Sprawa T‑190/06
Total SA i Elf Aquitaine SA
przeciwko
Komisji Europejskiej
Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Nadtlenek wodoru i nadboran sodu – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE – Możliwość przypisania zachowania noszącego znamiona naruszenia – Prawo do obrony – Domniemanie niewinności – Obowiązek uzasadnienia – Równość traktowania – Zasada indywidualizacji kar i sankcji – Zasada ustawowej określoności czynów zabronionych i kar – Zasada dobrej administracji – Pewność prawa – Nadużycie władzy – Grzywny
Streszczenie wyroku
1. Konkurencja – Reguły wspólnotowe – Naruszenia – Przypisanie – Spółka dominująca i spółki zależne – Jednostka gospodarcza – Kryteria oceny
(art. 81 WE, 82 WE)
2. Konkurencja – Reguły wspólnotowe – Naruszenia – Przypisanie – Spółka dominująca i spółki zależne – Jednostka gospodarcza – Kryteria oceny
(art. 81 WE, 82 WE)
3. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Pismo w sprawie przedstawienia zarzutów – Konieczna treść – Poszanowanie prawa do obrony – Zakres
(art. 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27)
4. Akty instytucji – Uzasadnienie – Obowiązek – Zakres – Decyzja w przedmiocie zastosowania reguł konkurencji – Decyzja dotycząca wielu adresatów
(art. 81 WE, 82 WE, 253 WE)
5. Konkurencja – Reguły wspólnotowe – Naruszenia – Przypisanie – Spółka dominująca i spółki zależne – Jednostka gospodarcza – Kryteria oceny
(art. 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2)
6. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Okoliczności łagodzące – Przypisanie noszącego znamiona naruszenia zachowania spółki zależnej jednemu przedsiębiorstwu utworzonemu przez tą spółkę i spółkę dominującą – Brak wiedz spółki dominującej o noszącym znamiona naruszenia zachowaniu spółki zależnej – Wyłączenie
(art. 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23)
7. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Okoliczności łagodzące – Obowiązek uwzględnienia grzywien już nałożonych za inne działania antykonkurencyjne – Brak
(art. 81 ust. 1 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2)
1. Zachowanie spółki zależnej można przypisać spółce dominującej między innymi w przypadku, gdy mimo posiadania odrębnej podmiotowości prawnej spółka zależna nie określa w sposób autonomiczny swojego zachowania rynkowego, lecz stosuje zasadniczo instrukcje dawane jej przez spółkę dominującą, w szczególności z uwzględnieniem więzów ekonomicznych, organizacyjnych i prawnych łączących oba te podmioty prawa. Jest tak dlatego, że w tego rodzaju sytuacji spółka dominująca i jej spółka zależna są częścią tej samej jednostki gospodarczej, a tym samym tworzą jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE, co pozwala Komisji na skierowanie decyzji nakładającej grzywny do spółki dominującej, bez konieczności ustalania jej bezpośredniego zaangażowania w naruszenie.
W szczególnym przypadku, gdy spółka dominująca posiada 100% kapitału swojej spółki zależnej, która popełniła naruszenie unijnych zasad konkurencji, po pierwsze, ta spółka dominująca może wywierać decydujący wpływ na zachowanie swej spółki zależnej, a po drugie, istnieje wzruszalne domniemanie, że spółka dominująca rzeczywiście wywiera taki decydujący wpływ na spółkę zależną.
W tych okolicznościach wystarczy, że Komisja wykaże, iż cały kapitał spółki zależnej znajduje się w posiadaniu spółki dominującej, aby przyjąć, że ta ostatnia wywiera decydujący wpływ na politykę handlową swej spółki zależnej. Komisja będzie zatem mogła uznać spółkę dominującą za solidarnie odpowiedzialną za zapłatę grzywny nałożonej na spółkę zależną, chyba że spółka dominująca, na której spoczywa ciężar obalenia domniemania, przedstawi wystarczające dowody mogące wykazać, że jej spółka zależna działa na rynku w sposób autonomiczny.
