Sprawa T‑191/06
FMC Foret, SA
przeciwko
Komisji Europejskiej
Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Nadtlenek wodoru i nadboran sodu – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE – Czas trwania naruszenia – Domniemanie niewinności – Prawo do obrony – Grzywny – Okoliczności łagodzące
Streszczenie wyroku
1. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Porozumienia między przedsiębiorstwami – Pojęcie – Zgodność oświadczeń woli w odniesieniu do postępowania na rynku – Włączenie
(art. 81 ust. 1 WE)
2. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Uzgodniona praktyka – Pojęcie – Przekazanie informacji w celu przygotowania antykonkurencyjnego porozumienia – Wystarczające ustalenie
(art. 81 ust. 1 WE)
3. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Złożone naruszenie ukazujące elementy porozumienia i elementy uzgodnionej praktyki – Jednolita kwalifikacja jako „porozumienie lub uzgodniona praktyka” – Dopuszczalność
(art. 81 ust. 1 WE)
4. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Wykorzystanie jako środków dowodowych oświadczeń złożonych w ramach komunikatu w sprawie współpracy przez inne przedsiębiorstwa, które uczestniczyły w naruszeniu – Dopuszczalność – Przesłanki
(art. 81 WE; komunikat Komisji 2002/C 45/03)
5. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Dowód – Pojedynczy dowód – Dopuszczalność – Przesłanki
(art 81 ust. 1 WE)
6. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Dowód – Poszlaki przedstawione przez Komisję – Uczestnictwo w zebraniach o celu antykonkurencyjnym
(art. 81 ust. 1 WE)
7. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Dowód – Oświadczenia złożone pod przysięgą i zeznania zebrane w trakcie przesłuchań
(art. 81 WE)
8. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Brak stosowania art. 6 europejskiej konwencji praw człowieka – Stosowanie ogólnych zasad prawa Unii (rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 19 ust. 1)
9. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Naruszenie konkurencji – Kryteria oceny – Cel antykonkurencyjny – Wystarczające ustalenie
(art. 81 ust. 1 WE)
10. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Dostęp do akt – Zakres – Nieprzekazanie dokumentu – Konsekwencje
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27 ust. 2)
11. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Przekazanie odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów – Przesłanki – Granice
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27 ust. 2)
12. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Dostęp do akt – Wskazanie dokumentów przydatnych do obrony tylko przez Komisję – Niedopuszczalność – Wyłączenie z akt postępowania dokumentów odciążających – Niezgodność z prawem decyzji Komisji – Przesłanki
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27 ust. 2)
13. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kwota maksymalna – Obliczanie – Obrót, jaki należy uwzględnić
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2 akapit drugi)
14. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Okoliczności łagodzące – Bierna rola przedsiębiorstwa lub pójście przez nie w ślad za liderem
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 3)
15. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Okoliczności łagodzące – Bierna rola przedsiębiorstwa lub pójście przez nie w ślad za liderem
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 3 tiret pierwsze)
16. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Okoliczności łagodzące – Zachowanie odmienne od uzgodnionego w ramach kartelu – Ocena
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 3)
1. Dla istnienia porozumienia w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE wystarczy, aby dane przedsiębiorstwa wyraziły wspólną wolę postępowania na rynku w określony sposób.
Można uważać, że porozumienie w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE jest zawarte, jeżeli istnieje zgodność woli co do samej zasady ograniczenia konkurencji, nawet jeżeli konkretne elementy planowanego ograniczenia stanowią jeszcze przedmiot negocjacji.
(por. pkt 97, 98)
2. Pojęcie uzgodnionej praktyki oznacza pewien rodzaj koordynacji pomiędzy przedsiębiorstwami, która wprawdzie nie prowadzi jeszcze do zawarcia umowy we właściwym tego słowa znaczeniu, lecz pozwala świadomie zastąpić konkurencję i związane z nią ryzyko praktyczną współpracą przedsiębiorstw.
W tym względzie art. 81 ust. 1 WE stoi na przeszkodzie wszelkim kontaktom między podmiotami gospodarczymi, tak bezpośrednim, jak i pośrednim, mogącym wywrzeć wpływ na postępowanie aktualnego lub potencjalnego konkurenta na rynku bądź ujawnić temu konkurentowi zachowanie, które dane przedsiębiorstwo postanowiło lub planuje realizować na rynku, jeżeli celem lub skutkiem tych kontaktów jest ograniczenie konkurencji.
