowskim.
31. Od dnia 1 czerwca 2004 r. jest pracownikiem szwajcarskiego przedsiębiorstwa i pracuje jako marynarz na pokładzie statku pływającego pod banderą panamską. Nie wiadomo, czy od tej chwili podlegał ubezpieczeniu w Szwajcarii, natomiast wiadomo, iż od dnia 25 sierpnia 2004 r. przestał podlegać obowiązkowemu ubezpieczeniu w Niderlandach, ponieważ zgodnie z ustawodawstwem niderlandzkim obowiązek ubezpieczenia w tym państwie ustaje, gdy pracowano przez nieprzerwany okres co najmniej trzech miesięcy poza Niderlandami i to dla przedsiębiorcy nie mającego siedziby w Niderlandach. Ponadto L. Kik płacił przez cały czas podatki w Niderlandach.
32. Spór dotyczy okresu od dnia 1 czerwca do 24 sierpnia 2004 r. W tym czasie L. Kik pracował: a) trzy tygodnie na szelfie kontynentalnym Stanów Zjednoczonych; b) dwa tygodnie na wodach międzynarodowych; c) jeden miesiąc i tydzień na szelfie kontynentalnym Niderlandów; d) tydzień na szelfie kontynentalnym Zjednoczonego Królestwa.
33. Wobec powyższego w trakcie trzech spornych miesięcy L. Kik pracował przez miesiąc i tydzień na niderlandzkim szelfie kontynentalnym. Przez tydzień zaś pracował na brytyjskim szelfie kontynentalnym, a w rezultacie z trzech interesujących nas miesięcy pracował przez pięć tygodni na terytorium całkowicie niezwiązanym z Unią (wodach międzynarodowych oraz szelfie kontynentalny państwa trzeciego). Innymi słowy przez ponad połowę spornego okresu pracował na szelfie kontynentalnym państwa członkowskiego (8).
B – Pytanie pierwsze
34. Sąd odsyłający zapytuje w pierwszej kolejności, czy w okolicznościach sprawy znajduje zastosowanie rozporządzenie nr 1408/71, a jeżeli tak, to czy dotyczy to wyłącznie dni, w których L. Kik pracował na szelfie kontynentalnym państwa członkowskiego, czy też również okresu pracy poza terytorium Unii.
35. Moim zdaniem, podobnie jak zresztą zdaniem wszystkich stron, zastosowanie rozporządzenia nr 1408/71 nie budzi tu wątpliwości, zważywszy, że jego art. 2 ust. 1 stanowi, co następuje: „stosuje się do [...]osób prowadzących działalność na własny rachunek [...], którzy podlegają lub podlegali ustawodawstwu jednego lub kilku państw członkowskich i są obywatelami jednego z państw członkowskich”. W niniejszej sprawie L. Kik podlegał ogólnemu reżimowi niderlandzkich ubezpieczeń społecznych do dnia 25 sierpnia 2004 r., przy czym rodzi się wątpliwość, czy wcześniej, tj. od dnia 1 czerwca powinien podlegać w rzeczywistości ustawodawstwu innego państwa członkowskiego lub podobnemu, co oznacza konieczność sięgnięcia do reguł kolizyjnych z art. 13 rozporządzenia nr 1408/71 dla określenia właściwego ustawodawstwa krajowego.
36. Moim zdaniem nie rodzi trudności ustalenie, czy praca wykonywana przez L. Kika na szelfie kontynentalnym przylegającym do Niderlandów oraz Zjednoczonego Królestwa winna zostać uznana lub też nie za wykonywaną na terytorium Unii. Zgodnie z poglądem Trybunału Sprawiedliwości przyjętym w wyroku z dnia 17 stycznia 2012 r. w sprawie Salemink (9) praca wykonywana na szelfie kontynentalnym przyległym do państwa członkowskiego jest funkcjonalnie wchodzi w skład suwerennego terytorium tego państwa i w rezultacie państwo to nie może tym samym uchylić się od stosowania przepisów prawa Unii. Jednak Trybunał Sprawiedliwości przyjął wówczas, że odnosi się to do pracy wykonywanej „na omawianym szelfie kontynentalnym w ramach jego badania lub eksploatacji jego zasobów naturalnych” (10). W niniejszej sprawie L. Kik pracował na pokładzie statku-platformy do układania rurociągów, który operował na szelfie kontynentalnym przylegającym do terytorium Unii, tj. wykonując działalność, której co do zasady nie można uznać za „badanie lub eksploatację zasobów naturalnych szelfu kontynentalnego”.