Struktura udziałowa kapitału spółki zależnej stanowi wystarczające kryterium do przyjęcia takiego domniemania, bez potrzeby przedstawiania przez Komisję dodatkowych wskazówek dotyczących rzeczywistego wywierania wpływu przez spółkę dominującą. Takiego twierdzenia nie podważa fakt, że kwestia takich dodatkowych wskazówek mogła zostać podniesiona w innych sprawach. W istocie przyjęcie wyżej wymienionego domniemania nie jest uzależnione od istnienia takich wskazówek. Podobnie, Komisja nie jest zobowiązana w tym celu do udowodnienia, że w czasie wystąpienia okoliczności faktycznych spółka dominująca wiedziała o zachowaniach jej spółki zależnej, które noszą znamiona naruszenia.
Kiedy Komisja uznaje w odniesieniu do wszystkich adresatów decyzji nakładającej grzywnę za naruszenie prawa konkurencji, iż kontrola całego lub prawie całego kapitału spółki zależnej wystarczała – wobec braku argumentów obalających domniemanie z tego wynikające – aby przypisać odpowiedzialność spółce dominującej, w sytuacji gdy zostały przedstawione, jeżeli takie były dostępne, dodatkowe informacje wskazujące na wywieranie przez objęte tym domniemanie spółki dominujące wpływu na ich spółki zależne, albo w celu wzmocnienia wniosku wyciągniętego już z faktu sprawowania całościowej kontroli kapitału spółki zależnej, albo udzielenia odpowiedzi na argumenty przedstawione przez zainteresowane spółki, fakt, że w odniesieniu do niektórych adresatów zaskarżonej decyzji, Komisja, oprócz tego domniemania, przedstawiła pewne dodatkowe wskazówki świadczące o wywieraniu decydującego wpływu przez spółki dominujące, nie oznacza, iż zastosowane zasady nie były takie same dla wszystkich adresatów. i że została naruszona zasada równości traktowania.
(por. pkt 35–38, 49, 50, 190, 196)
2. W sytuacji, gdy Komisja stosuje domniemanie wywierania decydującego wpływu w celu przypisania spółce dominującej noszącego znamiona naruszenia zachowania spółki zależnej, do tej spółki dominującej należy dostarczenie dowodów wystarczających do wykazania, że jej spółka zależna działa na rynku w sposób samodzielny. Wtym względzie należy wziąć pod uwagę wszystkie istotne okoliczności dotyczące powiązań gospodarczych, organizacyjnych i prawnych wiążących tę spółkę zależną ze spółką dominującą, które mogą różnić się w poszczególnych przypadkach. W szczególności nie należy ograniczać tej oceny wyłącznie do okoliczności odnoszących się do sensu stricto polityki handlowej spółki zależnej, takich jak strategia dystrybucyjna lub cenowa. W szczególności omawiane domniemanie nie może zostać obalone przez samo wykazanie, że to spółka zależna zarządza tymi szczególnymi aspektami swojej polityki handlowej i nie otrzymuje żadnych wytycznych w tym zakresie. Podobnie, wprawdzie fakt istnienia wspólnych prezesów dla spółki dominującej i spółki zależnej wskazuje na wywieranie decydującego wpływu, to jednak posiadanie prezesa innego niż prezes spółki dominującej nie stanowi wystarczającej przesłanki autonomii spółki zależnej.
Sama okoliczność, że spółka dominująca jest nieprowadzącym działalności holdingiem nie może wystarczyć do wykluczenia, że nie wywierała ona decydującego wpływu na spółkę zależną poprzez koordynowanie w szczególności inwestycji finansowych w ramach grupy. W kontekście grupy spółek, holding jest bowiem spółką mającą na celu gromadzenie udziałów w różnych spółkach, której zadaniem jest zapewnienie jednolitego kierowania tymi spółkami.