Fakt przekazania swoim konkurentom informacji w celu przygotowania antykonkurencyjnego porozumienia wystarcza, aby dowieść istnienia uzgodnionej praktyki w rozumieniu art. 81 WE.
(por. pkt 99–101)
3. Pojęcia porozumienia i uzgodnionej praktyki w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE oznaczają formy zmowy mające taki sam charakter i różniące się od siebie jedynie intensywnością i formami, w których się ujawniają.
W wypadku naruszenia złożonego, w którym uczestniczyło przez szereg lat wielu producentów mających na celu wspólną regulację rynku, nie można wymagać od Komisji, by precyzyjnie zakwalifikowała naruszenie jako porozumienie lub uzgodnioną praktykę, skoro i tak obie formy naruszenia są przewidziane w art. 81 WE.
Podwójne zakwalifikowanie naruszenia jako porozumienia „lub” uzgodnionej praktyki należy rozumieć jako oznaczające złożoną całość obejmującą okoliczności faktyczne, z których jedne zostały zakwalifikowane jako porozumienie, a inne jako uzgodniona praktyka w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE, który nie przewiduje szczególnej kwalifikacji dla tego typu złożonego naruszenia.
(por. pkt 102–104)
4. Oświadczenia złożone przez obwiniane przedsiębiorstwa w ramach wniosków o złagodzenie sankcji powinny być oceniane z ostrożnością i w zasadzie nie mogą zostać uwzględnione bez potwierdzenia. Złożone przez przedsiębiorstwo obwiniane o uczestnictwo w kartelu oświadczenie, którego prawdziwość jest kwestionowana przez kilka innych obwinianych przedsiębiorstw, nie może być bowiem uważane za stanowiące wystarczający dowód istnienia naruszenia popełnionego przez te ostatnie, jeżeli nie jest poparte innymi dowodami.
W celu zbadania wartości dowodowej oświadczeń przedsiębiorstw, które złożyły wnioski o złagodzenie sankcji, Sąd bierze w szczególności pod uwagę, po pierwsze, wagę spójnych wskazówek świadczących o istotnym znaczeniu tych oświadczeń i po drugie, brak wskazówek, iż mają one skłonność do umniejszenia znaczenia swojego udziału w naruszeniu i wyolbrzymienia udziału pozostałych uczestników.
(por. pkt 119–121)
5. Żadna zasada prawa Unii nie stoi na przeszkodzie temu, aby w celu stwierdzenia naruszenia reguł konkurencji Komisja oparła się na pojedynczym dowodzie z dokumentu, o ile jego wartość dowodowa nie podlega wątpliwości i jeżeli sam ten dowód w sposób niewątpliwy potwierdza istnienie naruszenia.
Niewątpliwie założenie to, nie ma co do zasady zastosowania w odniesieniu do zwykłych oświadczeń obwinionego przedsiębiorstwa, które w zakresie, w jakim zostały zanegowane przez inne przedsiębiorstwa, których dotyczą, wymagają potwierdzenia przez dodatkowe i niezależne dowody.
Powyższe stwierdzenie może jednak zostać złagodzone, w przypadku gdy oświadczenie złożone przez współpracujące przedsiębiorstwo jest szczególnie wiarygodne, gdyż w takiej sytuacji wymagany poziom potwierdzenia jest mniejszy, zarówno jeśli chodzi o dokładność, jak i o znaczenie.
Jeśli bowiem zbiór spójnych poszlak pozwala potwierdzić istnienie pewnych szczególnych aspektów zmowy, której dotyczy oświadczenie złożone w ramach współpracy, wówczas samo to oświadczenie może stanowić potwierdzenie innych aspektów zaskarżonej decyzji. W tych okolicznościach Komisja może oprzeć się wyłącznie na tym oświadczeniu, pod warunkiem że prawdziwość zawartych w nim stwierdzeń nie budzi wątpliwości i zawarte w nim wskazówki nie powodują niejasności.
Ponadto nawet jeśli oświadczenie danego przedsiębiorstwa nie zostało potwierdzone w odniesieniu do konkretnych okoliczności faktycznych, których dotyczy, może jednak mieć pewną wartość dowodową jako potwierdzenie istnienia naruszenia, w ramach zbioru spójnych poszlak przyjętego przez Komisję. W zakresie w jakim dokument zawiera konkretne informacje odpowiadające informacjom zawartym w innych dokumentach, należy bowiem uznać, że dokumenty te mogą wzajemnie wzmacniać swoją wartość dowodową.
