Υπόθεση C‑501/20
MPA
κατά
LCDNMT
[αίτηση του Audiencia Provincial de Barcelona (εφετείου Βαρκελώνης, Ισπανία)
για την έκδοση προδικαστικής αποφάσεως]
Απόφαση του Δικαστηρίου (τρίτο τμήμα) της 1ης Αυγούστου 2022
«Προδικαστική παραπομπή – Δικαστική συνεργασία σε αστικές υποθέσεις – Διεθνής δικαιοδοσία, αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας – Κανονισμός (ΕΚ) 2201/2003 – Άρθρα 3, 6 έως 8 και 14 – Έννοια της “συνήθους διαμονής” – Διεθνής δικαιοδοσία, αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων και συνεργασία σε θέματα υποχρεώσεων διατροφής – Κανονισμός (ΕΚ) 4/2009 – Άρθρα 3 και 7 – Πολίτες δύο διαφορετικών κρατών μελών οι οποίοι διαμένουν σε τρίτο κράτος ως συμβασιούχοι που υπηρετούν στην αντιπροσωπεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο εν λόγω τρίτο κράτος – Καθορισμός της διεθνούς δικαιοδοσίας – Forum necessitatis»»
1. Δικαστική συνεργασία σε αστικές υποθέσεις – Διεθνής δικαιοδοσία, αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας – Κανονισμός 2201/2003 – Διεθνής δικαιοδοσία, εφαρμοστέο δίκαιο, αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σε θέματα υποχρεώσεων διατροφής – Κανονισμός 4/2009 – Έννοια της συνήθους διαμονής – Κριτήρια εκτιμήσεως – Σύζυγοι για τους οποίους προβάλλεται ότι απολαύουν διπλωματικού καθεστώτος ως συμβασιούχοι υπάλληλοι τοποθετημένοι στην αντιπροσωπεία της Ένωσης σε τρίτο κράτος – Δεν ασκεί επιρροή
(Πρωτόκολλο της Χάγης της 23ης Νοεμβρίου 2007, άρθρο 3· κανονισμοί του Συμβουλίου 2201/2003, άρθρο 3 § 1, στοιχείο αʹ, και 4/2009, αιτιολογική σκέψη 8 και άρθρο 3, στοιχεία αʹ και βʹ)
(βλ. σκέψεις 41-47, 49, 53, 66, διατακτ. 1)
2. Δικαστική συνεργασία σε αστικές υποθέσεις – Διεθνής δικαιοδοσία, αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας – Κανονισμός 2201/2003 – Διεθνής δικαιοδοσία σε θέματα γονικής μέριμνας – Έννοια της συνήθους διαμονής τέκνου – Κριτήρια εκτιμήσεως – Ιθαγένεια της μητέρας και διαμονή της, πριν από την τέλεση του γάμου, στο κράτος μέλος στο οποίο υπάγεται το επιληφθέν δικαστήριο – Δεν ασκεί επιρροή – Ανήλικα τέκνα τα οποία γεννήθηκαν στο εν λόγω κράτος μέλος και έχουν την ιθαγένειά του – Μη επαρκές στοιχείο
(Κανονισμός 2201/2003 του Συμβουλίου, αιτιολογική σκέψη 12 και άρθρο 8 § 1)
(βλ. σκέψεις 71, 72, 75-54, 78, διατακτ. 2)
3. Δικαστική συνεργασία σε αστικές υποθέσεις – Διεθνής δικαιοδοσία, αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας – Κανονισμός 2201/2003 – Επικουρική βάση δικαιοδοσίας – Περιεχόμενο – Εναγόμενος στην υπόθεση της κύριας δίκης ο οποίος είναι πολίτης κράτους μέλους διαφορετικού από εκείνο στο οποίο υπάγεται το επιληφθέν δικαστήριο – Αποκλείεται η επικουρική διεθνής δικαιοδοσία του εν λόγω δικαστηρίου σε θέματα γαμικών διαφορών – Δεν ασκεί επιρροή σε θέματα γονικής μέριμνας
(Κανονισμός 2201/2003 του Συμβουλίου, άρθρα 3 έως 6, 7 § 1, στοιχείο γʹ, και 8 έως 14)
(βλ. σκέψεις 81-85, 89-91, 96, διατακτ. 3)
4. Δικαστική συνεργασία σε αστικές υποθέσεις – Διεθνής δικαιοδοσία, εφαρμοστέο δίκαιο, αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων και συνεργασία σε θέματα υποχρεώσεων διατροφής – Κανονισμός 4/2009 – Διεθνής δικαιοδοσία σε θέματα υποχρεώσεων διατροφής – Forum necessitatis – Δυνατότητα εφαρμογής – Προϋποθέσεις
(Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 24 § 2· Σύμβαση της Χάγης της 23ης Νοεμβρίου 2007· κανονισμός 4/2009 του Συμβουλίου, αιτιολογική σκέψη 16 και άρθρα 3 έως 7)
(βλ. σκέψεις 99, 101, 105-111, 113, διατακτ. 4)
Σύνοψη
Το Δικαστήριο παρέχει διευκρινίσεις επί ζητημάτων διεθνούς δικαιοδοσίας σε υποθέσεις διαζυγίου, γονικής μέριμνας και υποχρεώσεων διατροφής.