Ponadto w grupie spółek podział zadań stanowi normalne zjawisko – nie wystarcza to jednak, aby obalić domniemanie, zgodnie z którym spółki dominujące i ich spółki zależne stanowią jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE. To samo odnosi się do faktu, że spółka zależna występuje na rynku w swoim imieniu i na swój rachunek, nie zaś reprezentując swoją spółkę dominującą Poza tym nie można wywieść żadnego wniosku z faktu, że spółka dominująca nigdy nie miała tych samych klientów, co jej spółka zależna, że była nieobecna zarówno na rynkach, na których inwestowała jej spółka zależna jak i na rynkach powiązanych, że działalność z zakresu omawianych produktów stanowi tylko niewielką część całkowitego obrotu spółki dominującej i że produkty te stanowią niewielką część bogatej gamy produktów wchodzących w zakres działalności spółki zależnej.
W dodatku biorąc pod uwagę, że autonomii spółki zależnej nie ocenia się jedynie pod względem zarządu operacyjnego przedsiębiorstwa, fakt, że ta spółka zależna nigdy nie prowadziła dla swej spółki dominującej konkretnej polityki informacyjnej na danym rynku, nie wystarcza w celu wykazania jej autonomii. Podobnie fakt, że dane przedsiębiorstwo nie było jedynym, które w postępowaniu administracyjnym oraz w postępowaniu sądowym nie pozwala uznać, że dana spółka zależna jest samodzielna względem spółki lub spółek dominujących.
Ponadto to nie bezpośredni udział spółki dominującej w naruszeniu popełnionym przez spółkę zależną, ale fakt, iż stanowią one jedno przedsiębiorstwo, upoważnia Komisję do przypisania pierwszej z nich naruszenia reguł konkurencji popełnionego przez jej spółkę zależną.
Tego rodzaju przypisania nie podważa zatem fakt, że spółka dominująca nie została informowana przez jej spółkę zależną i że dowiedziała się o istnieniu kartelu dopiero po przeprowadzeniu przez Komisję kontroli w lokalach spółki zależnej.
Wreszcie postrzeganie wizerunku spółki przez osoby trzecie nie wystarcza samo w sobie do wykazania, że dana spółka zależna jest samodzielna względem spółek dominujących.
(por. pkt 55–57, 65, 68, 71–73, 75, 76, 78)
3. Poszanowanie prawa do obrony wymaga w szczególności, by pismo w sprawie przedstawienia zarzutów skierowane przez Komisję do przedsiębiorstwa, na które zamierza ona nałożyć sankcję za naruszenie reguł konkurencji, zawierało istotne okoliczności uwzględnione przeciw temu przedsiębiorstwu, takie jak zarzucane mu czyny, ich kwalifikacja oraz dowody, na których opiera się Komisja, tak by owo przedsiębiorstwo mogło skutecznie przedstawić swe argumenty w ramach postępowania administracyjnego wszczętego przeciwko niemu. Pismo w sprawie przedstawienia zarzutów powinno w szczególności jednoznacznie wskazywać podmiot prawa, na który będzie można nałożyć grzywnę; również do tego podmiotu powinno być skierowane oraz powinno wskazywać, w jakim charakterze danemu podmiotowi prawa zarzucane są określone okoliczności. Tak więc gdy względem danej spółki zostało przyjęte przedmiotowe domniemanie, może ona w swojej odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów i w trakcie przesłuchania przez funkcjonariusza ds. przesłuchań przedstawić wszystkie elementy faktyczne i prawne celem zakwestionowania tego domniemania, zaś Komisja musi uwzględnić te elementy, aby w razie potrzeby wycofać zarzuty, które okazały się bezzasadne. Zasada równości broni jest respektowana w takim przypadku.
Ponadto Komisja nie jest zobowiązana podjąć środki dochodzeniowe względem danego przedsiębiorstwa przed wysłaniem pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, jeżeli uważa, że jest w posiadaniu informacji uzasadniających wysłanie tego pisma. Z kodeksu dobrych praktyk Komisji nie wynika również, iż powinna ona przed przyjęciem pisma w sprawie przedstawienia zarzutów skierować środki dochodzeniowe do wszystkich podmiotów prawnych, z których składa się dane przedsiębiorstwo.
