WYROK SĄDU (szósta izba w składzie powiększonym)

z dnia 14 lipca 2011 r.(*)

Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Nadtlenek wodoru i nadboran sodu – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE – Możliwość przypisania zachowania noszącego znamiona naruszenia – Prawo do obrony – Domniemanie niewinności – Obowiązek uzasadnienia – Równość traktowania – Zasada indywidualizacji kar i sankcji – Zasada ustawowej określoności czynów zabronionych i kar – Zasada dobrej administracji – Pewność prawa – Nadużycie władzy – Grzywny

W sprawie T‑190/06

Total SA, z siedzibą w Courbevoie (Francja),

Elf Aquitaine SA, z siedzibą w Courbevoie,

reprezentowane przez É. Morgana de Rivery’ego, A. Noël-Baron oraz E. Lagathu, adwokatów,

strona skarżąca,

przeciwko

Komisji Europejskiej, reprezentowanej początkowo przez F. Arbaulta oraz O. Beynet, a następnie przez V. Bottkę, P.J. Van Nuffela oraz B. Gencarellego, działających w charakterze pełnomocników,

strona pozwana,

mającej za przedmiot, tytułem żądania głównego, wniosek o stwierdzenie częściowej nieważności decyzji Komisji C (2006) 1766 wersja ostateczna z dnia 3 maja 2006 r. dotyczącej postępowania na mocy art. 81 [WE] oraz art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/38.620 – Nadtlenek wodoru i nadboran sodu), a także, tytułem żądania ewentualnego, wniosek o zmianę art. 2 lit. i) tejże decyzji,

SĄD (szósta izba w składzie powiększonym),

w składzie: V. Vadapalas (sprawozdawca), pełniący obowiązki prezesa, M. Prek, A. Dittrich, L. Truchot i K. O’Higgins, sędziowie,

sekretarz: C. Kristensen, administrator,

uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 3 września 2010 r.,

wydaje następujący

Wyrok

 Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu

1        Skarżące, Total SA i Elf Aquitaine SA, są spółkami prawa francuskiego wiodącymi w grupie, do której należała Arkema France SA (dawniej Atofina SA, zwana dalej „Arkemą”), która w okresie właściwym dla stanu faktycznego wprowadzała do obrotu głównie nadtlenek wodoru (zwany dalej „NW”) i nadboran sodu (zwany dalej „NBS”).

2        Pomiędzy datą początku naruszenia a kwietniem 2000 r. Elf Aquitaine była głównym akcjonariuszem Arkemy, posiadając 97,5% udziałów tej spółki. Od tego czasu Elf Aquitaine posiadała 96,48% udziałów Arkemy, podczas gdy właścicielem Elf Aquitaine była w 99,43% spółka Total.

3        W listopadzie 2002 r. Degussa AG powiadomiła Komisję Wspólnot Europejskich o istnieniu kartelu na rynkach NW i NBS i wystąpiła o zastosowanie komunikatu Komisji w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w przypadkach karteli (Dz.U. 2002, C 45, s. 3, zwanego dalej „komunikatem w sprawie współpracy”).

4        Degussa przedstawiła Komisji konkretne dowody, które umożliwiły tej ostatniej przeprowadzenie w dniach 25 i 26 marca 2003 r. kontroli w lokalach trzech przedsiębiorstw, w tym w lokalach Arkemy.

5        W następstwie tych kontroli szereg przedsiębiorstw, wśród nich między innymi EKA Chemicals AB, Arkema SA i Solvay SA, wystąpiło o zastosowanie komunikatu w sprawie współpracy i przekazało Komisji dowody dotyczące omawianego kartelu.

6        W dniu 26 stycznia 2005 r. Komisja wysłała pismo w sprawie przedstawienia zarzutów do skarżących i do pozostałych przedsiębiorstw, których ono dotyczyło.

7        W następstwie przesłuchania odnośnych przedsiębiorstw, które odbyło się w dniach 28 i 29 czerwca 2005 r., Komisja wydała decyzję C (2006) 1766 wersja ostateczna z dnia 3 maja 2006 r. dotyczącą postępowania na mocy art. 81 [WE] i art. 53 porozumienia EOG w sprawie przeciwko Akzo Nobel NV, Akzo Nobel Chemicals Holding AB, EKA Chemicals, Degussa, Edison SpA, FMC Corp., FMC Foret SA, Kemira Oyj, Air liquide SA, Chemoxal SA, SNIA SpA, Caffaro Srl, Solvay SA, Solvay Solexis SpA, skarżącym i Arkemie (sprawa COMP/F/38.620 – Nadtlenek wodoru i nadboran sodu) (zwaną dalej „zaskarżoną decyzją”), której streszczenie zostało opublikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej z dnia 13 grudnia 2006 r. (Dz.U. L 353, s. 54). Decyzja ta została doręczona skarżącym pismem z dnia 8 maja 2006 r.

 Zaskarżona decyzja

8        W zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, że jej adresaci uczestniczyli w jednolitym i ciągłym naruszeniu art. 81 WE i art. 53 Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG), które dotyczyło NW i produkowanego przy jego wykorzystaniu NBS (motyw 2 zaskarżonej decyzji).

9        Stwierdzone naruszenie polegało głównie na wymianie między konkurentami istotnych z handlowego punktu widzenia informacji oraz informacji poufnych dotyczących rynku i przedsiębiorstw, na ograniczaniu i kontrolowaniu produkcji oraz potencjalnych i faktycznych zdolności produkcyjnych, na podziale udziałów w rynku i klientów, a także na ustalaniu i monitorowaniu przestrzegania docelowych cen.

10      Skarżące „wspólnie i solidarnie” z Arkemą [tłumaczenie nieoficjalne, podobnie jak wszystkie cytaty z tej decyzji poniżej] zostały uznane za odpowiedzialne za to naruszenie (motyw 441 zaskarżonej decyzji).

11      W celu obliczenia kwoty grzywien Komisja zastosowała metodę określoną w wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 [EWWiS] (Dz.U. 1998, C 9, s. 3, zwanych dalej „wytycznymi”).

12      Kwotę podstawową grzywien Komisja określiła na podstawie wagi i czasu trwania naruszenia (motyw 452 zaskarżonej decyzji), które zostało uznane za bardzo poważne (motyw 457 zaskarżonej decyzji).

13      W ramach zróżnicowanego traktowania skarżące i Arkema zostały zaliczone do trzeciej kategorii, odpowiadającej kwocie wyjściowej w wysokości 20 mln EUR (motywy 460–462 zaskarżonej decyzji).

14      W celu zapewnienia wystarczającego skutku odstraszającego, zważywszy na znaczne obroty skarżących, ta kwota wyjściowa została pomnożona przez współczynnik 3 (motyw 463 zaskarżonej decyzji).

15      Ze względu na to, że według Komisji Arkema i Elf Aquitaine uczestniczyły w naruszeniu od dnia 12 maja 1995 r. do dnia 31 grudnia 2000 r., to znaczy przez pięć lat i siedem miesięcy, z uwagi na czas trwania naruszenia kwota nałożonej na nie grzywny została zwiększona o 55% (motyw 467 zaskarżonej decyzji). Takie zwiększenie nie zostało zastosowane do kwoty grzywny nałożonej na spółkę Total, której odpowiedzialność za rozpatrywane naruszenie została uznana w odniesieniu do okresu od dnia 30 kwietnia do 31 grudnia 2000 r. (motyw 468 zaskarżonej decyzji).

16      Komisja uwzględniła okoliczność obciążającą wobec Arkemy ze względu na powrót do naruszenia stwierdzonego w decyzji Komisji 85/74/EWG z dnia 23 listopada 1984 r. dotyczącej postępowania na podstawie art. 85 traktatu EWG (sprawa IV/30.907 – Nadtlenki) (Dz.U. 1985, L 35, s. 1) i decyzji Komisji 94/599/WE z dnia 27 lipca 1994 r. dotyczącej postępowania na mocy art. 85 traktatu WE (sprawa IV/31.865 – PCV) (Dz.U. L 239, s. 14). W konsekwencji, do podstawowej kwoty grzywny nałożonej na Arkemę Komisja zastosowała zwiększenie w wysokości 50% kwoty podstawowej, która zostałaby wobec niej zastosowana, gdyby skarżące, spółki wiodące w grupie, nie były adresatami zaskarżonej decyzji (motywy 469–471 i przypis dolny nr 409 zaskarżonej decyzji).

17      Komisja uznała, że Arkema była drugim przedsiębiorstwem, które spełniło wymogi określone w pkt 21 komunikatu w sprawie współpracy, i z tego względu przyznała jej obniżenie całkowitej kwoty grzywny nałożonej na Arkemę i skarżące o 30% (motywy 509–514, 529 zaskarżonej decyzji).

18      Artykuł 1 lit. o)–q) zaskarżonej decyzji stanowi, że te trzy spółki naruszyły art. 81 ust. 1 WE i art. 53 porozumienia EOG, uczestnicząc w będącym przedmiotem tej decyzji naruszeniu: Total w okresie od dnia 30 kwietnia do 31 grudnia 2000 r., Arkema i Elf Aquitaine od dnia 12 maja 1995 r. do 31 grudnia 2000 r.

19      W art. 2 lit. i) zaskarżonej decyzji na Arkemę została nałożona grzywna w wysokości 78,663 mln EUR, z czego Total i Elf Aquitaine są „wspólnie i solidarnie” odpowiedzialne za jej zapłatę do wysokości, odpowiednio 42 mln EUR i 65,1 mln EUR.

 Przebieg postępowania i żądania stron

20      Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 19 lipca 2006 r. skarżące wniosły skargę w niniejszej sprawie.

21      Ponieważ skład izb Sądu został zmieniony i sędzia sprawozdawca został przydzielony do szóstej izby, po wysłuchaniu stron niniejszą sprawę przydzielono szóstej izbie w składzie powiększonym.

22      Ze względu na to, że dwóch członków izby w składzie powiększonym nie mogło uczestniczyć w posiedzeniu, zgodnie z art. 32 § 3 regulaminu postępowania przed Sądem jego prezes wyznaczył dwóch innych sędziów w celu uzupełnienia składu izby.

23      W ramach środków organizacji postępowania zarządzonych przez Sąd w dniu 28 kwietnia 2010 r., Komisja w piśmie z 4 maja 2010 r. przedstawiła niektóre dowody z akt administracyjnych sprawy, które skarżące podniosły w skardze.

24      Na podstawie sprawozdania sędziego sprawozdawcy Sąd postanowił otworzyć procedurę ustną. Podczas rozprawy w dniu 3 września 2010 r. wysłuchano wystąpień stron i ich odpowiedzi na pytania przedstawione przez Sąd.

25      Skarżące wnoszą do Sądu o:

–        tytułem żądania głównego, stwierdzenie nieważności art. 1 lit. o) i p), art. 2 lit. i) oraz art. 3 i 4 zaskarżonej decyzji;

–        tytułem żądania ewentualnego, zmianę art. 2 lit. i) zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim Komisja obciążyła skarżące na zasadzie solidarności odpowiedzialnością za zapłatę nałożonej na Arkemę grzywny, oraz zmniejszenie kwoty tej grzywny;

–        obciążenie Komisji kosztami postępowania.

26      Komisja wnosi do Sądu o:

–        oddalenie skargi;

–        obciążenie skarżących kosztami postępowania.

 Co do prawa

27      Na poparcie swojego żądania mającego na celu częściowe stwierdzenie nieważności zaskarżonej decyzji, skarżące podnoszą dziesięć zarzutów: zarzut pierwszy jest oparty na naruszeniu prawa do obrony, zarzut drugi – na naruszeniu obowiązku uzasadnienia, zarzut trzeci – na naruszeniu jednolitego charakteru pojęcia przedsiębiorstwa, zarzut czwarty – na naruszeniu zasad przypisywania spółkom dominującym odpowiedzialności za naruszenia popełnione przez spółki zależne, zarzut piąty – na błędach w ocenie dotyczących spółki Total, zarzut szósty – na naruszeniu istotnych zasad uznanych przez wszystkie państwa członkowskie i stanowiących integralną część wspólnotowego porządku prawnego UE, zarzut siódmy – na naruszeniu zasady dobrej administracji, zarzut ósmy – na naruszeniu zasady pewności prawa, zarzut dziewiąty – na naruszeniu podstawowych zasad regulujących ustalanie grzywien  i zarzut dziesiąty – na nadużyciu władzy.

28      Tytułem żądania ewentualnego, w ramach zarzutu jedenastego skarżące wnoszą o zmniejszenie grzywny nałożonej zgodnie z art. 2 lit. i) zaskarżonej decyzji.

29      Sąd uznaje za stosowne, aby w pierwszej kolejności rozpatrzyć argumenty podniesione w ramach zarzutu czwartego.

 W przedmiocie zarzutu czwartego, dotyczącego naruszenia zasad przypisywania spółkom dominującym odpowiedzialności za naruszenia popełnione przez spółki zależne

30      Zarzut czwarty składa się z trzech części. Najpierw należy zbadać część drugą tego zarzutu.

 W przedmiocie części drugiej zarzutu, dotyczącej błędnej wykładni orzecznictwa w sprawie przypisywania odpowiedzialności oraz poszanowania przez Komisję jej własnej praktyki decyzyjnej

–       Uwagi wstępne

31      Należy przypomnieć, że prawo konkurencji Unii dotyczy działalności przedsiębiorstw, a pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje każdy podmiot wykonujący działalność gospodarczą, niezależnie od jego statusu prawnego i sposobu jego finansowania (zob. wyrok Trybunału z dnia 10 września 2009 r. w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑8237, pkt 54 i przytoczone tam orzecznictwo).

32      Trybunał wyjaśnił też, że pojęcie przedsiębiorstwa w tym kontekście należy rozumieć jako oznaczające jednostkę gospodarczą, nawet jeśli z prawnego punktu widzenia jednostka ta składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych (zob. ww. w pkt 31 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 55 i przytoczone tam orzecznictwo).

33      Jeżeli tego rodzaju podmiot gospodarczy narusza zasady konkurencji, to musi odpowiedzieć za to naruszenie zgodnie z zasadą odpowiedzialności osobistej (zob. ww. w pkt 31 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 56 i przytoczone tam orzecznictwo).

34      Naruszenie prawa konkurencji Unii musi być przypisane jednoznacznie podmiotowi prawa, na który będzie można nałożyć grzywny; również do tego podmiotu winno być skierowane pismo w sprawie przedstawienia zarzutów. Ważne jest również, by pismo w sprawie przedstawienia zarzutów wskazywało, w jakim charakterze danemu podmiotowi prawa zarzucane są określone okoliczności (zob. ww. w pkt 31 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 57 i przytoczone tam orzecznictwo).

35      Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że zachowanie spółki zależnej można przypisać spółce dominującej między innymi w przypadku, gdy mimo posiadania odrębnej podmiotowości prawnej spółka zależna nie określa w sposób autonomiczny swojego zachowania rynkowego, lecz stosuje zasadniczo instrukcje dawane jej przez spółkę dominującą, w szczególności z uwzględnieniem więzów ekonomicznych, organizacyjnych i prawnych łączących oba te podmioty prawa (zob. ww. w pkt 31 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 58 i przytoczone tam orzecznictwo).

