Wydanie tymczasowe
OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
PRIITA PIKAMÄE
przedstawiona w dniu 26 października 2023 r.(1)
Sprawy połączone C‑554/21, C‑622/21 i C‑727/21
Financijska agencija
przeciwko
HANN-INVEST d.o.o. (C‑554/21)
oraz
Financijska agencija
przeciwko
MINERAL-SEKULINE d.o.o. (C‑622/21)
oraz
UDRUGA KHL MEDVEŠČAK ZAGREB (C‑727/21)
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Visoki trgovački sud Republike Hrvatske (apelacyjny sąd gospodarczy, Chorwacja)]
Odesłanie prejudycjalne – Artykuł 19 ust. 1 akapit drugi TUE – Państwo prawne – Skuteczna ochrona prawna w dziedzinach objętych prawem Unii – Artykuł 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej – Właściwość Trybunału – Dopuszczalność – Wykładnia niezbędna do wydania wyroku przez sąd odsyłający – Wewnętrzny mechanizm służący zapewnieniu spójności orzecznictwa sądu drugiej instancji – Zasada pewności prawa – Zasada niezawisłości sędziowskiej – Wymogi dotyczące dostępu do sądu ustanowionego na mocy ustawy i rzetelnego procesu sądowego
1. Kiedy uświadomimy sobie ponownie oczywistość, że orzecznictwo jest źródłem prawa, odpowiedzialność sądu jawi się w całej swej pełni i złożoności, ponieważ jest on postawiony wobec sprzecznych wymogów, aby zagwarantować pewność prawa, a jednocześnie wykazać się nowatorstwem w celu dostosowania prawa do przemian zachodzących w podlegającym mu społeczeństwie. Jak słusznie postanowiono pytanie w doktrynie: „Jaką dozę niepewności może znieść system prawny?”(2).
2. Z zastrzeżeniem twierdzącej odpowiedzi na pytanie o dopuszczalność wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym niniejsze sprawy stanowią dla Trybunału sposobność do poszukiwania punktu równowagi między wspomnianymi wyżej wymogami przy okazji oceny zgodności z prawem wewnętrznego mechanizmu procesowego mającego na celu zapewnienie spójności orzecznictwa danego sądu, która to ocena obejmuje uwzględnienie niezbędnej niezawisłości sędziowskiej.
I. Ramy prawne
A. Prawo Unii
3. Dla niniejszej sprawy istotny jest art. 19 ust. 1 TUE.
B. Prawo chorwackie
4. Artykuł 37 Zakon o sudovima (ustawy o sądach, Narodne novine, numery 28/13, 33/15, 82/15, 82/16, 67/18, 126/19, 130/20) stanowi:
„1. W sądach, w których istnieje kilka izb lub składów orzekających, w tym jednoosobowych, rozpoznających sprawy z zakresu jednej lub kilku pokrewnych dziedzin prawa, tworzy się wydziały, w skład których wchodzą sędziowie orzekający w tych sprawach.
2. Utworzenie wydziału wynika z rocznego harmonogramu prac, w którym wyznaczany jest przewodniczący wydziału, odpowiedzialny za organizację jego prac. […]”.
5. Artykuł 38 tej ustawy stanowi:
„1. Posiedzenia wydziału są poświęcone analizie zagadnień istotnych dla prac wydziału, w szczególności organizacji działalności wewnętrznej, budzącym kontrowersje zagadnieniom prawnym, ujednoliceniu orzecznictwa i kwestiom istotnym dla stosowania przepisów w każdej dziedzinie prawa, a także monitorowaniu pracy i procesu kształcenia przydzielonych do wydziału sędziów, radców sądowych i asesorów sądowych.
2. Na posiedzeniach wydziałów Županijski sud [sądu okręgowego], Visoki trgovački sud Republike Hrvatske [apelacyjnego sądu gospodarczego], Visoki upravni sud Republike Hrvatske [apelacyjnego sądu administracyjnego], Visoki kazneni sud Republike Hrvatske [apelacyjnego sądu karnego] oraz Visoki prekršajni sud Republike Hrvatske [apelacyjnego sądu ds. wykroczeń] analizowane są również zagadnienia o istotnym znaczeniu, wspólne dla sądów niższego rzędu położonych w obszarze właściwości tych sądów.
3. Posiedzenia wydziałów Vrhovni sud Republike Hrvatske [sądu najwyższego] są poświęcone analizie zagadnień o istotnym znaczeniu, wspólnych dla niektórych lub wszystkich sądów na terytorium Republiki Chorwacji, a także analizie projektów aktów prawnych dotyczących określonej dziedziny prawa i sporządzaniu opinii na ich temat”.
6. Zgodnie z art. 39 tej ustawy:
„1. Przewodniczący wydziału lub prezes sądu zwołuje posiedzenie wydziału każdorazowo, gdy zajdzie potrzeba, co najmniej raz na kwartał; kieruje on jego pracami. W przypadkach gdy prezes sądu uczestniczy w pracach posiedzenia wydziału, przewodniczy on temu posiedzeniu i bierze udział w procesie decyzyjnym.
2. Posiedzenie ogółu sędziów danego sądu zwoływane jest na wniosek wydziału tego sądu lub jednej czwartej ogółu sędziów.
3. Podczas posiedzeń ogółu sędziów sądu lub posiedzeń wydziału decyzje podejmowane są większością głosów ogółu sędziów lub sędziów wydziału.
4. Z obrad posiedzenia sporządza się protokół.
5. Prezes sądu lub przewodniczący wydziału może również zapraszać do uczestniczenia w posiedzeniach ogółu sędziów lub posiedzeniach wydziału wybitnych naukowców lub ekspertów z danej dziedziny prawa”.
7. Artykuł 40 ustawy o sądach stanowi:
„1. Posiedzenie wydziału lub ogółu sędziów jest zwoływane wtedy, kiedy stwierdzi się, że przy stosowaniu ustawy między poszczególnymi wydziałami, izbami lub sędziami istnieją różnice co do jej wykładni, lub kiedy w jednym wydziale izba lub sędzia odstąpi od wcześniej przyjętego stanowiska prawnego.
2. Stanowisko prawne przyjęte na posiedzeniu ogółu sędziów lub na posiedzeniu wydziałów Vrhovni sud Republike Hrvatske [sądu najwyższego], Visoki trgovački sud Republike Hrvatske [apelacyjnego sądu gospodarczego], Visoki upravni sud Republike Hrvatske [apelacyjnego sądu administracyjnego], Visoki kazneni sud Republike Hrvatske [apelacyjnego sądu karnego], Visoki prekršajni sud Republike Hrvatske [apelacyjnego sądu ds. wykroczeń] oraz na posiedzeniach wydziałów Županijski sud [sądu okręgowego] jest wiążące w drugiej instancji dla wszystkich izb lub sędziów orzekających w składzie jednoosobowym w ramach tego wydziału lub sądu.
3. Przewodniczący wydziału może w razie potrzeby zapraszać do uczestniczenia w posiedzeniach wydziału uniwersyteckich profesorów prawa, wybitnych naukowców lub ekspertów z danej dziedziny prawa”.
8. Artykuł 41 tej ustawy stanowi:
„1. Prezes sądu wyznacza w rocznym harmonogramie prac sędziego lub kilku sędziów, których zadaniem jest monitorowanie i analiza orzecznictwa […]”.
9. Artykuł 177 ust. 3 Sudski poslovnik (regulaminu postępowania przed sądem) (Narodne novine, numery 37/14, 49/14, 8/15, 35/15, 123/15, 45/16, 29/17, 33/17, 34/17, 57/17, 101/18, 119/18, 81/19, 128/19, 39/20, 47/20) stanowi:
„W sądach drugiej instancji sprawa jest uznana za zakończoną w momencie wysłania orzeczenia z gabinetu sędziego, po tym jak sprawa wróci z biura monitorowania i rejestracji orzeczeń sądowych. Biuro monitorowania i rejestracji orzeczeń sądowych powinno w możliwie najkrótszym terminie od dnia otrzymania akt zwrócić je do gabinetu sędziego. Sekretariat sądowy w terminie kolejnych ośmiu dni wysyła orzeczenie z sądu”.
II. Postępowania główne i pytania prejudycjalne
10. Do Visoki trgovački sud Republike Hrvatske (apelacyjnego sądu gospodarczego), który jest sądem odsyłającym w sprawach w postępowaniach głównych, wpłynęły trzy środki odwoławcze. W sprawach C‑554/21 i C‑622/21 środki odwoławcze dotyczą postanowień, których przedmiotem jest oddalenie złożonego przez Financijska agencija wniosku o zwrot kosztów związanych z jej udziałem w postępowaniu upadłościowym. W sprawie C‑727/21 środek odwoławczy dotyczy postanowienia, którego przedmiotem jest oddalenie wniosku o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego w stosunku do skarżącej w postępowaniu głównym.
11. W tych trzech sprawach sąd odsyłający, orzekając w składzie trzech sędziów, rozpoznał środki odwoławcze i jednomyślnie je oddalił, utrzymując tym samym w mocy orzeczenia wydane w pierwszej instancji. Zgodnie z art. 177 ust. 3 regulaminu postępowania przed sądem rozstrzygnięcia te zostały podpisane, a następnie przekazane do biura monitorowania i rejestracji orzeczeń sądowych.
12. W myśl tego przepisu oraz zgodnie z wyjaśnieniami sądu odsyłającego w sprawie rozpoznawanej w drugiej instancji czynności orzecznicze uważa się za zakończone wyłącznie wtedy, gdy sprawa zostaje zarejestrowana przez to biuro, a następnie zwrócona składowi orzekającemu w celu wysłania orzeczenia stronom. Dopiero w dniu wysłania sprawę uznaje się za zakończoną. Orzeczenie sądowe jest zatem uznane za sfinalizowane, chociaż zostało wydane przez skład orzekający, dopiero gdy zatwierdzi je sędzia tego biura (zwany dalej „sędzią dokonującym wpisu”), którego wyznacza prezes sądu jako organ administracji sądowej w ramach rocznego harmonogramu prac. Taka procedura nie została ustawowo przewidziana jako warunek wydania orzeczenia sądowego, ale jest praktykowana w sądach drugiej instancji w oparciu o regulamin postępowania przed sądem.
