Edizzjoni Provviżorja
KONKLUŻJONIJIET TAL‑AVUKAT ĠENERALI
EMILIOU
ippreżentati fis‑16 ta’ Novembru 2023 (1)
Kawża C‑316/22
Gabel Industria Tessile SpA,
Canavesi SpA
vs
A2A Energia SpA,
Energit SpA,
Agenzia delle Dogane e dei Monopoli,
partijiet magħquda:
Agenzia delle Dogane e dei Monopoli
(talba għal deċiżjoni preliminari mressqa mit-Tribunale di Como (il-Qorti Distrettwali ta’ Como, l-Italja))
“Rinviju għal deċiżjoni preliminari – Artikolu 288 TFUE – Effett dirett tad-direttivi – Effett dirett orizzontali – Effett dirett vertikali – It-test ‘Foster’ – Entitajiet li huma kkunsidrati bħala emanazzjoni tal-Istat – Direttiva 2008/118/KE – Fornitur tal-elettriku – Ħlas lura ta’ taxxi mħallsa bi ksur tad-dritt tal-Unjoni – Awtonomija proċedurali – Prinċipju ta’ effettività”
I. Introduzzjoni
1. Ftit suġġetti affaxxinaw ġenerazzjonijiet ta’ avukati tal-Unjoni Ewropea daqs dak tal-effett dirett tad-direttivi. Dan is-suġġett kien is-suġġett ta’ diskussjonijiet twal (u, sa ċertu punt, kontroversji kbar), kemm fi ħdan l-istituzzjonijiet tal-Unjoni kif ukoll f’fora akkademiċi, sa mis-sittinijiet (2) sal-lum (3).
2. Fil-passat, għadd ta’ Avukati Ġenerali mgħallma taw parir lill-Qorti tal-Ġustizzja biex tirrikonoxxi mhux biss l-effett dirett vertikali, iżda wkoll dak orizzontali tad-direttivi li ma ġewx trasposti (4), li għandu jkollu l-effett li “jfejjaq” (tal-inqas parzjalment) l-ordinament ġuridiku tal-Unjoni minn dak li ġie deskritt b’mod famuż bħala “marda infantili” tad-dritt tal-Unjoni (5). Madankollu, il-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja baqgħet pjuttost stabbli fuq dan il-punt. Sa mis-sentenzi Marshall u Faccini Dori, il-Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet b’mod kostanti li direttiva ma tistax, minnha nnifisha, toħloq obbligi fil-konfront ta’ individwu u għalhekk ma tistax tiġi invokata bħala tali fil-konfront ta’ individwu (6).
3. Madankollu, fl-istess ħin, il-Qorti tal-Ġustizzja ppruvat tnaqqas il-konsegwenzi negattivi li n-nuqqas ta’ effett dirett orizzontali tad-direttivi jista’ jkollu fuq l-individwi, f’diversi aspetti. B’mod partikolari, il-Qorti tal-Ġustizzja: (i) introduċiet obbligu wiesa’ għall-qrati nazzjonali, kif ukoll għal awtoritajiet nazzjonali oħra, sabiex jinterpretaw id-dritt nazzjonali sa fejn hu possibbli f’konformità mad-dispożizzjonijiet tad-direttivi mhux implimentati (7); (ii) tat interpretazzjoni wiesgħa għall-kunċett ta’ “Stat Membru” u l-emanazzjonijiet tiegħu f’dan il-qasam, sabiex ikopri varjetà ta’ organizzazzjonijiet u korpi li għalhekk għandhom jiġu kkunsidrati (8); (iii) aċċettat l-effett dirett f’ċerti sitwazzjonijiet partikolari triangulari li jinvolvu żewġ partijiet privati u parti pubblika waħda (9); (iv) aċċettat l-effett dirett ta’ ċerti dispożizzjonijiet tal-Karta tad-Drittijiet Fundamentali tal-Unjoni Ewropea u ta’ ċerti prinċipji ġenerali tad-dritt, li d-dispożizzjonijiet ta’ direttiva jistgħu jkunu manifestazzjoni tagħhom (10); u, (v) għamlitha iktar faċli sabiex talba għar-responsabbiltà kontra l-Istati Membri li ma jittrasponux direttivi tkun ta’ suċċess (11).
4. Din il-kawża toffri lill-Qorti tal-Ġustizzja l-opportunità li tirrifletti b’mod ġenerali fuq l-istat tad-dritt f’dan il-qasam u li tagħmel iktar kjarifiki dwar ċerti aspetti tal-ġurisprudenza tagħha.
II. Il‑kuntest ġuridiku
A. Id‑dritt tal‑Unjoni
5. L-Artikolu 1(2) tad-Direttiva tal-Kunsill 2008/118/KE tas‑16 ta’ Diċembru 2008 dwar l-arranġamenti ġenerali għad-dazju tas-sisa u li jħassar id-Direttiva 92/12/KEE (12), applikabbli fiż-żmien rilevanti (13), kien jipprovdi:
“L-Istati Membri jistgħu jimponu taxxi indiretti oħrajn [apparti d-dazju tas-sisa] fuq prodotti soġġetti għad-dazju tas-sisa għal finijiet speċifiċi, bil-kondizzjoni li dawk it-taxxi jikkonformaw mar-regoli tat-taxxa Komunitarja applikabbli għad-dazju tas-sisa jew għat-taxxa fuq il-valur miżjud f’dak li jikkonċerna d-determinazzjoni tal-bażi tat-taxxa, il-kalkolu tat-taxxa, l-impożizzjoni tal-ħlas u l-monitoraġġ tat-taxxa, iżda ma jinkludux id-dispożizzjonijiet dwar l-eżenzjonijiet.”
B. Id‑dritt nazzjonali
6. L-Artikolu 5 tad-Decreto Legislativo 2 febbraio 2007, n. 26, Attuazione della direttiva 2003/96/KE che ristruttura il quadro comunitario per la tassazione dei prodotti energetici e dell’elettricità (id-Digriet Leġiżlattiv Nru 26/2007, tat‑2 ta’ Frar 2007, li Jimplimenta d-Direttiva 2003/96/KE li Tirriforma l-Qafas tal-Komunità dwar it-Tassazzjoni tal-Prodotti ta’ Enerġija u tal-Elettriku) (14), emenda l-Artikolu 6 tad-Decreto Legge 28 novembre 1988, n. 511, Disposizioni urgenti in materia di finanza regionale e locale (id-Digriet Leġiżlattiv Nru 511/1988, tat‑28 ta’ Novembru 1988, li Jadotta Dispożizzjonijiet Urġenti dwar il-Finanzi Reġjonali u Lokali) (15), li jistabbilixxi taxxa provinċjali addizzjonali fuq id-dazji tas-sisa fuq l-elettriku (iktar ’il quddiem it-“taxxa addizzjonali”).