36      Jest tak dlatego, że w tego rodzaju sytuacji spółka dominująca i jej spółka zależna są częścią tej samej jednostki gospodarczej, a tym samym tworzą jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu przedstawionym powyżej. Zatem okoliczność, że spółka dominująca i jej spółka zależna stanowią jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE, pozwala Komisji na skierowanie decyzji nakładającej grzywny do spółki dominującej, bez konieczności ustalania jej bezpośredniego zaangażowania w naruszenie (ww. w pkt 31 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 59).

37      Trybunał orzekł ponadto, że w szczególnym przypadku, gdy spółka dominująca posiada 100% kapitału swojej spółki zależnej, która popełniła naruszenie unijnych zasad konkurencji, po pierwsze, ta spółka dominująca może wywierać decydujący wpływ na zachowanie swej spółki zależnej, a po drugie, istnieje wzruszalne domniemanie, że spółka dominująca rzeczywiście wywiera taki decydujący wpływ na spółkę zależną (ww. w pkt 31 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 60 i przytoczone tam orzecznictwo).

38      Trybunał więc doprecyzował, że w tych okolicznościach wystarczy, że Komisja wykaże, iż cały kapitał spółki zależnej znajduje się w posiadaniu spółki dominującej, aby przyjąć, że ta ostatnia wywiera decydujący wpływ na politykę handlową swej spółki zależnej. Komisja będzie zatem mogła uznać spółkę dominującą za solidarnie odpowiedzialną za zapłatę grzywny nałożonej na spółkę zależną, chyba że spółka dominująca, na której spoczywa ciężar obalenia domniemania, przedstawi wystarczające dowody mogące wykazać, że jej spółka zależna działa na rynku w sposób autonomiczny (zob. ww. w pkt 31 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 61 i przytoczone tam orzecznictwo).

39      W niniejszym przypadku, w motywach 370–379 zaskarżonej decyzji, opierając się na orzecznictwie Trybunału i Sądu Komisja streściła zasady, które zamierza zastosować w celu określenia adresatów zaskarżonej decyzji.

40      Komisja przypomniała, że odpowiedzialność spółki dominującej za bezprawne działanie spółki zależnej może zostać stwierdzona w zakresie, w jakim ta spółka zależna nie określa swojego zachowania na rynku w sposób autonomiczny, stosując się co do istoty do instrukcji przedstawianych jej przez spółkę dominującą. Komisja wyjaśniła, że mogła słusznie domniemywać, iż kontrolowana w 100% spółka zależna stosowała się zasadniczo do instrukcji przedstawianych jej przez spółkę dominującą, przy czym ostatnia z wymienionych spółek może obalić takie domniemanie, przedstawiając dowód przeciwny (motyw 374 zaskarżonej decyzji).

41      Co się tyczy odpowiedzialności Elf Aquitaine, Komisja stwierdziła, że spółka ta posiadała 98% kapitału Arkemy i mianowała jej członków zarządu. W związku z powyższym Komisja uznała, że Elf Aquitaine wywierała decydujący wpływ na zachowanie swojej spółki zależnej (motyw 427 zaskarżonej decyzji).

42      Co się tyczy spółki Total, Komisja wskazała, że w kwietniu 2000 r. objęła ona kontrolę nad 99,43% kapitału Elf Aquitaine, że w sposób bezpośredni lub pośredni kontrolowała ona kapitał spółek w grupie, odgrywając bezpośrednią rolę w zachowaniach noszących znamiona naruszenia; z uwagi na te okoliczności Komisja uznała, że spółka Total wywierała decydujący wpływ na zachowanie swoich spółek zależnych Elf Aquitaine i Arkemy (motywy 428, 429 zaskarżonej decyzji).

43      W motywach 430–432 zaskarżonej decyzji Komisja przedstawiła argumenty, na które powołały się skarżące w odniesieniu do przypisania omawianego naruszenia, a następnie rozpatrzyła je w motywach 433–440 tej decyzji.

44      W motywie 441 zaskarżonej decyzji Komisja potwierdziła swoje stanowisko, zgodnie z którym Arkema i skarżące stanowią jedno przedsiębiorstwo, oraz przyjęła ich odpowiedzialność za omawiane naruszenie, wyjaśniając przy tym, że spółka Total jest odpowiedzialna za naruszenie jedynie od momentu przejęcia kontroli nad kapitałem Elf Aquitaine, czyli od dnia 30 kwietnia do 31 grudnia 2000 r.

45      Kwestionując taką ocenę Komisji, skarżące podnoszą zasadniczo dwa zarzuty, dotyczące, po pierwsze, zgodności z prawem tego domniemania i, po drugie, nieuwzględnienia dowodów przedstawionych w celu wykazania autonomii Arkemy.

–       W przedmiocie zgodności z prawem domniemania

46      W pierwszej kolejności skarżące twierdzą, że Komisja nie mogła bez naruszenia orzecznictwa i swojej własnej praktyki decyzyjnej w tej dziedzinie przypisać skarżącym zachowania Arkemy jedynie w oparciu o domniemanie, iż skarżące sprawują prawie całkowitą kontrolę nad kapitałem tej spółki zależnej.

47      Należy stwierdzić, że metoda zastosowana przez Komisję celem przypisania spornego naruszenia skarżącym, w zakresie, w jakim opiera się ona na tym domniemaniu, jest zgodna z orzecznictwem ww. w pkt 31–38.

48      Po pierwsze, wbrew temu, co zdają się sugerować skarżące, to przypisanie naruszenia nie opiera się jedynie na strukturze udziałowej kapitału spółki, ale także na stwierdzeniu, że domniemanie decydującego wpływu wywieranego na spółki zależne nie zostało obalone (zob. w szczególności motywy 437, 441 zaskarżonej decyzji).

49      Po drugie, z orzecznictwa tego wynika (zob. w szczególności pkt 37, 38 powyżej), że struktura udziałowa kapitału spółki zależnej stanowi wystarczające kryterium do przyjęcia takiego domniemania, bez potrzeby przedstawiania przez Komisję dodatkowych wskazówek dotyczących rzeczywistego wywierania wpływu przez spółkę dominującą, czego żądają skarżące.

50      Takiego twierdzenia nie podważa fakt, że kwestia takich dodatkowych wskazówek mogła zostać podniesiona w sprawie zakończonej wyrokiem Sądu z dnia 12 grudnia 2007 r. T‑112/05Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑5049, pkt 13 i 54. Chociaż zarówno z ww. wyroku z dnia 12 grudnia 2007 r. w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 61 i 62, jak i z ww. w pkt 31 wyroku z dnia 10 września 2009 r. w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 61 i 62 jednoznacznie wynika, że przyjęcie wyżej wymienionego domniemania nie jest uzależnione od istnienia takich wskazówek. Podobnie, Komisja nie jest zobowiązana w tym celu do udowodnienia, że w czasie wystąpienia okoliczności faktycznych spółka dominująca wiedziała o zachowaniach jej spółki zależnej, które noszą znamiona naruszenia.

51      Należy jeszcze podnieść, że wyżej powołane orzecznictwo dotyczy konkretnego przypadku, w którym spółka dominująca posiada 100% kapitału swojej spółki zależnej (ww. w pkt 31 wyrok z dnia 10 września 2009 r. w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 60). Tymczasem w niniejszej sprawie, skarżące nie posiadają kapitału swojej spółki zależnej w całości (zob. pkt 2 powyżej).

52      Należy jednak podkreślić, że skarżące nie przedstawiły żadnego argumentu dotyczącego faktu, iż ich udziały nie osiągają 100%. Przeciwnie, ich argumentacja dotycząca przysługującej Komisji możliwości uwzględnienia omawianego domniemania obejmuje bez rozróżnienia sytuację posiadania kapitału spółki zależnej w „100% lub prawie”, co tym samym potwierdza, że skarżące nie sprzeciwiają się zastosowaniu takich samych zasad dowodowych w tych dwóch sytuacjach.

53      Wreszcie, przyjmując nawet, zgodnie z twierdzeniem skarżących, że Komisja w ramach swojej wcześniejszej praktyki decyzyjnej w kwestii przypisywania odpowiedzialności przedstawiała dodatkowe wskazówki dotyczące rzeczywistego wywierania decydującego wpływu przez spółkę dominującą, to ten fakt sam w sobie nie podważa zasadności metody przypisywania odpowiedzialności stosowanej w niniejszej sprawie.

54      W związku z tym należy oddalić niniejszy zarzut.

–       W przedmiocie zbioru poszlak przedstawionych przez skarżące w celu ustalenia autonomii Arkemy na rynku

55      Zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 38 powyżej, aby obalić przyjęte w niniejszej sprawie domniemanie spółka dominująca powinna dostarczyć dowody wystarczające do wykazania, że jej spółka zależna działa na rynku w sposób samodzielny.

56      W tym względzie należy wziąć pod uwagę wszystkie istotne okoliczności dotyczące powiązań gospodarczych, organizacyjnych i prawnych wiążących tę spółkę zależną ze spółką dominującą, które mogą różnić się w poszczególnych przypadkach (ww. w pkt 31 wyrok z dnia 10 września 2009 r. w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 61, 74).

57      W szczególności nie należy ograniczać tej oceny wyłącznie do okoliczności odnoszących się do sensu stricto polityki handlowej spółki zależnej, takich jak strategia dystrybucyjna lub cenowa. W szczególności omawiane domniemanie nie może zostać obalone przez samo wykazanie, że to spółka zależna zarządza tymi szczególnymi aspektami swojej polityki handlowej i nie otrzymuje żadnych wytycznych w tym zakresie (zob. podobnie ww. w pkt 31 wyrok z dnia 10 września 2009 r. w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 65, 75).

58      W niniejszej sprawie z akt wynika, iż w trakcie postępowania administracyjnego skarżące powołały się na argument dotyczący autonomii Arkemy, stwierdzając między innymi, że zarządzanie spółkami zależnymi należącymi do ich grupy odbywało się w sposób zdecentralizowany: Arkema określała samodzielnie strategiczne kierunki swoich działań, zarządzanie jej działalnością rynkową nie było zależne od wytycznych pochodzących od spółek dominujących, składała ona spółkom dominującym jedynie ogólne sprawozdania ze swojej działalności, posiadała odrębność finansową i uprawnienia do zawierania umów bez uzyskania ich wcześniejszej zgody oraz definiowała niezależnie swoją strategię prawną. Autonomia Arkemy została ponadto potwierdzona przez osoby trzecie.

59      Na poparcie swoich argumentów skarżące ograniczyły się do przedstawienia trzech broszur pochodzących od Arkemy, w tym jednej z nich od Elf Aquitaine, zatytułowanych „Rynki i wyspecjalizowana działalność” odpowiednio na lata 1995, 2000 i 2003. Jednak niezależnie od wartości dowodowej, jaką można przypisać tym dokumentom, należy stwierdzić, że zawierają one jedynie pewne wycinkowe informacje na temat relacji pomiędzy skarżącymi a ich spółką zależną. Dokumenty te co najwyżej potwierdzają, że Arkema stanowiła jednostkę zdecentralizowaną, wyspecjalizowaną w ramach grupy w „branży chemicznej”, że miała stać się podmiotem samodzielnym w 2006 r. i że produkowała dużą ilość towarów z wielu sektorów. Z wyjątkiem broszury „Rynki i wyspecjalizowana działalność”, dotyczącej 2000 r., dokumenty te odnoszą się do lat niemających znaczenia dla okresu, w którym popełniono naruszenie.

60      Ponadto w przypisie dolnym udzielonej przez nie odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów skarżące odniosły się do pewnych aspektów odpowiedzi Arkemy na przedstawione przez Komisję żądanie udzielenia informacji.

61      Omawiane dowody, przedstawione przez Komisję w ramach środków organizacji postępowania z dnia 4 maja 2010 r., zawierają dokument zatytułowany „Struktura wewnętrzna i zaciąganie zobowiązań” oraz listę prezesów spółek należących do grupy w latach 1991–2003.

62      Co się tyczy pierwszego dokumentu, z odpowiedzi Arkemy na przedstawione przez Komisję żądanie przedstawienia informacji wynika, że zawiera on zasady dotyczące zaciągania zobowiązań przez spółki należące do grupy, znajdujące zastosowanie „od 2001 roku”. Zgodnie z tym dokumentem zarząd spółki Total zajmował stanowisko jedynie w odniesieniu do decyzji spółek zależnych dotyczących inwestycji przekraczających 10 mln EUR, oceniając ich ryzyko i opłacalność.

63      Po pierwsze, należy podnieść, że ze względu na to, iż rozpatrywany dokument zawiera reguły dotyczące podziału kompetencji w ramach grupy począwszy od 2001 r., nie stanowi on istotnej wskazówki na temat relacji pomiędzy tymi spółkami w odniesieniu do okresu, w którym zostało popełnione naruszenie, a którego koniec nastąpił w dniu 31 grudnia 2000 r.

64      Po drugie, z odpowiedzi skarżących na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów wynika, że ten dokument został powołany na poparcie twierdzenia skarżących, zgodnie z którym nigdy nie włączyły się one w zarządzanie działalnością Arkemy w sektorze „NW” i „NBS”, czyli, że ich interwencje ograniczały się do najważniejszych inwestycji tej spółki zależnej. Zgodnie zaś z ww. w pkt 57 orzecznictwem autonomii spółki zależnej nie można w każdym razie ustalić w drodze samego tylko wykazania, że spółka ta w sposób niezależny zarządza konkretnymi aspektami swojej działalności w zakresie wprowadzania do obrotu towarów, których naruszenie dotyczy.

65      Co się tyczy drugiego dokumentu zawierającego listę prezesów danych spółek, należy podnieść, że wprawdzie fakt istnienia wspólnych prezesów dla spółki dominującej i spółki zależnej wskazuje na wywieranie decydującego wpływu, to jednak posiadanie prezesa innego niż prezes spółki dominującej nie stanowi wystarczającej przesłanki autonomii spółki zależnej.

66      Z powyższego wynika, że argumenty przedłożone przez skarżące w ich odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów nie znajdują potwierdzenia w konkretnych dowodach autonomii ich spółek zależnych i stanowią zatem w istocie niepoparte niczym twierdzenia, które w żadnym razie nie mogą stanowić zbioru poszlak wystarczającego do obalenia przyjętego w niniejszej sprawie domniemania.