13. Sąd odsyłający wskazuje, że w trzech sprawach będących przedmiotem postępowań głównych sędzia dokonujący wpisu odmówił wpisania wydanych orzeczeń i zwrócił je do ponownego rozpoznania wraz z pismem uzasadniającym. W sprawach C‑554/21 i C‑622/21 w piśmie tym znajduje się stwierdzenie o rozbieżności z innymi orzeczeniami dotyczącymi podobnych sporów, natomiast w piśmie w sprawie C‑727/21 sędzia ten wskazał, nie powołując się na rozbieżności w orzecznictwie, że nie zgadza się z wykładnią prawa zastosowaną przez izbę w postępowaniu głównym.
14. W następstwie odmowy wpisu sąd odsyłający w sprawach C‑554/21 i C‑622/21, mając wątpliwości co do zgodności art. 177 ust. 3 regulaminu postępowania przed sądem z prawem Unii, postanowił zwrócić się do Trybunału z wnioskami o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. Jeśli chodzi o sprawę C‑727/21, w następstwie utrzymania w mocy pierwotnego orzeczenia przez sąd odsyłający i ponownego przesłania go sędziemu dokonującemu wpisu ten ostatni przekazał je wydziałowi sporów gospodarczych i pozostałych sądu odsyłającego, aby sporne zagadnienie prawne zostało rozpatrzone na posiedzeniu wydziału. Podczas posiedzenia wydział ten przyjął „stanowisko prawne”, w którym poparł rozstrzygnięcie, za którym opowiedział się sędzia dokonujący wpisu. Następnie, w myśl art. 40 ust. 2 ustawy o sądach, sprawa została kolejny raz przekazana izbie do ponownego rozpoznania zgodnie z tym stanowiskiem prawnym, która to sytuacja doprowadziła do wydania postanowienia odsyłającego w sprawie C‑727/21.
15. Mając na uwadze przebieg postępowań głównych, sąd odsyłający uważa, że sędzia dokonujący wpisu, o którym strony nie wiedzą, którego roli nie przewidują przepisy postępowania mające zastosowanie do środków odwoławczych i który, choć nie jest sądem wyższego rzędu, może wpływać na właściwą izbę, aby zmieniła swe orzeczenie, może swoimi czynnościami naruszać wymóg niezawisłości sędziowskiej. Sąd odsyłający wskazuje, że istnienie takiej formy rejestracji orzeczeń sądowych do tej pory było usprawiedliwiane potrzebą ujednolicenia orzecznictwa. Jednakże zdaniem tego sądu sposób działania biura rejestracji po wydaniu orzeczenia sądowego pozostaje w sprzeczności z prawem podstawowym do niezawisłego sądu, ponieważ wspomniane biuro samodzielnie dokonuje wyboru orzeczeń, które sąd wyśle stronom.
16. Ponadto w sprawie C‑727/21 sąd odsyłający wskazuje w odniesieniu do posiedzeń wydziałów sądu, że chodzi o organ, który nie został przewidziany w kodeksie postępowania cywilnego oraz że o punktach porządku obrad takich posiedzeń decydują wyłącznie sędziowie dokonujący wpisu i przewodniczący wydziałów. Strony poszczególnych postępowań nie mają wiedzy o roli takiego posiedzenia i nie mogą w nim uczestniczyć. Tymczasem orzeczenie wydane przez skład orzekający może być badane i zmienione jedynie w następstwie wniesienia przez strony środka odwoławczego do właściwego sądu, w ramach ustanowionej prawem procedury, o której strony wiedzą, a nie w wyniku opinii sędziego, który nie uczestniczył w tym składzie orzekającym, lub opinii posiedzenia ogólnego sędziów.
17. W tych okolicznościach Visoki trgovački sud Republike Hrvatske (apelacyjny sąd gospodarczy) postanowił zawiesić postępowanie w każdej z trzech połączonych spraw i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy należy uznać, że zasada przewidziana w drugiej części pierwszego zdania i w drugim zdaniu art. 177 ust. 3 [regulaminu postępowania przed sądem], która brzmi: »[w] sądach drugiej instancji sprawa jest uznana za zakończoną w momencie wysłania orzeczenia z gabinetu sędziego, po tym jak sprawa wróci z biura rejestracji orzeczeń sądowych[;] biuro rejestracji orzeczeń sądowych powinno w możliwie najkrótszym terminie od dnia otrzymania akt zwrócić je do gabinetu sędziego[;] [s]ekretariat sądowy w terminie kolejnych ośmiu dni wysyła orzeczenie z sądu«, jest zgodna z art. 19 ust. 1 TUE i art. 47 [Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, zwanej dalej »kartą praw podstawowych«]?”.
18. Ponadto w sprawie C‑727/21 Visoki trgovački sud Republike Hrvatske (apelacyjny sąd gospodarczy) postanowił zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy art. 40 ust. 2 [ustawy o sądach], który stanowi, że: »[s]tanowisko prawne przyjęte na posiedzeniu ogółu sędziów lub na posiedzeniu wydziałów Vrhovni sud Republike Hrvatske [sądu najwyższego], Visoki trgovački sud Republike Hrvatske [apelacyjnego sądu gospodarczego], Visoki upravni sud Republike Hrvatske [apelacyjnego sądu administracyjnego], Visoki kazneni sud Republike Hrvatske [apelacyjnego sądu karnego], Visoki prekršajni sud Republike Hrvatske [apelacyjnego sądu ds. wykroczeń] oraz na posiedzeniach wydziałów Županijski sud [sądu okręgowego] jest wiążące w drugiej instancji dla wszystkich izb lub sędziów orzekających w składzie jednoosobowym w ramach tego wydziału lub sądu«, jest zgodny z art. 19 ust. 1 TUE i art. 47 [karty praw podstawowych]?”.
III. Postępowanie przed Trybunałem
19. Postanowieniem prezesa Trybunału z dnia 14 marca 2022 r. sprawy C‑554/21, C‑622/21 i C‑727/21 zostały połączone do celów ustnego etapu postępowania i wydania wyroku.
20. Rząd chorwacki i Komisja Europejska przedstawiły uwagi na piśmie w sprawach C‑554/21, C‑622/21 i C‑727/21. Strona wnosząca apelację w postępowaniu głównym w sprawie C‑554/21 przedstawiła uwagi na piśmie. Na rozprawie, która odbyła się w dniu 5 czerwca 2023 r., rząd chorwacki i Komisja przedstawiły uwagi ustnie.
IV. Analiza
21. Jak wynika z wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, sąd odsyłający uważa, że niezbędne jest uzyskanie od Trybunału wykładni art. 19 ust. 1 TUE i art. 47 karty praw podstawowych w związku z powziętymi wątpliwościami co do zgodności z tymi postanowieniami prawa Unii art. 177 ust. 3 regulaminu postępowania przed sądem i art. 40 ust. 2 ustawy o sądach, które to przepisy regulują proces orzeczniczy w chorwackich sądach drugiej instancji.
22. Chociaż żadna ze stron nie zgłosiła uwag co do właściwości Trybunału i dopuszczalności tych wniosków, należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem do samego Trybunału należy zbadanie okoliczności, w jakich zwrócił się do niego sąd krajowy, w celu ustalenia własnej właściwości lub dopuszczalności przedłożonego mu wniosku(3).
A. W przedmiocie właściwości Trybunału
23. Należy podkreślić, że w ramach odesłania prejudycjalnego na podstawie art. 267 TFUE Trybunał może dokonywać wykładni prawa Unii jedynie w granicach przyznanej mu właściwości(4).
24. W pierwszej kolejności, jeśli chodzi o stosowanie art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, należy przypomnieć, że zgodnie z tym postanowieniem państwa członkowskie ustanawiają środki niezbędne do zapewnienia jednostkom poszanowania ich prawa do skutecznej ochrony prawnej w dziedzinach objętych prawem Unii. Do państw członkowskich należy zatem ustanowienie systemu środków odwoławczych i procedur zapewniających skuteczną kontrolę sądową w tych dziedzinach. Co się tyczy zakresu stosowania art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, z orzecznictwa Trybunału wynika, że postanowienie to dotyczy „dziedzin objętych prawem Unii”, niezależnie od tego, w jakiej sytuacji państwa członkowskie stosują to prawo w rozumieniu art. 51 ust. 1 karty praw podstawowych(5).
25. Artykuł 19 ust. 1 akapit drugi TUE znajduje między innymi zastosowanie w stosunku do każdego organu krajowego, który może rozstrzygać jako sąd kwestie dotyczące stosowania lub wykładni prawa Unii, a więc wchodzące w zakres dziedzin objętych tym prawem. Otóż jest tak w przypadku sądu odsyłającego, który jako chorwacki sąd powszechny może orzekać o kwestiach związanych ze stosowaniem lub wykładnią prawa Unii i należy, jako „sąd” w znaczeniu zdefiniowanym w tym prawie, do chorwackiego systemu środków prawnych „w dziedzinach objętych prawem Unii”(6) w rozumieniu art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, w związku z czym powinien odpowiadać wymogom skutecznej ochrony sądowej. Ponadto należy przypomnieć, że chociaż organizacja wymiaru sprawiedliwości w państwach członkowskich należy do kompetencji tych ostatnich, to przy wykonywaniu tej kompetencji państwa członkowskie mają obowiązek dotrzymywać zobowiązań wynikających dla nich z prawa Unii, a w szczególności z art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE(7).
26. Z powyższego wynika, że w niniejszych sprawach Trybunał jest właściwy do dokonania wykładni art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE.