7. L-Artikolu 2 tad-Decreto Legislativo 14 marzo 2011, n. 23, Disposizioni in materia di federalismo fiscale municipale (id-Digriet Leġiżlattiv Nru 23/2011, tal‑14 ta’ Marzu 2011, li Jadotta Dispożizzjonijiet dwar il-Federaliżmu Fiskali Muniċipali) (16) kien jipprovdi li, mill‑2012, it-taxxa addizzjonali ma kellhiex tibqa’ tiġi applikata fir-reġjuni tad-dritt ordinarju. Sussegwentement, l-Artikolu 4 tad-Decreto Legge 2 marzo 2012, n. 16, Disposizioni urgenti in materia di semplificazioni tributarie, di efficientamento e potenziamento delle procedure di accertamento (id-Digriet Leġiżlattiv Nru 16/2012, tat‑2 ta’ Marzu 2012, li Jadotta Dispożizzjonijiet Urġenti fil-Qasam tas-Semplifikazzjoni Fiskali, tar-Razzjonalizzazzjoni u tat-Tisħiħ tal-Proċeduri ta’ Evalwazzjoni) (17) neħħa kompletament it-taxxa addizzjonali b’effett mill‑1 ta’ April 2012.
8. L-Artikolu 14 tad-Decreto Legislativo 26 ottobre 1995, n. 504, Testo Unico Accise (id-Digriet Leġiżlattiv Nru 504/1995, tas‑26 ta’ Ottubru 1995, li Jadotta Test Konsolidat dwar is-Sisa) (18) jippreċiża, fil-paragrafu 1, li “id-dazji tas-sisa għandhom jiġu rrimborsati meta jkunu tħallsu indebitament”, fil-paragrafu 2, li “ir-rimbors għandu jintalab fi żmien sentejn mid-data tal-ħlas jew mid-data li fiha d-dritt għar-rimbors jista’ jiġi eżerċitat, jew id-dritt għal rimbors jiġi rrevokat”, u fil-paragrafu 4, li, “meta, fi tmiem proċedura ġudizzjarja, il-persuna responsabbli għall-ħlas tad-dazji tas-sisa tiġi kkundannata tħallas lura lil terzi s-somom miġbura indebitament bħala rkupru tad-dazju tas-sisa, ir-rimbors għandu jintalab minn din il-persuna f’terminu ta’ 90 jum mid-data li fiha d-deċiżjoni li tordna l-ħlas tas-somom tkun saret res judicata, jew jintilef id-dritt li jintalab ir-rimbors.”
III. Il‑fatti, il‑proċedura u d‑domandi preliminari
9. Ir-rikorrenti fil-kawża prinċipali (Gabel Industria Tessile S.p.A u Canavesi S.p.A) huma t-tnejn li huma kumpanniji li kkonkludew individwalment ma’ waħda mill-konvenuti (rispettivament A2A Energia S.p.A. u Energit S.p.A.) kuntratt għall-provvista ta’ elettriku fis-siti ta’ produzzjoni tagħhom u ħallsuhom il-ħlas dovut, inklużi l-ammonti ffatturati bħala taxxa addizzjonali għall-perijodu 2010–2011.
10. Fl‑2020, ir-rikorrenti ressqu kawża kontra l-konvenuti quddiem it-Tribunale di Como (il-Qorti Distrettwali ta’ Como, l-Italja), sabiex jiksbu l-ħlas lura tas-somom imħallsa bħala taxxa addizzjonali minħabba li d-dispożizzjonijiet nazzjonali li jistabbilixxu din it-taxxa kienu inkompatibbli mad-dritt tal-Unjoni.
11. It-Tribunale di Como (il-Qorti Distrettwali ta’ Como) tesponi li, wara s-sentenzi tal-Qorti tal-Ġustizzja f’Undis Servizi u f’Messer France (19), il-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni, l-Italja) ikkonstatat li t-taxxa addizzjonali kienet tmur kontra l-Artikolu 1(2) tad-Direttiva 2008/118.
12. It-Tribunale di Como (il-Qorti Distrettwali ta’ Como) iżżid li l-kawża prinċipali tifforma parti minn diversi kawżi pendenti li jirrigwardaw it-trattament tas-somom imħallsa indebitament matul il-perijodu bejn it-terminu mogħti lill-Istati Membri sabiex jikkonformaw ruħhom mad-Direttiva 2008/118 u l-mument li fih il-leġiżlatur Taljan iddeċieda li t-taxxa addizzjonali ma tibqax tapplika. F’dan ir-rigward, il-qrati inferjuri Taljani adottaw żewġ approċċi differenti.
13. Skont l-ewwel approċċ, ir-rikorsi għandhom jiġu miċħuda sa fejn, peress li l-konvenuti huma kumpanniji privati, il-fatt li ma jiġux applikati d-dispożizzjonijiet nazzjonali rilevanti jwassal sabiex jingħata effett dirett orizzontali lid-dispożizzjonijiet tad-Direttiva 2008/118. Il-qorti tar-rinviju tenfasizza li l-fatt li ma jiġux applikati d-dispożizzjonijiet nazzjonali jkollu l-effett li joħloq obbligu ġdid għal partijiet privati: sabiex tħallas lura s-somom miġbura bħala taxxi illegali lill-utent finali. Min-naħa l-oħra, skont it-tieni approċċ, ir-rikorsi għandhom jintlaqgħu, peress li – jekk nifhem korrettament – il-prinċipju ta’ effettività jista’ jobbliga lill-qrati nazzjonali japplikaw id-dispożizzjonijiet ta’ direttiva mhux trasposta anki fil-kuntest ta’ tilwima bejn individwi.
14. Għaldaqstant, peress li kellha dubji dwar l-interpretazzjoni tal-prinċipji u tad-dispożizzjonijiet rilevanti tad-dritt tal-Unjoni, it-Tribunale di Como (il-Qorti Distrettwali ta’ Como) iddeċidiet li tissospendi l-proċeduri quddiemha u li tagħmel lill-Qorti tal-Ġustizzja d-domandi preliminari li ġejjin:
“(1) B’mod ġenerali, is-sistema tas-sorsi tad-dritt tal-Unjoni Ewropea u, b’mod iktar partikolari, it-tielet paragrafu tal-Artikolu 288 TFUE jipprekludu li qorti nazzjonali teskludi, f’tilwima bejn individwi, l-applikazzjoni ta’ dispożizzjoni ta’ dritt intern li tmur kontra dispożizzjoni ċara, preċiża u inkondizzjonata ta’ direttiva mhux trasposta jew trasposta b’mod ħażin, bil-konsegwenza li timponi obbligu addizzjonali għal individwu, meta dan jikkorrispondi, fis-sistema ta’ dritt nazzjonali […], bil-kundizzjoni minn qabel sabiex dan tal-aħħar ikun jista’ jasserixxi kontra l-Istat id-drittijiet mogħtija lilu minn din id-direttiva?