37. Z pewnością szelf kontynentalny nie przestaje podlegać w żadnym stopniu suwerenności państwa przylegającego, gdy układa się na nim podmorskie kable i rurociągi, skoro na mocy art. 79 ust. 3 konwencji o prawie morza „[w]ytyczenie trasy dla układania takich rurociągów na szelfie kontynentalnym wymaga zgody państwa nadbrzeżnego”, z zastrzeżeniem w ust. 4 omawianego artykułu zarówno „prawa państwa nadbrzeżnego do określania warunków układania kabli lub rurociągów, które wchodzą na jego terytorium”, jak i „jego jurysdykcji nad kablami i rurociągami zbudowanymi lub używanymi w związku z badaniem jego szelfu kontynentalnego lub eksploatacją jego zasobów albo używaniem sztucznych wysp, instalacji i konstrukcji znajdujących się pod jego jurysdykcją”.
38. Wskazana, jeżeli można tak rzec, minimalna pozostałość suwerennej władzy zagwarantowana w konwencji o prawie morza mogłaby na pierwszy rzut oka wystarczyć do przyjęcia, iż również w tym przypadku szelf kontynentalny stanowi funkcjonalnie i w sposób ograniczony terytorium Unii. Jednakże w wyroku w sprawie Salemink wskazano na konieczny związek pomiędzy wyciąganiem korzyści z „prerogatyw ekonomicznych w zakresie badania lub eksploatacji zasobów naturalnych wykonywanych na przylegającej do [do państwa członkowskiego] części szelfu kontynentalnego” i brakiem możliwości „uchyl[enia] się od stosowania przepisów prawa Unii mających na celu zagwarantowanie swobodnego przepływu pracowników wykonujących swą działalność zawodową na takich instalacjach” (11). Z tego względu wydaje się jasnym, że „funkcjonalność” suwerenności państwa nadbrzeżnego nad szelfem kontynentalnym wywiera skutki wyłącznie, gdy szelf jest przedmiotem badania lub eksploatacji do czego potrzebne jest współdziałanie pracowników, a nie w innym przypadku, gdy szelf ten jest jedynie obszarem, na którym wykonywana jest działalność odmienna od badania lub eksploatacji i w stosunku do której państwu nadbrzeżnemu przysługuje wyłącznie uprawnienie do wyrażenia zgody, co nie wymaga żadnej pracowniczej aktywności.
39. Powyższe nie ma jednak znaczenia dla zajmującego nas obecnie przypadku, skoro, jak rozumiem, rozporządzenie nr 1408/71 znajdzie tu zastosowanie, nawet jeżeli przyjąć, iż L. Kik przez cały sporny okres pracował poza terytorium Unii.
40. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem okoliczność ta bowiem pozbawiona jest znaczenia, gdy stosunek pracy zachowuje wystarczająco ścisły związek z terytorium państwa członkowskiego (12). Trybunał Sprawiedliwości uznał, że w przypadku pracownika zatrudnionego na statku związek tej natury wynika z miejsca zatrudnienia zgodnie z umową o pracę, prawa właściwego dla umowy o pracę, przynależności do systemu ubezpieczeń społecznych oraz miejsca płacenia podatku od wynagrodzenia (13). W okolicznościach niniejszej sprawy występuje moim zdaniem wystarczająco ścisły związek z terytorium Unii od czasu, kiedy L. Kik płaci podatki w Niderlandach oraz zgodnie z uwagami rządu niderlandzkiego (14) otrzymuje swoje wynagrodzenie zarówno w Niderlandach, jak i w Szwajcarii, co pozwala założyć, skoro L. Kik nie przedstawił dowodów prowadzących do innych wniosków, iż ustawodawstwo właściwe dla umowy o pracę to ustawodawstwo jednego z tych państw.