(por. pkt 122–126)
6. W dziedzinie konkurencji Komisja powinna mieć możliwość wyciagnięcia na podstawie okresów, odnośnie do których materiał dowodowy jest stosunkowo obszerny, wniosków dotyczących innych okresów, odnośnie do których dowody mogą być rzadsze. Potrzebne będzie zatem naprawdę rzetelne wyjaśnienie, aby przekonać sąd, że na pewnym etapie serii spotkań wydarzyły się rzeczy całkowicie różne od tego, co działo się podczas wcześniejszych i późniejszych spotkań, chociaż na wszystkich spotkaniach gromadził się ten sam krąg uczestników, towarzyszyły im jednakowe okoliczności zewnętrzne i niezaprzeczalnie miały one ten sam cel.
Ponadto jeżeli dane przedsiębiorstwo było obecne, choćby nie zachowując się w sposób aktywny, na spotkaniu, w trakcie którego poruszano temat niezgodnego z prawem porozumienia, uznaje się, iż uczestniczyło ono w tym porozumieniu, chyba że przedsiębiorstwo to udowodni, iż otwarcie się od niego dystansowało lub iż poinformowało pozostałych uczestników spotkania, że zamierzało wziąć udział w tym spotkaniu w innym aniżeli oni celu.
Jeżeli Komisja udowodni uczestnictwo przedsiębiorstwa w tego rodzaju niezgodnych z prawem spotkaniach, na przedsiębiorstwie tym spoczywa obowiązek wykazania, że jego uczestnictwo w tych spotkaniach pozbawione było celu antykonkurencyjnego.
(por. pkt 127, 159, 160, 204, 236)
7. Zeznanie złożone pod przysięgą przed sądem – lub ewentualnie w ramach dochodzenia przed prokuratorem – może mieć wysoką wartość dowodową ze względu na potencjalne negatywne konsekwencje karnoprawne dla składającego fałszywe zeznania w ramach dochodzenia, które czynią takie zeznanie bardziej wiarygodnym niż zwykłe oświadczenie. Te stwierdzenia nie mają jednak zastosowania do pisemnych oświadczeń pracowników przedsiębiorstwa przedłożonych Komisji w ramach postępowania administracyjnego w sprawach z zakresu konkurencji, ani do ich zeznań złożonych w trakcie przesłuchania przez Komisję. W konsekwencji nie należy utrzymywać, iż ze względu na to, że oświadczenia te zostały złożone pod przysięgą, mają one istotną wartość dowodową i że wobec tego Komisja jest zobowiązana wykazać, w danym wypadku, że jej świadkowie „krzywoprzysięgli”.
(por. pkt 132, 133)
8. W toku postępowania administracyjnego w sprawach z zakresu konkurencji Komisja nie ma możliwości nakazać przesłuchania osób jako świadków pod przysięgą.
Ponadto Komisja jest zobowiązana wysłuchać osoby fizyczne lub prawne mające w tym wystarczający interes, jedynie jeżeli osoby te złożą wniosek o ich wysłuchanie. Posiada ona zatem zasadny zakres uznania przy ocenie celowości przesłuchania osób, których zeznania mogą mieć znaczenie dla prowadzonego dochodzenia. Zapewnienie prawa do obrony nie wymaga bowiem, aby Komisja przesłuchiwała świadków wskazanych przez zainteresowane podmioty, jeżeli uzna, że dochodzenie w toczącej się sprawie było wystarczające.
Nie ulega wątpliwości, że, mimo iż Komisja nie jest sądem w rozumieniu art. 6 europejskiej konwencji praw człowieka, a nakładane przez nią grzywny nie mają charakteru karnoprawnego, to wciąż jest ona zobowiązana do poszanowania ogólnych zasad prawa wspólnotowego w toku postępowania administracyjnego.
Jednak fakt, że przepisy prawa w dziedzinie konkurencji nie nakładają na Komisję obowiązku wezwania świadków obrony, o których przesłuchanie wnioskował zainteresowany podmiot, nie jest sprzeczny z powyższymi zasadami. W istocie choć Komisja może wysłuchać osób fizycznych lub prawnych, jeżeli uzna to za konieczne, nie ma jednak również prawa wezwać świadków obciążających dany podmiot bez ich zgody. Ponieważ postępowanie przed Komisją ma jedynie charakter administracyjny, nie jest zadaniem Komisji zapewnienie zainteresowanemu przedsiębiorstwu możliwości przesłuchania określonego świadka i zbadania jego zeznań na etapie dochodzenia. Wystarczy, że oświadczenia wykorzystane przez Komisję zostały zawarte w aktach postępowania przekazanych stronie skarżącej, która może zakwestionować je przed sądem Unii.