67      Należy zatem stwierdzić, że owe argumenty skarżących nie dowodzą autonomii spółki zależnej.

68      Po pierwsze, co się tyczy twierdzenia skarżących, zgodnie z którym Elf Aquitaine była jedynie nieoperacyjnym holdingiem porównywalnym ze zwykłym „kierownictwem finansowym” – ze względu na to, że sytuacja ta nie uległa zmianie w następstwie przejęcia kontroli przez spółkę Total – należy zauważyć, że nawet przyjmując, iż skarżące były tylko holdingami nieoperacyjnymi, to okoliczność ta sama w sobie nie może wystarczyć do tego, aby wykluczyć, iż wywierały one decydujący wpływ na Arkemę, koordynując głównie inwestycje finansowe w ramach grupy. Bowiem w kontekście grupy spółek holding jest spółką mającą na celu gromadzenie udziałów w różnych spółkach i jego zadaniem jest zapewnienie jednolitego kierowania tymi spółkami (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 8 października 2008 r. w sprawie T‑69/04 Schunk i Schunk Kohlenstoff‑Technik przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2567, pkt 63).

69      Same skarżące zaś potwierdzają, że Elf Aquitaine uczestniczyła w najważniejszych decyzjach, które mogły mieć znaczenie na poziomie całej grupy i że to ona określała kierunek prowadzenia bardzo ogólnej polityki dotyczącej spójności działań pomiędzy różnymi branżami w spółkach, zmiany rodzajów działalności i lokalizacji geograficznej na świecie. Nie podważając tezy, zgodnie z którą skarżące i jej spółki zależne tworzyły jeden podmiot gospodarczy, twierdzenia te przemawiają raczej za tym, że funkcją Elf Aquitaine było zapewnienie jednolitego kierownictwa i koordynacji oraz wywieranie w ten sposób wpływu na zachowanie Arkemy na rynku.

70      Po drugie, w zakresie, w jakim skarżące wskazują, iż w okresie wystąpienia spornych okoliczności faktycznych nigdy nie brały udziału w ustalaniu strategii dotyczącej konkretnych produktów z „branży chemicznej”, należy podnieść, że twierdzenie to nie znajduje wystarczającego potwierdzenia w dowodach. Co do rozmiaru grupy, rzekomych szczególnych cech sektora chemicznego w ramach kompanii naftowej, wielkości Arkemy i znacznej ilości produktów sprzedawanych na różnych rynkach, należy stwierdzić, iż za pomocą tych elementów samych w sobie nie można wykazać, że skarżące nigdy nie brały udziału w ustalaniu strategii handlowej któregoś z produktów należących do „branży chemicznej”.

71      Po trzecie, w zakresie, w jakim skarżące twierdzą, iż nigdy nie definiowały polityki handlowej Arkemy i że nigdy nie włączały się w zarząd działalnością w branży „NW” i „NBS” ich spółki zależnej, należy stwierdzić, że w grupie spółek podział zadań stanowi normalne zjawisko – nie wystarcza to jednak, aby obalić domniemanie, zgodnie z którym skarżące i Arkema stanowiły jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE. To samo odnosi się do argumentu, że Arkema występowała na rynku w swoim imieniu i na swój rachunek, nie zaś reprezentując swoje spółki dominujące Total i Elf Aquitaine.

72      Poza tym żadnego wniosku nie można wywieść z faktu, że skarżące nigdy nie miały tych samych klientów co ich spółka zależna, że były nieobecne zarówno na rynkach, na których inwestowała ta spółka jak i na rynkach powiązanych, że działalność z zakresu omawianych produktów stanowiła tylko niewielką część całkowitego obrotu każdej ze skarżących i że produkty te stanowiły niewielką część bogatej gamy produktów wchodzących w zakres „działalności w branży chemicznej” Arkemy.

73      Po czwarte, w odniesieniu do argumentu skarżących dotyczącego braku wymiany informacji pomiędzy skarżącymi i Arkemą, a także istnienia systemu sprawozdawczości, z wyjątkiem przekazywania informacji wynikających z obowiązków ustawowych w dziedzinie księgowości i finansów – biorąc pod uwagę, że autonomii spółki zależnej nie ocenia się jedynie pod względem zarządu operacyjnego przedsiębiorstwa – należy zauważyć, iż fakt, że spółka zależna nigdy nie prowadziła dla spółki dominującej konkretnej polityki informacyjnej na danym rynku, nie wystarcza w celu wykazania jej autonomii.

74      Po piąte, choć skarżące stwierdziły, że Arkema była uprawniona do zawierania umów bez konieczności uzyskania wcześniejszej zgody oraz korzystała z dużej autonomii finansowej, należy stwierdzić, że skarżące przyznają, iż sprawowały kontrolę nad inwestycjami przemysłowymi, największymi nabyciami oraz najważniejszymi zobowiązaniami swojej spółki zależnej, co jedynie przemawia za przyjęciem wyciągniętego przez Komisję wniosku, że spółka zależna nie była autonomiczna.

75      Po szóste, to samo odnosi się do rzekomego ustalania przez Arkemę jej strategii prawnej w sposób niezależny w niniejszej sprawie, i to począwszy od etapu dochodzenia, a to ze względu na to, że była zdecydowana na współpracę bez uprzedniej konsultacji ze spółkami dominującymi. Jednakże fakt, że dane przedsiębiorstwo nie było jedynym, które w postępowaniu administracyjnym oraz w postępowaniu sądowym nie pozwala uznać, że dana spółka zależna jest samodzielna względem spółki lub spółek dominujących.

76      Ponadto należy przypomnieć, że to nie bezpośredni udział spółki dominującej w naruszeniu popełnionym przez spółkę zależną, ale fakt, iż stanowią one jedno przedsiębiorstwo, upoważnia Komisję do przypisania naruszenia pierwszej z nich. Wniosku Komisji nie podważa zatem fakt, że skarżące nie były informowane przez Arkemę i że dowiedziały się o istnieniu kartelu omawianego w niniejszej sprawie dopiero po przeprowadzeniu przez Komisję kontroli w lokalach spółki zależnej.

77      Po siódme, nie znajduje potwierdzenia w materiale dowodowym argument, zgodnie z którym samodzielność Arkemy wzmacnia postrzeganie jej w ten sposób przez osoby trzecie, w szczególności ze względu na to, że nie miała ona tego samego znaku towarowego co jej spółki dominujące i nie wprowadzała ona w ten sposób w błąd dostawców, klientów i konsumentów.

78      Co więcej, broszury „Rynki i wyspecjalizowana działalność” dołączone do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, ewidentnie adresowane do osób trzecich, wskazują na Arkemę jako na spółkę prowadzącą działalność „chemiczną” lub jako stanowiącą „branżę chemiczną” grup Total i Elf Aquitaine. Jest to sprzeczne z argumentem skarżących, zgodnie z którym Arkema była postrzegana przez osoby trzecie jako podmiot zupełnie oddzielny od swoich spółek dominujących. W każdym razie, postrzeganie wizerunku spółki przez osoby trzecie nie wystarcza samo w sobie do wykazania, że dana spółka zależna jest samodzielna względem spółek dominujących.

79      Po ósme, co się tyczy argumentu skarżących, zgodnie z którym autonomia Arkemy znajduje potwierdzenie w decyzji Komisji C (2003) 4570 z dnia 10 grudnia 2003 r. dotyczącej postępowania na mocy art. 81 [WE] oraz art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/E-2/37.857 – Nadtlenki organiczne), należy stwierdzić, że decyzja ta nie zawiera żadnej oceny w tym względzie, ponieważ Komisja postanowiła, że nie będzie sprawdzać, czy naruszenie należało przypisać spółce wiodącej w grupie (zob. pkt 212 poniżej).

80      Po dziewiąte, co się tyczy dowodu, który skarżące przedstawiły pierwszy raz przed Sądem, a który opiera się na fakcie, że Arkema pod względem kapitału odłączyła się od skarżących w dniu 18 maja 2006 r., należy podnieść, że wskazane odłączenie, które nastąpiło już po ustaniu naruszenia i przyjęciu zaskarżonej decyzji, jest pozbawione znaczenia jako wskazówka służąca ocenie powiązań istniejących pomiędzy zainteresowanymi spółkami w czasie trwania naruszenia.

81      Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić, że Komisja słusznie uznała, iż dowody przedstawione przez skarżące, nawet potraktowane łącznie, nie wystarczają, aby obalić przyjęte przez Komisję w niniejszej sprawie domniemanie.

82      Wreszcie, w trakcie rozprawy skarżące stwierdziły, że odrzucając wskazówki przedstawione przez skarżące, Komisja przekształciła domniemanie przyjęte w niniejszej sprawie w domniemanie niewzruszalne.

83      W tym względzie należy podnieść, że w motywie 374 zaskarżonej decyzji Komisja przypomniała utrwalone orzecznictwo, zgodnie z którym spółka dominująca może obalić przyjęte domniemanie, jeżeli przedstawi dowody wystarczające do tego, by wykazać, że jej spółka zależna działa na rynku w sposób autonomiczny. W niniejszej sprawie, jak to wynika z powyższej analizy, Komisja słusznie stwierdziła, że dowody przedstawione przez skarżące, nawet potraktowane łącznie, nie wystarczają, aby obalić to domniemanie. Dlatego też skarżące nie mają racji, że nastąpiło przekształcenie domniemania zwykłego w domniemanie niewzruszalne.

84      Część drugą niniejszego zarzutu należy zatem oddalić w całości.

 W przedmiocie części pierwszej zarzutu, dotyczącej naruszenia prawa w zakresie obiektywnego charakteru kryterium możliwości przypisania odpowiedzialności

85      Skarżące co do zasady podnoszą, że Komisja, potwierdzając swój margines uznania w tym zakresie, nie uwzględniła obiektywnego charakteru kryterium możliwości przypisywania odpowiedzialności ze względu na odrzucenie argumentu skarżących opartego na fakcie, że w decyzji C (2003) 4570 nie przyjęto odpowiedzialności spółki dominującej Arkemy (motyw 434 zaskarżonej decyzji).

86      Należy zauważyć, że w motywie 434 zaskarżonej decyzji, w odpowiedzi na ten argument skarżących Komisja stwierdziła:

„Fakt, że [...] Komisja skierowała decyzję [C (2003) 4570] wyłącznie do [Arkemy], nie stoi na przeszkodzie temu, aby w niniejszej sprawie decyzja ta była jednocześnie skierowana do [Arkemy] i do [skarżących]. Przy przypisywaniu odpowiedzialności spółce dominującej w takich okolicznościach Komisja dysponuje marginesem uznania, zaś fakt, że nie skorzystała ona z tego uprawnienia we wcześniejszej decyzji, nie stoi na przeszkodzie temu, aby uczyniła to w niniejszej sprawie”.

87      Należy stwierdzić, że wbrew twierdzeniu skarżących, Komisja w niniejszym przypadku nie przekroczyła zasad określonych w orzecznictwie, twierdząc, iż dysponuje „uprawnieniami dyskrecjonalnymi dla ustalenia istotnego kryterium możliwości przypisania odpowiedzialności”, w tym uprawnieniem przypisania jednej spółce odpowiedzialności za naruszenie popełnione przez drugą spółkę. Twierdzenie Komisji zmierza tylko do obalenia argumentu skarżących opartego na tym, że instytucja ta w skierowanej do Arkemy decyzji C (2003) 4570 nie przypisała jej zachowania spółce dominującej. Ponadto, z powyższego wynika, że aby przypisać sporne naruszenie skarżącym, Komisja skorzystała z dokładnej metody, zgodnej z zasadami ustanowionymi w orzecznictwie, a w szczególności z pojęciem przedsiębiorstwa w prawie konkurencji.

88      Z tego wynika, że argument skarżących jest bezzasadny. Bowiem przyjmując nawet – wbrew temu, co twierdzi Komisja – że w przypadku, gdy spółki te tworzą jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu prawa konkurencji, jest ona zobowiązana przypisywać spółce dominującej noszące znamiona naruszenia zachowanie spółki zależnej – to fakt, że Komisja nie uczyniła tego w swoich wcześniejszych decyzjach, nie ma żadnego wpływu na legalność zaskarżonej decyzji. W tym względzie należy przypomnieć, że Komisja uczyniła to w niniejszej sprawie.

89      W każdym razie z orzecznictwa wynika, że Komisja nie jest zobowiązana do systematycznego weryfikowania, czy zachowanie spółki zależnej zawierające znamiona naruszenia może zostać przypisane spółce dominującej (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 14 grudnia 2006 r. w sprawach połączonych od T‑259/02 do T‑264/02 i T‑271/02 Raiffeisen Zentralbank Österreich i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑5169, pkt 330, 331). Sam zatem fakt, że Komisja nie wzięła pod uwagę możliwości skierowania swojej decyzji C (2003) 4570 do spółki dominującej Arkemy, nie stoi na przeszkodzie temu, aby uczyniła to w niniejszej sprawie, zgodnie z zasadami wypracowanymi w orzecznictwie w dziedzinie odpowiedzialności.

90      W związku z tym należy oddalić tę część zarzutu.

 W przedmiocie części trzeciej zarzutu, dotyczącej naruszenia „zasady niezależności gospodarczej osoby prawnej”

91      Skarżące twierdzą, że zgodnie z „zasadą niezależności gospodarczej osoby prawnej”, sytuacja, w której spółka dominująca i jej spółka zależna, nawet kontrolowana w 100%, tworzą jedno przedsiębiorstwo, stanowi wyjątek. Ich zdaniem Komisja naruszyła tę „zasadę”, przypisując im w sposób „automatyczny” odpowiedzialność za rozpatrywane naruszenie.

92      Warto przypomnieć, że pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje każdy podmiot wykonujący działalność gospodarczą, niezależnie od jego statusu prawnego i sposobu jego finansowania. Pojęcie to należy zatem rozumieć jako oznaczające jednostkę gospodarczą, nawet jeśli z prawnego punktu widzenia jednostka ta składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych (zob. pkt 31, 32 powyżej).

93      Z tego wynika, że fakt, iż spółka zależna dysponuje oddzielną osobowością prawną, nie wystarcza, aby wykluczyć możliwość, że stanowi ona jedno przedsiębiorstwo ze spółką dominującą.

94      Należy przypomnieć, że sporne naruszenie zostało przypisane skarżącym, ponieważ domniemanie wywierania przez nie decydującego wpływu na spółkę zależną nie zostało obalone i nie przedstawiły one wystarczających dowodów na autonomię swojej spółki zależnej. Skarżące żywią zatem błędne przekonanie, że zastosowana w niniejszej sprawie metoda może zostać nazwana „automatyczną”, gdyż pozwoliła ona w pełni wziąć pod uwagę konkretną sytuację skarżących, a w szczególności powiązania istniejące pomiędzy nimi a Arkemą w czasie wystąpienia spornych okoliczności faktycznych.

95      Metoda ta jest zatem zgodna z pojęciem przedsiębiorstwa w prawie konkurencji ze względu na to, że pozwala ustalić, czy skarżące i Arkema tworzyły tę samą jednostkę gospodarczą. Ponadto, jak wynika z powyższych rozważań, fakt, że metoda ta opiera się na domniemaniu oraz że to na podmiocie kwestionującym to domniemanie spoczywa obowiązek dostarczenia dowodu przeciwnego, jest zgodny z orzecznictwem.