(2) Il-prinċipju ta’ effettività jipprekludi dispożizzjoni tad-dritt nazzjonali […] li ma tippermettix il-konsumatur finali jitlob direttament lill-Istat ir-rimbors tat-taxxa mhux dovuta, iżda li tirrikonoxxilu biss id-dritt li jibda azzjoni ċivili għal irkupru ta’ pagamenti mhux dovuti kontra l-persuna taxxabbli, l-unika persuna awtorizzata li tikseb ir-rimbors min-naħa tal-Amministrazzjoni tat-Taxxa, meta l-uniku motiv ta’ illegalità tat-taxxa – jiġifieri il-kuntrarjetà għal direttiva [tal-Unjoni] – jista’ biss jiġi invokat fil-kuntest tar-relazzjoni bejn il-persuna taxxabbli u Amministrazzjoni tat-Taxxa iżda mhux fil-kuntest tar-relazzjoni bejn il-persuna taxxabbli u l-konsumatur finali, u b’hekk jostakola, fil-prattika, għall-effettività tar-rimbors, jew għandu jirrikonoxxi, biex jiżgura l-osservanza ta’ dan il-prinċipju, f’tali każ, id-dritt ta’ azzjoni diretta tal-konsumatur finali kontra t-Teżor, bħala każ ta’ impossibbiltà jew ta’ diffikultà eċċessiva li jinkiseb mill-fornitur ir-rimbors tat-taxxa mħallsa indebitament?”
15. Fis‑17 ta’ Mejju 2023, il-Qorti tal-Ġustizzja indirizzat lill-qorti tar-rinviju talba għal kjarifiki dwar il-proċeduri nazzjonali ta’ rkupru ta’ taxxi indebiti, li għaliha wieġbet permezz ta’ ittra tal‑31 ta’ Mejju 2023.
16. Ġew ippreżentati osservazzjonijiet bil-miktub mill-Gvern Spanjol u mill-Kummissjoni Ewropea, li ppreżentaw ukoll osservazzjonijiet orali waqt is-seduta li nżammet fit‑13 ta’ Settembru 2023.
IV. Analiżi
A. L‑ewwel domanda: effett orizzontali u vertikali tad-direttivi
17. Permezz tal-ewwel domanda tagħha, il-qorti tar-rinviju tistaqsi, essenzjalment, lill-Qorti tal-Ġustizzja jekk id-dritt tal-Unjoni jipprekludix in-nuqqas ta’ applikazzjoni minn qorti nazzjonali, fil-kuntest ta’ tilwima bejn żewġ individwi, ta’ dispożizzjoni tad-dritt nazzjonali li tmur kontra dispożizzjoni ċara, preċiża u inkundizzjonata ta’ direttiva mhux trasposta, anki jekk dan ikun neċessarju sabiex l-applikant ikun jista’ jinvoka d-drittijiet mogħtija lilu mill-imsemmija direttiva.
18. Li kieku kellha tittieħed bil-valur fuq il-wiċċ tagħha, ir-risposta għal tali domanda tkun – għar-raġunijiet spjegati iktar ’il quddiem – pjuttost sempliċi. Madankollu, mid-deċiżjoni tar-rinviju jirriżulta li l-qorti tar-rinviju riedet tqajjem ċertu numru ta’ kwistjonijiet dwar l-effett dirett tad-direttivi li jmorru lil hinn mit-test għeri tad-domanda. Għalhekk, fit-taqsimiet li ġejjin, ser nipprova nindirizza dawn il-kwistjonijiet kollha.
1. L‑effett dirett orizzontali tad-direttivi fid-dritt tal-Unjoni u fid-dritt nazzjonali
19. L-ewwel, ser nindirizza l-kwistjoni li tqajjem espressament l-ewwel domanda: qorti nazzjonali hija permessa li tapplika d-dispożizzjonijiet ta’ direttiva mhux trasposta f’tilwima bejn individwi privati?
20. F’sentenza reċenti dwar id-dispożizzjonijiet ta’ direttiva mhux trasposta, il-Qorti tal-Ġustizzja l-ewwel ikkonfermat li “qorti nazzjonali ma hijiex obbligata, abbażi biss tad-dritt tal‑Unjoni, li ma tapplikax dispożizzjoni tad-dritt nazzjonali tagħha li tmur kontra dispożizzjoni tad-dritt tal-Unjoni jekk din l-aħħar dispożizzjoni ma jkollhiex effett dirett”. Sussegwentement, hija ppreċiżat li tali prinċipju huwa “mingħajr preġudizzju madankollu għall-possibbiltà, għal dik il-qorti, kif ukoll għal kull awtorità amministrattiva nazzjonali kompetenti, li teskludi, abbażi tad-dritt intern, kull dispożizzjoni tad-dritt nazzjonali li tmur kontra dispożizzjoni tad-dritt tal-Unjoni li tkun nieqsa minn tali effett” (20).
21. Dan ifisser sempliċement li d-dritt tal-Unjoni ma jimponix fuq il-qrati nazzjonali l-obbligu li ma japplikawx dispożizzjonijiet nazzjonali li jmorru kontra dispożizzjonijiet tad-dritt tal-Unjoni li ma jkollhomx effett dirett f’tilwim bejn individwi privati, iżda lanqas ma jipprekludi li l-qrati nazzjonali jkunu jistgħu jagħmlu dan, jekk id-dritt nazzjonali jipprovdi dan. Fi kliem ieħor, il-qrati nazzjonali jistgħu jagħtu lid-direttivi effett dirett orizzontali, fuq il-bażi tad-dritt nazzjonali.
22. Waqt is-seduta, il-Gvern Spanjol oppona din it-teżi, minħabba li dan jintroduċi ċerta forma ta’ inugwaljanza bejn l-individwi.
23. Madankollu, naħseb li l-kuntrarju huwa minnu. Fi kwalunkwe każ, huwa n-nuqqas ta’ traspożizzjoni tad-direttivi li joħloq sitwazzjonijiet ta’ inugwaljanza: (i) fil-livell tal-Unjoni, minħabba li l-individwi jistgħu jew ma jistgħux igawdu d-drittijiet mogħtija lilhom mid-dritt tal-Unjoni skont, pereżempju, l-Istat Membru fejn jirrisjedu jew jaħdmu, u (ii) fuq il-livell nazzjonali, bejn l-individwi li jistgħu jinvokaw id-drittijiet tagħhom minħabba li jaġixxu kontra entitajiet pubbliċi, u individwi li, għalkemm jinvokaw l-istess regoli tal-Unjoni, ma jistgħux jasserixxu d-drittijiet tagħhom minħabba li jaġixxu kontra entitajiet privati. Għalhekk, l-applikazzjoni orizzontali tad-direttivi mhux trasposti – jekk id-dritt nazzjonali jippermetti dan – telimina sors inġust ta’ differenzjazzjoni (21). B’mod iktar ġenerali, dan isaħħaħ ukoll l-effettività (“effet utile”) tad-direttivi inkwistjoni.
24. Fil-fatt, ma nara ebda raġuni plawżibbli li d-dritt tal-Unjoni jiġi interpretat fis-sens li jipprojbixxi l-ordinament ġuridiku intern ta’ Stat Membru milli jwettaq applikazzjoni iktar kompleta u iktar effettiva tad-dispożizzjonijiet tal-Unjoni li, fl-assenza tan-nuqqas ta’ twettiq ta’ obbligu min-naħa tal-Istat Membru stess, kien ikollhom portata ġenerali (22).