41. W efekcie w ramach pierwszego wniosku częściowego, proponuję, aby Trybunał Sprawiedliwości odpowiedział na pierwsze z pytań prejudycjalnych wniesionych przez Hoge Raad w ten sposób, że w okolicznościach sprawy należy stosować rozporządzenie nr 1408/71 w odniesieniu do całego spornego okresu, tj. od dnia 1 czerwca do dnia 24 sierpnia 2004 r.
C – Pytanie drugie
42. Wobec powyższego należy obecnie określić, jakie przy zastosowaniu rozporządzenia nr 1408/71 jest właściwe ustawodawstwo w przypadku pracownika pracującego w warunkach takich jak L. Kik w okresie, który jest przedmiotem sporu w ramach postępowania głównego.
43. Trudność związana z pytaniem tkwi w tym, że rozporządzenie nr 1408/71 zdaje się nie uwzględniać pośród swych reguł kolizyjnych żadnej, która mogłaby zostać w szczególności zastosowana w przypadku takim, jak rozpoznawany. Musimy zatem zbadać zgodność tego wrażenia z rzeczywistością.
44. Spośród licznych przypadków wymienionych w tytule II („Określenie właściwego ustawodawstwa”; art. 13–17a) rozporządzenia nr 1408/71 interesują nas jedynie te zawarte w art. 13 („Zasady ogólne”) i w art. 14b („Zasady szczególne dotyczące marynarzy”) (15). Moim zdaniem spośród wszystkich z nich następujące nie odnoszę się do sytuacji L. Kika:
a) pracownik najemny zatrudniony na terytorium jednego państwa członkowskiego [art. 13 ust. 2 lit. a)], w którym to przypadku stosuje się ustawodawstwo tego państwa członkowskiego, co nie odnosi się do L. Kika, który, jak widzieliśmy, nie pracuje na terytorium żadnego państwa członkowskiego, a gdyby nawet przyjąć na użytek sprawy, że szelf kontynentalny przylegający do państwa członkowskiego stanowi terytorium Unii, to przecież L. Kik nie pracował na terytorium jednego państwa członkowskiego, lecz na terytorium dwóch państw (Niderlandy i Zjednoczone Królestwo);
b) osoba prowadząca działalność na własny rachunek na terytorium jednego państwa członkowskiego [art. 13 ust. 2 lit. b)], do której stosuje się ustawodawstwo tego państwa, co oczywiście nie odpowiada sytuacji L. Kika, który jest pracownikiem najemnym;
c) osoba, zatrudniona na statku pływającym pod banderą państwa członkowskiego [art. 13 ust. 2 lit. c)], w którym to przypadku stosuje się ustawodawstwo tego państwa członkowskiego, co również nie dotyczy rozpoznawanego przypadku, skoro L. Kik pracował na pokładzie statku panamskiego;
d urzędnicy służby cywilnej i personel równorzędny [art. 13 ust. 2 lit. d)];
e) osoba powołana do służby w siłach zbrojnych lub służby cywilnej [art. 13 ust. 2 lit. e)];
f) osoba zatrudniona przez przedsiębiorstwo, z którym jest zwykle związana, zarówno na terytorium państwa członkowskiego lub na pokładzie statku, który pływa pod banderą państwa członkowskiego, która została skierowana przez to przedsiębiorstwo na pokład statku pływającego pod banderą innego państwa członkowskiego (art. 14b pkt 1), przypadek w którym stosuje się ustawodawstwo pierwszego państwa członkowskiego. To również nie jest oczywiście przypadek L. Kika, skoro nie wiadomo, aby był on „zwykle związany” z pracodawcą szwajcarskim, a także, jak wskazano, nie pracował on ani na terytorium Unii, ani na statku, który pływa pod banderą państwa członkowskiego;
g) osoba pracująca zwykle na własny rachunek na terytorium państwa członkowskiego bądź na pokładzie statku pływającego pod banderą państwa członkowskiego (art. 14b pkt 2), które to okoliczności nie zachodzą w rozpoznawanym przypadku;
h) osoba zatrudniona na wodach terytorialnych lub w porcie państwa członkowskiego (art. 14b pkt 3), skoro L. Kik nie pracował na żadnym z tych obszarów;
i) osoba zatrudniona na pokładzie statku pływającego pod banderą państwa członkowskiego i wynagradzana przez przedsiębiorstwo lub osobę, której zarejestrowana siedziba lub miejsce prowadzenia działalności znajduje się na terytorium innego państwa członkowskiego, (art. 14b pkt 4), w którym to przypadku stosuje się ustawodawstwo tego ostatniego państwa członkowskiego, jeżeli pracownik w nim zamieszkuje. [Nie jest tak w przypadku L. Kika, skoro nie została spełniona pierwsza przesłanka ze względu na pracę na pokładzie statku panamskiego].