96      Skarżące ponadto nie wykazały istnienia zasady ogólnej prawa, która mogłaby sprzeciwiać się zastosowaniu tego domniemania w niniejszej sprawie. Co się tyczy argumentów odnoszących się do zasad francuskiego i amerykańskiego prawa cywilnego i handlowego oraz do praktyki decyzyjnej francuskiego organu ochrony konkurencji, należy stwierdzić, że nie są to zasady, na podstawie których należałoby badać zgodność z prawem decyzji Komisji w dziedzinie konkurencji.

97      Wreszcie należy podkreślić, że przyjęte w niniejszej sprawie domniemanie stanowi jedynie metodę dowodową, którą dysponuje Komisja w ramach prowadzonych przez siebie dochodzeń w zakresie ochrony konkurencji i przyjęcie go w żaden sposób nie przesądza o relacji istniejącej pomiędzy spółkami dominującymi i spółkami zależnymi, zwłaszcza w zakresie samodzielności prawnej i finansowej, z których może korzystać spółka zależna zgodnie z obowiązującym prawem i wyborem dokonanym przez zainteresowane spółki.

98      Uwzględniając powyższe rozważania, należy oddalić część trzecią tego zarzutu, a zatem cały zarzut czwarty.

 W przedmiocie zarzutu pierwszego, dotyczącego naruszenia prawa do obrony

99      Zarzut pierwszy dzieli się na dwie części.

 W przedmiocie części pierwszej zarzutu, dotyczącej braku możliwości skutecznej obrony

100    Po pierwsze, skarżące twierdzą, że Komisja była zobowiązana szczegółowo odeprzeć wyjaśnienia skarżących przedstawione w ich odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów poprzez przedstawienie im oddzielnego zbioru dowodów mających na celu ustalenie ich odpowiedzialności. W związku z tym, że Komisja nie wywiązała się z tego wynikającego ze spoczywającego na niej ciężaru dowodowego obowiązku, naruszyła ona zasadę równości broni.

101    Należy zauważyć, że z orzecznictwa przytoczonego w ww. pkt 38 wynika, że to na spółce dominującej spoczywa ciężar obalenia omawianego domniemania i że to ona powinna przedstawić wystarczające dowody na to, iż to jej spółka zależna działa na rynku w sposób autonomiczny. W sytuacji więc, gdy Komisja stwierdzi, że domniemanie nie zostało obalone, ma ona prawo przypisać naruszenie spółce dominującej i to bez obowiązku dostarczenia „oddzielnego zbioru dowodów” mających na celu ustalenie ich odpowiedzialności, w przeciwieństwie do tego, co twierdzą skarżące.

102    Mając na uwadze powyższe rozważania, jest bez znaczenia powoływane przez skarżące w drodze analogii orzecznictwo, zgodnie z którym w przypadku, gdy Komisja w celu stwierdzenia naruszenia opiera się jedynie na zachowaniu przedsiębiorstw na rynku, przedsiębiorstwa mogą zaprzeczyć istnieniu naruszenia, przedstawiając okoliczności faktyczne, które stawiają w innym świetle fakty ustalone przez Komisję i które pozwalają tym samym zastąpić innym przekonywającym wyjaśnieniem faktów wyjaśnienie, jakie przyjęła Komisja (wyrok Sądu z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawach połączonych T‑67/00, T‑68/00, T‑71/00 i T‑78/00 JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2501, pkt 186, 187). Sytuacja przedstawiona w tym orzecznictwie nie występuje w niniejszej sprawie.

103    Należy wreszcie przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, poszanowanie prawa do obrony wymaga, aby zainteresowanemu przedsiębiorstwu stworzono w toku postępowania administracyjnego możliwość przedstawienia stanowiska na temat prawdziwości i znaczenia dla sprawy faktów i okoliczności podnoszonych przez Komisję, a także na temat dokumentów, którymi Komisja posłużyła się na poparcie swego twierdzenia istnienia naruszenia traktatu (wyroki Trybunału: z dnia 7 czerwca 1983 r. w sprawach połączonych od 100/80 do 103/80 Musique Diffusion française i in. przeciwko Komisji, Rec. s. 1825, pkt 10; z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie C‑310/93 P BPB Industries i British Gypsum przeciwko Komisji, Rec. s. I‑865, pkt 21).

104    W tym względzie rozporządzenie Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 [WE] i 82 [WE] (Dz.U. 2003, L 1, s. 1) przewiduje, że stronom wysyła się pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, które winno przedstawiać w jasny sposób wszystkie istotne okoliczności, na których Komisja opiera się na tym etapie postępowania. Takie pismo w sprawie przedstawienia zarzutów stanowi gwarancję proceduralną podstawowej zasady prawa Unii, która wymaga poszanowania prawa do obrony w ramach każdego postępowania (wyrok Trybunału z dnia 3 września 2009 r. w sprawach połączonych C‑322/07 P, C‑327/07 P i C‑338/07 P Papierfabrik August Koehler i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑7191, pkt 35).

105    Zasada ta wymaga w szczególności, by pismo w sprawie przedstawienia zarzutów skierowane przez Komisję do przedsiębiorstwa, na które zamierza ona nałożyć sankcję za naruszenie reguł konkurencji, zawierało istotne okoliczności uwzględnione przeciw temu przedsiębiorstwu, takie jak zarzucane mu czyny, ich kwalifikacja oraz dowody, na których opiera się Komisja, tak by owo przedsiębiorstwo mogło skutecznie przedstawić swe argumenty w ramach postępowania administracyjnego wszczętego przeciwko niemu (zob. ww. w pkt 104 wyrok w sprawach połączonych Papierfabrik August Koehler i in. przeciwko Komisji, pkt 36 i przytoczone tam orzecznictwo).

106    Pismo w sprawie przedstawienia zarzutów powinno w szczególności jednoznacznie wskazywać podmiot prawa, na który będzie można nałożyć grzywnę; również do tego podmiotu powinno być skierowane oraz powinno wskazywać, w jakim charakterze danemu podmiotowi prawa zarzucane są określone okoliczności (zob. podobnie ww. w pkt 104 wyrok w sprawach połączonych Papierfabrik August Koehler i in. przeciwko Komisji, pkt 37, 38).

107    Gdy względem danej spółki zostało przyjęte domniemanie takie jak w niniejszej sprawie, może ona w swojej odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów i w trakcie przesłuchania przez funkcjonariusza ds. przesłuchań przedstawić wszystkie elementy faktyczne i prawne celem zakwestionowania tego domniemania, zaś Komisja musi uwzględnić te elementy, aby w razie potrzeby wycofać zarzuty, które okazały się bezzasadne. Zasada równości broni jest respektowana w takim przypadku.

108    W niniejszym przypadku skarżące nie zaprzeczają temu, iż dzięki pismu w sprawie przedstawienia zarzutów dowiedziały się, że ich udział w niniejszej sprawie opiera się na domniemaniu dotyczącym sprawowanej przez nie prawie całkowitej kontroli nad Arkemą. W związku z tym, że domniemanie to było wzruszalne, mogły one w trakcie postępowania administracyjnego przygotować swoją obronę w taki sposób, aby obalić rzeczone domniemanie. Co więcej, z zaskarżonej decyzji oraz ze skargi wynika, że skarżące dokładnie tak postąpiły, co jednak nie przekonało Komisji.

109    Należy zatem oddalić ten zarzut.

110    Po drugie, skarżące twierdzą, że Komisja nie wywiązała się z obowiązku starannego i bezstronnego zbadania dowodu przeciwnego dostarczonego celem obalenia przyjętego w niniejszej sprawie domniemania, co przeszkodziło skarżącym skoncentrować obronę na konkretnych dowodach.

111    Należy zauważyć, że skarżące nie precyzują, jakie konkretnie dowody, które mogłyby być istotne w tej sprawie, nie zostały zbadane przez Komisję.

112    Jednakże przyjmując, że celem tego zarzutu jest zakwestionowanie przeprowadzonej przez Komisję oceny całości dowodów dostarczonych przez skarżące z zamiarem obalenia przyjętego w niniejszej sprawie domniemania, należy podnieść, że dokonanie przez Komisję oceny tych dowodów zostało potwierdzone w ramach przeprowadzonego powyżej badania zarzutu czwartego.

113    Poza tym, jak wynika z przeprowadzonej powyżej oceny części trzeciej zarzutu drugiego, zwięzły charakter uzasadnienia zaskarżonej decyzji w tym względzie nie pozwala sam w sobie stwierdzić naruszenia obowiązku starannego i bezstronnego zbadania istotnych dowodów wynikających z postępowania administracyjnego.

114    Z motywów 434–441 zaskarżonej decyzji można bowiem wyciągnąć wniosek, że Komisja zbadała streszczone w motywie 431 argumenty skarżących mające na celu poparcie ich tezy, zgodnie z którą decyzja ta powinna zostać skierowana tylko do Arkemy. Analiza odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów nie pozwala ustalić innych istotnych dowodów, które miały zostać zignorowane przez Komisję.

115    Z tego wynika, że niniejszy zarzut jest bezzasadny.

116    Po trzecie, w trakcie rozprawy skarżące utrzymywały, że z uwagi na to, iż Komisja przed podaniem do wiadomości pisma w sprawie przedstawienia zarzutów nie poinformowała ich o prowadzonym dochodzeniu, naruszyła ona w ten sposób wymogi dotyczące rzetelnego procesu sądowego uznane w art. 6 ust. 3 lit. a) europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. i potwierdzone w wyroku Sądu z dnia 8 lipca 2008 r. w sprawie T‑99/04 AC‑Treuhand przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑1501 oraz w kodeksie dobrych praktyk Komisji dotyczących art. 101 TFUE i 102 TFUE.

117    Warto zauważyć, iż ww. w pkt 110 wyroku w sprawie AC‑Treuhand przeciwko Komisji, pkt 56, Sąd uznał, że uwzględniając zasadę poszanowania prawa do obrony, Komisja już w chwili podjęcia pierwszej czynności w ramach dochodzenia, w tym w żądaniu udzielenia informacji skierowanym do zainteresowanego przedsiębiorstwa na podstawie art. 11 rozporządzenia nr 17, ma obowiązek poinformować to przedsiębiorstwo między innymi o celu i przedmiocie prowadzonego dochodzenia. W pkt 58 tego wyroku Sąd także przypomniał, że z orzecznictwa wynika, iż tylko wtedy, gdy nieprawidłowość popełniona przez Komisję rzeczywiście naruszyła prawo do obrony zainteresowanego przedsiębiorstwa w ramach postępowania administracyjnego, może ona prowadzić do stwierdzenia nieważności końcowej decyzji Komisji.

118    Tymczasem w niniejszej sprawie, poza faktem, że z tego wyroku nie da się wywnioskować, iż, jak twierdzą skarżące, Komisja jest zobowiązana podjąć środki dochodzeniowe względem danego przedsiębiorstwa przed wysłaniem pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, jeżeli uważa, że jest w posiadaniu informacji uzasadniających wysłanie tego pisma, należy stwierdzić, że skarżące nie przedstawiły żadnego konkretnego dowodu na to, iż z tego powodu zostały one pozbawione możliwości udowodnienia, że nie wywierały decydującego wpływu na Arkemę.

119    Co się tyczy argumentu, zgodnie z którym Komisja naruszyła kodeks dobrych praktyk, nie kierując do skarżących przed sporządzeniem pisma w sprawie przedstawienia zarzutów żadnego środka dochodzeniowego, należy stwierdzić, po pierwsze, że wspomniany kodeks – który zgodnie ze swoim pkt 5 znajduje zastosowanie tylko do spraw w toku lub spraw przyszłych, licząc od jego publikacji w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej – został przyjęty później niż zaskarżona decyzja i, co za tym idzie, nie może być stosowany do okoliczności niniejszej sprawy.

120    Po drugie, należy podnieść, że pkt 14 tego kodeksu przewiduje, odnosząc się do ww. w pkt 116 wyroku w sprawie AC‑Treuhand przeciwko Komisji, pkt 56, że „w chwili podjęcia pierwszego działania w ramach dochodzenia (zazwyczaj jest to żądanie udzielenia informacji lub kontrola), przedsiębiorstwa, których to postępowanie dotyczy, są informowane o tym, że prowadzone jest przeciwko nim dochodzenie wstępne, a także o celu i przedmiocie prowadzonego dochodzenia” [tłumaczenie nieoficjalne]. Dlatego też, bez potrzeby orzekania na temat doniosłości prawnej tego kodeksu, należy w każdym razie stwierdzić, że nie wynika z niego, iż Komisja powinna przed przyjęciem pisma w sprawie przedstawienia zarzutów skierować środki dochodzeniowe do wszystkich podmiotów prawnych, z których składa się dane przedsiębiorstwo.

121    W konsekwencji, należy oddalić niniejszy zarzut, a wraz z nim część pierwszą zarzutu w całości.

 W przedmiocie części drugiej zarzutu, dotyczącej naruszenia zasady domniemania niewinności

122    Skarżące podtrzymują, że Komisja naruszyła zasadę domniemania niewinności, po pierwsze, dlatego że uznała ona skarżące a priori za „winne” naruszenia, na podstawie samego tylko niepotwierdzonego konkretnymi dowodami domniemania i po drugie, uznała ich odpowiedzialność, pomimo tego, że nie mogły w pełni skorzystać z prawa do obrony.

123    Należy przypomnieć, że zasada domniemania niewinności, jako ogólna zasada prawa Unii, znajduje zastosowanie w szczególności w postępowaniach w sprawie naruszenia reguł konkurencji dotyczących przedsiębiorstw i mogących doprowadzić do nałożenia grzywny lub okresowej kary pieniężnej (zob. podobnie wyrok Trybunału z dnia 8 lipca 1999 r. w sprawie C‑199/92 P, Rec. s. I‑4287, pkt 149, 150).

124    Argumenty skarżących nie pozwalają stwierdzić, że wspomniana zasada została naruszona w niniejszej sprawie.

125    Po pierwsze, należy przypomnieć, że Komisja może oprzeć się na domniemaniu, zgodnie z którym spółka dominująca, jeżeli posiada ona cały lub prawie cały kapitał spółki zależnej, wywiera decydujący wpływ na tę spółkę, aby w ten sposób uzasadnić przyjęcie jej solidarnej odpowiedzialności za zapłatę grzywny nałożonej na spółkę zależną. W takim przypadku spółka dominująca musi tworzyć ze spółką zależną jedno przedsiębiorstwo, na którym spoczywa obowiązek poniesienia konsekwencji za to naruszenie, zgodnie z zasadą odpowiedzialności osobistej. W niniejszej sprawie Arkema przyznała się zaś do popełnienia naruszenia we wniosku wniesionym na podstawie komunikatu w sprawie współpracy (zobacz motyw 69 zaskarżonej decyzji). Ponadto skarżące nie kwestionują swojego udziału w kartelu będącym przedmiotem niniejszej sprawy.

