Sprawa T‑113/07
Toshiba Corp.
przeciwko
Komisji Europejskiej
Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Rynek projektów odnoszących się do rozdzielnic z izolacją gazową – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG – Podział rynku – Prawo do obrony – Dowód naruszenia – Jednolite i ciągłe naruszenie – Grzywny – Waga i czas trwania naruszenia – Uzasadnienie – Kwota wyjściowa – Rok odniesienia
Streszczenie wyroku
1. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Dostęp do akt – Zakres – Nieprzekazanie dokumentu – Konsekwencje
(art. 81 ust. 1 WE; porozumienie EOG, art. 53 ust. 1)
2. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Przekazanie odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów – Warunki – Granice
(art. 81 ust. 1 WE; porozumienie EOG, art. 53 ust. 1)
3. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Porozumienia między przedsiębiorstwami – Dowód naruszenia – Pisemne zeznania pracowników spółki uczestniczącej w naruszeniu – Moc dowodowa – Ocena
(art. 81 ust. 1 WE)
4. Prawo wspólnotowe – Zasady – Prawa podstawowe – Domniemanie niewinności – Procedura z zakresu konkurencji
(art. 6 ust. 2 UE; art. 81 ust. 1 WE; porozumienie EOG, art. 53 ust. 1)
5. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Środek dowodowy – Posłużenie się zbiorem poszlak
(art. 81 ust. 1 WE)
6. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Porozumienia między przedsiębiorstwami – Dowód naruszenia – Ocena mocy dowodowej poszczególnych dowodów – Kryteria
(art. 81 ust. 1 WE; porozumienie EOG, art. 53)
7. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Ciężar udowodnienia naruszenia i czasu jego trwania spoczywający na Komisji
(art. 81 ust. 1 WE; komunikat Komisji 2002/C 45/03)
8. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Nienałożenie lub obniżenie grzywny w zamian za współpracę przedsiębiorstwa, któremu zarzucono naruszenie
(art. 81 ust. 1 WE; komunikat Komisji 2002/C 45/03, pkt 21)
9. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Porozumienia i uzgodnione praktyki stanowiące jednolite naruszenie – Pojęcie – Indywidualna odpowiedzialność przedsiębiorstw biorących udział w naruszeniu za jego całokształt – Przesłanki
(art. 81 ust. 1 WE; porozumienie EOG, art. 53 ust. 1)
10. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Ciężar udowodnienia naruszenia i czasu jego trwania spoczywający na Komisji – Zakres ciężaru dowodu
(art. 81 ust. 1 WE; porozumienie EOG, art. 53 ust. 1)
11. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Naruszenie popełnione przez kilka przedsiębiorstw
(art. 81 ust. 1 WE; porozumienie EOG, art. 53 ust. 1; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2)
12. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga i czas trwania naruszenia – Uprawnienia dyskrecjonalne Komisji
(art. 81 ust. 1 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2, 3)
13. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Przestrzeganie zasady równego traktowania
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 1A)
1. Prawo dostępu do akt wynikające z zasady poszanowania prawa do obrony oznacza, że w postępowaniu administracyjnym z zakresu stosowania reguł konkurencji Komisja powinna zapewnić zainteresowanemu przedsiębiorstwu możliwość zapoznania się z wszystkimi dokumentami znajdującymi się w aktach dochodzenia, które mogą mieć znaczenie dla jego obrony. Dokumenty te obejmują zarówno dokumenty obciążające, jak i odciążające, z zastrzeżeniem tajemnicy handlowej innych przedsiębiorstw, dokumentów wewnętrznych Komisji oraz innych poufnych informacji.
Nieprzekazanie dokumentu, na którym Komisja oparła się w celu oskarżenia przedsiębiorstwa, stanowi naruszenie prawa do obrony jedynie w sytuacji, gdy zainteresowane przedsiębiorstwo wykaże, iż rozstrzygnięcie przyjęte przez Komisję w jej decyzji byłoby inne, gdyby niepodany do wiadomości dokument musiał zostać pominięty jako dowód.