27. W drugiej kolejności zakres zastosowania karty praw podstawowych w odniesieniu do działań państw członkowskich został określony w jej art. 51 ust. 1, zgodnie z którym postanowienia karty mają zastosowanie do państw członkowskich wyłącznie w zakresie, w jakim państwa te stosują prawo Unii, przy czym postanowienie to potwierdza utrwalone orzecznictwo Trybunału, zgodnie z którym gwarantowane w porządku prawnym Unii prawa podstawowe znajdują zastosowanie we wszystkich sytuacjach podlegających prawu Unii, jednak nie poza takimi sytuacjami. Jak wynika z utrwalonego orzecznictwa Trybunału, jeżeli stan prawny nie jest objęty zakresem zastosowania prawa Unii, Trybunał nie jest właściwy do jego oceny, a przytaczane ewentualnie postanowienia karty praw podstawowych nie mogą stanowić samodzielnej podstawy do nadania mu takiej właściwości(8).
28. W niniejszym przypadku, jeśli chodzi w szczególności o art. 47 karty praw podstawowych, do którego odnoszą się wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w niniejszej sprawie, należy stwierdzić, że spory wniesione do sądu odsyłającego dotyczą zasadniczo zwrotu kosztów poniesionych przez podmiot publiczny w związku z jego udziałem w postępowaniu upadłościowym oraz zasadności orzeczenia sądu pierwszej instancji oddalającego wniosek stowarzyszenia z siedzibą w Zagrzebiu (Chorwacja) o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego. Co się tyczy konkretnie postępowań upadłościowych, jest bezsporne, że prawodawca Unii przyjął szereg aktów prawnych dotyczących tej dziedziny(9). Należy jednakże stwierdzić, że sąd odsyłający nie wskazuje żadnego dotyczącego tej dziedziny przepisu prawa Unii, który miałby zastosowanie do rozpatrywanych sporów, a nawet nie wspomina o jakiejkolwiek okoliczności świadczącej o tym, że sprawy w postępowaniach głównych, przedstawione lakonicznie w postanowieniach odsyłających, podlegają prawu Unii. Należy podkreślić, że uznanie zapisanego w art. 47 karty praw podstawowych prawa do skutecznego środka prawnego w określonym przypadku wymaga, by powołująca się na nie osoba dochodziła praw i wolności zagwarantowanych prawem Unii. Tymczasem z postanowienia odsyłającego nie wynika, by wnoszące apelację w postępowaniu głównym powoływały się na prawo, które przysługiwałoby im na podstawie przepisu prawa Unii(10).
29. Z powyższego wynika, że nie ma powodu, aby uznać, iż spory w postępowaniu głównym dotyczą wykładni lub stosowania przepisu prawa Unii wdrożonego na szczeblu krajowym. Trybunał nie jest zatem właściwy do dokonania wykładni art. 47 karty praw podstawowych w niniejszych sprawach.
B. W przedmiocie dopuszczalności wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
30. Zagadnienie to ma według mnie szczególne znaczenie ze względu na bardzo szeroki zakres art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE w świetle jego wykładni dokonanej przez Trybunał oraz na stosowną do tego zakresu właściwość Trybunału(11). Od czasu wydania wyroku Associação Sindical dos Juízes Portugueses(12) do Trybunału kierowane były liczne pytania prejudycjalne wymagające wykładni tego postanowienia w sprawach, które można określić co najmniej jako różnorodne, gdyż niektóre z nich dotyczyły poważnych naruszeń zasady państwa prawnego, a ściślej niezawisłości sędziowskiej, inne odnosiły się do kwestii odmowy awansowania sędziego, klasyfikacji sędziego w siatce płac, przepisów regulujących przydzielanie spraw w ramach danego sądu, statusu osoby podpisującej odpowiedź na pozew lub chwili wydania wyroku, bez oczywistego związku z przedmiotem sporu w postępowaniu głównym(13). Dokonywana w ścisły sposób ocena dopuszczalności jawi się w tym kontekście jako jedyny możliwy sposób ograniczenia badania wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym sprzecznych z duchem i celem tego środka prawnego, jakim jest wspólne wypracowanie przez Trybunał i sąd krajowy, z poszanowaniem ich wzajemnych kompetencji, rozstrzygnięcia sporu przedłożonego temu sądowi.
31. Mając na względzie adekwatne orzecznictwo Trybunału, a w szczególności jego syntetyczne ujęcie zawarte w wyroku Miasto Łowicz, należy podkreślić, że procedura ustanowiona w art. 267 TFUE jest instrumentem współpracy pomiędzy Trybunałem i sądami krajowymi, dzięki któremu Trybunał dostarcza sądom krajowym elementów wykładni prawa Unii, które są im niezbędne do rozstrzygnięcia zawisłych przed nimi sporów, oraz że odesłanie prejudycjalne nie ma służyć wydawaniu opinii doradczych w przedmiocie kwestii ogólnych i hipotetycznych, lecz ma być podyktowane rzeczywistą potrzebą skutecznego rozstrzygnięcia sporu. Z samego brzmienia art. 267 TFUE wynika, że orzeczenie w trybie prejudycjalnym musi być „niezbędne”, aby umożliwić sądowi odsyłającemu „wydanie wyroku” w zawisłej przed nim sprawie. Trybunał wielokrotnie powtarzał już, że zarówno z brzmienia, jak i z systematyki art. 267 TFUE wynika, iż warunkiem zastosowania procedury prejudycjalnej jest w szczególności rzeczywiste istnienie przed sądem krajowym sporu, w którym sąd ten ma wydać orzeczenie pozwalające na uwzględnienie orzeczenia prejudycjalnego. W ramach procedury prejudycjalnej rola Trybunału polega na asystowaniu sądowi odsyłającemu w poszukiwaniu rozstrzygnięcia konkretnego zawisłego przed tym sądem sporu. W ramach takiej procedury konieczne jest zatem zaistnienie między owym sporem a przepisami prawa Unii, o których wykładnię się zwrócono, łącznika przejawiającego się w tym, że owa wykładnia jest obiektywnie niezbędna z punktu widzenia orzeczenia, jakie ma wydać sąd odsyłający(14).
32. Z wyroku Miasto Łowicz wynika, że ów łącznik może być bezpośredni lub pośredni, zgodnie z trzema sformułowanymi w tym wyroku hipotezami dopuszczalności. Jest on bezpośredni, gdy sąd krajowy ma zastosować prawo Unii, o którego wykładnię wniesiono, aby rozstrzygnąć spór w postępowaniu głównym co do istoty (pierwsza hipoteza). Jest on pośredni, gdy orzeczenie prejudycjalne może dostarczyć sądowi odsyłającemu wykładni przepisów proceduralnych prawa Unii, które sąd odsyłający jest obowiązany zastosować w celu wydania wyroku (druga hipoteza), albo wykładni prawa Unii, która pozwoliłaby mu rozstrzygnąć kwestie proceduralne prawa krajowego przed wydaniem orzeczenia co do istoty w zawisłym przed nim sporze (trzecia hipoteza)(15).
33. Jak już wskazałem powyżej, spory w postępowaniu głównym wykazują pewien materialnoprawny związek z prawem Unii dotyczący postępowań upadłościowych, jednakże sąd odsyłający nie wnioskuje o dokonanie przez Trybunał wykładni jakiegokolwiek przepisu regulującego te postępowania, zatem ów związek jest oczywiście niewystarczający dla spełnienia kryterium niezbędności. Z wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie wynika także, aby sąd odsyłający miał zastosować art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, którego dotyczą pytania prejudycjalne, do celów wypracowania rozstrzygnięcia co do istoty sporów w postępowaniach głównych, dotyczących ponoszenia kosztów lub przesłanek otwarcia postępowania upadłościowego.
34. W rzeczywistości widać, że sąd odsyłający poprzez skierowane do Trybunału pytania prejudycjalne i wykładnię prawa Unii, o którą wnioskuje, zmierza do uzyskania wyjaśnień nie na temat istoty zawisłego przed nim sporu, lecz na temat szeroko rozumianej kwestii proceduralnej(16) z zakresu prawa krajowego, którą sąd ten powinien rozstrzygnąć in limine litis, ponieważ dotyczy ona zdolności tego sądu do rozpoznania wspomnianych sporów w sposób całkowicie niezależny w ramach wewnętrznego mechanizmu, który służy zapewnieniu spójności orzecznictwa sądowego i w który zaangażowane są inne organy sądowe. Sąd odsyłający w wyczerpujący sposób przedstawił powody, dla których w niniejszym przypadku zastanawia się nad wykładnią art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, w szczególności ustalony przezeń związek pomiędzy wspomnianym postanowieniem traktatu a przepisami krajowymi, które jego zdaniem mogą wywierać wpływ na proces orzeczniczy prowadzący do wydawania przezeń wyroków. Zdaniem tego sądu zależnie od udzielonej przez Trybunał odpowiedzi co do zgodności wspomnianego mechanizmu z prawem Unii będzie on albo nie będzie mógł odstąpić od przyjętych przez dany wydział sądu stanowisk prawnych związanych ze sporami w postępowaniach głównych.
35. Jednakże rozważania te w żadnym stopniu nie zmieniają przedmiotu tych sporów oraz poczynionego wcześniej ustalenia, zgodnie z którym z wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie wynika, że spory te mają związek z zagadnieniami objętymi prawem Unii. Okoliczność, że dokonana przez Trybunał wykładnia art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, z uwagi na charakter problematyki proceduralnej poruszonej we wnioskach o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, może mieć wpływ na sposób rozstrzygnięcia sporów w postępowaniu głównym przez sąd odsyłający, nie oznacza, iż odesłanie prejudycjalne jest podyktowane rzeczywistą potrzebą merytorycznego rozstrzygnięcia sporu mającego związek z prawem Unii.
36. Czy zatem Trybunał powinien udzielić odpowiedzi na pytania sądu odsyłającego istotnie niezbędne, w celu umożliwienia temu sądowi rozwiązania, in limine litis, krajowego problemu proceduralnego, który może mieć negatywny wpływ na obowiązek państw członkowskich ustanowiony w art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, przed wydaniem przez ten sąd rozstrzygnięcia co do istoty w sporach, w których nie występuje łącznik z prawem Unii? Według mnie pytanie to jest problematyczne.