126    Wbrew twierdzeniom skarżącej nie można uznać, że Komisja z góry uznała je za „winne”, gdyż mogły one obalić to przyjęte w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów domniemanie, wykazując autonomię spółki zależnej.

127    Należy przypomnieć, że sporządzenie pisma w sprawie przedstawienia zarzutów przez Komisję w żadnym wypadku nie może być uznane za dowód obwinienia przedsiębiorstwa, którego dotyczy. W przeciwnym razie wszczęcie jakiegokolwiek postępowania w sprawie mogłoby potencjalnie stanowić zamach na zasadę domniemania niewinności (zob. podobnie wyrok z dnia 21 września 2006 r. w sprawie C‑167/04 P JCB Service przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑8935, pkt 99).

128    Ponadto, w zakresie, w jakim skarżące stwierdziły na rozprawie, że co do zasady zostało naruszone domniemanie niewinności ze względu na to, iż „Komisja skupia w swoich rękach uprawnienia przysługujące policji, uprawnienia do prowadzenia dochodzeń, ścigania, wydawania decyzji”, należy stwierdzić, że zarzut ten został podniesiony późno, tj. po raz pierwszy na rozprawie, i że nie można go traktować jak rozwinięcie niniejszego zarzutu w postaci takiej, w jakiej został przedstawiony w skardze, i zgodnie z którym Komisja naruszyła zasadę domniemania niewinności, stosując wobec skarżących domniemanie oparte na sprawowaniu przez nie całkowitej kontroli kapitału ich spółki zależnej. Należy zatem odrzucić niniejszy zarzut jako niedopuszczalny zgodnie z art. 48 § 2 regulaminu postępowania przed Sądem.

129    Z powyższych względów należy oddalić część drugą oraz niniejszy zarzut jako całość.

 W przedmiocie zarzutu drugiego, dotyczącego naruszenia obowiązku uzasadnienia

130    Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, uzasadnienie, jakiego wymaga art. 253 WE, powinno być dostosowane do charakteru rozpatrywanego aktu i przedstawiać w sposób jasny i jednoznaczny rozumowanie instytucji, która wydała akt, pozwalając zainteresowanym poznać podstawy podjętej decyzji, a właściwemu sądowi dokonać jej kontroli. Nie ma wymogu, by uzasadnienie wyszczególniało wszystkie istotne elementy faktyczne i prawne, ponieważ ocena, czy uzasadnienie aktu spełnia wymogi art. 253 WE, winna opierać się nie tylko na jego brzmieniu, ale także uwzględniać okoliczności jego wydania, jak również całość przepisów prawa regulującego daną dziedzinę (zob. wyrok Trybunału z dnia 2 kwietnia 1998 r. w sprawie C‑367/95 P Komisja przeciwko Sytraval i Brink’s France, Rec. s. I‑1719, pkt 63 i przytoczone tam orzecznictwo).

131    Jeżeli, jak ma to miejsce w niniejszej sprawie, decyzja dotycząca stosowania art. 81 WE ma wielu adresatów i stwarza problem przypisania odpowiedzialności za naruszenie, musi ona zawierać wystarczające uzasadnienie względem każdego z nich, w szczególności względem tych adresatów, którzy na jej podstawie ponoszą odpowiedzialność za owo naruszenie. Zatem w zakresie dotyczącym spółki dominującej uznanej za solidarnie odpowiedzialną za naruszenie, taka decyzja powinna zawierać odpowiednie uzasadnienie powodów, dla których istnieje możliwość przypisania naruszenia tej spółce (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 14 maja 1998 r. w sprawie T‑327/94 SCA Holding przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1373, pkt 78–80).

132    Podniesiony przez skarżące zarzut składa się z trzech części.

 W przedmiocie części pierwszej zarzutu, dotyczącej naruszenia obowiązku uzasadnienia, którego zakres został poszerzony z powodu nowego podejścia Komisji

133    Skarżące podnoszą, iż zakres obowiązku uzasadnienia zaskarżonej decyzji jest w niniejszej sprawie szerszy ze względu na to, że Komisja przyjęła nowe podejście w swojej praktyce decyzyjnej. Zdaniem skarżących, Komisja nie uwzględniła tego obowiązku, potwierdzając jedynie swoją wykładnię orzecznictwa w sprawie przypisywania odpowiedzialności spółce dominującej.

134    Warto przypomnieć, że w motywie 434 zaskarżonej decyzji, w odpowiedzi na ten argument skarżących, Komisja stwierdziła, co następuje:

„Fakt, że [...] Komisja skierowała decyzję [C (2003) 4570] wyłącznie do [Arkemy], nie stoi na przeszkodzie temu, aby w niniejszej sprawie decyzja ta była jednocześnie skierowana do [Arkemy] i do [skarżących]. Komisja dysponuje marginesem uznania w celu przypisywania odpowiedzialności spółce dominującej w podobnych okolicznościach, zaś fakt, że nie skorzystała ona z tego uprawnienia we wcześniejszej decyzji, nie stoi na przeszkodzie temu, aby to uczyniła w niniejszej sprawie”.

135    Należy stwierdzić, że fragment ten w żaden sposób nie potwierdza, wbrew temu, co uważają skarżące, że w niniejszej sprawie Komisja przyjęła radykalnie nowe i zasadniczo odmienne podejście w porównaniu ze swoją wcześniejszą praktyką.

136    Ponadto należy stwierdzić, że domniemanie wywierania decydującego wpływu przez spółkę dominującą na spółkę zależną, oparte jedynie na powiązaniach kapitałowych było już stosowane przez Komisję w decyzji C (2004) 4876 z dnia 19 stycznia 2005 r. dotyczącej postępowania przewidzianego w art. 81 traktatu [WE] oraz art. 53 porozumienia EOG przeciwko Akzo Nobel, Akzo Nobel Nederland BV, Akzo Nobel Chemicals BV, Akzo Nobel Functional Chemicals BV, Akzo Nobel Base Chemicals AB, EKA Chemicals, Akzo Nobel AB, Atofina, Elf Aquitaine, Hoechst AG, Clariant GmbH, Clariant AG (sprawa E‑1/37.773 – AMCA), w której Komisja przypisała naruszenie popełnione przez Arkemę Elf Aquitaine. Skarżące nie mogą więc twierdzić, że Komisja w niniejszej sprawie zastosowała wobec nich radykalnie nowe podejście. Ponadto z zaskarżonej decyzji wynika, że w trakcie postępowania administracyjnego skarżące twierdziły, iż to właśnie decyzja C (2004) 4876 stanowi „śmiały zwrot” w praktyce decyzyjnej Komisji, i zwróciły się do tej ostatniej, aby zaczekała na zakończenie postępowania sądowego, które skarżące wszczęły przeciwko tej decyzji (zob. motywy 430, 433 zaskarżonej decyzji).

137    W każdym razie orzecznictwo, na które powołują się skarżące, wymaga od Komisji jedynie, aby ta wyraźnie przedstawiała w swoich decyzjach sposób rozumowania, jeżeli w swej praktyce decyzyjnej przyjmie decyzję, która znacznie różni się od poprzednich. W takim przypadku nie wystarcza więc krótkie uzasadnienie, zwłaszcza przez odwołanie się do utrwalonej praktyki decyzyjnej (zob. podobnie wyrok Trybunału z dnia 26 listopada 1975 r. w sprawie 73/74 Groupement des fabricants de papiers peints de Belgique i in. przeciwko Komisji, Rec. s. 1491, pkt 3).

138    Jednakże w zaskarżonej decyzji, powołując się na orzecznictwo Trybunału i Sądu, Komisja w wyraźny sposób przedstawiła zarówno zasady, jakie zamierzała zastosować celem ustalenia adresatów tej decyzji (motywy 370–379 zaskarżonej decyzji), jak i zastosowanie tych zasad względem skarżących (motywy 427–441). W odniesieniu do powodów, dla których Komisja postanowiła przypisać naruszenie skarżącym, uzasadnienie zaskarżonej decyzji spełnia również przesłanki ustanowione w przytoczonym w pkt 137 powyżej orzecznictwie.

139    Nie można więc uwzględnić części pierwszej tego zarzutu.

 W przedmiocie części drugiej zarzutu, dotyczącej wewnętrznej sprzeczności uzasadnienia

140    Skarżące podnoszą, że uzasadnienie przedstawione w motywach 370–372, 435–442 i 458–529 zaskarżonej decyzji jest wewnętrznie sprzeczne ze względu na to, iż Komisja pomyliła w nim dwa pojęcia, a mianowicie, z jednej strony, pojęcie przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 81 WE, jako podmiotu gospodarczego odpowiedzialnego za naruszenie, który z tego względu podlega karze i, z drugiej strony, podmiotu prawnego, do którego skierowana jest decyzja.

141    W pierwszej kolejności, co się tyczy terminologii zastosowanej przez Komisję w zaskarżonej decyzji – bez potrzeby analizowania każdego motywu podniesionego przez skarżące – należy stwierdzić, iż z motywu 441 zaskarżonej decyzji niedwuznacznie wynika, że na podstawie twierdzenia, iż skarżące i Arkema tworzą jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE, Komisja postanowiła przypisać im omawiane w niniejszej sprawie naruszenie i nałożyć na nie grzywny. Wniosku tego nie podważa fakt, że tekst zaskarżonej decyzji oddala się czasami od spójnej terminologii i pojęcie „przedsiębiorstwa” jest stosowane w celu kwalifikacji poszczególnych spółek z tej grupy (zob. podobnie wyrok z dnia 15 czerwca 2005 r. w sprawach połączonych T‑71/03, T‑74/03, T‑87/03 i T‑91/03 Tokai Carbon i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II-10*, pkt 62).

142    Co się tyczy dalej faktu, że Komisja, po pierwsze, potwierdza w zaskarżonej decyzji, iż różne spółki z grupy Total tworzą jedno przedsiębiorstwo, które popełniło sporne naruszenie, i po drugie, wskazuje każdą ze spółek jako adresata zaskarżonej decyzji, na którego nakłada się grzywnę, należy podnieść, że jest to zwykła konsekwencja tego, że podmioty, do których skierowane są reguły konkurencji, niekoniecznie są adresatami decyzji wydawanych przez organy ochrony konkurencji.

143    Podczas gdy reguły konkurencji są kierowane do przedsiębiorstw i są względem nich bezpośrednio stosowane niezależnie od ich statusu prawnego, naruszenie prawa konkurencji Unii musi być przypisane jednoznacznie podmiotowi prawa, na który będzie można nałożyć grzywny [zob. podobnie ww. w pkt 31 wyrok z dnia 10 września 2009 r. w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 54–57; opinia rzecznika generalnego J. Kokott w sprawie C‑280/06 ETI i in. (wyrok Trybunału z dnia 11 grudnia 2007 r.), Zb.Orz. s. I‑10893, I‑10896, pkt 68, 69].

144    Co się tyczy wskazania dokonanego w motywach zaskarżonej decyzji poświęconych obliczaniu grzywny określenia różnych spółek należących do grupy Total, należy stwierdzić, że decyzja ta ukazuje w sposób jasny i niedwuznaczny rozumowanie Komisji mające na celu ustalenie kwoty grzywny oraz kwoty, do których wysokości skarżące zostały zobowiązane do zapłaty.

145    Wreszcie w zakresie, w jakim skarżące zarzucają popełnienie błędu co do istoty polegającego na tym, że zastosowanie konkretnej grzywny do każdej ze spółek jest niezgodne z pojęciem jednego przedsiębiorstwa, należy odesłać do dokonanej poniżej analizy zarzutu trzeciego.

146    W konsekwencji, należy oddalić część drugą zarzutu.

 W przedmiocie części trzeciej zarzutu, dotyczącej braku ustosunkowania się Komisji do odpierania domniemania dotyczącego wywierania decydującego wpływu

147    Skarżące podnoszą niewystarczające uzasadnienie przez Komisję odrzucenia dowodów przedstawionych w trakcie postępowania administracyjnego celem obalenia domniemania dotyczącego prawie całkowitej kontroli przez skarżące kapitału Arkemy.

148    Co się tyczy obowiązku uzasadnienia spoczywającego na Komisji, należy odesłać do orzecznictwa przytoczonego w pkt 130 i 131 powyżej. Warto przede wszystkim przypomnieć, że aby zaskarżoną decyzję można było uznać za wystarczająco uzasadnioną w odniesieniu do skarżących, powinna ona szczegółowo przedstawiać powody mogące uzasadniać możliwość przypisania naruszenia tym spółkom (zob. podobnie ww. w pkt 131 wyrok w sprawie SCA Holding przeciwko Komisji, pkt 80).

149    Z tego wynika, że w przypadku, gdy, tak jak w niniejszej sprawie, Komisja opiera się na domniemaniu, zgodnie z którym spółka dominująca wywiera decydujący wpływ na spółkę zależną i w trakcie postępowania administracyjnego zainteresowane spółki przedstawiają dowody mające na celu obalenie tego domniemania, decyzja powinna przedstawiać względy wystarczające do uzasadnienia stanowiska Komisji, zgodnie z którym dowody te nie były wystarczające, ażeby obalić to domniemanie.

150    W tym względzie należy podnieść, iż z motywów 430–441 zaskarżonej decyzji wynika, że Komisja zajęła uzasadnione stanowisko w przedmiocie dowodów przedstawionych przez skarżące w trakcie postępowania administracyjnego.

151    Po opisaniu w motywach 430–432 zaskarżonej decyzji argumentów przedstawionych przez skarżące w odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, Komisja odpowiedziała na argumenty skarżących dotyczące co do zasady niezgodnego z prawem przypisania zachowania na bazie domniemania, a która to bezprawność ma wynikać w szczególności z zasady autonomii osoby prawnej, indywidualizacji kary, odpowiedzialności osobistej, domniemania niewinności oraz równości broni.

152    Ponadto w motywach 433–441 zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, że domniemanie związane z posiadaniem przez skarżące prawie całego kapitału Arkemy nie zostało obalone i że wyciągnięty na podstawie tego domniemania wniosek o ich odpowiedzialności za naruszenie powinien być nadal aktualny.

153    Z tych względów należy uznać, że Komisja odpowiedziała na najważniejsze kwestie zawarte w argumentach skarżących. Ponadto mając na uwadze, że Komisja nie musi zajmować stanowiska wobec wszystkich argumentów zainteresowanych stron (wyrok Sądu z dnia 15 czerwca 2005 r. w sprawie T‑349/03 Corsica Ferries France przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2197, pkt 64; zob. także podobnie ww. w pkt 130 wyrok w sprawie Komisja przeciwko Sytraval i Brink’s France, pkt 64), nie można jej zarzucić, iż nie udzieliła szczegółowej odpowiedzi na każdy poszczególny argument podniesiony przez skarżące.

154    Zwięzły charakter uzasadnienia zaskarżonej decyzji w tym względzie jest zresztą uzasadniony tym, że argumenty podniesione przez skarżące są co do zasady jedynie twierdzeniami, które nie zostały poparte konkretnymi dowodami na temat powiązań pomiędzy zainteresowanymi spółkami w trakcie okresu naruszenia.