(por. pkt 135, 137–139)
9. Nie jest konieczne badanie skutków porozumienia lub uzgodnionej praktyki, jeżeli został stwierdzony ich antykonkurencyjny cel. Przedsiębiorstwo ponosi odpowiedzialność z powodu naruszenia, gdy uczestniczyło w spotkaniach, znając ich antykonkurencyjny cel, nawet jeśli potem nie zastosowało w praktyce środków ustalonych podczas tych spotkań.
(por. pkt 252, 253)
10. Prawo dostępu do akt, wynikające z zasady poszanowania prawa do obrony, oznacza, w postępowaniu administracyjnym z zakresu stosowania reguł konkurencji, że Komisja powinna zapewnić zainteresowanemu przedsiębiorstwu możliwość zbadania wszystkich dokumentów znajdujących się w aktach dochodzenia, które mogą mieć znaczenie dla jego obrony.
Dokumenty te obejmują zarówno dokumenty obciążające, jak i odciążające, z zastrzeżeniem tajemnicy handlowej innych przedsiębiorstw, dokumentów wewnętrznych Komisji oraz innych poufnych informacji.
Jeśli chodzi o dokumenty obciążające nieprzekazanie dokumentu stanowi naruszenie prawa do obrony tylko w przypadku, gdy dane przedsiębiorstwo wykaże, po pierwsze, że Komisja opierała się na tym dokumencie w celu poparcia swoich zarzutów dotyczących istnienia naruszenia, a po drugie, że zarzuty te można było udowodnić tylko przez powołanie się na ten dokument. A zatem to zainteresowane przedsiębiorstwo jest zobowiązane wykazać, że wnioski, do jakich doszła Komisja w wydanej decyzji, byłyby inne, gdyby dokument, który nie został przekazany, został odrzucony jako środek dowodowy.
Natomiast jeśli chodzi o nieprzekazanie dokumentu odciążającego to zainteresowane przedsiębiorstwo musi jedynie wykazać, że jego nieujawnienie mogło mieć niekorzystny dla tego przedsiębiorstwa wpływ na przebieg postępowania i treść decyzji Komisji. Wystarczy, że przedsiębiorstwo ustali, że mogło wykorzystać te dokumenty odciążające w swojej obronie, w szczególności poprzez wykazanie, że mogłoby wskazać elementy, które nie były zgodne z oceną dokonaną przez Komisję na etapie pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, i w konsekwencji mogłoby w jakikolwiek sposób wpłynąć na ocenę dokonaną w decyzji.
(por. pkt 262–265)
11. W ramach postępowania administracyjnego w sprawach z zakresu konkurencji odpowiedzi udzielone przez przedsiębiorstwa na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów nie wchodzą w skład akt dochodzenia w ścisłym rozumieniu tego terminu. Wobec tego, ponieważ chodzi o dokumenty niewchodzące w skład akt postępowania istniejących w momencie doręczenia pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, Komisja ma obowiązek udostępnienia tych odpowiedzi innym przedsiębiorstwom, których one dotyczą, wyłącznie wtedy, jeżeli okaże się, że zawierają one nowe dowody obciążające lub odciążające.
Jeśli chodzi w szczególności o dokumenty odciążające, Komisja nie jest zobowiązana udostępnić, z własnej inicjatywy, dokumentów, które nie znajdują się w jej aktach dochodzenia i których nie zamierza ona wykorzystać jako dowodów obciążających strony zainteresowane w swojej ostatecznej decyzji. Ze względu na to, że Komisja nie ma w myśl ogólnej zasady obowiązku ujawniać tego typu dokumentów z własnej inicjatywy, przedsiębiorstwo nie może zasadniczo skutecznie powoływać się na brak poinformowania o rzekomych dowodach odciążających zawartych w odpowiedziach na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, ponieważ nie żądało ono dostępu do tych odpowiedzi w trakcie postępowania administracyjnego.
Jeśli argumentacja skarżącego przedsiębiorstwa zmierza do ustalenia, że Komisja powinna była stwierdzić wystąpienie we wspomnianych odpowiedziach dowodów odciążających i wobec tego z własnej inicjatywy poinformować o nich, do przedsiębiorstwa tego należy przy takiej argumentacji dostarczenie pierwszej poszlaki świadczącej o przydatności tych odpowiedzi dla jego obrony. Powinno ono na przykład wskazać takie ewentualne dowody odciążające lub przedstawić poszlakę uwiarygodniającą ich istnienie, a tym samym – ich przydatność dla celów danego postępowania.