37. Przypomnijmy w pierwszej kolejności, że Trybunał w wyroku Miasto Łowicz kolejno badał dopuszczalność pytań prejudycjalnych postawionych pod kątem trzech odrębnych i niezależnych sytuacji spełniających kryterium niezbędności, by dojść do wniosku, iż pytania te są niedopuszczalne, podkreślając przy tym, jeśli chodzi o trzecią hipotezę, różnicę w stosunku do spraw, w których zapadł wyrok A.K. i in. (Niezależność Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego)(17), w których to sprawach wykładnia prejudycjalna, o którą wnioskowano do Trybunału, mogła wpłynąć na kwestię ustalenia sądu właściwego do merytorycznego rozpoznania sporów „mających związek z prawem Unii”(18).
38. W drugiej kolejności sformułowanie w wyroku Miasto Łowicz trzeciej hipotezy dopuszczalności, obok tej częściej spotykanej, w której występuje bezpośredni, materialnoprawny łącznik między sporem w postępowaniu głównym a prawem Unii, nie oznacza, że aby hipotezie tej nadać sens, trzeba koniecznie rozumieć ją w ten sposób, iż ma ona zastosowanie w sprawie, w której łącznik ten nie występuje. Należy w istocie uwzględnić różnorodność odesłań prejudycjalnych i rozumować, odnosząc się odrębnie do każdego postawionego pytania prejudycjalnego. Postanowienia odsyłające mogą zawierać, tak jak w niniejszym przypadku, pytania prejudycjalne dotyczące wyłącznie krajowego problemu proceduralnego lub łączyć pytania prejudycjalne o różnym charakterze, niektóre mające bezpośredni materialnoprawny związek ze sporem w postępowaniu głównym, a inne dotyczące krajowej problematyki proceduralnej, przy czym te pierwsze, w odróżnieniu od drugich, można uznać za dopuszczalne(19).
39. W trzeciej kolejności uzasadnieniem właściwości Trybunału, w świetle sformułowania art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, które to postanowienie dotyczy, ogólnie rzecz ujmując, „dziedzin objętych prawem Unii”, niezależnie od sytuacji, w której państwa członkowskie stosują to prawo, nie może być dopuszczalność wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, gdyż groziłoby to pomieszaniem dwóch odrębnych pojęć prawnych oraz sprawiłoby, że ten ostatni wymóg utraciłby jakąkolwiek użyteczność.
40. Prawdą jest, że niezawisłość sędziowska jest niepodzielna pod względem prawnym i że nie można w istocie, jak podkreślał rzecznik generalny M. Bobek(20), mówić o „niezawisłości sędziowskiej w zakresie stosowania prawa Unii”, przeciwstawiając ją „niezawisłości sędziowskiej w sprawach czysto krajowych”. Jakkolwiek trafne może być to spostrzeżenie, nie umożliwia ono pominięcia etapu dopuszczalności postawionych pytań prejudycjalnych, a zatem zwolnienia Trybunału z rozważenia, czy prawo Unii istotnie znajduje zastosowanie w sporze w postępowaniu głównym, który rozstrzygnąć ma sąd odsyłający(21).
41. Okoliczność, że z uwagi na systemowy charakter rozpatrywanych regulacji z punktu widzenia krajowego sądownictwa podniesiony przez sąd odsyłający problem wydaje się mieć pewną doniosłość, nie dotyczy badania dopuszczalności, lecz istoty sprawy, a mianowicie zgodności tych regulacji z wymogami wynikającymi z art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE. Pewna powściągliwość przed pozostawieniem sądu odsyłającego bez odpowiedzi, a więc przed odstąpieniem od zbadania uregulowania i praktyki, które potencjalnie naruszają niezawisłość chorwackich sędziów i przez to, że ustanawiają ów mechanizm ujednolicania orzecznictwa, mogą być interesujące dla wielu innych krajowych systemów sądownictwa, nie może stanowić uzasadnienia, w tym przypadku bazowego, decyzji o dopuszczalności(22).
42. Należałoby zatem uznać, że Trybunał może dopuścić pytania dotyczące przepisu prawa Unii w celu rozstrzygnięcia krajowej kwestii proceduralnej, tak by postępowania główne mogły być prowadzone z poszanowaniem prawa Unii, wyłącznie w perspektywie orzeczenia sądu odsyłającego, który w postępowaniu głównym rozpoznaje co do istoty spór mający związek z prawem Unii. Muszę jednakże przyznać, że jeśli chodzi o tę ostatnią kwestię, orzecznictwo Trybunału późniejsze niż wyrok Miasto Łowicz nie charakteryzuje się jednolitością, ponieważ niektóre orzeczenia o dopuszczalności bądź niedopuszczalności przedłożonych pytań prejudycjalnych wpisują się w nurt tego wyroku(23), a z kolei inne wydają się od niego oddalać, przyjmując z pozoru sprzeczne rozwiązania(24).
43. W wydanym niedawno wyroku Trybunał wskazał, ogólnie rzecz ujmując, że pytania prejudycjalne mające na celu umożliwienie sądowi odsyłającemu rozstrzygnięcie in limine litis trudności o charakterze proceduralnym, takich jak kwestie związane z jego własną właściwością do rozpoznania zawisłej przed nim sprawy lub też ze skutkami prawnymi, jakie należy przypisać orzeczeniu sądowemu stanowiącemu potencjalnie przeszkodę dla dalszego rozpoznania takiej sprawy przez ten sąd, są dopuszczalne na gruncie art. 267 TFUE(25). Podejście to wydaje się nadawać autonomię problematyce proceduralnej jako takiej, w tym znaczeniu, że problematyka ta sama w sobie może spełniać kryterium niezbędności wynikające z art. 267 TFUE. Niemniej Trybunał odniósł się w jasny sposób wyłącznie do dwóch szczególnych sytuacji, odmiennych od sytuacji, wobec których stoi sąd odsyłający, który we wnioskach o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie zawarł jakiegokolwiek pytania o swoją właściwość rzeczową do rozpoznania sporów w postępowaniu głównym ani nie wspomniał o orzeczeniach sądowych stanowiących przeszkodę dla dalszego rozpoznawania tych sporów.
44. Uważam wreszcie, że należy wspomnieć o drugiej hipotezie rozpatrywanej w wyroku Miasto Łowicz. W tym względzie, chociaż Trybunał uznał już za dopuszczalne pytania prejudycjalne dotyczące wykładni przepisów proceduralnych prawa Unii, które dany sąd odsyłający był obowiązany zastosować w celu wydania wyroku, to jednak moim zdaniem nie takie jest znaczenie pytań prejudycjalnych zadanych w niniejszych sprawach połączonych, gdyż aby tak było, należałoby sklasyfikować art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE we wskazanej wyżej kategorii przepisów. Analiza relewantnego orzecznictwa Trybunału wskazuje, że dotyczy ono aktów prawa wtórnego określających szczególne normy o charakterze proceduralnym, przy czym przyjęte przez Trybunał rozstrzygnięcie o dopuszczalności wynika z tych szczególnych sytuacji(26).
45. Należy w tym względzie podkreślić, że Trybunał uznał za dopuszczalne pytanie prejudycjalne dotyczące wykładni rozporządzenia (WE) nr 1206/2001(27), mimo iż wcześniej stwierdził, że pytanie to nie ma bezpośredniego wpływu na rozstrzygnięcie sporu w postępowaniu głównym, który dotyczył zasądzenia odszkodowania z tytułu klauzuli o zakazie konkurencji(28). Przeniesienie takiego rozstrzygnięcia na grunt niniejszych spraw w połączeniu z dokonaną przez Trybunał, potwierdzającą jego właściwość wykładnią art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE prowadziłoby do rozszerzającego, by nie powiedzieć nieograniczonego stosowania tego postanowienia w dziedzinie organizacji wymiaru sprawiedliwości w państwach członkowskich, która co do zasady należy do kompetencji tych ostatnich.
46. Mając na względzie powyższe uwagi, należy uznać, że przedłożone Trybunałowi pytania prejudycjalne nie dotyczą wykładni przepisu prawa Unii, która byłaby obiektywnie niezbędna do rozstrzygnięcia sporów w postępowaniu głównym, lecz mają charakter generalny, co uzasadnia wniosek o ich niedopuszczalności.
47. Niemniej w trosce o pełne wykonanie powierzonego rzecznikowi generalnemu zadania wspierania Trybunału przedstawię analizę wspomnianych pytań co do istoty.
C. Co do istoty
48. Z wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że sąd odsyłający powziął wątpliwości co do zgodności z prawem Unii krajowych uregulowań i praktyki przewidujących uczestnictwo w procesie orzeczniczym sądów drugiej instancji osoby sędziego dokonującego wpisu oraz wydziału sądu, na temat których sąd ten zadaje Trybunałowi jasne i konkretne pytania. Ponieważ uczestnictwo to wynika z tego samego mechanizmu, mającego na celu zapewnienie spójności orzecznictwa danego sądu, należy poddać ocenie zgodność tego mechanizmu z art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, badając łącznie przedłożone pytania prejudycjalne(29).
49. Ocena zgodności tego mechanizmu z prawem Unii wymaga, aby na wstępie podkreślić znaczenie zasady pewności prawa w kontekście zapobiegania rozbieżnościom w orzecznictwie.
1. W przedmiocie wymogu pewności prawa
50. Zasada pewności prawa, która stanowi jedną z zasad ogólnych prawa Unii, ma na celu zagwarantowanie przewidywalności sytuacji i stosunków prawnych powstających na gruncie prawa Unii(30). Wymaga ona w szczególności, aby przepisy prawne były jasne i precyzyjne, a ich stosowanie było przewidywalne dla podmiotów prawa, tak aby umożliwić zainteresowanym dokładne zapoznanie się z zakresem obowiązków nałożonych na nie przez dane uregulowanie oraz aby podmioty te miały możliwość jednoznacznego poznania swoich praw i obowiązków oraz podjęcia w związku z tym odpowiednich działań(31).