Jeśli chodzi o niepodanie do wiadomości dokumentu odciążającego, zainteresowane przedsiębiorstwo musi wykazać jedynie, że jego nieujawnienie mogło, ze szkodą dla niego, mieć wpływ na przebieg postępowania i treść decyzji Komisji. Wystarczy, że przedsiębiorstwo wykaże, iż mogło wykorzystać ten odciążający dokument w swej obronie, to znaczy, że gdyby miało możliwość powołania się na ten dokument w postępowaniu administracyjnym, mogłoby wskazać elementy, które nie były zgodne z wnioskami wyprowadzonymi na tym etapie przez Komisję, i w konsekwencji mogłoby w jakikolwiek sposób wpłynąć na ocenę dokonaną przez Komisję w decyzji – przynajmniej jeśli chodzi o wagę i czas trwania zachowania, które jest mu zarzucane – a w rezultacie na wysokość grzywny.
(por. pkt 41, 46, 47)
2. W postępowaniu wszczętym w następstwie naruszenia reguł konkurencji dopiero na początku kontradyktoryjnego etapu postępowania administracyjnego zainteresowane przedsiębiorstwo, za pomocą pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, zostaje poinformowane o wszystkich istotnych okolicznościach, na których opiera się Komisja na tym etapie postępowania, i dopiero wówczas przedsiębiorstwu temu przysługuje prawo dostępu do akt sprawy, które to prawo ma na celu zagwarantowanie skutecznego wykonania prawa do obrony. W rezultacie odpowiedź innych przedsiębiorstw, które uczestniczyły w kartelu, na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów nie należy co do zasady do ogółu dokumentów akt dochodzenia, z którymi mogą zapoznać się strony.
Jednakże, jeżeli w celu ustalenia istnienia naruszenia w postępowaniu na podstawie art. 81 ust. 1 WE Komisja zamierza oprzeć się na fragmencie odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów lub załączonym do takiej odpowiedzi dokumencie, inne przedsiębiorstwa biorące udział w tym postępowaniu powinny mieć możliwość wypowiedzenia się na temat takiego środka dowodowego. W takich okolicznościach dany fragment odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów lub załączony do tej odpowiedzi dokument stanowi bowiem dowód obciążający przedsiębiorstwa, które uczestniczyły w popełnieniu naruszenia.
Analogicznie, jeżeli fragment odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów lub załączony do takiej odpowiedzi dokument może mieć znaczenie dla obrony przedsiębiorstwa, ponieważ umożliwia mu powołanie się na okoliczności, które nie są zgodne z wnioskami wyciągniętymi na tym etapie przez Komisję, stanowi on dowód odciążający. W takim wypadku zainteresowanemu przedsiębiorstwu należy umożliwić zapoznanie się z danym fragmentem lub dokumentem i wypowiedzenie się w ich przedmiocie.
(por. pkt 42–44)
3. Pisemnych zeznań pracowników spółki sporządzonych pod jej kontrolą i przedstawionych dla celów jej obrony w ramach postępowania administracyjnego w przedmiocie naruszenia reguł konkurencji prowadzonego przez Komisję nie można zasadniczo uważać za dowody odrębne i niezależne od oświadczeń tej spółki. Z reguły bowiem stanowisko spółki dotyczące prawdziwości okoliczności zarzucanych jej przez Komisję opiera się przede wszystkim na wiedzy i opinii jej pracowników i kierownictwa.
(por. pkt 58)
4. Istnienie wątpliwości po stronie sądu musi być rozstrzygane na korzyść przedsiębiorstwa będącego adresatem decyzji stwierdzającej naruszenie art. 81 ust. 1 WE. Sąd nie może zatem orzec, że Komisja wykazała w wymagany prawem sposób istnienie danego naruszenia, jeśli jego wątpliwości w tym względzie się utrzymują, zwłaszcza w ramach skargi o stwierdzenie nieważności decyzji nakładającej grzywnę.