155    Ponadto w zakresie, w jakim skarżące podważają zasadność dokonanej przez Komisję oceny, która doprowadziła do odrzucenia dowodów w niniejszej sprawie, ich argumenty wynikają z merytorycznej zgodności z prawem zaskarżonej decyzji zbadanej w ramach zarzutu czwartego powyżej.

156    Mając na uwadze powyższe, należy oddalić część trzecią niniejszego zarzutu jak również zarzut drugi w całości.

 W przedmiocie zarzutu trzeciego, dotyczącego naruszenia jednolitego charakteru przedsiębiorstwa

157    Skarżące twierdzą, że Komisja naruszyła jednolity charakter pojęcia przedsiębiorstwa, stosując pojęcie „przedsiębiorstwa” w sposób niespójny na różnych etapach ustalania kwot grzywny. Zdaniem skarżących, ustalanie kwoty grzywny dla danej jednostki gospodarczej powinno odbywać się w sposób jednolity, natomiast podział odpowiedzialności za zapłatę grzywny pomiędzy różnymi osobami prawnymi, z których składa się to przedsiębiorstwo, powinien stanowić oddzielny etap rozumowania.

158    Należy podnieść, że omawiany argument, który dotyczy jedynie metody stosowanej przez Komisję celem ustalenia kwot grzywny i rozdzielenia odpowiedzialności za jej zapłatę pomiędzy różnymi należącymi do grupy spółkami, nie podważa zgodności z prawem oceny Komisji, która doprowadziła do przypisania naruszenia skarżącym.

159    W zakresie, w jakim można byłoby zrozumieć argumenty skarżących jako kwestionujące kwotę grzywny lub podział odpowiedzialności każdej należącej do grupy spółki za zapłatę tej grzywny, należy stwierdzić, że skarżące nie podważają konkretnych wyników obliczeń dokonanych przez Komisję. W szczególności, skarżące nie uważają, że inna metoda spowodowałaby, iż zostałyby zobowiązane do zapłaty mniejszej kwoty grzywny.

160    W każdym razie należy uznać, że podejście zastosowane przez Komisję nie jest niezgodne z pojęciem przedsiębiorstwa.

161    W tym względzie warto zauważyć, że skarżące słusznie stwierdziły, iż zgodnie z art. 81 WE i 82 WE to przedsiębiorstwa lub związki przedsiębiorstw można uznać za autorów naruszenia prawa konkurencji. Ponadto, zgodnie z art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003, Komisja może, w drodze decyzji nałożyć grzywny na przedsiębiorstwa lub związki przedsiębiorstw, w szczególności gdy dopuszczą się naruszenia art. 81 WE i 82 WE.

162    Należy także przypomnieć, że pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje każdy podmiot wykonujący działalność gospodarczą, niezależnie od jego statusu prawnego i sposobu jego finansowania. W szczególności, pojęcie przedsiębiorstwa w tym kontekście należy rozumieć jako oznaczające jednostkę gospodarczą, nawet jeśli z prawnego punktu widzenia jednostka ta składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych (zob. podobnie ww. w pkt 31 wyrok z dnia 10 września 2009 r. w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 54, 55 i przytoczone tam orzecznictwo).

163    Jeżeli taki podmiot naruszy reguły konkurencji, ponosi za to odpowiedzialność zgodnie z zasadą odpowiedzialności osobistej (zob. ww. w pkt 143 wyrok w sprawie ETI i in., pkt 39 i przytoczone tam orzecznictwo). Jednakże naruszenie prawa konkurencji Unii musi być przypisane jednoznacznie podmiotowi prawa, na który będzie można nałożyć grzywny (wyroki: ww. w pkt 104 w sprawach połączonych Papierfabrik August Koehler i in. przeciwko Komisji, pkt 38; ww. w pkt 31 z dnia 10 września 2009 r. w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 57). W konsekwencji, w momencie gdy zostało stwierdzone naruszenie, należy ustalić osobę fizyczną lub prawną odpowiedzialną za prowadzenie przedsiębiorstwa w chwili popełnienia naruszenia, tak aby mogła ponieść za nie odpowiedzialność (wyrok Sądu z dnia 17 grudnia 1991 r. w sprawie T‑6/89 Enichem Anic przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1623, pkt 236; zob. także podobnie wyrok Trybunału z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C‑279/98 P Cascades przeciwko Komisji, Rec. s. I‑9693, pkt 78).

164    Ponadto Trybunał miał już okazję uznać za zgodną z art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 (zastąpionym art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003) praktykę Komisji, zgodnie z którą jedna spółka była solidarnie uznana za odpowiedzialną za zapłatę części grzywny nałożonej na drugą spółkę, jeżeli można było jej przypisać zachowanie antykonkurencyjne tej drugiej spółki. W takim przypadku na tę spółkę nakłada się grzywnę za naruszenie, co do którego uznaje się, że popełniła je ona sama z uwagi na takie przypisanie (zob. wyrok Trybunału z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C‑294/98 P Metsä-Serla i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑10065, pkt 26–28).

165    W związku z tym fakt, że zaskarżona decyzja wskazuje różne osoby prawne jako solidarnie odpowiedzialne za zapłatę grzywny, nie jest niezgodny z pojęciem przedsiębiorstwa. Przeciwnie, chodzi tu o dokładne zastosowanie tego pojęcia w przypadku, gdy zostaje ustalone, że dane przedsiębiorstwo z punktu widzenia prawa składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych.

166    Podobnie, nie można stwierdzić naruszenia pojęcia przedsiębiorstwa jedynie w oparciu o fakt, że te różne osoby prawne ponoszą odpowiedzialność za zapłatę grzywny opiewającej na różną wysokość. Bowiem twierdzenie, że kilka osób prawnych tworzy jedno przedsiębiorstwo odpowiedzialne za popełnienie naruszenia, nie musi oznaczać, że istotne dla obliczenia grzywny elementy można przypisać im w ten sam sposób, zwłaszcza gdy z punktu widzenia prawa skład danego przedsiębiorstwa zmieniał się w czasie. I tak w niniejszej sprawie spółka Total została uznana za odpowiedzialną jedynie za pewną część okresu wystąpienia naruszenia (motyw 441 zaskarżonej decyzji), zaś żadna ze skarżących nie została uznana za powracającą do naruszenia (motyw 469 zaskarżonej decyzji).

167    W tym względzie należy przypomnieć, że w ww. w pkt 163 wyroku w sprawie Cascades przeciwko Komisji Trybunał uznał za nieważne podejście, zgodnie z którym spółce dominującej zostało przypisane zachowanie spółki zależnej noszące znamiona naruszenia, w sytuacji gdy nastąpiło ono wcześniej niż przejęcie spółki. Trybunał doprecyzował, że co do zasady to osoba fizyczna lub prawna zarządzająca danym przedsiębiorstwem w chwili popełnienia naruszenia powinna za nie odpowiadać, nawet gdy w momencie wydania decyzji stwierdzającej naruszenie odpowiedzialność za prowadzenie przedsiębiorstwa ponosi inna osoba. Najpierw Trybunał podkreślił, że spółki te nie zostały po prostu wchłonięte przez nabywcę, lecz kontynuowały swą działalność jako spółki zależne, dlatego też, jak dalej orzekł Trybunał, w konsekwencji powinny one same ponieść odpowiedzialność za naruszenia popełnione przed przejęciem przez spółkę dominującą, podczas gdy spółka ta nie ponosi odpowiedzialności (pkt 77–80 tego wyroku).

168    Mając więc na uwadze, że spółka Total przejęła kontrolę nad Elf Aquitaine w kwietniu 2000 r., Komisja słusznie uznała jej odpowiedzialność za sporne naruszenie jedynie od dnia 30 kwietnia 2000 r. (motyw 441 zaskarżonej decyzji), a kwota wyjściowa nałożonej na nią grzywny nie została zwiększona z uwagi na czas trwania naruszenia (motywy 467, 468 zaskarżonej decyzji).

169    Uwzględniając powyższe rozważania, skarżące nie mogą skutecznie krytykować Komisji za wskazanie w uzasadnieniu decyzji dotyczącym obliczania grzywny różnych spółek z grupy Total.

170    Wreszcie warto podkreślić, że oprócz zwiększenia kwoty grzywny z tytułu okresu trwania naruszenia i powrotu do naruszenia, dla których ustalenia Komisja uwzględniła zmiany w składzie danego przedsiębiorstwa, które zaszły w określonym czasie – grzywna została obliczona w taki sam sposób dla wszystkich zainteresowanych spółek z grupy Total. W szczególności Komisja zastosowała wobec nich taka samą kwotę wyjściową i takie same zmniejszenie z tytułu komunikatu w sprawie współpracy. Krytyka skarżących dotycząca tych dwóch etapów obliczania grzywny jest więc bezzasadna.

171    Należy zatem oddalić zarzut trzeci.

 W przedmiocie zarzutu piątego, dotyczącego błędów w ocenie dotyczących spółki Total

172    Skarżące podnoszą dwa zastrzeżenia, w których kwestionują odpowiedzialność samej spółki Total. Po pierwsze, skarżące zaprzeczają, jakoby spółka Total po przejęciu kontroli nad grupą w kwietniu 2000 r. dawała Arkemie „instrukcje na temat kartelu” odnoszące się do istniejącego od lat porozumienia, którego ostatnie spotkanie wielostronne miało miejsce w dniu 18 maja 2000 r. Skarżące twierdzą, że naruszenie, które można przypisać spółce Total wynosi co najwyżej osiem miesięcy, pomimo że w rzeczywistości nie trwało ono dłużej niż jeden miesiąc, gdyż ostatnie wielostronne spotkanie kartelu odbyło się w dniu 18 maja 2000 r.

173    Najpierw warto zauważyć, że twierdzenie skarżących, zgodnie z którym okres naruszenia przypisywanego spółce Total ogranicza się do jednego miesiąca, opiera się na założeniu, że kartel zakończył się z datą ostatniego spotkania wielostronnego, czyli w dniu 18 maja 2000 r.

174    Skarżące nie przedstawiają zaś żadnej argumentacji na poparcie tego twierdzenia, a w szczególności brak im argumentów, aby móc zakwestionować twierdzenie Komisji, zgodnie z którym spotkanie w dniu 18 maja 2000 r. doprowadziło do konsensusu w przedmiocie utrzymania poziomu cen, w konsekwencji czego kartel wywierał skutki do dnia 31 grudnia 2000 r. (motywy 357–360 zaskarżonej decyzji).

175    Wreszcie należy przypomnieć, że odpowiedzialność spółki Total opiera się na twierdzeniu, że od dnia 30 kwietnia 2000 r., tj. daty przejęcia grupy, stanowiła ona wraz z Arkemą i Elf Aquitaine jedno przedsiębiorstwo odpowiedzialne za naruszenie będące przedmiotem rozważań w niniejszej sprawie (motyw 441 zaskarżonej decyzji).

176    W tym względzie należy podnieść, że sam fakt, iż spółka Total przejęła kontrolę nad grupą w czasie końcowej fazy naruszenia, nie wystarcza do tego, aby wykluczyć, iż spółka ta wywierała decydujący wpływ na zachowanie na rynku swojej spółki zależnej biorącej udział w naruszeniu.

177    Tymczasem, oprócz daty przejęcia kontroli nad grupą przez Total, skarżące nie przedstawiają żadnej konkretnej okoliczności, która mogłaby wskazywać na to, że pomiędzy majem a grudniem 2000 r. Arkema decydowała o swoim zachowaniu na rynku w sposób niezależny od spółki Total.

178    W tych warunkach Komisja mogła skutecznie uznać, że ze względu na przejęcie kontroli nad prawie całym kapitałem grupy, od dnia 30 kwietnia 2000 r. spółka Total wywierała decydujący wpływ na zachowanie Arkemy na rynku, efektem czego Komisja mogła przypisać jej odpowiedzialność za naruszenie w odniesieniu do danego okresu na podstawie wspomnianego wyżej domniemania, które nie zostało obalone.

179    Ponadto należy oddalić jako nieistotny dla sprawy argument skarżących zgodnie z którym, biorąc pod uwagę datę przejęcia kontroli nad grupą, spółka Total nie mogła wiedzieć o praktykach spółki zależnej noszących znamiona naruszenia i nie mogła podjąć decyzji w celu ich zaprzestania.

180    Jak bowiem wynika z powyższych rozważań, przypisanie odpowiedzialności spółce Total wynika z faktu, że była ona jednym z podmiotów gospodarczych wchodzących w skład przedsiębiorstwa, które naruszyło prawo konkurencji, bez względu na to, czy wiedziała o naruszeniu, czy też nie.

181    Nie można zatem uwzględnić zarzutu pierwszego.

182    Po drugie, skarżące twierdzą, że Komisja błędnie wskazała w motywie 471 zaskarżonej decyzji, iż adresaci jej decyzji 85/74/EWG z dnia 23 listopada 1984 r. dotyczącej postępowania na podstawie art. 85 traktatu EWG (sprawa IV/30.907 – Nadtlenki) (Dz.U. 1985, L 35, s. 1) i decyzji 94/599 brani pod uwagę z tytułu powrotu do naruszenia wchodzili w skład grupy Total w momencie przyjęcia tych wcześniejszych decyzji.

183    Należy zauważyć, iż Komisja błędnie wskazała w motywie 471 zaskarżonej decyzji, co potem sama przyznała w swojej odpowiedzi na skargę, że „osoby prawne, do których zostały skierowane decyzje [85/74 i 94/599], były i dalej są członkami grupy Total”.

184    Twierdzenie to nie ma jednak znaczenia dla zgodności z prawem zaskarżonej decyzji. Bowiem po pierwsze, z motywu 441 wynika, że spółka Total została uznana za odpowiedzialną za popełnienie naruszenia jedynie od daty, z którą przejęła ona kontrolę nad grupą, czyli od dnia 30 kwietnia 2000 r.

185    Po drugie, jak wynika z motywu 469 zaskarżonej decyzji, Komisja uwzględniła fakt, że Arkema nie należała do grupy Total w czasie orzeczenia wcześniejszych kar i zastosowała zwiększenie grzywny ze względu na powrót do naruszenia tylko w odniesieniu do kwoty grzywny nakładanej na Arkemę.

186    Biorąc pod uwagę powyższe, należy oddalić zarzut drugi oraz zarzut piąty w całości.

 W przedmiocie zarzutu szóstego, dotyczącego naruszenia istotnych zasad uznanych przez wszystkie państwa członkowskie i stanowiących integralną część porządku prawnego Unii

187    Skarżące uważają, że przypisując im odpowiedzialność za naruszenie w niniejszej sprawie oraz nakładając na nie grzywnę, Komisja naruszyła zasady równego traktowania, odpowiedzialności osobistej, indywidualizacji kary oraz ustawowej określoności czynów zabronionych i kar.