51. Jest oczywiste, że spójność orzecznictwa interpretującego prawo Unii jako źródło przewidywalności, a zatem pewności prawa, jest dla Trybunału, także w sferze jego wewnętrznego trybu funkcjonowania, kwestią pierwszorzędną, ponieważ koresponduje ona z jego pierwotnymi zadaniami. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem mechanizm odesłania prejudycjalnego ustanowiony w art. 267 TFUE ma na celu zapewnienie, aby w każdych okolicznościach prawo Unii miało taki sam skutek we wszystkich państwach członkowskich, a tym samym zapobieganie rozbieżnościom w jego wykładni, która ma być stosowana przez sądy krajowe, i służy do zapewnienia tego stosowania. W tym celu wspomniany artykuł stwarza sądowi krajowemu możliwość wyeliminowania trudności związanych z wymogiem nadania prawu Unii pełnej skuteczności w ramach systemów sądowniczych państw członkowskich(32).
52. Poza tym Trybunał stoi na stanowisku, że wertykalny mechanizm ujednolicania orzecznictwa przy udziale sądów najwyższych państw członkowskich jako taki nie jest sprzeczny z prawem Unii, nawet jeżeli orzeczenia tych sądów są wiążące dla sądów niższego rzędu. Wniosek o niezgodności z prawem Unii nasuwałby się wyłącznie w przypadku, gdyby prawo krajowe nie gwarantowało niezależności sądu najwyższego lub gdyby mechanizm ten mógł uniemożliwić sądom krajowym kierowanie pytań prejudycjalnych do Trybunału(33).
53. Niemniej, jak słusznie wskazuje ETPC w ramach sprawowanej przezeń kontroli przestrzegania art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (zwanej dalej „EKPC”), możliwość wydania pozostających w sprzeczności orzeczeń sądowych w ramach sądów krajowych lub w ramach tego samego sądu jest nieodłączną cechą każdego systemu wymiaru sprawiedliwości. O ile taka sytuacja nie jest sama w sobie sprzeczna z EKPC, ETPC wyjaśnia, że zasada pewności prawa, która jest w domyślny sposób zawarta we wszystkich artykułach konwencji, gwarantuje pewną stabilność sytuacji prawnych i przyczynia się do wzrostu zaufania opinii publicznej do sądów. Utrzymywanie się sprzecznych ze sobą orzeczeń sądowych może prowadzić do powstania stanu niepewności prawa, który może zmniejszyć zaufanie opinii publicznej do systemu sądowego, podczas gdy takie zaufanie jest niewątpliwie jednym z podstawowych elementów państwa prawnego. W tych okolicznościach ETPC orzekł, że obowiązkiem umawiających się państw jest zorganizowanie ich systemów wymiaru sprawiedliwości w taki sposób, aby uniknąć wydawania sprzecznych wyroków, oraz weryfikuje on wdrożenie mechanizmów zdolnych do zapewnienia spójności praktyki w ramach sądów i ujednolicenia orzecznictwa(34).
54. Warto zauważyć, po pierwsze, że rozpatrywany w niniejszych sprawach mechanizm mający na celu zapewnienie spójności orzecznictwa dotyczy chorwackich sądów drugiej instancji, podczas gdy regulowanie ewentualnych sprzeczności lub wątpliwości wynikających z wyroków, które zawierają rozbieżną wykładnię, jest co do zasady rolą sądu najwyższego(35). Moim zdaniem rola ta nie wyklucza jednak w żadnym razie konieczności uwzględnienia ujednoliconego orzecznictwa, jeśli chodzi o sądy drugiej instancji, zwłaszcza ze względu na nadzwyczajny charakter możliwych środków zaskarżenia przysługujących od orzeczeń tych sądów(36). Przewidywalność prawa oraz wynikająca z niej pewność prawa powinny stanowić pierwszorzędną kwestię dla sądów wszystkich instancji niezależnie od ich umiejscowienia w systemie wymiaru sprawiedliwości, tak aby zapewnić równość jednostek wobec prawa na całym określonym terytorium. Po drugie, rozpatrywany mechanizm ma na celu zapewnienie spójności horyzontalnej, ponieważ każdy sąd drugiej instancji powinien za pośrednictwem tego mechanizmu czuwać nad jednolitością własnego orzecznictwa, do czego ETPC przywiązuje szczególną wagę(37).
55. Niezbędne mechanizmy przeznaczone do zapewnienia spójności orzecznictwa nie mogą jednak być wdrażane z naruszeniem prawa dostępu do niezależnego i bezstronnego sądu ustanowionego na mocy ustawy.
2. W przedmiocie przestrzegania prawa do skutecznej ochrony sądowej
56. Należy przypomnieć, że Unia łączy państwa, które swobodnie i dobrowolnie przystąpiły do wspólnych wartości, o których mowa w art. 2 TUE, przestrzegają tych wartości i zobowiązują się je wspierać. W szczególności z art. 2 TUE wynika, że Unia opiera się na wartościach – takich jak państwo prawne – które są wspólne państwom członkowskim, w społeczeństwie opartym między innymi na sprawiedliwości. W tej kwestii należy wskazać, że wzajemne zaufanie między państwami członkowskimi oraz w szczególności między ich sądami opiera się na zasadniczym założeniu, zgodnie z którym państwa członkowskie podzielają szereg wspólnych wartości, na których opiera się Unia, a sprecyzowanych w tym artykule. Ponadto poszanowanie przez państwo członkowskie wartości zapisanych w art. 2 TUE jest warunkiem korzystania ze wszystkich praw wynikających ze stosowania traktatów wobec tego państwa członkowskiego. Państwo członkowskie nie może zatem zmienić swego ustawodawstwa w sposób prowadzący do osłabienia ochrony wartości państwa prawnego, której konkretny wyraz daje w szczególności art. 19 TUE. Państwa członkowskie są zatem obowiązane nie dopuścić do pogorszenia, w świetle tej wartości, swoich ustawodawstw w dziedzinie organizacji wymiaru sprawiedliwości poprzez powstrzymanie się od przyjmowania przepisów, które mogłyby naruszać niezawisłość sędziowską(38).
57. Jak przewiduje art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, państwa członkowskie są zobowiązane do ustanowienia systemu środków odwoławczych i procedur zapewniających jednostkom poszanowanie ich prawa do skutecznej ochrony prawnej w dziedzinach objętych prawem Unii. Zasada skutecznej ochrony sądowej praw, jakie jednostki wywodzą z prawa Unii, do której odnosi się art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, stanowi zasadę ogólną prawa Unii wywodzoną z tradycji konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich i zapisaną w art. 6 i 13 EKPC, a obecnie potwierdzoną w art. 47 karty praw podstawowych(39).
58. Ponieważ art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE nakłada na wszystkie państwa członkowskie obowiązek ustanowienia środków niezbędnych do zapewnienia, w dziedzinach objętych prawem Unii, skutecznej ochrony prawnej w szczególności w rozumieniu art. 47 karty praw podstawowych, to ostatnie postanowienie powinno być należycie uwzględnione przy dokonywaniu wykładni art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, podobnie jak orzecznictwo ETPC dotyczące art. 6 ust. 1 EKPC(40). W celu zagwarantowania, by organy, które mogą orzekać o kwestiach związanych ze stosowaniem lub z wykładnią prawa Unii, mogły same zapewniać taką skuteczną ochronę prawną, kluczowe jest zachowanie niezależności takich organów, co potwierdza art. 47 akapit drugi karty praw podstawowych, w którym wśród wymogów związanych z prawem podstawowym do skutecznego środka prawnego wymieniono dostęp do „niezawisłego” sądu(41).
59. Chociaż kwestia niezawisłości składu rozpoznającego sprawę ma w niniejszych sprawach kluczowy charakter, uwzględnić należy również kwestię związaną z poszanowaniem prawa do obrony oraz gwarancją dostępu do sądu ustanowionego uprzednio na mocy ustawy.
a) W przedmiocie wymogu niezawisłości sędziowskiej
60. Wymóg niezawisłości sędziowskiej, stanowiącej integralny element sądzenia, wchodzi w zakres istoty prawa do skutecznej ochrony sądowej oraz prawa podstawowego do rzetelnego procesu sądowego, które to prawo ma fundamentalne znaczenie jako gwarancja ochrony wszystkich praw, jakie podmioty prawa wywodzą z prawa Unii, oraz zachowania wartości wspólnych państwom członkowskim określonych w art. 2 TUE, w szczególności wartości państwa prawnego(42).
61. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem wspomniany wymóg niezawisłości ma dwa aspekty. Pierwszy aspekt, o charakterze zewnętrznym, wymaga, aby dany organ wypełniał swoje zadania w pełni autonomicznie, bez podległości w ramach hierarchii służbowej, bez podporządkowania komukolwiek, w sposób wolny od nakazów czy wytycznych z jakiegokolwiek źródła, pozostając w ten sposób pod ochroną przed ingerencją i naciskami z zewnątrz, które mogą zagrozić niezależności osądu jego członków i wpływać na ich rozstrzygnięcia. Drugi aspekt, o charakterze wewnętrznym, łączy się z kolei z pojęciem bezstronności i dotyczy jednakowego dystansu do stron sporu oraz ich odpowiednich interesów w odniesieniu do jego przedmiotu. Aspekt ten wymaga przestrzegania obiektywizmu oraz braku wszelkiego interesu w rozstrzygnięciu sporu poza ścisłym stosowaniem normy prawnej. Powyższe gwarancje niezawisłości i bezstronności wymagają istnienia zasad, w szczególności co do składu organu, powoływania jego członków, okresu trwania ich kadencji oraz powodów ich wyłączania lub odwołania, pozwalających wykluczyć, w przekonaniu jednostek, wszelką uzasadnioną wątpliwość co do niepodatności tego organu na czynniki zewnętrzne oraz jego neutralności względem ścierających się przed nim interesów(43).