Επιπλέον, εξειδικεύει το κριτήριο της «συνήθους διαμονής» βάσει του οποίου καθορίζεται το δικαστήριο που έχει διεθνή δικαιοδοσία σε αστικές υποθέσεις.
Το 2015 δύο συμβασιούχοι υπάλληλοι της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, οι οποίοι προηγουμένως διέμεναν στη Γουϊνέα-Μπισάου, μετοίκησαν στο Τόγκο με τα ανήλικα τέκνα τους, λόγω της τοποθετήσεώς τους στην αντιπροσωπεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο εν λόγω τρίτο κράτος. Δεδομένου ότι η μητέρα είναι Ισπανίδα πολίτης και ο πατέρας Πορτογάλος πολίτης, τα γεννηθέντα στην Ισπανία τέκνα τους έχουν διπλή ιθαγένεια, δηλαδή τόσο την ισπανική όσο και την πορτογαλική. Μετά τον εν τοις πράγμασι χωρισμό του ζεύγους το 2018, η μητέρα και τα τέκνα εξακολουθούν να διαμένουν στη συζυγική κατοικία στο Τόγκο και ο πατέρας διαμένει σε ξενοδοχείο εντός του ίδιου κράτους.
Το 2019 η μητέρα υπέβαλε αίτηση διαζυγίου ενώπιον ισπανικού δικαστηρίου, συνοδευόμενη, μεταξύ άλλων, από αιτήματα περί ρυθμίσεως και καθορισμού των λεπτομερειών ασκήσεως της επιμέλειας και της γονικής μέριμνας των ανηλίκων τέκνων, καθώς και επιδικάσεως διατροφής για αυτά. Εντούτοις, το εν λόγω δικαστήριο έκρινε ότι ήταν κατά τόπον αναρμόδιο, λόγω του ότι οι διάδικοι δεν είχαν τη συνήθη διαμονή τους στην Ισπανία.
Κατόπιν εφέσεως της μητέρας, το Audiencia Provincial de Barcelona (εφετείο Βαρκελώνης, Ισπανία), το οποίο επιλήφθηκε της υποθέσεως, αποφάσισε να υποβάλει στο Δικαστήριο διάφορα προδικαστικά ερωτήματα προκειμένου αυτό να αποφανθεί, λαμβανομένης υπόψη της ιδιαίτερης καταστάσεως των συζύγων και των τέκνων τους, επί της διεθνούς δικαιοδοσίας των ισπανικών δικαστηρίων δυνάμει των κανονισμών 2201/2003 (1) και 4/2009 (2).
Με την απόφασή του, το Δικαστήριο διασαφηνίζει τα κρίσιμα στοιχεία για τον προσδιορισμό της συνήθους διαμονής των διαδίκων, η οποία συνιστά κριτήριο διεθνούς δικαιοδοσίας κατά τους προαναφερθέντες κανονισμούς. Επίσης, διευκρινίζει τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το επιληφθέν δικαστήριο μπορεί να διαπιστώσει τη διεθνή δικαιοδοσία του να αποφανθεί επί θεμάτων διαζυγίου, γονικής μέριμνας και υποχρεώσεων διατροφής όταν κανένα δικαστήριο κράτους μέλους δεν έχει κανονικά διεθνή δικαιοδοσία.
Εκτίμηση του Δικαστηρίου
Η έννοια της «συνήθους διαμονής» των συζύγων, η οποία συνιστά εναλλακτική βάση διεθνούς δικαιοδοσίας κατά το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, του κανονισμού 2201/2003, πρέπει να ερμηνεύεται αυτοτελώς και ομοιόμορφα. Χαρακτηρίζεται όχι μόνον από τη βούληση του ενδιαφερομένου να σταθεροποιήσει το σύνηθες κέντρο της ζωής του σε συγκεκριμένο τόπο, αλλά και από μια αρκούντως σταθερή παρουσία στο έδαφος του οικείου κράτους μέλους. Ο ίδιος ορισμός ισχύει και για την έννοια της «συνήθους διαμονής» στον τομέα των υποχρεώσεων διατροφής, κατά τα κριτήρια διεθνούς δικαιοδοσίας του άρθρου 3, στοιχεία αʹ και βʹ, του κανονισμού 4/2009, η οποία πρέπει να διέπεται από τις ίδιες αρχές και να χαρακτηρίζεται από τα ίδια στοιχεία που διαλαμβάνονται στο Πρωτόκολλο της Χάγης για το εφαρμοστέο δίκαιο στις υποχρεώσεις διατροφής. Η ιδιότητα των συζύγων ως συμβασιούχων υπαλλήλων της Ένωσης τοποθετημένων σε αντιπροσωπεία της Ένωσης σε τρίτο κράτος, για τους οποίους προβάλλεται, όπως εν προκειμένω, ότι απολαύουν διπλωματικού καθεστώτος, δεν μπορεί να επηρεάσει την ερμηνεία της έννοιας της «συνήθους διαμονής» κατά τις προμνημονευθείσες διατάξεις.