W tej ostatniej sytuacji konieczne jest bowiem poszanowanie przewidzianej w szczególności w art. 6 ust. 2 europejskiej konwencji praw człowieka zasady domniemania niewinności, wchodzącej w skład praw podstawowych, które stanowią zasady ogólne prawa wspólnotowego. Zważywszy na charakter omawianych naruszeń oraz na charakter i surowość sankcji z nimi związanych, zasada domniemania niewinności znajduje zastosowanie w szczególności do postępowań w przedmiocie naruszenia obowiązujących przedsiębiorstwa reguł konkurencji, które mogą zostać zakończone orzeczeniem grzywien lub okresowych kar pieniężnych.
(por. pkt 79, 80)
5. W dziedzinie konkurencji konieczne jest, by w celu wykazania istnienia naruszenia Komisja przedstawiła precyzyjne i spójne dowody. Niemniej nie każdy z dowodów dostarczonych przez Komisję musi koniecznie odpowiadać tym kryteriom w odniesieniu do każdego elementu naruszenia. Wystarczy, by wymogowi temu odpowiadał oceniany jako całość zbiór poszlak, na który powołuje się instytucja. Istnienie praktyki antykonkurencyjnej lub porozumienia antykonkurencyjnego może więc zostać wyprowadzone z szeregu zbieżnych zdarzeń i poszlak, które – analizowane łącznie – mogą stanowić, w braku innego spójnego wytłumaczenia, dowód naruszenia reguł konkurencji.
Ponadto, jeśli Komisja opiera się wyłącznie na zachowaniu danych przedsiębiorstw na rynku, aby stwierdzić istnienie naruszenia art. 81 ust. 1 WE, wystarczy, że wspomniane przedsiębiorstwa wykażą istnienie okoliczności, które stawiają w innym świetle fakty ustalone przez Komisję i które pozwalają tym samym zastąpić innym przekonywającym wyjaśnieniem faktów wyjaśnienie, jakie Komisja przyjęła w celu stwierdzenia istnienia naruszenia reguł konkurencji. Reguła ta ma również zastosowanie w przypadku, kiedy dowody, na których opiera się Komisja, są niewystarczające. W takim wypadku owe dowody nie pozwalają bowiem na ustalenie wystąpienia naruszenia w sposób jednoznaczny i bez konieczności dokonywania interpretacji.
Natomiast wspomniana reguła nie ma zastosowania do wszystkich przypadków, w których naruszenie jest wykazane w drodze dedukcji jedynie na podstawie zbioru poszlak lub dowodów niemających formy dokumentu. Jeżeli chodzi bowiem o środki dowodowe, na które można powoływać się w celu wykazania naruszenia art. 81 WE, zasadą mającą pierwszeństwo w prawie wspólnotowym jest bowiem zasada swobodnego doboru środków dowodowych.
(por. pkt 81, 82, 85–87)
6. W ramach postępowania w sprawie naruszenia art. 81 ust. 1 WE jedynym istotnym kryterium oceny mocy dowodowej poszczególnych dowodów jest ich wiarygodność. Zgodnie z ogólnymi regułami w dziedzinie dowodów wiarygodność i w konsekwencji moc dowodowa dokumentu zależy od jego pochodzenia, okoliczności, w jakich został sporządzony, jego adresata i treści.
Jeżeli chodzi o składane przez przedsiębiorstwa oświadczenia, szczególnie wysoka moc dowodowa może ponadto być przyznana oświadczeniom, które, po pierwsze, są wiarygodne, po drugie, są składane w imieniu przedsiębiorstwa, po trzecie, pochodzą od osób mających zawodowy obowiązek działania w interesie tego przedsiębiorstwa, po czwarte, są sprzeczne z interesem składającej je osoby, po piąte, pochodzą od bezpośredniego świadka opisanych w nich okoliczności i po szóste, zostały złożone na piśmie w sposób świadomy i po głębokim namyśle.