62. W tym względzie ważne jest, by sędziowie byli chronieni przed ingerencją lub naciskami z zewnątrz, które mogłyby zagrozić ich niezawisłości. Normy mające zastosowanie do statusu sędziów i wykonywania przez nich obowiązków powinny pozwalać w szczególności na wykluczenie nie tylko wszelkiego bezpośredniego wpływu w postaci zaleceń, ale również bardziej pośrednich form oddziaływania, które mogą zaważyć na decyzjach danych sędziów, i w ten sposób umożliwić zapobieżenie brakowi widocznych oznak niezawisłości lub bezstronności tych sędziów, który to brak mógłby podważyć zaufanie, jakie sądownictwo powinno budzić w jednostkach w społeczeństwie demokratycznym i w państwie prawnym(44).
63. Chociaż przytoczone powyżej orzecznictwo Trybunału dotyczy przede wszystkim ochrony niezawisłości sędziów względem władzy ustawodawczej i wykonawczej w myśl zasady podziału władz, która charakteryzuje funkcjonowanie państwa prawnego, orzecznictwo to, między innymi z uwagi na ogólność użytych sformułowań, nadaje się w pełni do zastosowania w innym kontekście, który można określić jako czysto wewnętrzny. W niniejszym przypadku wyrażone w postanowieniach odsyłających wątpliwości w związku z art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE dotyczą zasadniczo krajowych przepisów i praktyki odnoszących się do mechanizmu mającego zapewnić spójność orzecznictwa i przewidującego w tym celu udział dwóch organów należących do tego samego sądu co sędziowie, którzy wydali dane orzeczenia. Pragnę w tym względzie zauważyć, że w przypadku sporu, którego źródłem była decyzja prezesa sądu o przeniesieniu sędziego bez jego zgody z wydziału tego sądu, w którym orzekał on do tej pory, do innego wydziału tego samego sądu, Trybunał uznał, że wymóg niezawisłości sędziowskiej wywodzony z art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, odczytywany w świetle art. 47 karty praw podstawowych, oznacza, że system regulujący przeniesienie sędziego bez jego zgody musi zawierać, podobnie jak przepisy z zakresu odpowiedzialności dyscyplinarnej, w szczególności gwarancje niezbędne do wyłączenia wszelkiego ryzyka, że ta niezawisłość zostanie zagrożona poprzez bezpośrednie lub pośrednie ingerencje z zewnątrz(45).
64. To podejście znajduje potwierdzenie w jednoznacznym orzecznictwie ETPC odnoszącym się do art. 6 ust. 1 EKPC, z którego to orzecznictwa wynika, że niezawisłość sędziowska wymaga, aby sędziowie nie byli poddawani bezprawnym wpływom pochodzącym nie tylko z zewnątrz systemu wymiaru sprawiedliwości, lecz również z wewnątrz tego systemu. Ta wewnętrzna niezawisłość sędziowska wymaga, aby nie podlegali oni wytycznym lub presji ze strony innych sędziów lub osób, które odpowiadają za działalność administracyjną sądu, takich jak prezes sądu lub przewodniczący wydziału sądu. W braku wystarczających gwarancji chroniących niezawisłość sędziów wewnątrz wymiaru sprawiedliwości, w szczególności względem ich przełożonych w ramach danego sądu, zasadne są wątpliwości co do niezawisłości i bezstronności sędziego(46).
65. Czy w niniejszym przypadku można uznać, że udział sędziego dokonującego wpisu oraz wydziału sądu, dwóch organów sądowych tego samego szczebla co skład orzekający, który pierwotnie rozpoznawał sprawę, może naruszać wymóg niezawisłości tego składu? W mojej ocenie na to pytanie należy udzielić odpowiedzi przeczącej(47).
66. W pierwszej kolejności należy dokonać literalnej wykładni odpowiednich przepisów krajowej ustawy dotyczących funkcjonowania „wydziału”, który zgodnie z art. 37 ustawy o sądach grupuje sędziów tworzących różne izby lub składy w danym sądzie, w tym składy jednoosobowe, orzekające w sprawach należących do jednej lub kilku pokrewnych dziedzin prawa. Zgodnie z art. 38 tej ustawy debaty na posiedzeniach wydziału dotyczą „zagadnień” istotnych dla wydziału, w szczególności „budzących kontrowersje zagadnień prawnych” oraz „ujednolicenia orzecznictwa”. Zgodnie z art. 40 ust. 2 wspomnianej ustawy w wyniku tych debat przyjmowane jest „stanowisko prawne”, które to pojęcie jest znaczące, ponieważ stanowi przeciwieństwo rozstrzygnięcia lub orzeczenia w danej sprawie.
67. W drugiej kolejności udzielone przez rząd chorwacki wyjaśnienia oraz analiza akt przedłożonych Trybunałowi potwierdzają tę interpretację wyjaśniającą funkcjonowanie kolegialnego organu sądowego, w skład którego wchodzą sędziowie składu rozpoznającego sprawę i w ramach którego prowadzone są ogólne dyskusje na temat wykładni rozpatrywanych przepisów oraz dotyczącego ich orzecznictwa, a na zakończenie uchwalane jest większością głosów wspólne stanowisko sędziów co do wykładni, jaką należy przyjąć. Jest zatem bezsporne, że w dniu 26 października 2021 r. odbyło się w trybie wideokonferencji posiedzenie wydziału sporów gospodarczych, zwołane z inicjatywy jego przewodniczącej, na którym obecnych było 28 sędziów, w tym troje sędziów stanowiących skład rozpoznający sprawę oraz sędzia dokonujący wpisu. Posiedzenie to dotyczyło w szczególności dwóch zagadnień prawnych, sformułowanych w abstrakcyjny sposób w porządku obrad, przy czym zagadnienia te były przedmiotem dyskusji między tym sędzią a składem rozpoznającym sprawę. Protokół tego posiedzenia zawiera wstępną wzmiankę, zgodnie z którą, aby prawidłowo przyjmować decyzje, „czyli stanowiska prawne”, wystarczająca jest obecność 28 z 31 sędziów stanowiących personel apelacyjnego sądu gospodarczego, oraz przytacza poszczególne wypowiedzi sędziów, z których jeden należał do składu rozpoznającego sprawę, a także treść stanowiska prawnego dotyczącego każdej z omawianych kwestii. Cechą tego stanowiska jest jego abstrakcyjny charakter i brak jakichkolwiek odniesień do spraw w postępowaniach głównych przedłożonych pierwotnemu składowi rozpoznającemu. Z uwag rządu chorwackiego wynika poza tym, że wydział sądu nie dysponuje aktami tych spraw zawierającymi pisma stron, a uczestnicy posiedzenia otrzymują wyłącznie pierwotne rozstrzygnięcie przyjęte przez skład rozpoznający sprawę wraz z fragmentami orzecznictwa.
68. W trzeciej kolejności do izby rozpoznającej sprawę należy uwzględnienie ogólnej wykładni mających zastosowanie przepisów prawa w celu przyjęcia, stosownie do okoliczności sprawy i zawartych w aktach dowodów, odpowiedniego rozstrzygnięcia prawnego w przedłożonych sprawach(48). To rozróżnienie między wykładnią a stosowaniem normy prawnej jest znane w innych krajowych systemach prawnych i odpowiada samej istocie mechanizmu każdego odesłania prejudycjalnego, oczywiście także tego, o którym mowa w art. 267 TFUE. Należy w tym względzie przypomnieć, że ten ostatni mechanizm, ustanawiając sędziowski dialog między Trybunałem a sądami krajowymi, ma na celu zapewnienie spójności i jednolitego charakteru wykładni prawa Unii(49). Funkcja powierzona Trybunałowi na mocy art. 267 TFUE polega na dostarczaniu każdemu z sądów Unii elementów wykładni prawa Unii, które są mu niezbędne do rozstrzygnięcia zawisłego przed nim rzeczywistego sporu(50). Postanowienie to nie upoważnia Trybunału do stosowania przepisów prawa Unii do określonego wypadku, lecz wyłącznie do orzekania w kwestii wykładni traktatów oraz aktów przyjętych przez instytucje Unii. Zatem to nie Trybunał odpowiada za stosowanie prawa Unii, lecz sądy krajowe w świetle elementów wykładni dostarczonych przez Trybunał(51).
69. Przedstawiona powyżej analiza ma kluczowe znaczenie dla oceny art. 40 ust. 2 ustawy o sądach, zgodnie z którym stanowisko prawne przyjęte na posiedzeniu wydziału jest wiążące w drugiej instancji dla wszystkich izb lub sędziów orzekających w składzie jednoosobowym w ramach tego wydziału lub sądu. Jeżeli przyjmie się rozróżnienie między wykładnią i stosowaniem normy prawnej, okoliczność, że skład rozpoznający sprawę, stanowiący integralną część organu kolegialnego, który przedyskutował i przyjął większością głosów stanowisko prawne, jest obowiązany wdrożyć to stanowisko, tak jak ma to miejsce w przypadku wyroku sądu najwyższego orzekającego wyłącznie co do kwestii prawnych, spełnia wymogi pewności prawa i nie narusza wymogów niezawisłości sędziowskiej(52). Przyjęcie mechanizmu służącego do zapewnienia spójności orzecznictwa, z zastrzeżeniem niewiążącego charakteru stanowiska prawnego, jak to proponuje Komisja, oznaczałoby, że mechanizmowi temu nadano by jedynie walor zachęty, a zatem jego użyteczność byłaby całkowicie uzależniona od przypadku.