 W przedmiocie zarzucanego naruszenia zasady równego traktowania

188    Skarżące podnoszą, że Komisja naruszyła zasadę równego traktowania, uznając odpowiedzialność skarżących za naruszenie jedynie na podstawie wspomnianego domniemania, podczas gdy odpowiedzialność innych spółek, do których skierowana była zaskarżona decyzja, została ustalona w oparciu o to domniemanie poparte dodatkowymi elementami (motywy 385, 391, 394, 405, 411, 423–427 zaskarżonej decyzji).

189    W tym względzie należy zauważyć, iż z motywów 370–379 zaskarżonej decyzji wynika, że Komisja w odniesieniu do wszystkich adresatów tej decyzji zastosowała taką samą zasadę, zgodnie z którą sprawowanie kontroli nad całym lub prawie całym kapitałem spółki zależnej wystarcza do przyjęcia wzruszalnego domniemania umożliwiającego przypisanie odpowiedzialności spółce dominującej. Takie domniemanie zostało przyjęte zarówno wobec grupy Total jak i innych grup spółek, do których skierowana była zaskarżona decyzja.

190    Fakt, że w odniesieniu do niektórych adresatów zaskarżonej decyzji, tj. Akzo Nobel, FMC, Air liquide, SNIA i Edison, Komisja, oprócz tego domniemania, przedstawiła pewne dodatkowe wskazówki świadczące o wywieraniu decydującego wpływu przez spółki dominujące, nie oznacza, iż zastosowane zasady nie były takie same dla wszystkich adresatów.

191    W zakresie dotyczącym Akzo Nobel, z motywu 384 zaskarżonej decyzji wynika bowiem, że „ponieważ [spółka ta] kontroluje w 100% EKA [Chemicals], Komisja uważa, iż wywierała [ona] decydujący wpływ na EKA [Chemicals] i żaden dowód, który mógłby obalić to domniemanie, nie został przedstawiony”. Nie zaprzecza temu fakt, że w motywie 385 tej samej decyzji Komisja odniosła się do niektórych dodatkowych wskazówek mających na celu potwierdzenie tej tezy.

192    Co się tyczy FMC, Komisja wyciągnęła wniosek o odpowiedzialności tej spółki „w oparciu o fakt, że FMC Foret [była] spółką zależną kontrolowaną (pośrednio) w 100% przez [FMC]” (motyw 390 zaskarżonej decyzji). Twierdzenie to nie ma znaczenia dla faktu, że Komisja w motywie 391 zaskarżonej decyzji przedstawiła dodatkową informację wskazującą na to, iż FMC wywierała decydujący wpływ na swoją spółkę zależną.

193    Co się tyczy Air liquide, Komisja w motywie 403 zaskarżonej decyzji podniosła, że „ze względu na to, iż [spółka ta] posiadała w 100% kapitał Chemoxalu w czasie wystąpienia naruszenia oraz iż była uprawniona do wybierania członków zarządu Chemoxalu, [Komisja] uznała, że [spółka ta] wywierała decydujący wpływ na swoją spółkę zależną”. Komisja sprecyzowała w motywie 405 zaskarżonej decyzji, że „posiadanie 100% udziału w kapitale [daje podstawy do przyjęcia] domniemania, które [można] obalić, wykazując, że […] ta spółka zależna korzystała z […] autonomii”.

194    Co się tyczy SNIA, z motywu 411 zaskarżonej decyzji wynika, że odpowiedzialność tej spółki została ustalona w oparciu o połączenie ze spółką dominującą, która posiadała 100% udziałów podmiotu bezpośrednio uczestniczącego w naruszeniu, zatem opisana sytuacja nie jest porównywalna z sytuacją skarżących.

195    Wreszcie, co się tyczy spółki Edison, Komisja stwierdziła w motywie 418 zaskarżonej decyzji, że „z uwagi na brak argumentów obalających domniemanie, posiadanie kapitału w 100% zostało uznane [w orzecznictwie] jako element wystarczający”. Ponadto w motywach 419–421 zaskarżonej decyzji Komisja przedstawiła kilka dodatkowych elementów, wskazując, że zaprzeczają one argumentowi spółki Edison dotyczącemu autonomii spółki zależnej.

196    Z motywów zaskarżonej decyzji, na które powołały się skarżące, wynika więc, że Komisja uznała w odniesieniu do wszystkich adresatów zaskarżonej decyzji, iż kontrola całego lub prawie całego kapitału spółki zależnej wystarcza – wobec braku argumentów obalających domniemanie z tego wynikające – aby przypisać odpowiedzialność spółce dominującej, w sytuacji gdy zostały przedstawione, jeżeli takie były dostępne, dodatkowe informacje wskazujące na wywieranie przez objęte tym domniemaniem spółki dominujące wpływu na ich spółki zależne, albo w celu wzmocnienia wniosku wyciągniętego już z faktu sprawowania całościowej kontroli kapitału spółki zależnej, albo udzielenia odpowiedzi na argumenty przedstawione przez zainteresowane spółki.

197    Co więcej, w odniesieniu do skarżących, oprócz powiązania kapitałowego, Komisja podniosła także fakt, że członkowie zarządu Arkemy byli wybierani przez Elf Aquitaine (motyw 427 zaskarżonej decyzji), jednakże przypisanie spółce dominującej zachowania zawierającego znamiona naruszenia spółki zależnej w (niemal) 100% nie zostało uzależnione od istnienia tych elementów dodatkowych.

198    Zarzut ten jest więc bezzasadny.

 W przedmiocie zarzucanego naruszenia zasady odpowiedzialności osobistej, indywidualizacji kary oraz ustawowej określoności czynów zabronionych i kar

199    Skarżące co do zasady podnoszą, że Komisja naruszyła wspomniane zasady prawa ze względu na to, iż nie uznała, że Arkema była niezależnym od skarżących podmiotem gospodarczym, i w konsekwencji błędnie przyjęła ich odpowiedzialność oraz nałożyła na nie grzywny.

200    Należy przypomnieć, że, zważywszy na charakter omawianych naruszeń, jak również na charakter i stopień surowości związanych z nimi sankcji, odpowiedzialność z tytułu popełnienia tych naruszeń ma charakter osobisty (wyrok Trybunału z dnia 8 lipca 1999 r. w sprawie C‑49/92 P Komisja przeciwko Anic Partecipazioni, Rec. s. I‑4125, pkt 78). Poza tym, zgodnie z zasadą indywidualizacji kar i sankcji, osoba fizyczna lub prawna ponosi odpowiedzialność wyłącznie za czyny, które jej się indywidualnie zarzuca (wyrok Sądu z dnia 13 grudnia 2001 r. w sprawach połączonych T‑45/98 i T‑47/98 Krupp Thyssen Stainless i Acciai speciali Terni przeciwko Komisji, Rec. s. II‑3757, pkt 63): jest to zasada, która znajduje zastosowanie we wszelkich postępowaniach administracyjnych mogących doprowadzić do zastosowania sankcji na podstawie reguł konkurencji Unii (wyrok Sądu z dnia 4 lipca 2006 r. w sprawie T‑304/02 Hoek Loos przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑1887, pkt 118).

201    W niniejszej sprawie wystarczy stwierdzić, że argumenty skarżących opierają się na błędnym założeniu, zgodnie z którym w odniesieniu do skarżących nie stwierdzono naruszenia ani nie nałożono na nie żadnej indywidualnej kary. Tak jednak nie jest, gdyż z powyższych rozważań wynika, że skarżące zostały osobiście uznane za winne naruszenia art. 81 WE, które miały popełnić osobiście z uwagi na powiązania gospodarcze, organizacyjne i prawne łączące je ze spółkami zależnymi oraz z uwagi na brak autonomii tych spółek na rynku (zob. podobnie ww. w pkt 164 wyrok w sprawie Metsä-Serla i in. przeciwko Komisji, pkt 27, 34).

202    Ponadto, wbrew twierdzeniom skarżących, z oceny zarzutu czwartego powyżej wynika, że udowodniono naruszenie przez nie art. 81 WE. Artykuł 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003 wyraźnie przewiduje zaś za takie naruszenie kary. Respektowana jest więc zasada nullum crimen, nulla poena sine lege.

203    Należy zatem oddalić niniejszy zarzut oraz w całości zarzut szósty.

 W przedmiocie zarzutu siódmego, dotyczącego zasady dobrej administracji

204    Po pierwsze, skarżące twierdzą, że Komisja nie zbadała starannie i bezstronnie dowodów przedstawionych w celu wykazania samodzielności Arkemy.

205    Skarżące ograniczają się do powtórzenia argumentu dotyczącego braku dokonania oceny przedstawionych dowodów, zbadanego już w pkt 111–115 powyżej, dlatego niniejszy argument należy oddalić z tych samych względów.

206    Po drugie, skarżące twierdzą, że Komisja powinna była, kierując się względami ekonomii procesowej, uwzględnić wniosek skarżących w sprawie zawieszenia wydania zaskarżonej decyzji do momentu, w którym Sąd orzekłby w przedmiocie skarg na decyzję C (2004) 4876.

207    Należy od razu odrzucić argument dotyczący ekonomii procesowej, gdyż nie może on oczywiście podważyć zgodności z prawem zaskarżonej decyzji.

208    Należy zatem oddalić zarzut siódmy.

 W przedmiocie zarzutu ósmego, dotyczącego naruszenia zasady pewności prawa

209    Skarżące podnoszą, że zastosowanie w niniejszej sprawie nowego, w porównaniu z dotychczasową praktyką decyzyjną Komisji, a w szczególności z decyzją C (2003) 4570, kryterium przypisywania odpowiedzialności doprowadziło do naruszenia zasady pewności prawa.

210    Wystarczy przypomnieć, że zaskarżona decyzja nie jest pierwszą decyzją, w której Komisja przypisała spółce dominującej odpowiedzialność za naruszenie popełnione przez Arkemę w oparciu o domniemanie wywierania decydującego wpływu. W decyzji C (2004) 4876 Komisja dokonała bowiem już takiego przypisania odpowiedzialności spółce Elf Aquitaine. Wbrew sugestiom skarżących, zaskarżona decyzja nie stanowi więc zwrotu w praktyce decyzyjnej Komisji w dziedzinie przypisywania odpowiedzialności, także w odniesieniu do omawianej grupy spółek. Ponadto w odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów w niniejszej sprawie skarżące powoływały się już na kryterium przypisywania odpowiedzialności zastosowane przez Komisję w decyzji C (2004) 4876, jak wynika z argumentów przedstawionych przez skarżące w ramach zarzutu szóstego. Niesłuszne jest więc założenie niniejszego zarzutu, zgodnie z którym Komisja zastosowała względem skarżących nowe kryterium przypisywania odpowiedzialności.

211    Należy w każdym razie przypomnieć, że Komisja nie jest zobowiązana do systematycznego weryfikowania, czy zachowanie spółki zależnej zawierające znamiona naruszenia może zostać przypisane spółce dominującej (zob. pkt 89 powyżej). Dlatego też fakt, że Komisja postanowiła przypisać odpowiedzialność za stwierdzone naruszenie przedsiębiorstwu składającemu się ze spółki dominującej i spółki zależnej, podczas gdy zgodnie ze swoją wcześniejszą praktyką nie powinna była tego uczynić, nie stanowi naruszenia zasady pewności prawa.

212    Wreszcie, należy stwierdzić, iż z powołanej przez skarżące decyzji C (2003) 4570 wynika (motywy 373–391), że Komisja wcale nie badała kwestii odpowiedzialności spółki dominującej Arkemy, a w szczególności nie wypowiedziała się na temat jej autonomii względem spółki dominującej. Dlatego też, nawet przyjmując, że okoliczności wspomnianej sprawy były podobne do tych w niniejszej sprawie, nie można stwierdzić, iż wskazana decyzja stanowiła jakąkolwiek gwarancję w odniesieniu do sposobu, w jaki Komisja odbierała stosunki pomiędzy Arkemą i jej spółkami dominującymi, albo do kryterium przypisywania odpowiedzialności tej grupie spółek.

213    Nie można zatem uwzględnić niniejszego zarzutu.

 W przedmiocie zarzutu dziewiątego, dotyczącego naruszeniu podstawowych zasad regulujących ustalanie grzywien

214    Skarżące z różnych względów kwestionują wysokość nałożonej na nie grzywny.

215    W pierwszej kolejności skarżące podnoszą, iż powinny były skorzystać ze zmniejszenia kwoty grzywny z uwagi na to, że nie wiedziały o naruszeniu popełnionym przez ich spółkę zależną. Twierdzą one, powołując się na zasadę równego traktowania, że Komisja przyznała zmniejszenie grzywny z tego tytułu innemu adresatowi zaskarżonej decyzji, czyli Caffaro.

216    Należy zauważyć, że Komisja przyznała zmniejszenie kwoty wyjściowej grzywny przedsiębiorstwu, w którego skład wchodziły spółki SNIA i Caffaro, ponieważ nie dowiedziono, że ta ostatnia spółka, która uczestniczyła w ograniczonej liczbie spotkań kartelu dotyczących tylko jednego produktu, wiedziała lub niewątpliwie powinna była wiedzieć o istnieniu ogólnego systemu antykonkurencyjnych uzgodnień (motywy 332, 461 zaskarżonej decyzji).

217    Co się tyczy skarżących, należy przypomnieć, że omawiane naruszenie zostało im przypisane ze względu na fakt, iż razem ze swoją spółką zależną stanowiły jedno przedsiębiorstwo, nie zaś ze względu na ich bezpośredni udział w naruszeniu, natomiast brak wiedzy o naruszeniu nie miał znaczenia dla przypisania odpowiedzialności.

218    Skoro zaś skarżące nie podnoszą, że ich spółka zależna, która bezpośrednio uczestniczyła w naruszeniu, nie wiedziała o istnieniu ogólnego systemu antykonkurencyjnych uzgodnień, ich brak wiedzy na temat kartelu nie świadczy o tym, że waga naruszenia popełnionego przez przedsiębiorstwo, które tworzyły one razem ze swoją spółką zależną, była mniejsza i nie może uzasadniać zmniejszenia kwoty grzywny.

219    Co się tyczy zarzucanego naruszenia zasady równości traktowania, należy podnieść, że skarżące jako podmioty prawa odpowiedzialne za prowadzenie przedsiębiorstwa wprowadzającego do obrotu dwa omawiane produkty i bezpośrednio uczestniczące we wszystkich aspektach kartelu, nie znajdowały się w sytuacji podobnej do spółki Caffaro, prowadzącej przedsiębiorstwo, którego udział w kartelu nie obejmował całości ogólnego systemu antykonkurencyjnego.

220    Należy zatem oddalić niniejszy zarzut.

221    W drugiej kolejności skarżące podnoszą naruszenie zasad domniemania niewinności i pewności prawa w zakresie dotyczącym podwyższenia kwoty grzywny ze względu na skutek odstraszający.