Natomiast oświadczenie przedsiębiorstwa, któremu zarzuca się udział w kartelu, a którego prawdziwość jest kwestionowana przez szereg innych przedsiębiorstw, którym zarzuca się udział w kartelu, nie może być uważane za stanowiące wystarczający dowód istnienia naruszenia popełnionego przez te ostatnie, jeżeli nie jest poparte innymi dowodami, przy czym wymagany stopień, w jakim musi być ono potwierdzone, może być niższy ze względu na wiarygodność omawianych oświadczeń.
(por. pkt 90–93)
7. Nawet jeśli należy zasadniczo wykazywać pewną podejrzliwość w odniesieniu do dobrowolnych zeznań głównych uczestników niedozwolonego porozumienia ze względu na to, że uczestnicy ci mogą mieć tendencję do umniejszenia znaczenia swojego udziału w naruszeniu i wyolbrzymienia udziału pozostałych uczestników, pozostaje bezsporne, iż fakt wystąpienia o skorzystanie z zastosowania komunikatu w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w przypadkach karteli w celu uzyskania zwolnienia z grzywny lub zmniejszenia jej wysokości niekoniecznie musi stanowić zachętę do przedkładania nieprawdziwych dowodów dotyczących pozostałych uczestników kartelu. W istocie jakakolwiek próba wprowadzenia Komisji w błąd mogłaby podać w wątpliwość szczerość wnioskodawcy, jak również kompletność współpracy, a tym samym wystawić na niebezpieczeństwo szansę skorzystania przez niego w pełni z komunikatu w sprawie współpracy.
Co się tyczy szczególnego przypadku zeznań świadków, możliwe jest oczywiście, iż pracownicy przedsiębiorstwa, które wystąpiło o skorzystanie ze zwolnienia z grzywny, zobowiązani działać w jego interesie, podzielą wolę przedstawienia możliwie jak najwięcej dowodów obciążających, zwłaszcza jeśli uwzględni się również, że ich współpraca w ramach postępowania może mieć pozytywny wpływ na ich przyszłość zawodową. Niemniej jednak w takim wypadku zainteresowani pracownicy mają również świadomość, że przedstawienie nieprawdziwych dowodów może mieć negatywne konsekwencje, bardziej odczuwalne ze względu na istnienie wymogu potwierdzenia przez inne dowody.
(por. pkt 94, 111)
8. Aby Komisja mogła obniżyć grzywnę zgodnie z pkt 21 komunikatu w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w przypadkach karteli, dane dowody muszą znacząco zwiększać wartość dowodów będących już w posiadaniu Komisji. W konsekwencji we wniosku o złagodzenie sankcji złożonym po wysłaniu odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów przedsiębiorstwo pragnące uzyskać obniżenie grzywny zasadnie może skoncentrować się na okolicznościach, które jego zdaniem nie zostały dotychczas ustalone w wymagany prawem sposób po to, by znacząco zwiększyć wartość dowodów. Okoliczność ta może tłumaczyć, dlaczego dane przedsiębiorstwo pomija fakty, które uważa za niewątpliwie ustalone przez inne wcześniej przekazane dowody.
Ponadto w świetle brzmienia pkt 21 komunikatu w sprawie współpracy nie można wykluczyć, iż dostarczenie dowodów mających określoną moc dowodową, lecz dotyczących okoliczności faktycznych już ustalonych na podstawie innych dowodów, nie będzie prowadziło do zmniejszenia grzywny.