25. B’dan premess, jekk qorti nazzjonali ma tkunx f’pożizzjoni li tagħti effett dirett orizzontali lid-direttivi fuq il-bażi tad-dritt nazzjonali, allura – kif diġà indikajt – id-dritt tal-Unjoni ma jobbligahiex tagħmel dan. Dan jagħti lok għall-mistoqsija li jmiss: il-Qorti tal-Ġustizzja għandha teżamina mill-ġdid il-ġurisprudenza tagħha f’dan ir-rigward?
2. Ir‑regola prinċipali: assenza ta’ effett dirett orizzontali mandatorju tad‑direttivi
26. Fil-fehma tiegħi, ma tantx ikun utli li tiġi diskussa l-kwistjoni dwar jekk il-Qorti tal-Ġustizzja għandhiex tikkunsidra mill-ġdid il-ġurisprudenza tagħha f’dan il-qasam.
27. Ma hemm l-ebda dubju li jistgħu jinstabu argumenti tajbin (u kontroargumenti) kemm favur kif ukoll kontra r-rikonoxximent tal-effett dirett orizzontali tad-direttivi. Madankollu, minkejja l-kumplessità tal-kwistjoni – li teħtieġ analiżi legali twila biex tiġi indirizzata b’mod adegwat – wieħed jista’ faċilment jifhem li dak kollu li għandu jingħad diġà ngħad (23).
28. Min-naħa tiegħi, huwa biżżejjed li jiġi kkonstatat li, minn naħa, nirrikonoxxi s-saħħa tal-argumenti mressqa mill-Avukati Ġenerali preċedenti kontra l-“eċċezzjonijiet” tad-direttivi. Huma qiesu li kien hemm raġunijiet tajbin ta’ prinċipju sabiex jingħata effett dirett lid-direttivi, mingħajr ebda distinzjoni fir-rigward tal-kwalità tal-konvenut. Fl-opinjoni ta’ dawn l-Avukati Ġenerali, dan iwassal, inter alia, għal: (i) tneħħija tad-diversi inkonsistenzi li jirriżultaw mill-evoluzzjoni inkrementali tal-ġurisprudenza f’dan il-qasam; (ii) twaqqif tal-qrati nazzjonali milli jirrikorru għal interpretazzjonijiet dubjużi tad-dritt nazzjonali sabiex jiżguraw il-konformità mad-dritt tal-Unjoni; (iii) tisħiħ tad-dritt tal-individwu għal rimedju effettiv u, b’mod iktar ġenerali, titjib tal-effettività tad-dritt tal-Unjoni; u (iv) prevenzjoni tad-diskriminazzjoni bejn individwi differenti u l-iżgurar ta’ kundizzjonijiet ekwi ta’ kompetizzjoni bejn l-impriżi pubbliċi u dawk privati (24).
29. Min-naħa l-oħra, għandi madankollu nammetti li jeżistu diversi argumenti li jimmilitaw kontra r-rikonoxximent tal-effett dirett orizzontali tad-direttivi. L-Artikolu 288 TFUE jistabbilixxi distinzjoni innegabbli bejn id-diversi strumenti legali elenkati fih. B’differenza minn regolament, deskritt bħala li “jorbot fl-intier tiegħu u jkun direttament applikabbli fl-Istati Membri kollha”, direttiva “għandha torbot l-Istati Membri, f’dak li għandu x’jaqsam mar-riżultat li jrid jinkiseb, iżda tħalli l-għażla ta’ forom u metodi f’idejn l-awtoritajiet nazzjonali”. Għalhekk inqis li l-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja hija intiża prinċipalment sabiex tħares il-karatteristiċi speċjali (25) u s-sinjifikat kostituzzjonali (26) ta’ din il-forma ta’ leġiżlazzjoni, li tirrifletti l-element “federali” tal-ordinament ġuridiku tal-Unjoni (27).
30. Huwa minnu li l-ordinament ġuridiku tal-Unjoni fl‑2023 huwa pjuttost differenti minn dak li fih il-Qorti tal-Ġustizzja tat is-sentenzi tagħha f’Marshall u Faccini Dori (28). Fil-fatt, it-Trattati ta’ Amsterdam, ta’ Nice u, l-iktar, ta’ Lisbona bidlu kunsiderevolment ix-xenarju istituzzjonali u kostituzzjonali tad-dritt tal-Unjoni. Madankollu, jidhirli li l-emendi li saru għal (dak li issa huwa) l-Artikolu 288 TFUE – fid-dawl tad-diskussjonijiet speċifiċi li seħħew matul il-Konvenzjoni dwar il-Futur tal-Ewropa tal‑2002‑2003 (29) u l-konferenzi intergovernattivi sussegwenti (30) – ma jsostnux l-idea li l-awturi tat-Trattati riedu jemendaw id-differenza fundamentali bejn ir-regolamenti u d-direttivi.
31. Għalhekk, fid-dawl tal-ġurisprudenza reċenti ħafna dwar dan il-punt, inkluża tal-Awla Manja (31), niddubita kemm il-Qorti tal-Ġustizzja hija inklinata li teżamina mill-ġdid, u wisq inqas tibdel, il-ġurisprudenza stabbilita tagħha f’dan il-qasam. Jidhirli li, għallinqas għalissa, huma l-Istati Membri li għandhom jiddeċiedu: il-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja dwar din il-kwistjoni hija ċara u magħrufa minnhom u, jekk iqisu li s-sitwazzjoni ma hijiex sodisfaċenti, huma jistgħu jirrimedjawha billi jemendaw it-Trattati (32).
32. B’dan premess, il-fatt li d-dritt tal-Unjoni ma jobbligax lill-qrati nazzjonali jirrikonoxxu l-effett dirett orizzontali tad-direttivi ma jaffettwax il-proċedura fil-kawża prinċipali, jekk it-tilwim jitqies li jinvolvi parti privata (il-konsumatur) u entità li aġixxiet bħala emanazzjoni tal-Istat (il-fornitur ta’ servizzi). Għalkemm ma tqajmitx espressament mill-qorti tar-rinviju, din il-kwistjoni ġiet diskussa matul il-proċedura quddiem il-Qorti tal-Ġustizzja.
3. Effett dirett vertikali u l-kunċett ta’ “Stat Membru”
33. Bħal fis-sentenzi Van Duyn u Ratti (33), il-Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet b’mod kostanti li jkun inkompatibbli mal-effett vinkolanti li (dak li issa huwa) l-Artikolu 288 TFUE jagħti lid-direttivi jekk tiġi eskluża l-possibbiltà li individwi jinvokaw l-obbligi imposti fuq l-Istati Membri permezz ta’ tali strumenti. B’mod partikolari, il-Qorti tal-Ġustizzja kkonstatat li l-Istati Membri ma jistgħux jitħallew jieħdu vantaġġ min-nuqqas tagħhom li jittrasponu direttiva (34). Konsegwentement, l-individwi jistgħu validament jinvokaw – insostenn tal-pretensjonijiet jew tad-difiża tagħhom – dispożizzjonijiet ċari, preċiżi u inkundizzjonati tad-direttivi mhux trasposti, fil-kuntest ta’ tilwim mal-awtoritajiet tal-Istat Membru fin-nuqqas ta’ traspożizzjoni (effett dirett vertikali).