222    Po pierwsze, argument skarżących wynikający z naruszenia domniemania niewinności opiera się na założeniu, zgodnie z którym „żaden dowód […] nie pozwala stwierdzić [ich] odpowiedzialności w kartelu”. Jednak niniejszy argument należy odrzucić, gdyż, jak wynika z zarzutu czwartego powyżej, słusznie przyjęto odpowiedzialność skarżących.

223    Po drugie, skarżące podnoszą, odwołując się do motywu 465 zaskarżonej decyzji, iż Komisja naruszyła zasadę domniemania niewinności, twierdząc, że spółka dominująca mogła utworzyć oddzielną prawnie spółkę zależną w celu powiązania tej spółki zależnej z zachowaniem noszącym znamiona naruszenia, sama unikając w ten sposób sankcji.

224    W motywie 465 zaskarżonej decyzji, w odpowiedzi na argument, w którym skarżąca krytykowała podwyższenie kwoty grzywny, Komisja stwierdziła, że „jeżeli w oparciu o ten argument [Komisja] miałaby zdecydować, że grzywna nałożona na Atofinę [powinna] być niższa, niż uzasadnia to wielkość przedsiębiorstwa, którego część stanowi, wówczas bardzo duże przedsiębiorstwo uczestniczące w jednym lub więcej kartelach mogłoby uniknąć płacenia wysokich grzywien, tworząc małe spółki zależne o niewielkich obrotach, aby to one były powiązane z działaniem niezgodnym z prawem”.

225    I tak, jak wynika z tego twierdzenia, stosując zwiększenie kwoty grzywny w niniejszej sprawie, Komisja co do zasady uznała, że pozwala ono uwzględnić realną siłę gospodarczą wszystkich osób prawnych tworzących jedno przedsiębiorstwo w celu ustalenia kwoty grzywny na wystarczająco odstraszającym poziomie.

226    Tego ogólnego twierdzenia nie można w żaden sposób uznać za naruszenie domniemania niewinności w odniesieniu do skarżących.

227    Po trzecie, skarżące podnoszą naruszenie zasady pewności prawa, powtarzając ich argumenty przytoczone w ramach zarzutu ósmego, wynikające z rzekomego zwrotu w praktyce Komisji. Zarzut ten należy jednak oddalić z powodów opisanych w pkt 210–212 powyżej.

228    Po czwarte, skarżące kwestionują zgodność z prawem zwiększenia kwoty grzywny ze względu na skutek odstraszający, twierdząc, że takie zwiększenie nie zostało przewidziane w art. 23 rozporządzenia nr 1/2003 ani w wytycznych.

229    Należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, przy określaniu kwoty grzywny Komisja powinna zapewnić jej odstraszający charakter i w tym względzie może między innymi wziąć pod uwagę rozmiar i siłę gospodarczą danego przedsiębiorstwa (wyroki Trybunału: ww. w pkt 103 w sprawach połączonych Musique Diffusion française i in. przeciwko Komisji, pkt 106, 120; z dnia 28 czerwca 2005 r. w sprawach połączonych C‑189/02 P, C‑202/02 P, od C‑205/02 P do C‑208/02 P i C‑213/02 P Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 243).

230    W niniejszej sprawie Komisja mogła więc zgodnie z prawem zwiększyć kwotę wyjściową grzywny, biorąc pod uwagę rozmiar prowadzonego przez skarżące przedsiębiorstwa, o którym świadczy wyjątkowa wysokość ich światowych obrotów (motyw 463 zaskarżonej decyzji).

231    Zarzuty dotyczące zwiększenia kwoty grzywny ze względu na skutek odstraszający są zatem bezzasadne.

232    W trzeciej kolejności skarżące podczas rozprawy stwierdziły, że górna granica 10% całkowitego obrotu przewidziana w art. 23 ust. 2 akapit drugi rozporządzenia nr 1/2003 jest niezgodna z prawem w świetle zasady praworządności i pewności prawna, gdyż odnosi się do obrotu przedsiębiorstwa uzyskanego w roku obrotowym poprzedzającym wydanie decyzji, nie zaś do obrotu z okresu, w którym zostało popełnione naruszenie.

233    Należy stwierdzić, że zarzut ten został podniesiony późno, gdyż po raz pierwszy sformułowano go na rozprawie i nie można go uznać jako rozwinięcie niniejszego zarzutu w postaci takiej, w jakiej został przedstawiony w skardze i w ramach którego skarżące, po pierwsze, żądały zmniejszenia kwoty grzywny z uwagi na to, że nie wiedziały o naruszeniu i, po drugie, krytykowały zwiększenie grzywny ze względu na skutek odstraszający.

234    Należy zatem odrzucić ten zarzut jako niedopuszczalny zgodnie z art. 48 § 2 regulaminu postępowania przed Sądem.

235    Zarzut ten jest w każdym razie bezskuteczny ze względu na to, iż skarżące nie wskazują, że uwzględnienie obrotu wynikającego z okresu naruszenia mogło mieć jakiś wpływ w zakresie zastosowania w niniejszej sprawie przepisu przewidzianego w art. 23 ust. 2 akapit drugi rozporządzenia nr 1/2003, którego niezgodność z prawem podnoszą.

236    W świetle tych rozważań, niniejszy zarzut jest bezzasadny.

 W przedmiocie zarzutu dziesiątego, dotyczącego nadużycia władzy

237    Skarżące twierdzą, iż Komisja dopuściła się nadużycia władzy ze względu na to, że przypisując skarżącym odpowiedzialność za naruszenie, nie dążyła do tego, aby ukarać przedsiębiorstwo, które jest winne naruszenia, zależało jej natomiast na zwiększeniu nałożonej grzywny z powodu znacznego rozmiaru przedsiębiorstwa.

238    Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że wydanie decyzji stanowi nadużycie władzy jedynie wtedy, gdy na podstawie obiektywnych, właściwych i spójnych przesłanek okazuje się, że decyzja została wydana dla osiągnięcia innych celów niż te, na które się powołano (zob. wyrok Sądu z dnia 16 września 1998 r. w sprawach połączonych T‑133/95 i T‑204/95 IECC przeciwko Komisji, Rec. s. II‑3645, pkt 188 i przytoczone tam orzecznictwo).

239    Należy ponadto przypomnieć, że zgodnie z art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003 Komisja może w drodze decyzji nałożyć grzywny na przedsiębiorstwa, jeżeli naruszają one art. 81 WE. Zostało ustalone, że celem grzywien ustanowionych w art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003 jest ukaranie danych przedsiębiorstw za popełnienie czynów zabronionych i odstraszenie zarówno tych przedsiębiorstw, jak i innych podmiotów gospodarczych od naruszania reguł prawa konkurencji Unii w przyszłości (zob. podobnie wyrok Trybunału z dnia 29 czerwca 2006 r. w sprawie C‑289/04 P Showa Denko przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑5859, pkt 16).

240    Zważywszy zaś, że skarżące i Arkema tworzą jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE i że wspomniane przedsiębiorstwo uczestniczyło w spornym naruszeniu, nałożona na nie kara bynajmniej nie mija się ze swoim celem, w tym również w zakresie realizowanego przez nią skutku odstraszającego.

241    Należy zatem oddalić zarzut dziesiąty.

 W przedmiocie wniesionego tytułem ewentualnym zarzutu jedenastego, opartego na obniżeniu kwoty grzywny do odpowiedniego poziomu

242    W ramach zarzutu jedenastego skarżące żądają obniżenia kwoty grzywny do odpowiedniego poziomu i to na dwóch podstawach.

243    Po pierwsze, skarżące twierdzą, że biorąc pod uwagę, iż nie wiedziały o naruszeniu, kwota wyjściowa grzywny powinna zostać zmniejszona o 25%, na wzór zmniejszenia przyznanego w motywie 461 zaskarżonej decyzji.

244    W tym względzie należy przypomnieć, że sytuacja, której dotyczy motyw 461 zaskarżonej decyzji, nie jest porównywalna z sytuacją skarżących (zob. pkt 219 powyżej). W konsekwencji Sąd uważa, że skarżące nie powinny korzystać ze zmniejszenia z tego tytułu.

245    Po drugie, skarżące podnoszą prawo do skorzystania z okoliczności łagodzącej, powołując się na fakt, że decyzją C (2004) 4876 oraz decyzją C (2006) 2098 z dnia 31 maja 2006 r. odnoszącą się do postępowania zgodnie z art. 81 [WE] oraz art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/F/38.645 – Metakrylany) zostały obciążone zapłatą wysokich grzywien za udział w innych kartelach w tym samym czasie, którego dotyczy zaskarżona decyzja.

246    W tym względzie należy podnieść, że gdy Komisja stwierdziła, iż skarżące popełniły trzy odrębne naruszenia art. 81 ust. 1 WE, mogła na nie nałożyć trzy oddzielne grzywny z poszanowaniem odpowiednio ograniczeń ustanowionych w art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003 (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 8 października 2008 r. w sprawie T‑73/04 Carbone‑Lorraine przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2661, pkt 56). Każda z tych grzywien musiała uwzględniać czas trwania i wagę zarzucanych naruszeń. Tymczasem należy stwierdzić, że nałożenie na skarżące grzywny za różne działania antykonkurencyjne dotyczące różnych produktów nie zmienia nic, jeśli chodzi o faktyczne istnienie spornego naruszenia (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 12 grudnia 2007 r. w sprawach połączonych T‑101/05 i T‑111/05 BASF i UCB przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑4949, pkt 52).

247    W konsekwencji, mając na uwadze realizowany przez grzywny cel polegający na odstraszaniu, sam fakt, że skarżące były niedawno obciążone dwoma innymi grzywnami za naruszenia po części równoczesne, nie uzasadnia zmniejszenia grzywny nałożonej w niniejszej sprawie.

248    Skarżące nie przedstawiły zaś żadnego dowodu, za pomocą którego mogłyby wykazać, że nałożenie grzywny w niniejszej sprawie w połączeniu z innymi ostatnio zastosowanymi grzywnami postawiło je w szczególnie trudnej sytuacji finansowej, którą wyjątkowo można byłoby wziąć pod uwagę przy ustalaniu kwoty grzywny.

249    Wreszcie, co do powołania się przez skarżące na decyzję 94/599, z której wynika, iż ustalając kwotę grzywien w ramach kartelu, którego dotyczyła ta decyzja, Komisja uwzględniła fakt, że większość przedsiębiorstw została już obciążona wysokimi grzywnami za udział w innym kartelu na rynku sąsiadującym praktycznie w tym samym czasie (motyw 52 decyzji 94/599), należy podkreślić, po pierwsze, że decyzja 94/599 została wydana wcześniej niż wytyczne znajdujące zastosowanie w niniejszej sprawie i, po drugie, że sytuacja omawiana w tej decyzji jest różna od sytuacji, której dotyczy decyzja rozpatrywana w niniejszej sprawie. W niniejszej sprawie bowiem, po pierwsze, naruszenia na rynkach NW i NBS zostały jednorazowo ukarane przez Komisję w zaskarżonej decyzji i, po drugie, skarżące nie wskazują związku pomiędzy tymi rynkami a rynkami, których dotyczą nałożone na nie ostatnio kary.

250    W konsekwencji, jako że żaden dowód podniesiony w niniejszej sprawie nie uzasadnia zmniejszenia kwoty grzywny, nie można uwzględnić wniesionego posiłkowo żądania mającego na celu zmianę kwoty grzywny nałożonej na skarżące.

251    Z ogółu powyższych rozważań wynika, że skargę należy oddalić w całości.

 W przedmiocie kosztów

252    Zgodnie z art. 87 § 2 regulaminu postępowania przed Sądem kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę. Ponieważ skarżące przegrały sprawę, należy – zgodnie z żądaniem Komisji – obciążyć je kosztami postępowania.

Z powyższych względów

SĄD (szósta izba w składzie powiększonym)

orzeka, co następuje:

1)      Skarga zostaje oddalona.

2)      Total SA i Elf Aquitaine SA zostają obciążone kosztami postępowania.

Vadapalas Prek Dittrich

Truchot        O’Higgins

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 14 lipca 2011 r.

Podpisy

Spis treści

Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu

Zaskarżona decyzja

Przebieg postępowania i żądania stron

Co do prawa

W przedmiocie zarzutu czwartego, dotyczącego naruszenia zasad przypisywania spółkom dominującym odpowiedzialności za naruszenia popełnione przez spółki zależne

W przedmiocie części drugiej zarzutu, dotyczącej błędnej wykładni orzecznictwa w sprawie przypisywania odpowiedzialności oraz poszanowania przez Komisję jej własnej praktyki decyzyjnej

– Uwagi wstępne

– W przedmiocie zgodności z prawem domniemania

– W przedmiocie zbioru poszlak przedstawionych przez skarżące w celu ustalenia autonomii Arkemy na rynku

W przedmiocie części pierwszej zarzutu, dotyczącej naruszenia prawa w zakresie obiektywnego charakteru kryterium możliwości przypisania odpowiedzialności

W przedmiocie części trzeciej zarzutu, dotyczącej naruszenia „zasady niezależności gospodarczej osoby prawnej”

W przedmiocie zarzutu pierwszego dotyczącego naruszenia prawa do obrony

W przedmiocie części pierwszej zarzutu, dotyczącej braku możliwości skutecznej obrony

W przedmiocie części drugiej zarzutu, dotyczącej naruszenia zasady domniemania niewinności

W przedmiocie zarzutu drugiego, dotyczącego naruszenia obowiązku uzasadnienia

W przedmiocie części pierwszej zarzutu, dotyczącej naruszenia obowiązku uzasadnienia, którego zakres został poszerzony z powodu nowego podejścia Komisji

W przedmiocie części drugiej zarzutu, dotyczącej wewnętrznej sprzeczności uzasadnienia

W przedmiocie części trzeciej zarzutu, dotyczącej braku ustosunkowania się Komisji do odpierania domniemania dotyczącego wywierania decydującego wpływu

W przedmiocie zarzutu trzeciego, dotyczącego naruszenia jednolitego charakteru przedsiębiorstwa

W przedmiocie zarzutu piątego, dotyczącego błędów w ocenie dotyczących spółki Total

W przedmiocie zarzutu szóstego, dotyczącego naruszenia istotnych zasad uznanych przez wszystkie państwa członkowskie i stanowiących integralną część porządku prawnego Unii

W przedmiocie zarzucanego naruszenia zasady równego traktowania

W przedmiocie zarzucanego naruszenia zasady odpowiedzialności osobistej, indywidualizacji kary oraz ustawowej określoności czynów zabronionych i kar

W przedmiocie zarzutu siódmego, dotyczącego zasady dobrej administracji

W przedmiocie zarzutu ósmego, dotyczącego naruszenia zasady pewności prawa

W przedmiocie zarzutu dziewiątego, dotyczącego naruszeniu podstawowych zasad regulujących ustalanie grzywien

W przedmiocie zarzutu dziesiątego, dotyczącego nadużycia władzy

W przedmiocie wniesionego tytułem ewentualnym zarzutu jedenastego, opartego na obniżeniu kwoty grzywny do odpowiedniego poziomu

W przedmiocie kosztów

* Język postępowania: francuski.