Όσον αφορά τη συνήθη διαμονή του τέκνου, κατά το άρθρο 8, παράγραφος 1, του κανονισμού 2201/2003 σε θέματα γονικής μέριμνας, αυτή συνιστά επίσης αυτοτελή έννοια. Προϋποθέτει τουλάχιστον φυσική παρουσία σε συγκεκριμένο κράτος μέλος, η οποία δεν έχει προσωρινό ή περιστασιακό χαρακτήρα και συνεπάγεται ορισμένη ενσωμάτωση του τέκνου σε ορισμένο κοινωνικό και οικογενειακό περιβάλλον. Συναφώς, ο σύνδεσμος που συνίσταται στην ιθαγένεια της μητέρας και στη διαμονή της, πριν από τον γάμο της, στο κράτος μέλος του δικαστηρίου που επιλαμβάνεται υποθέσεων γονικής μέριμνας δεν ασκεί επιρροή για την αναγνώριση της διεθνούς δικαιοδοσίας του δικαστηρίου αυτού, ενώ δεν αρκεί ούτε το γεγονός ότι τα ανήλικα τέκνα γεννήθηκαν στο εν λόγω κράτος μέλος και έχουν την ιθαγένειά του.
Υπό τις περιστάσεις της υπό κρίση υποθέσεως, η ως άνω ερμηνεία της έννοιας της «συνήθους διαμονής» θα μπορούσε να έχει ως αποτέλεσμα να μην έχει κανένα δικαστήριο κράτους μέλους διεθνή δικαιοδοσία, δυνάμει των γενικών κανόνων διεθνούς δικαιοδοσίας του κανονισμού 2201/2003, να επιληφθεί αιτήματος λύσεως του γάμου και διαφορών σε θέματα γονικής μέριμνας. Σε μια τέτοια περίπτωση, τα άρθρα 7 και 14 του εν λόγω κανονισμού επιτρέπουν στο επιληφθέν δικαστήριο να εφαρμόσει, για αμφότερα τα ζητήματα, τους κανόνες διεθνούς δικαιοδοσίας του εσωτερικού δικαίου, με διαφορετικό όμως περιεχόμενο. Σε γαμικές διαφορές, τέτοια επικουρική διεθνής δικαιοδοσία του δικαστηρίου του κράτους μέλους που επελήφθη της υποθέσεως αποκλείεται όταν ο εναγόμενος είναι πολίτης άλλου κράτους μέλους, χωρίς ωστόσο να αντιτίθεται στη διεθνή δικαιοδοσία των δικαστηρίων του τελευταίου αυτού κράτους μέλους δυνάμει του εσωτερικού του δικαίου. Αντιθέτως, σε υποθέσεις γονικής μέριμνας, το γεγονός ότι ο εναγόμενος είναι πολίτης άλλου κράτους μέλους δεν εμποδίζει το επιληφθέν δικαστήριο να διαπιστώσει τη διεθνή δικαιοδοσία του.
Στον τομέα των υποχρεώσεων διατροφής προβλέπεται διαφορετικό πλαίσιο, όταν ουδείς εκ των διαδίκων έχει τη συνήθη διαμονή του σε κράτος μέλος. Στην περίπτωση αυτή, το άρθρο 7 του κανονισμού 4/2009 θέτει τέσσερις σωρευτικές προϋποθέσεις προκειμένου δικαστήριο κράτους μέλους να μπορεί κατ’ εξαίρεση να διαπιστώσει τη διεθνή δικαιοδοσία του βάσει της καταστάσεως ανάγκης (forum necessitatis). Πρώτον, το επιληφθέν δικαστήριο πρέπει να εξακριβώσει ότι κανένα δικαστήριο κράτους μέλους δεν έχει διεθνή δικαιοδοσία δυνάμει των άρθρων 3 έως 6 του κανονισμού 4/2009. Δεύτερον, η επίμαχη διαφορά πρέπει να συνδέεται στενά με τρίτη χώρα, όπως συμβαίνει όταν το σύνολο των διαδίκων έχει τη συνήθη διαμονή του σε αυτήν. Τρίτον, η προϋπόθεση κατά την οποία η διαδικασία δεν μπορεί ευλόγως να κινηθεί ή να διεξαχθεί ή είναι αδύνατη στο τρίτο κράτος απαιτεί, εν προκειμένω, η πρόσβαση στη δικαιοσύνη εντός του τρίτου κράτους να κωλύεται, από νομικής ή πραγματικής απόψεως, ιδίως από την εφαρμογή δικονομικών προϋποθέσεων που εισάγουν διακρίσεις ή που προσκρούουν στις θεμελιώδεις εγγυήσεις της δίκαιης δίκης. Τέλος, η διαφορά πρέπει να παρουσιάζει επαρκή σύνδεσμο με το κράτος μέλος του επιληφθέντος δικαστηρίου, ο οποίος μπορεί να στηρίζεται, μεταξύ άλλων, στην ιθαγένεια ενός εκ των διαδίκων.