70. W czwartej kolejności należy określić funkcję, jaką pełni sędzia dokonujący wpisu w ramach krytykowanego mechanizmu(53). O ile zgodnie z informacjami udzielonymi przez sąd odsyłający sędzia ten jest władny zablokować proces orzeczniczy i uniemożliwić, aby rozstrzygnięcie składu rozpoznającego sprawę stało się formalnie aktem orzeczniczym podlegającym doręczeniu stronom, o tyle w żadnym wypadku nie może on zastąpić oceny dokonanej przez skład rozpoznający sprawę własną oceną. Może on jedynie przekazać sprawę temu składowi do ponownego rozpoznania wraz z uwagami dotyczącymi poruszonej problematyki prawnej, a w przypadku trwania rozbieżności z izbą rozpoznającą sprawę, może on zasygnalizować to prezesowi sądu lub przewodniczącemu wydziału odpowiedzialnemu za kierowanie działalnością, gdyż tylko oni są kompetentni do przekazania sprawy temu powiększonemu składowi, w sytuacji „kiedy stwierdzi się, że przy stosowaniu ustawy między poszczególnymi wydziałami, izbami lub sędziami istnieją różnice co do jej wykładni, lub kiedy w jednym wydziale izba lub sędzia odstąpi od wcześniej przyjętego stanowiska prawnego”(54). Ocena tych okoliczności należy zatem wyłącznie do tych dwóch organów właściwych do kierowania spraw do wydziału(55), który następnie przyjmie stanowisko prawne ewentualnie sprzeczne z podejściem sędziego dokonującego wpisu, przy czym będzie ono wiążące dla niego jako sędziego danego wydziału(56). Nie można zatem uznać, że sędzia ten ma „ostatnie słowo”, jeśli chodzi o naradę, w wyniku której przyjmowane jest stanowisko prawne wiążące przy dokonywaniu wykładni normy prawnej, oraz jeśli chodzi o orzeczenie wydane w konsekwencji przez skład rozpoznający sprawę.
71. Zarysowuje się zatem wewnętrzny mechanizm procesowy, znany w różnych krajowych porządkach prawnych, przewidujący udział powiększonego składu, jednakże bez przekazania mu danej sprawy do rozpoznania, gdyż skład ten nie wydaje, zamiast izby pierwotnie rozpoznającej sprawę, orzeczenia rozstrzygającego spór, lecz ogranicza się do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego i przekazania sprawy pierwotnemu składowi, aby ten rozstrzygnął spór z uwzględnieniem odpowiedzi udzielonej przez skład powiększony. W zależności od systemu prawnego stanowisko tego ostatniego może mieć charakter doradczy albo, tak jak w niniejszym przypadku, może mu być nadana moc wiążąca(57), ograniczona do pierwotnego składu rozpoznającego sprawę lub obejmująca inne składy.
72. Mimo że w różnych porządkach prawnych przekazywanie sprawy powiększonemu składowi jest zastrzeżone, jako uprawnienie bądź obowiązek, dla izby pierwotnie rozpoznającej sprawę, gdy rozważa ona odejście od wcześniejszego orzecznictwa lub gdy zostanie stwierdzona rozbieżność w orzecznictwie albo zachodzi ryzyko powstania takiej rozbieżności, do przekazania sprawy powiększonemu składowi można upoważnić organ sądowy niezaangażowany w sprawę, jakim jest prezes sądu lub przewodniczący danego wydziału, który został jedynie powiadomiony przez sędziego dokonującego wpisu.
b) W przedmiocie wymogu poszanowania prawa do obrony
73. W swoich uwagach Komisja podkreśliła, że posiedzenia wydziałów nie są otwarte dla publiczności oraz że strony nie mają możliwości przedstawienia na nich swoich argumentów. Podczas rozprawy podkreślono, że protokoły tych posiedzeń nie są podawane do wiadomości oraz że sędziowie uczestniczący w posiedzeniach nie czytali pism procesowych stron ani nie wysłuchali tych stron, które to okoliczności każą zastanowić się nad rzetelnością procesu. To samo odnosi się do udziału sędziego dokonującego wpisu.
74. Należy przypomnieć, że na zasadę podstawową dotyczącą skutecznej ochrony sądowej praw, potwierdzoną w art. 47 karty praw podstawowych, oraz na pojęcie „rzetelnego procesu”, o którym stanowi art. 6 EKPC, składają się różne elementy, obejmujące w szczególności prawo do obrony oraz prawo do uzyskania porady prawnej i skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela. Z orzecznictwa Trybunału wynika również, że prawo do bycia wysłuchanym w każdym postępowaniu stanowi integralną część poszanowania prawa do obrony ustanowionego w art. 47 i 48 karty praw podstawowych oraz że takie prawo gwarantuje każdemu możliwość użytecznego i skutecznego przedstawienia swego stanowiska w toku takiego postępowania(58).
75. W niniejszym przypadku należy podkreślić, że zgodnie z art. 334 chorwackiego kodeksu postępowania cywilnego „sąd jest związany wydanym przez siebie wyrokiem od chwili jego ogłoszenia, a jeżeli wyrok nie był ogłoszony – od chwili jego wysłania. Wyrok wywiera skutki wobec stron od dnia, w którym został im doręczony”. Zgodnie z art. 177 ust. 3 regulaminu postępowania przed sądem „w sądach drugiej instancji sprawa jest uznana za zakończoną w momencie wysłania orzeczenia z gabinetu sędziego, po tym jak sprawa wróci z biura monitorowania i rejestracji orzeczeń sądowych”.
76. Z przytoczonych wyżej przepisów wynika, że rozpatrywany mechanizm procesowy stanowi część etapu procesu przed składem rozpoznającym sprawę, jakim jest narada, przy czym po obradach w ramach tego składu formalnie nie jest wydawane żadne orzeczenie sądowe niezależnie od tego, czy należący do składu sędziowie, większością głosów lub jednomyślnie, zgodzili się na pierwotne rozstrzygnięcie. Etap narady następuje po postępowaniu, w trakcie którego strony mogły przedstawić swoje żądania i argumenty na zasadzie kontradyktoryjności, a jej jedynym celem jest umożliwienie sędziom wykonania pracy polegającej na refleksji i analizie przedłożonego sporu oraz rozstrzygnięciu go zgodnie z mającymi zastosowanie przepisami prawa.
77. W niniejszym przypadku ta narada obejmuje kolegialną refleksję sędziów należących do danego wydziału, którzy nie dysponują aktami sprawy badanej przez izbę rozpoznającą sprawę, przy czym refleksja ta dotyczy wyłącznie abstrakcyjnej wykładni spornej normy lub norm prawnych, dyskutowanych w trakcie poprzedzającego ją postępowania kontradyktoryjnego. W tych okolicznościach zasadniczo nie może być mowy o stanowiskach prawnych przyjętych na podstawie okoliczności, co do których strony nie miały możliwości przedstawienia swoich uwag. Jeżeli debata w ramach wydziału ostatecznie doprowadzi do wniosku, że spór należy rozstrzygnąć zgodnie z normą prawną, która nie była badana i dyskutowana przez strony w toku postępowania kontradyktoryjnego, wdrożenie takiego stanowiska prawnego będzie wymagało ponownego otwarcia rozprawy ze względu na poszanowanie zasady kontradyktoryjności, która jest elementem prawa do obrony. Nie znaczy to, że dyskusja toczona przez sędziów w ramach wydziału nie może dotyczyć orzecznictwa, które nie było powołane przez strony, albo przybrać formy rozumowania na zasadzie analogii z przepisem innym niż ten rozpatrywany w sprawie rozpoznawanej przez izbę orzekającą. Jednakże ta debata nad czysto prawnym zagadnieniem stanowi istotę pracy sędziowskiej.
78. Jeżeli uznaje się rozróżnienie między wykładnią a stosowaniem normy prawnej, nie można uznać, że w okolicznościach opisanych powyżej dochodzi do naruszenia wymogu rzetelnego procesu.
c) W przedmiocie dostępu do sądu ustanowionego na mocy ustawy
79. W oparciu o utrwalone orzecznictwo ETPC Trybunał podkreślił, że wprowadzenie w art. 6 ust. 1 zdanie pierwsze EKPC wyrażenia „ustanowiony ustawą” ma na celu uniknięcie sytuacji, w której organizacja systemu sądownictwa zostałaby pozostawiona uznaniu władzy wykonawczej, oraz zapewnienie, by kwestia ta była regulowana ustawą uchwaloną przez władzę ustawodawczą w sposób zgodny z normami regulującymi wykonywanie jej kompetencji. Wyrażenie to odzwierciedla w szczególności zasadę państwa prawnego i dotyczy nie tylko podstawy prawnej samego istnienia sądu, lecz również składu orzekającego w każdej sprawie oraz wszelkich innych przepisów prawa krajowego, których nieprzestrzeganie sprawia, że udział jednego lub kilku sędziów w rozpoznawaniu sprawy jest obarczony nieprawidłowością, co obejmuje w szczególności przepisy dotyczące niezawisłości i bezstronności członków danego sądu(59).
80. W tym względzie zdaniem ETPC zagwarantowane w art. 6 ust. 1 EKPC prawo do „sądu ustanowionego ustawą” stanowi prawo samodzielne, które pozostaje w ścisłym związku z gwarancjami „niezawisłości” i „bezstronności” w rozumieniu tego postanowienia. I tak ETPC orzekł w szczególności, że nawet jeżeli każdemu z instytucjonalnych wymogów art. 6 ust. 1 EKPC przyświeca określony cel, co sprawia, że stanowią one szczególne gwarancje rzetelnego procesu, to wszystkie te wymogi łączy to, że mają one na celu przestrzeganie podstawowych zasad, jakimi są rządy prawa i trójpodział władzy, przy czym sąd ten uściślił w tym względzie, że u źródła każdego z tych wymogów znajduje się konieczność utrzymania zaufania, jakie władza sądownicza winna wzbudzać wśród jednostek, oraz niezależności tej władzy sądowniczej od pozostałych władz(60).