Wreszcie, kiedy Komisja opiera się na domniemaniu, zgodnie z którym spółka dominująca, jeżeli posiada ona cały lub prawie cały kapitał spółki zależnej, wywiera decydujący wpływ na tę spółkę, aby w ten sposób uzasadnić przyjęcie jej solidarnej odpowiedzialności za zapłatę grzywny nałożonej na spółkę zależną, nie można uznać, że Komisja z góry uznała tą spółkę dominującą za „winną”, gdyż mogła ona obalić to przyjęte w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów domniemanie, wykazując autonomię spółki zależnej. Sporządzenie pisma w sprawie przedstawienia zarzutów przez Komisję w żadnym wypadku nie może być uznane za dowód obwinienia przedsiębiorstwa, którego dotyczy. W przeciwnym razie wszczęcie jakiegokolwiek postępowania w sprawie mogłoby potencjalnie stanowić zamach na zasadę domniemania niewinności.
(por. pkt 105–107, 118, 120, 125–127)
4. Uzasadnienie, jakiego wymaga art. 253 WE, powinno być dostosowane do charakteru rozpatrywanego aktu i przedstawiać w sposób jasny i jednoznaczny rozumowanie instytucji, która wydała akt, pozwalając zainteresowanym poznać podstawy podjętej decyzji, a właściwemu sądowi dokonać jej kontroli. Nie ma wymogu, by uzasadnienie wyszczególniało wszystkie istotne elementy faktyczne i prawne, ponieważ ocena, czy uzasadnienie aktu spełnia wymogi art. 253 WE, winna opierać się nie tylko na jego brzmieniu, ale także uwzględniać okoliczności jego wydania, jak również całość przepisów prawa regulującego daną dziedzinę.
Jeżeli decyzja dotycząca stosowania art. 81 WE ma wielu adresatów i stwarza problem przypisania odpowiedzialności za naruszenie, musi ona zawierać wystarczające uzasadnienie względem każdego z nich, w szczególności względem tych adresatów, którzy na jej podstawie ponoszą odpowiedzialność za owo naruszenie. Zatem w zakresie dotyczącym spółki dominującej uznanej za solidarnie odpowiedzialną za naruszenie, taka decyzja powinna zawierać odpowiednie uzasadnienie powodów, dla których istnieje możliwość przypisania naruszenia tej spółce.
W każdym razie Komisja powinna wyraźnie przedstawić w swoich decyzjach sposób rozumowania, jeżeli w swej praktyce decyzyjnej przyjmie decyzję, która znacznie różni się od poprzednich. W takim przypadku nie wystarcza więc krótkie uzasadnienie, zwłaszcza przez odwołanie się do utrwalonej praktyki decyzyjnej.
W dodatku w przypadku, gdy Komisja opiera się na domniemaniu, zgodnie z którym spółka dominująca wywiera decydujący wpływ na spółkę zależną i w trakcie postępowania administracyjnego zainteresowane spółki przedstawiają dowody mające na celu obalenie tego domniemania, decyzja powinna przedstawiać względy wystarczające do uzasadnienia stanowiska Komisji, zgodnie z którym dowody te nie były wystarczające, ażeby obalić to domniemanie. Jednakże skoro Komisja nie musi zajmować stanowiska wobec wszystkich argumentów zainteresowanych stron, nie można jej zarzucić, iż nie udzieliła szczegółowej odpowiedzi na każdy poszczególny argument podniesiony przez dane przedsiębiorstwo. Zwięzły charakter uzasadnienia może być zresztą uzasadniony tym, że argumenty podniesione przez spółkę dominującą są co do zasady jedynie twierdzeniami, które nie zostały poparte konkretnymi dowodami na temat powiązań pomiędzy zainteresowanymi spółkami dominującymi i spółkami zależnymi w trakcie kresu naruszenia.
(por. pkt 130, 131, 137, 148, 149, 153, 154)
5. Pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje każdy podmiot wykonujący działalność gospodarczą, niezależnie od jego statusu prawnego i sposobu jego finansowania. W szczególności, pojęcie przedsiębiorstwa w tym kontekście należy rozumieć jako oznaczające jednostkę gospodarczą, nawet jeśli z prawnego punktu widzenia jednostka ta składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych.Jeżeli taki podmiot naruszy reguły konkurencji, ponosi za to odpowiedzialność zgodnie z zasadą odpowiedzialności osobistej.