34. Matul is-snin, il-Qorti tal-Ġustizzja għamiltha ċara li dan ta’ hawn fuq huwa minnu indipendentement mill-kwalità preċiża li fiha l-awtorità pubblika taġixxi (bħala persuna li timpjega jew bħala awtorità pubblika) u minn jekk din l-awtorità hijiex effettivament responsabbli għan-nuqqas ta’ eżekuzzjoni tad-direttiva inkwistjoni mill-Istat Membru (35).
35. Iktar importanti għal din il-kawża, il-Qorti tal-Ġustizzja adottat kunċett wiesa’ ta’ “Stat Membru” f’dan il-kuntest. Skont ġurisprudenza stabbilita sew, dispożizzjonijiet inkundizzjonati u suffiċjentement preċiżi ta’ direttiva jistgħu jiġu invokati kontra organizzazzjonijiet jew korpi li għandhom jiġu assimilati mal-Istat, “jew għaliex ikunu persuni ġuridiċi rregolati mid-dritt pubbliku li jagħmlu parti mill-Istat f’sens wiesa’”, jew, meta jkunu rregolati mid-dritt privat, għaliex “ikunu suġġetti għall-awtorità jew għall-kontroll ta’ awtorità pubblika”, jew alternattivament, “ikunu ngħataw ir-responsabbiltà, minn tali awtorità, li jeżerċitaw missjoni ta’ interess pubbliku u jkunu ngħataw, għal dan il-għan, l-imsemmija setgħat eżorbitanti” (iktar ’il quddiem it-“test Foster”)(36).
36. F’dan il-każ, mill-proċess jirriżulta li l-konvenuti fil-kawża prinċipali ma humiex korpi rregolati mid-dritt pubbliku. Madankollu, il-kwistjoni dwar jekk huma jinsabux f’waħda miż-żewġ sitwazzjonijiet alternattivi l-oħra li jikkonċernaw entitajiet irregolati mid-dritt privat hija kwistjoni li għandha tiġi vverifikata mill-qorti tar-rinviju (37). Dan huwa l-każ mhux biss għaliex il-Qorti tal-Ġustizzja ma għandhiex l-elementi kollha neċessarji sabiex twettaq tali evalwazzjoni, iżda wkoll, b’mod iktar fundamentali, għaliex, sabiex din l-evalwazzjoni tkun eżatta, jista’ jkun neċessarju li jiġu interpretati dispożizzjonijiet jew prinċipji tad-dritt nazzjonali.
37. Bl-għan li tingħata assistenza lill-qorti tar-rinviju, inżid xi kunsiderazzjonijiet qosra dwar it-tip ta’ evalwazzjoni li l-qorti tar-rinviju hija mitluba twettaq.
38. Bħala prinċipju, naqbel mal-Gvern Spanjol li d-determinazzjoni ta’ jekk entità partikolari tissodisfax it-“test Foster” normalment teħtieġ evalwazzjoni każ b’każ li fiha jittieħdu inkunsiderazzjoni ċ-ċirkustanzi rilevanti kollha relatati mal-organizzazzjoni u mal-attività ta’ din l-entità.
39. Pereżempju, biex jiġi ddeterminat jekk entità privata hijiex “suġġetta għall-awtorità jew għall-kontroll ta’ awtorità pubblika”, qorti għandha teżamina l-kapaċità tal-Istat li jeżerċita, direttament jew indirettament, influwenza dominanti fuq il-proċess tat-teħid ta’ deċiżjonijiet ta’ din l-entità – jekk mhux fuq l-attivitajiet tagħha ta’ kuljum, tal-inqas fuq l-għażliet u d-deċiżjonijiet strateġiċi l-iktar importanti.
40. Għal dan l-għan, jidher li huwa importanti li, abbażi tal-leġiżlazzjoni applikabbli u tar-regoli interni tal-entità, jitqiesu elementi bħalma huma: (i) l-istruttura ta’ sjieda; (ii) l-eżistenza ta’ drittijiet speċjali għall-vot jew għall-veto favur entità oħra; (iii) il-kompożizzjoni tal-korpi ta’ tmexxija u l-proċeduri għall-ħatra tagħhom; (iv) it-tip ta’ attivitajiet imwettqa; (v) l-għanijiet statutorji mfittxija mill-entità; u (vi) il-metodu ta’ finanzjament tal-entità (38). Għalhekk, is-sempliċi fatt li l-Istat (jew awtorità pubblika oħra) għandu sehem f’kumpannija – kif nifhem li dan huwa l-każ tal-konvenuti fil-kawża prinċipali – ma huwiex, fih innifsu, determinanti sabiex jiġi ddeterminat jekk l-Istat jeżerċitax kontroll fuq din il-kumpannija.
41. Fir-rigward tal-evalwazzjoni tal-kwistjoni dwar jekk entità privata kinitx obbligata, minn awtorità pubblika, “li [teżerċita] missjoni ta’ interess pubbliku” u ngħatat għal dan l-għan “setgħat eżorbitanti”, nippreċiża dan li ġej.
42. L-ewwel, l-evalwazzjoni tal-kwistjoni dwar jekk entità privata għandhiex tiġi ttrattata bħala paragunabbli mal-Istat ma għandhiex, fil-fehma tiegħi, issir billi jiġu eżaminati (esklużivament) in-natura u l-attivitajiet ġenerali tal-entità inkwistjoni. Fil-fatt, dak li huwa partikolarment importanti huwa jekk it-“test Foster” huwiex issodisfatt fir-rigward tar-relazzjoni stess li wasslet għat-tilwima inkwistjoni. Fil-fatt, huwa possibbli li entità privata teżerċita attività waħda jew iktar ta’ interess pubbliku, li fir-rigward tagħhom hija għandha setgħat eżorbitanti, filwaqt li fl-istess ħin teżerċita attivitajiet oħra purament kummerċjali u f’kundizzjonijiet ta’ kompetizzjoni normali ma’ impriżi oħra (39).
43. Barra minn hekk, iż-żewġ elementi ta’ “interess pubbliku” u ta’ “setgħat eżorbitanti” huma kumulattivi b’mod ċar: it-tnejn li huma għandhom ikunu preżenti sabiex entità titqies bħala emanazzjoni tal-Istat. Dawn l-elementi għandhom ukoll ikunu marbuta, fis-sens li s-setgħat eżorbitanti għandhom ikunu ngħataw lill-entità inkwistjoni bl-“għan” li tippermettilha ssegwi b’mod effettiv l-interess pubbliku (40).