81. W niniejszej sprawie przepisy prawa krajowego, o których mowa w postanowieniach odsyłających, nie mają związku z samym istnieniem lub kompetencjami Visoki trgovački sud Republike Hrvatske (apelacyjnego sądu gospodarczego), które są oparte na niepodważalnych podstawach prawnych, lecz z procesem orzeczniczym w ramach tego sądu po zamknięciu kontradyktoryjnego, pisemnego etapu postępowania oraz, zależnie od przypadku, etapu ustnego, który to proces prowadzi do wydania ostatecznego orzeczenia sądowego rozstrzygającego przedłożony przez strony spór, a ściślej rzecz biorąc, zasad, na jakich uczestniczą w tym procesie wydział sądu i sędzia dokonujący wpisu. Z uwagi na fundamentalne następstwa, jakie proces ten ma dla prawidłowego funkcjonowania oraz legitymizacji władzy sądowniczej w demokratycznym państwie, w którym obowiązuje zasada rządów prawa, taki proces stanowi w sposób konieczny nieodłączny element pojęcia „sądu ustanowionego ustawą” w rozumieniu art. 6 ust. 1 EKPC(61).
82. Należy również zauważyć, że poruszona we wnioskach o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym problematyka nie dotyczy braku poszanowania wewnętrznych uregulowań pozwalających wykluczyć wszelką uzasadnioną wątpliwość, jaką mogłyby powziąć jednostki co do niepodatności składu orzekającego na czynniki zewnętrzne(62), lecz samego istnienia przepisów regulujących etap narady w ramach postępowania, które to przepisy mogą wzbudzać taką wątpliwość.
83. Pragnę w tym względzie wskazać, że wszystkie przepisy dotyczące funkcjonowania wydziału sądu mają swe źródło w ustawie o sądach. Uczestnictwo tego wydziału na etapie narady składu rozpoznającego sprawę jest zatem oparte na niekwestionowanej podstawie prawnej, co gwarantuje stopień przewidywalności i pewności wymagane dla spełnienia omawianego wymogu(63). Poza tym, jak już wcześniej stwierdziłem, zasady działania wydziału nie są tego rodzaju, żeby mogły wzbudzić u jednostek uzasadnione wątpliwości co do niezawisłości członków składu rozpoznającego sprawę.
84. Sama instytucja sędziego dokonującego wpisu jest również przewidziana w ustawie o sądach, a nazwa funkcji zawiera w sobie definicję jej celu, jakim jest monitorowanie i analiza orzecznictwa. Obowiązek przekazywania spraw temu organowi przed wysłaniem orzeczeń z gabinetu sędziego wynika jasno z art. 177 ust. 3 regulaminu postępowania przed sądem, rozporządzenia wykonawczego do tej ustawy przyjętego przez ministra odpowiedzialnego za wymiar sprawiedliwości na podstawie umocowania udzielonego mu w art. 76 wspomnianej ustawy(64). Niemniej ani w tej ustawie, ani w rozporządzeniu nie ma mowy o szczególnym aspekcie treści tej funkcji, jakim jest w szczególności uprawnienie do wstrzymania wpisu rozstrzygnięcia wydanego przez skład orzekający. Kompetencja ta wynika z praktyki sądowej lub, zdaniem rządu chorwackiego, znajduje podstawę w treści wewnętrznych regulacji danego sądu.
85. Należy jednakże przypomnieć, że rolą sędziego dokonującego wpisu jest zapewnienie nadzoru orzeczniczego, wykrywanie podobnych spraw w celu zapewnienia jednolitego ich rozpatrzenia, a w przypadku braku takowego, jego ostateczną czynnością – zwykłym aktem administracji sądowej – jest poinformowanie przewodniczącego wydziału sądu w celu zwołania posiedzenia i przyjęcia, po dyskusji i przegłosowaniu większością głosów, wiążącego stanowiska prawnego. Jest logiczne, że w czasie niezbędnym do przyjęcia tego stanowiska proces orzeczniczy ulega zawieszeniu.
86. Poza tym funkcję sędziego dokonującego wpisu należy łączyć z przyczynami zwołania posiedzenia wydziału, jakimi są zgodnie z art. 40 ust. 1 ustawy o sądach istnienie różnic co do wykładni przy stosowaniu ustawy między poszczególnymi wydziałami, izbami lub sędziami albo odstąpienie izby lub sędziego w danym wydziale od wcześniej przyjętego stanowiska prawnego. Udział sędziego dokonującego wpisu wpływa na spójność i skuteczność mechanizmu zdatnego zapewnić jednolitość orzecznictwa danego sądu.
87. W tych okolicznościach konkretne czynności sędziego dokonującego wpisu w procesie orzeczniczym są zupełnie nieporównywalne pod względem ich znaczenia z czynnościami wydziału, jeśli chodzi o treść kończącego spór orzeczenia sądowego, i moim zdaniem, w odróżnieniu od czynności wydziału, nie podlegają one wymogowi zawartemu w zwrocie „ustanowiony na mocy ustawy”(65).
3. Wniosek częściowy
88. Z powyższych względów uważam, że art. 19 ust. 1 TUE należy interpretować w ten sposób, iż nie stoi on na przeszkodzie mechanizmowi mającemu na celu zapewnienie spójności orzecznictwa w ramach danego sądu, takiemu jak rozpatrywany w postępowaniach głównych. Moim zdaniem wniosek ten potwierdzają również dwa spostrzeżenia.
89. Po pierwsze, należy podkreślić, że ani art. 2, ani art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, ani też żadne inne postanowienie prawa Unii nie narzuca państwom członkowskim konkretnego modelu konstytucyjnego regulującego stosunki i interakcje pomiędzy poszczególnymi organami państwowymi, w szczególności w odniesieniu do definicji i rozgraniczenia ich kompetencji, oraz instytucjonalnego modelu organizacji wymiaru sprawiedliwości(66). Określenie tego modelu, w szczególności przebiegu etapu postępowania, jakim jest narada, należy do kompetencji państw członkowskich, które dysponują pewnym zakresem uznania w celu zapewnienia urzeczywistnienia zasad państwa prawnego(67), między innymi jeśli chodzi o pogodzenie wymogów pewności prawa, mających zastosowanie do sądów drugiej instancji, i niezależności tych sądów. Jak podkreślił rzecznik generalny M. Bobek, Trybunał w swym orzecznictwie zmierza do ustalenia wymogów minimalnych, które muszą spełniać systemy krajowe(68).
90. Z kolei ETPC wyjaśnił, że w państwach o skodyfikowanych systemach prawnych organizacja wymiaru sprawiedliwości nie może być pozostawiona uznaniu samej władzy sądowniczej, co nie oznacza, że sądy nie powinny mieć pewnej swobody przy dokonywaniu wykładni rodzimego ustawodawstwa. Jednocześnie delegowanie uprawnień w kwestiach związanych z organizacją wymiaru sprawiedliwości jest dopuszczalne w zakresie, w jakim możliwość ta wpisuje się w ramy wewnętrznego prawa danego państwa, w tym odpowiednich zapisów jego konstytucji(69).
91. Po drugie, z orzecznictwa ETPC wynika w sposób widoczny, że wymogi pewności prawa i ochrony uzasadnionych oczekiwań jednostek nie świadczą o istnieniu prawa nabytego do trwałości orzecznictwa. Ewolucja orzecznictwa sama w sobie nie jest sprzeczna z należytym sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości, ponieważ rezygnacja z dynamicznego i ewoluującego podejścia groziłaby ograniczeniem wszelkich reform lub ulepszeń(70). Otóż wydaje mi się, iż w niniejszym przypadku rozpatrywany mechanizm w sposób względnie odpowiedni godzi te wymogi z niezbędną podatnością prawa na dostosowanie go do przemian społecznych osiąganą dzięki działalności orzeczniczej. Przypomnijmy, że stanowiska prawne przyjmowane na posiedzeniach sędziów sądów drugiej instancji nie są wiążące dla sądów pierwszej instancji, mogą być sprzeczne z podejściem przyjętym przez sędziego dokonującego wpisu i w żadnym razie nie uniemożliwiają sądowi najwyższemu pełnienia jego funkcji regulacyjnej w zakresie stosowania prawa krajowego, w razie potrzeby poprzez uchylenie przedłożonego orzeczenia sądu drugiej instancji i dokonanie zmiany w orzecznictwie.
V. Wnioski
92. W przypadku gdyby Trybunał uznał za dopuszczalne wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożone przez Visoki trgovački sud Republike Hrvatske (apelacyjny sąd gospodarczy, Chorwacja), proponuję, aby udzielił temu sądowi następujących odpowiedzi:
Artykuł 19 ust. 1 akapit drugi TUE
należy interpretować w ten sposób, że:
nie stoi on na przeszkodzie krajowym uregulowaniom i praktyce przewidującym na etapie narady w postępowaniu sądowym w drugiej instancji dotyczącym sporu, który był przedmiotem rozstrzygnięcia przez skład orzekający w tej sprawie:
– – przekazywanie sprawy przez prezesa sądu lub przewodniczącego wyspecjalizowanego wydziału, w sytuacji naruszenia spójności orzecznictwa tego sądu lub ryzyka jej naruszenia, do rozpatrzenia powiększonemu składowi w celu przyjęcia większością głosów wspólnego stanowiska o ogólnym i abstrakcyjnym charakterze co do wykładni mającej zastosowanie normy prawnej, poddanej uprzednio dyskusji stron, którą to wykładnię skład pierwotnie rozpoznający sprawę powinien uwzględnić przy rozstrzyganiu sporu co do istoty;
– – zgłaszanie prezesowi sądu lub przewodniczącemu wyspecjalizowanego wydziału przez sędziego odpowiedzialnego za monitorowanie orzecznictwa danego sądu sytuacji naruszenia spójności orzecznictwa tego sądu lub ryzyka jej naruszenia w związku z utrzymaniem pierwotnego rozstrzygnięcia przez skład rozpoznający sprawę oraz – w oczekiwaniu na przyjęcie wspomnianego wyżej stanowiska prawnego – odroczenie ogłoszenia przez ten skład orzeczenia w sprawie i jego doręczenia stronom.