Jednakże naruszenie prawa konkurencji Unii musi być przypisane jednoznacznie podmiotowi prawa, na który będzie można nałożyć grzywny. W konsekwencji, w momencie gdy zostało stwierdzone naruszenie, należy ustalić osobę fizyczną lub prawną odpowiedzialną za prowadzenie przedsiębiorstwa w chwili popełnienia naruszenia, tak aby mogła ponieść za nie odpowiedzialność. Ponadto praktyka Komisji, zgodnie z którą jedna spółka była solidarnie uznana za odpowiedzialną za zapłatę części grzywny nałożonej na drugą spółkę, jeżeli można było jej przypisać zachowanie antykonkurencyjne tej drugiej spółki jest zgodna z art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003. W takim przypadku na tę spółkę nakłada się grzywnę za naruszenie, co do którego uznaje się, że popełniła je ona sama z uwagi na takie przypisanie.
W związku z tym fakt, że decyzja Komisji wskazuje różne osoby prawne jako solidarnie odpowiedzialne za zapłatę grzywny, nie jest niezgodny z pojęciem przedsiębiorstwa. Przeciwnie, chodzi tu o dokładne zastosowanie tego pojęcia w przypadku, gdy zostaje ustalone, że dane przedsiębiorstwo z punktu widzenia prawa składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych.
Podobnie, nie można stwierdzić naruszenia pojęcia przedsiębiorstwa jedynie w oparciu o fakt, że te różne osoby prawne ponoszą odpowiedzialność za zapłatę grzywny opiewającej na różną wysokość. Bowiem twierdzenie, że kilka osób prawnych tworzy jedno przedsiębiorstwo odpowiedzialne za popełnienie naruszenia, nie musi oznaczać, że istotne dla obliczenia grzywny elementy można przypisać im w ten sam sposób, zwłaszcza gdy z punktu widzenia prawa skład danego przedsiębiorstwa zmieniał się w czasie.
(por. pkt 162–166)
6. Kiedy spółce dominującej zostało przypisane naruszenie ze względu na fakt, iż razem ze swoją spółką zależną stanowią jedno przedsiębiorstwo, nie zaś ze względu na jej bezpośredni udział w naruszeniu, jej brak wiedzy o kartelu nie ma znaczenia dla przypisania odpowiedzialności.
W tym względzie skoro taka spółka dominująca nie podnosi, że jej spółka zależna, która bezpośrednio uczestniczyła w naruszeniu, nie wiedziała o istnieniu ogólnego systemu antykonkurencyjnych uzgodnień, jej brak wiedzy na temat kartelu nie świadczy o tym, że waga naruszenia popełnionego przez przedsiębiorstwo, które tworzyły one razem ze swoją spółką zależną, jest mniejsza i nie może uzasadniać zmniejszenia kwoty grzywny.
(por. pkt 217, 218)
7. Gdy Komisja stwierdza, że dane przedsiębiorstwo popełniło kilka odrębnych naruszeń art. 81 ust. 1 WE, ponieważ brało ono udział w kilku różnych kartelach w tym samym okresie czasu, może ona nałożyć na to przedsiębiorstwo różne grzywny z poszanowaniem odpowiednio ograniczeń ustanowionych w art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003. Każda z tych grzywien musi uwzględniać czas trwania i wagę zarzucanych naruszeń. Ponieważ nałożenie na przedsiębiorstwo grzywny za różne działania antykonkurencyjne dotyczące różnych produktów nie zmienia nic, jeśli chodzi o faktyczne istnienie konkretnego stwierdzonego przez Komisję naruszenia, mając na uwadze realizowany przez grzywny cel polegający na odstraszaniu, sam fakt, że przedsiębiorstwo to było niedawno obciążone innymi grzywnami za naruszenia po części równoczesne, nie uzasadnia zmniejszenia grzywny nałożonej przez Komisję za to naruszenie.
(por. pkt 246, 247)