44. Barra minn hekk, l-għanijiet li jistgħu jiġu kkunsidrati bħala segwiti fl-“interess ġenerali” ivarjaw naturalment minn Stat Membru għal ieħor. Madankollu, dan il-kunċett jirrifletti neċessarjament l-idea li l-attività tal-entità ma għandhiex tiġi eżerċitata għall-benefiċċju esklużiv (jew predominanti) tal-proprjetarji jew tal-partijiet interessati tagħha, iżda għall-benefiċċju tas-soċjetà kollha kemm hi. Huwa wkoll raġonevoli li wieħed jemmen li l-għoti ta’ missjoni ta’ servizz pubbliku għandu jirriżulta minn att leġiżlattiv jew amministrattiv (41).
45. Fl-aħħar, l-eżistenza ta’ “setgħat eżorbitanti” għandha tiġi identifikata billi jitqabblu r-regoli li jirregolaw ir-relazzjoni li wasslet għat-tilwima inkwistjoni ma’ dawk li jirregolaw ir-relazzjonijiet bejn individwi privati. L-entità inkwistjoni u l-kontroparti tagħha huma fuq l-istess livell, jew tal-inqas f’sitwazzjoni komparabbli, fir-relazzjoni tagħhom? L-entità inkwistjoni tista’ unilateralment timponi ċerti obbligi jew tillimita d-drittijiet tal-kontroparti tagħha?
46. Bħala konklużjoni dwar dan il-punt fuq nota iktar ġenerali, nixtieq inżid li, fil-fehma tiegħi, it-“test Foster” ma jistax jiġi applikat b’mod wiesa’ wisq (42). Fid-dinja attwali, il-parti l-kbira tal-attivitajiet ekonomiċi huma regolati ħafna b’xi mod jew ieħor. Barra minn hekk, ħafna entitajiet (bħalma huma organizzazzjonijiet mhux governattivi) ifittxu li jilħqu għanijiet ta’ interess ġenerali, għalkemm bl-ebda mod ma huma marbuta mal-Istat; bl-istess mod, ħafna impriżi huma miżmuma (kompletament jew parzjalment) mill-Istat, iżda ma għandhom l-ebda għan pubbliku.
47. Konsegwentement, ħlief jekk id-distinzjoni orizzontali/vertikali titnaqqas għal sempliċi formalità, huwa kruċjali li l-entitajiet privati jkunu – fil-kuntest ta’ tilwim bħal dawk pendenti quddiem il-qorti tar-rinviju – ikkunsidrati bħala li aġixxew bħala emanazzjoni tal-Istat biss meta l-kontroll “pubbliku” fuq dawn l-entitajiet, jew in-natura pubblika tal-attivitajiet tagħhom, ikunu jistgħu jiġu identifikati b’mod ċar. It-tentazzjoni li jittieħdu “short-cuts” biex jgħinu lill-konsumaturi u/jew tinstab soluzzjoni prammatika u ġusta għal tilwim li, abbażi tal-qafas proċedurali applikabbli, jidher li huwa kkumplikat wisq tista’ tinftiehem, iżda fl-aħħar mill-aħħar ma tkunx idea tajba.
4. Il‑ħtieġa li titħares l‑effettività bħala eċċezzjoni għar‑regola prinċipali?
48. Fit-talba tagħha għal deċiżjoni preliminari, il-qorti tar-rinviju tistaqsi wkoll jekk, f’sitwazzjoni bħal dik inkwistjoni fil-kawża prinċipali – jiġifieri, rikorrenti li jkollhom diffikultajiet proċedurali kbar sabiex jinvokaw id-drittijiet tagħhom – il-prinċipju ta’ effettività tad-dritt tal-Unjoni jistax jiġi interpretat fis-sens li jimponi, b’mod eċċezzjonali, fuq il-qrati nazzjonali l-obbligu li japplikaw id-dispożizzjonijiet tad-direttivi mhux implimentati anki f’tilwim bejn individwi privati.
49. Ma naħsibx li dan huwa l-każ. Il-prinċipju ta’ effettività (mifhum bħala “effet utile” (43)) spiss intuża mill-Qorti tal-Ġustizzja bħala għodda interpretattiva li, minn naħa, tippermetti li jiġu esklużi interpretazzjonijiet ta’ dispożizzjonijiet tad-dritt tal-Unjoni li jippreġudikaw il-validità tagħhom, jagħmluhom superfluwi jew iwasslu għal riżultati assurdi u, min-naħa l-oħra, tiffavorixxi l-interpretazzjonijiet li jiżguraw l-“effett sħiħ” tad-dispożizzjonijiet inkwistjoni, jiġifieri l-kapaċità li jintlaħaq l-għan imfittex mil-leġiżlatur tal-Unjoni (44).
50. Min-naħa l-oħra, il-prinċipju ta’ effettività ma jistax – fil-fehma tiegħi – jintuża bħala mezz sabiex jiġu “immassimizzati” il-portata u l-effett ta’ dispożizzjoni tad-dritt tal-Unjoni, sal-punt li jmorru lil hinn mill-intenzjoni manifesta tal-leġiżlatur, jew sabiex jiġu evitati l-prinċipji kostituzzjonali fundamentali tal-ordinament ġuridiku tal-Unjoni.
51. Barra minn hekk, il-ħolqien ta’ eċċezzjoni addizzjonali (45) – u vagament iddefinita – għar-regola li ma għandux ikun hemm effett orizzontali fil-każijiet ta’ extrema ratio (qisu “meta xejn ieħor ma jaħdem”), fil-fehma tiegħi, ma jagħmilx ħlief li jsaħħaħ l-inċertezza legali (46). Dan huwa qasam li, fl-istat attwali tad-dritt, huwa deskritt minn ċerti osservaturi bħala qasam ta’ kumplessità kbira (47), jew nieqes minn koerenza (48). Ċertament, parti mill-kritika ma hijiex infondata. Għalhekk ma nissuġġerixxix estensjoni tan-numru jew tal-portata tal-eċċezzjonijiet, għaliex dan ikun għad-detriment tal-prevedibbiltà, tal-koerenza u tar-rigorożità intellettwali tas-sistema.
52. Fid-dawl tal-premess, nissuġġerixxi lill-Qorti tal-Ġustizzja tirrispondi għall-ewwel domanda preliminari kif ġej: (i) id-dritt tal-Unjoni ma jimponix fuq il-qrati nazzjonali l-obbligu li ma japplikawx dispożizzjonijiet nazzjonali li jmorru kontra dispożizzjonijiet tad-dritt tal-Unjoni li ma jkollhomx effett dirett f’tilwim bejn individwi privati, iżda lanqas ma jipprekludi li l-qrati nazzjonali jkunu jistgħu jagħmlu dan, jekk id-dritt nazzjonali jipprovdi dan; u (ii) dispożizzjonijiet inkundizzjonati u suffiċjentement preċiżi ta’ direttiva jistgħu jiġu invokati kontra organizzazzjonijiet jew korpi rregolati mid-dritt privat meta jkunu suġġetti għall-awtorità jew għall-kontroll ta’ awtorità pubblika, jew alternattivament, ikunu ngħataw ir-responsabbiltà, minn tali awtorità, li jeżerċitaw missjoni ta’ interess pubbliku u jkunu ngħataw, għal dan il-għan, setgħat eżorbitanti.