(por. pkt 146, 147)
9. Porozumienia i uzgodnione praktyki wskazane w art. 81 ust. 1 WE i w art. 53 ust. 1 porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG) wynikają w sposób konieczny ze współdziałania wielu przedsiębiorstw będących współsprawcami naruszenia, których uczestnictwo może przybrać różne formy, zależnie, w szczególności, od cech szczególnych właściwego rynku i od pozycji każdego przedsiębiorstwa na tym rynku, od realizowanych celów i wybranych lub rozważanych sposobów ich osiągnięcia. Jednak sama okoliczność, że każde przedsiębiorstwo uczestniczy w naruszeniu w odpowiedniej dla siebie formie, nie wystarczy, by wyłączyć jego odpowiedzialność za całość naruszenia, łącznie z zachowaniami, które zostały w rzeczywistości dokonane przez pozostałe przedsiębiorstwa uczestniczące w naruszeniu, ale którym przyświeca ten sam cel lub które pociągają za sobą ten sam antykonkurencyjny skutek.
A zatem przedsiębiorstwo biorące udział w naruszeniu poprzez własne zachowania, które wchodzą w zakres pojęciowy porozumienia lub uzgodnionej praktyki mających antykonkurencyjny cel w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE lub art. 53 ust. 1 porozumienia EOG i przyczyniają się do realizacji naruszenia w całości, jest również odpowiedzialne, przez cały okres swojego udziału we wspomnianym naruszeniu, za zachowania pozostałych przedsiębiorstw mieszczące się w ramach tego samego naruszenia, jeżeli zostanie wykazane, że dane przedsiębiorstwo wiedziało o zachowaniach pozostałych uczestników noszących znamiona naruszenia lub mogło je rozsądnie przewidzieć i było gotowe do wzięcia na siebie związanego z tym ryzyka.
Jest tak w przypadku przedsiębiorstwa z państwa trzeciego, które odgrywało jedynie bierną rolę w ramach wspólnego uzgodnienia zastrzegającego przyznawanie określonych projektów w EOG producentom europejskim, jako że wiedziało ono o tym porozumieniu, a jego bierna rola nie była wynikiem dobrowolnego wyboru, lecz formy, w jakiej uczestniczyło w porozumieniu dotyczącym rynku EOG, ponieważ jego uczestnictwo było wstępną przesłanką umożliwienia przydzielania projektów w EOG europejskim producentom.
(por. pkt 218–222)
10. Wymóg pewności prawa, z którego muszą korzystać podmioty gospodarcze, oznacza, że w sytuacji gdy ma miejsce spór w przedmiocie istnienia naruszenia reguł konkurencji, Komisja, na której spoczywa ciężar udowodnienia stwierdzonych przez nią naruszeń, przedstawia materiał dowodowy wykazujący w sposób wymagany prawem istnienie okoliczności faktycznych noszących znamiona naruszenia. Jeśli chodzi o zarzucany czas trwania naruszenia, ta sama zasada pewności prawa zobowiązuje Komisję – w przypadku braku materiału dowodowego potwierdzającego bezpośrednio czas trwania naruszenia – do przedstawienia przynajmniej dowodów odnoszących się do faktów wystarczająco zbliżonych w czasie, tak by można było rozsądnie przyjąć, że naruszenie to trwało nieprzerwanie między dwiema określonymi datami.
Ponadto okoliczność, że dowód istnienia ciągłego naruszenia nie został przedstawiony dla niektórych określonych okresów, nie stanowi przeszkody, by naruszenie to było postrzegane jako ciągłe w całościowym okresie dłuższym niż wspomniane okresy, gdy takie stwierdzenie opiera się na obiektywnych i zgodnych poszlakach. W przypadku naruszenia rozciągającego się na kilka lat okoliczność, że kartel ujawniał się w różnych okresach, z krótszymi lub dłuższymi przerwami, pozostaje bez wpływu na fakt jego istnienia, o ile poszczególne działania, które składają się na to naruszenie, służą osiągnięciu tego samego celu i wpisują się w ramy pojedynczego naruszenia o charakterze ciągłym.