45. Wobec niemożności posłużenia się rozwiązaniami przewidzianymi dla wcześniejszych przypadków można by rozważyć sięgnięcie do art. 14 rozporządzenia per analogiam. Faktycznie rząd niderlandzki proponuje zastosowanie per analogiam art. 14 ust. 2 lit. b) dotyczącego osoby zwykle zatrudnionej na terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich i niebędącej częścią personelu drogowego lub latającego przedsiębiorstwa, które wykonuje międzynarodowe przewozy.
46. Odwołanie się do analogii byłoby oczywiście właściwym rozwiązaniem w przypadku, gdyby przepisy, które należy stosować bezpośrednio do marynarzy takich jak L. Kik nie pozwalały na określenie właściwego ustawodawstwa dla niniejszego stanu faktycznego.
47. Okazuje się jednak, że norma będąca częścią rozporządzenia, do której odwoływał się w pewnym momencie rząd niderlandzki, czyni zbędną próbę odnalezienia rozwiązania per analogiam. Chodzi tu w istocie o art. 13 ust. 2 lit. f) rozporządzenia nr 1408/71, zgodnie z którym „osoba, która przestaje podlegać ustawodawstwu państwa członkowskiego, a nie podlega ustawodawstwu innego państwa członkowskiego zgodnie z jedną zasad ustanowionych w akapitach poprzednich [...] podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, na którego terytorium zamieszkuje, wyłącznie zgodnie z przepisami tego ustawodawstwa”. Zastosowanie tego przepisu do niniejszego przypadku było rozważane w trakcie rozprawy i moim zdanie dokładnie odpowiada przypadkowi L. Kika.
48. Jak zostało w istocie bezspornie wykazane, L. Kik podlegał ustawodawstwu niderlandzkiemu do dnia 31 maja 2004 r. Od tego dnia ustawodawstwo to przestało być zasadniczo właściwe, ponieważ żadna z wcześniej rozważanych norm przewidzianych w rozporządzeniu nr 1408/71 nie wskazuje na właściwość prawa niderlandzkiego. Jednakże normy te nie prowadzą także koniecznie do zastosowania prawa innego państwa członkowskiego, skoro warunki zatrudnienia L. Kika nie odpowiadają żadnemu z tych przypadków.
49. W podobnej sytuacji, tj. niemożności zastosowania prawa dotychczas właściwego i braku właściwości innego prawa, zatem właśnie w stanie faktycznym objętym art. 13 ust. 2 lit. f), rozporządzenie nr 1408/71 posługuje się co do zasady kryterium miejsca zamieszkania pracownika w celu określenia właściwego ustawodawstwa. Zgodnie z tym kryterium L. Kik, zamieszkały w Niderlandach, powinien podlegać ustawodawstwu tego państwa członkowskiego.
50. Z pewnością początek przepisu („osoba, która przestaje podlegać ustawodawstwu państwa członkowskiego[…]”) intuicyjnie sugeruje, jakoby trudno było przyjąć, iż konsekwencją jego zastosowania mogło być uznanie za właściwe ustawodawstwa, któremu osoba przestała podlegać. Innymi słowy, jeżeli prawo niderlandzkie przestało być właściwe w przypadku L. Kika po dniu 31 maja 2004 r., to mogłoby wydać się szokującym, aby rozporządzenie nr 1408/71 nakazywało stosowanie tego ustawodawstwa, które przestało być wcześniej właściwe na mocy samego rozporządzenia.