B. It‑tieni domanda: l‑awtonomija proċedurali nazzjonali u l-ħlas lura ta’ taxxi illegali
53. Permezz tat-tieni domanda tagħha, il-qorti tar-rinviju tistaqsi, essenzjalment, jekk il-prinċipju ta’ effettività jipprekludix leġiżlazzjoni nazzjonali li ma tippermettix lill-konsumatur finali jitlob ir-rimbors ta’ taxxa indebita direttament mingħand l-Istat, iżda tagħtih biss il-possibbiltà li jressaq azzjoni ċivili għall-irkupru kontra l-fornitur ta’ servizzi – li jkun ġabar it-taxxa f’isem l-Istat u li huwa l-unika entità li tista’ tikseb ir-rimbors tagħha mingħand l-awtorità fiskali – meta r-raġuni tal-illegalità tat-taxxa tkun li din it-taxxa tmur kontra d-dritt tal-Unjoni u meta din ir-raġuni ma tkunx tista’ tiġi validament invokata fil-kuntest tal-azzjoni kontra l-fornitur ta’ servizzi.
54. Din il-kwistjoni hija ispirata mis-sitwazzjoni speċifika inkwistjoni fil-kawża prinċipali li, jekk nifhem tajjeb, tista’ tinġabar fil-qosor kif ġej: (i) ir-rikorrenti huma konsumaturi li ħallsu taxxa, lill-fornitur ta’ servizzi li ġabar din it-taxxa għan-nom tal-Istat, li sussegwentement instabet li hija inkompatibbli mad-dritt tal-Unjoni; (ii) f’ċirkustanzi bħal dawn inkwistjoni, id-dritt nazzjonali jipprovdi għar-rimbors tat-taxxi indebiti permezz ta’ proċedura maqsuma f’żewġ partijiet: l-ewwel, il-konsumatur għandu jitlob il-ħlas lura tat-taxxa mill-fornitur ta’ servizzi (quddiem qorti ċivili), u mbagħad dan il-fornitur ta’ servizzi jista’ jitlob ir-rimbors mill-Istat (quddiem qorti amministrattiva); u (iii) il-konsumaturi jidhru li ma jistgħux jistrieħu fuq id-dispożizzjonijiet tad-Direttiva 2008/118 quddiem il-qorti tar-rinviju peress li l-Italja naqset milli tittrasponi din id-direttiva u r-rikorrenti jidhru li huma kumpanniji privati.
55. F’dan il-kuntest, il-qorti tar-rinviju tistaqsi jekk sitwazzjoni bħal dik fil-kawża prinċipali għandhiex titqies bħala sitwazzjoni li fiha l-konsumatur huwa kkonfrontat b’diffikultà eċċessiva jew impossibbiltà li jikseb il-ħlas lura ta’ taxxa indebita, li għalhekk tista’ tiġġustifika l-kapaċità tiegħu li jaġixxi direttament kontra l-Istat (iktar milli kontra l-fornitur ta’ servizzi li ġabar it-taxxa).
56. Ikolli ngħid, mill-bidu, li, minkejja l-kjarifiki pprovduti mill-qorti tar-rinviju bi tweġiba għal mistoqsija tal-Qorti tal-Ġustizzja, il-karatteristiċi tas-sistema domestika li tirregola l-ħlas lura tat-taxxi indebiti ma humiex kollha ċari għalija. Għaldaqstant naraha ħasra li ebda waħda mill-partijiet fil-proċedura prinċipali, u lanqas – u din naraha partikolarment ħasra – il-Gvern Taljan ma rawha importanti li jipparteċipaw f’dawn il-proċeduri.
57. Pereżempju, nistaqsi jekk humiex neċessarji żewġ settijiet ta’ proċeduri ġudizzjarji fiċ-ċirkustanzi kollha sabiex jiġi żgurat li la l-konsumatur u lanqas il-fornitur ta’ servizzi ma jkollhom iħallsu l-piż tat-taxxa indebita. Jidhirli li tali rekwiżit huwa pjuttost problematiku. F’dan ir-rigward, għandu jitfakkar li, skont l-Artikolu 4(3) TUE, l-obbligu li “jieħdu kull miżura ġenerali jew partikolari xierqa sabiex jassiguraw li l-obbligi li joħorġu mit-Trattati jew li jirriżultaw mill-atti ta’ l-istituzzjonijiet ta’ l-Unjoni jitwettqu” huwa impost fuq l-awtoritajiet kollha tal-Istati Membri, u mhux biss fuq l-awtoritajiet ġudizzjarji.
58. Kif iddeċidiet il-Qorti tal-Ġustizzja fis-sentenza Costanzo, “meta jkunu sodisfatti l-kundizzjonijiet li fihom il-Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet li l-individwi jistgħu jinvokaw id-dispożizzjonijiet ta’ direttiva quddiem il-qrati nazzjonali, l-organi amministrattivi kollha, inklużi l-awtoritajiet deċentralizzati [...] huma obbligati japplikaw dawn id-dispożizzjonijiet” (49). Fil-fehma tiegħi, id-dispożizzjonijiet tal-Artikolu 1(2) tad-Direttiva 2008/118 huma suffiċjentement ċari, preċiżi u inkundizzjonati sabiex ikunu jistgħu jiġu invokati (“vertikalment”) minn individwu kontra l-awtoritajiet pubbliċi, inklużi dawk amministrattivi bħalma huma l-aġenziji tat-taxxa.
59. Iktar importanti minn hekk, ma narax b’mod ċar liema rimedji ġudizzjarji, jekk ikun il-każ, huma disponibbli għall-individwi li jitolbu l-ħlas lura ta’ taxxi indebiti, jekk il-proċedura ordinarja, prevista fl-Artikolu 14 tad-Digriet Leġiżlattiv Nru 504/1995, tirriżulta insuffiċjenti sabiex jintlaħaq dan ir-riżultat.
60. F’dan ir-rigward, infakkar li, skont ġurisprudenza stabbilita tal-Qorti tal-Ġustizzja, id-dritt li jinkiseb ir-rimbors ta’ taxxi miġbura fi Stat Membru bi ksur tar-regoli tad-dritt tal-Unjoni jirriżulta minn u jikkomplementa d-drittijiet mogħtija lill-individwi mid-dispożizzjonijiet tad-dritt tal-Unjoni li jipprojbixxu tali taxxi. Għaldaqstant, l-Istat Membru huwa obbligat, bħala prinċipju, iħallas lura t-taxxi miġbura bi ksur tad-dritt tal-Unjoni. Fl-assenza ta’ regoli tal-Unjoni li jirregolaw it-talbiet għall-ħlas lura ta’ taxxi, konformement mal-prinċipju ta’ awtonomija proċedurali, huwa l-ordinament ġuridiku domestiku ta’ kull Stat Membru li għandu jiddetermina l-kundizzjonijiet li fihom jistgħu jitressqu dawn it-talbiet. Madankollu, dan il-prinċipju huwa suġġett għall-osservanza tal-prinċipji ta’ ekwivalenza u ta’ effettività. B’mod partikolari, l-Istati Membri għandhom jiżguraw li l-kundizzjonijiet li fihom tista’ tiġi eżerċitata azzjoni għall-irkupru ta’ pagament mhux dovut ikunu tali li l-piż ekonomiku tat-taxxi jkun jista’ jiġi nnewtralizzat (50).