(por. pkt 235, 236)
11. Jeśli naruszenie art. 81 ust. 1 WE zostało popełnione przez kilka przedsiębiorstw, należy zbadać względną wagę udziału każdego z nich. Okoliczność, że przedsiębiorstwo nie uczestniczyło we wszystkich działaniach składających się na kartel lub że odgrywało nieznaczną rolę w działaniach, w których uczestniczyło, musi być uwzględniona przy ocenie wagi naruszenia i określaniu grzywny.
Co się tyczy w szczególności porozumienia, w ramach którego przedsiębiorstwa z państw trzecich zobowiązują się, że odstąpią od wejścia na rynek Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG), natomiast europejskie przedsiębiorstwa dokonują rozdziału różnych projektów na tym rynku w drodze czynnych działań kartelowych, waga zachowania przedsiębiorstw z państw trzecich jest porównywalna z wagą zachowania europejskich przedsiębiorstw, ponieważ fakt nieuczestniczenia przez nie w przydzielaniu projektów w EOG nie stanowił rezultatu ich wyboru, lecz zwykłą konsekwencję charakteru ich uczestnictwa w takim porozumieniu.
(por. pkt 258, 260–262)
12. W ramach postępowania w przedmiocie naruszenia art. 81 ust. 1 WE Komisja dysponuje zakresem uznania przy ustalaniu wysokości grzywien celem doprowadzenia do tego, aby zachowania przedsiębiorstw były zgodne z regułami konkurencji.
Kwota grzywny jest ustalana przez Komisję według wagi naruszenia oraz, w danym przypadku, według jego czasu trwania. Waga naruszenia powinna zostać określona na podstawie takich kryteriów jak szczególne okoliczności sprawy, jej kontekst oraz odstraszające działanie grzywien. Należy brać pod uwagę elementy obiektywne, takie jak rodzaj oraz czas trwania zachowań antykonkurencyjnych, ich ilość oraz intensywność, wielkość rynku dotkniętego naruszeniem oraz pogorszenie gospodarczego porządku publicznego. Analiza powinna również uwzględniać relatywne znaczenie oraz udział w rynku odpowiedzialnych przedsiębiorstw, a także ewentualny powrót do popełnienia naruszenia.
(por. pkt 280, 281)
13. Za każdym razem, gdy Komisja postanawia nałożyć grzywny na podstawie prawa konkurencji, ma ona obowiązek przestrzegania ogólnych zasad prawa, do których należy zasada równego traktowania, zgodnie z wykładnią nadaną jej przez sądy wspólnotowe. Zasada ta wymaga, by porównywalne sytuacje nie były traktowane w odmienny sposób oraz by odmienne sytuacje nie były traktowane w taki sam sposób, chyba że jest to obiektywnie uzasadnione.
A zatem w zakresie, w jakim celem określenia zależności między należnymi grzywnami należy oprzeć się na obrotach przedsiębiorstw uczestniczących w tym samym naruszeniu, konieczne jest ustalenie branego pod uwagę okresu, tak aby uzyskane obroty były porównywalne w największym możliwym stopniu. W tym względzie, jeżeli przy określaniu wartości sprzedaży światowej określonych przedsiębiorstw Komisja przyjmuje za podstawę różne lata i oblicza kwotę wyjściową grzywien podlegających nałożeniu na te przedsiębiorstwa za okres ich udziału w kartelu jako indywidualnych przedsiębiorstw na podstawie ich obrotów zrealizowanych w różnych latach, oznacza to, że Komisja nie traktuje tych przedsiębiorstw jednakowo. Jakkolwiek cel wskazany przez Komisję, który pozwala na porównanie zdolności do wywołania szkód w konkurencji przez akcjonariuszy posiadanej wspólnie spółki w czasie poprzedzającym jej utworzenie, jest zgodny z prawem, nie może on jednak uzasadniać nierównego traktowania, o ile okaże się, że Komisja mogła użyć innych metod, by osiągnąć zamierzony cel, nie traktując przedsiębiorstw w sposób nierówny w zakresie dotyczącym wyboru roku odniesienia.
(por. pkt 282, 283, 286, 287, 290–292)