51. Okazuje się jednak, że chociaż istotnie chodzi o to samo ustawodawstwo, tj. niderlandzkie, które przestało być właściwe od dnia 31 maja 2004 r., i które w rezultacie znowu stało się właściwe na podstawie rozporządzenia nr 1408/71, to w każdym przypadku najpierw do braku właściwości tegoż prawa, a następnie do jego obligatoryjnej właściwości prowadzi odmienna podstawa prawna.
52. Istotnie prawo niderlandzkie było właściwe do dnia 31 maja 2004 r., ponieważ do tego dnia L. Kik pracował dla przedsiębiorstwa z siedzibą w Niderlandach, gdzie sam też zamieszkiwał, pracował i odprowadzał podatki. Zgodnie z prawem niderlandzkim przestało ono być właściwe od chwili, gdy L. Kik przepracował nieprzerwany okres trzech miesięcy poza Niderlandami i to dla przedsiębiorstwa z siedzibą w Szwajcarii. W tych okolicznościach wobec spełnienia przesłanki, zgodnie z którą „przestaje podlegać ustawodawstwu państwa członkowskiego”, jak przewiduje art. 13 ust. 2 lit. f) rozporządzenia nr 1408/71 („a nie podlega ustawodawstwu innego państwa członkowskiego”), kryterium decydującym zgodnie z tym samym przepisem dla ustalenia prawa właściwego jest miejsce zamieszkania pracownika. W okolicznościach sprawy to kryterium przypadkowo prowadzi ponownie do prawa niderlandzkiego, tj. tego samego prawa, którego niemożliwość zastosowania uczyniła koniecznym poszukanie innego prawa właściwego. Chociaż w istocie chodzi o to samo prawo, pewnym jest jednak, że jego zastosowanie wynika w każdym razie z innej podstawy prawnej: przestało ono być właściwe, gdy zmieniły się warunki zatrudnienia L. Kika (w dniu 31 maja 2004 r.) i ponownie stało się właściwe, kiedy było to konieczne na mocy reguł dotyczących ustalenia prawa właściwego przewidzianych rozporządzeniem nr 1408/71 dla sytuacji, w jakiej się znalazł L. Kik od dnia 31 maja 2004 r. W pierwszym przypadku prawo niderlandzkie było właściwe, ponieważ L. Kik zamieszkiwał i pracował w Niderlandach na rzecz przedsiębiorstwa z siedzibą w tym państwie członkowskim, a w drugim – ponieważ po tym jak przestało ono być właściwe ze względu na zmianę powyższych okoliczności, było prawem jego miejsca zamieszkania.
53. Ostatecznie uważam, iż bez konieczności stosowania per analogiam przepisów rozporządzenia nr 1408/71, które nie zostały przewidziane dla przypadku takiego jak niniejszy, na podstawie art. 13 ust. 2 lit. f) można określić w sposób bezpośredni i zasadniczy prawo właściwe dla tego przypadku.
54. Tym samym w ramach drugiego wniosku częściowego, proponuję, aby Trybunał odpowiedział na drugie z pytań w ten sposób, że zgodnie z art. 13 ust. 2 lit. f) rozporządzenia nr 1408/71, prawo właściwe w przypadku L. Kika to prawo Niderlandów, które są miejscem jego zamieszkania.
VII – Opinia
55. W świetle powyższych rozważań proponuję Trybunałowi Sprawiedliwości, by na pytanie prejudycjalne odpowiedział w sposób następujący:
„1. W okolicznościach sprawy będącej przedmiotem sporu w postępowaniu głównym należy stosować rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie w brzmieniu zmienionym rozporządzeniem Rady (WE) nr 118/97 z dnia 2 grudnia 1996 r. w odniesieniu do całego spornego okresu.
2. Zgodnie z art. 13 ust. 2 lit. f) rozporządzenia (EWG) nr 1408/71, ustawodawstwo właściwe w przypadku pracownika w okolicznościach sprawy roztrząsanej w postępowania głównym to ustawodawstwo państwa członkowskiego, na którego terytorium zamieszkuje pracownik”.