61. Abbażi ta’ dawn il-prinċipji, il-Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet li Stat Membru jista’, bħala prinċipju, jopponi talba għal rimbors ta’ taxxa mħallsa indebitament imressqa mill-konsumatur finali li fuqu ġiet ittrasferita din it-taxxa, minħabba li ma huwiex dan il-konsumatur li ħallasha lill-awtoritajiet fiskali. Dan jiddependi mill-fatt li l-konsumatur – li fl-aħħar mill-aħħar isostni l-piż ta’ din it-taxxa – jista’, abbażi tad-dritt nazzjonali, iressaq azzjoni għall-irkupru ta’ pagamenti indebiti kontra l-fornitur. Madankollu, jekk ir-rimbors mill-fornitur jirriżulta impossibbli jew eċċessivament diffiċli, il-prinċipju ta’ effettività jeżiġi li l-konsumatur ikun jista’ jressaq it-talba tiegħu għal rimbors direttament kontra l-awtoritajiet fiskali u li, għal dan l-għan, l-Istat Membru għandu jipprevedi l-mezzi neċessarji u regoli proċedurali ddettaljati (51).
62. Jidhirli li dawn il-kunsiderazzjonijiet huma rilevanti f’dan il-każ. Madankollu, hija l-qorti tar-rinviju li għandha tiddetermina jekk ir-regoli proċedurali nazzjonali inkwistjoni humiex tali li, f’sitwazzjoni bħal dik inkwistjoni fil-kawża prinċipali, il-konsumatur huwa kkonfrontat b’impossibbiltà jew diffikultà eċċessiva li jikseb il-ħlas lura ta’ taxxa indebita.
63. Fil-fehma tiegħi, il-kundizzjoni ta’ “diffikultà eċċessiva” ma tistax tiġi evalwata fl-astratt, iżda għandha tiġi eżaminata skont is-sitwazzjoni speċifika ta’ kull applikant. Dan l-applikant huwa “kostrett” li jgħaddi minn proċedura waħda jew iktar li, minħabba l-kumplessità, it-tul u/jew l-ispiża tagħhom, joħolqu għalih piż mhux raġonevoli, fid-dawl tal-ammont tas-somom li jistgħu jiġu rkuprati? Barra minn hekk, id-disponibbiltà (u ċ-ċansijiet raġonevoli li persuna tirnexxi) ta’ dawn il-proċeduri hija xi ħaġa li avukat prudenti jkollu għarfien tagħha, jew dawn ir-rimedji jidhrulu li huma ta’ fattibbiltà inċerta?
64. Jekk, fid-dawl ta’ tali analiżi, il-qorti tar-rinviju tasal għall-konklużjoni li r-rikorrenti fil-kawża prinċipali effettivament iħabbtu wiċċhom ma’ sitwazzjoni ta’ impossibbiltà prattika jew ta’ diffikultà eċċessiva, il-prinċipju ta’ effettività tad-dritt tal-Unjoni – li, f’tali każ, jikkoinċidi mad-dritt għal rimedju effettiv (52) – jeżiġi għalhekk li dawn il-konsumaturi jkunu awtorizzati jaġixxu direttament kontra l-Istat, sabiex jiksbu l-ħlas lura tat-taxxa indebita.
65. Il-konsumaturi jkollhom għalhekk vantaġġ kbir fil-proċeduri mibdija kontra l-Istat. Minn naħa, huma jistgħu jsostnu li r-regola proċedurali li tipprojbixxihom milli jaġixxu direttament kontra l-Istat għandha tiġi ddikjarata inapplikabbli minħabba li tikser il-prinċipju ta’ effettività tad-dritt tal-Unjoni u, min-naħa l-oħra, huma jistgħu jinvokaw id-dispożizzjonijiet tad-Direttiva 2008/118 peress li t-tilwima hija ta’ natura “vertikali”.
66. Fid-dawl tal-kunsiderazzjonijiet preċedenti, fil-fehma tiegħi, ir-risposta għat-tieni domanda għandha tkun li d-dritt tal-Unjoni ma jipprekludix leġiżlazzjoni nazzjonali li ma tippermettix lill-konsumatur finali jitlob direttament mingħand l-Istat ir-rimbors ta’ taxxa imposta bi ksur tad-dritt tal-Unjoni, iżda li tagħtih biss il-possibbiltà jirkupra din it-taxxa mingħand il-fornitur ta’ servizzi li jkun ġabarha f’isem l-Istat. Madankollu, jekk ir-rimbors mill-fornitur jirriżulta impossibbli jew eċċessivament diffiċli, il-prinċipju ta’ effettività jeżiġi li l-konsumatur ikun jista’ jressaq it-talba tiegħu għal rimbors direttament kontra l-awtoritajiet fiskali.
V. Konklużjoni
67. Bħala konklużjoni, nipproponi li l-Qorti tal-Ġustizzja tirrispondi kif ġej għad-domanda preliminari magħmula mit-Tribunale di Como (il-Qorti Distrettwali ta’ Como, l-Italja):
1) Id-dritt tal-Unjoni ma jimponix fuq il-qrati nazzjonali l-obbligu li ma japplikawx dispożizzjonijiet nazzjonali li jmorru kontra dispożizzjonijiet tad-dritt tal-Unjoni li ma jkollhomx effett dirett f’tilwim bejn individwi privati, iżda lanqas ma jipprekludi li l-qrati nazzjonali jkunu jistgħu jagħmlu dan, jekk id-dritt nazzjonali jipprovdi dan. Madankollu, dispożizzjonijiet inkundizzjonati u suffiċjentement preċiżi ta’ direttiva jistgħu jiġu invokati kontra organizzazzjonijiet jew korpi rregolati mid-dritt privat meta jkunu suġġetti għall-awtorità jew għall-kontroll ta’ awtorità pubblika, jew alternattivament, ikunu ngħataw ir-responsabbiltà, minn tali awtorità, li jeżerċitaw missjoni ta’ interess pubbliku u jkunu ngħataw, għal dan il-għan, setgħat eżorbitanti.
2) Id-dritt tal-Unjoni ma jipprekludix leġiżlazzjoni nazzjonali li ma tippermettix lill-konsumatur finali jitlob direttament mingħand l-Istat ir-rimbors ta’ taxxa imposta bi ksur tad-dritt tal-Unjoni, iżda li tagħtih biss il-possibbiltà jirkupra din it-taxxa mingħand il-fornitur ta’ servizzi li jkun ġabarha f’isem l-Istat. Madankollu, jekk ir-rimbors mill-fornitur jirriżulta impossibbli jew eċċessivament diffiċli, il-prinċipju ta’ effettività jeżiġi li l-konsumatur ikun jista’ jressaq it-talba tiegħu għal rimbors direttament kontra l-awtoritajiet fiskali.