Ponadto choć Komisja jest zobowiązana, aby fragmenty odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów zawierające jakiekolwiek istotne informacje odnoszące się do dowodu obciążającego ujawnić przedsiębiorstwom, których one dotyczą, nie ma jednak obowiązku objęcia tym ujawnieniem innych fragmentów tej odpowiedzi, które pozbawione są związku ze wspomnianym dowodem.
(por. pkt 266, 267, 290, 292, 296, 297)
12. Aby prawo do obrony było respektowane, sporządzone przez Komisję akta postępowania w ramach postępowania administracyjnego w sprawach z zakresu konkurencji powinny zawierać wszystkie istotne dokumenty otrzymane podczas dochodzenia. W szczególności, choć oczywiście dopuszczalne jest wyłączenie z postępowania administracyjnego elementów, które nie mają żadnego związku z twierdzeniami dotyczącymi stanu faktycznego i prawnego zawartymi w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów i w związku z tym nie mają żadnego znaczenia dla dochodzenia, jednak wskazanie dokumentów przydatnych do obrony zainteresowanego przedsiębiorstwa nie należy wyłącznie do Komisji.
Komisja uchybia tym wymogom, wyłączając z akt postępowania dokument, który zawiera transkrypcję ustnego oświadczenia złożonego przez przedsiębiorstwo w odniesieniu do działania o znamionach naruszenia, podczas gdy pisemne oświadczenie złożone przez to samo przedsiębiorstwo w odniesieniu do tego działania zostało uwzględnione jako istotny dowód w dochodzeniu.
Niemniej jednak taka nieprawidłowość może podważyć zgodność z prawem decyzji Komisji jedynie wówczas, gdy nieprawidłowość ta mogła wpłynąć na przebieg postępowania i treść tej decyzji w sposób niekorzystny dla zainteresowanego przedsiębiorstwa, które musi wykazać, że mogłoby wykorzystać nieujawniony dokument odciążający w swojej obronie, a w szczególności, że mogłoby wskazać elementy, które nie były zgodne z oceną dokonaną przez Komisję na etapie pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, i w konsekwencji mogłoby w jakikolwiek sposób wpłynąć na ocenę dokonaną w decyzji Komisji.
(por. pkt 306–308)
13. Pułap 10% obrotów, przewidziany w art. 23 ust. 2 akapit drugi rozporządzenia nr 1/2003, należy obliczać na podstawie łącznych obrotów wszystkich spółek stanowiących jednostkę gospodarczą odpowiedzialną za naruszenie podlegające karze. Jeżeli natomiast dana jednostka gospodarcza ulegnie następnie rozpadowi, każdy adresat decyzji ma prawo do zastosowania wobec niego omawianego limitu indywidualnie.
(por. pkt 324)
14. W sytuacji, gdy przedsiębiorstwo twierdzi, że Komisja powinna była umożliwić mu skorzystanie z okoliczności łagodzącej wynikającej z biernej roli w naruszeniu reguł konkurencji, okoliczność, że przedsiębiorstwo to nie powołało się wyraźnie na swoją bierną rolę w toku postępowania administracyjnego nie ma wpływu na dopuszczalność jego zastrzeżenia.
Po pierwsze, przedsiębiorstwa, do których skierowane zostało pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, nie są zobowiązane do składania konkretnych wniosków o umożliwienie im skorzystania z okoliczności łagodzących. Po drugie, w wypadku gdy naruszenie zostało popełnione przez kilka przedsiębiorstw, Komisja ma obowiązek zbadać relatywną wagę udziału w naruszeniu każdego z nich celem ustalenia, czy występują w odniesieniu do nich okoliczności obciążające lub łagodzące, w szczególności jeżeli chodzi o okoliczność łagodzącą wyraźnie wymienioną w niewyczerpującym wykazie zawartym w pkt 3 wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS.
(por. pkt 329, 330)
15. Wyłącznie bierna rola przedsiębiorstwa lub pójście w ślad za liderem przy realizacji naruszenia reguł konkurencji mogą stanowić, o ile zostaną wykazane, okoliczność łagodzącą zgodnie z pkt 3 tiret pierwsze wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS, przy czym ta bierna rola zakłada przyjęcie przez dane przedsiębiorstwo „niezaangażowanej postawy”, czyli brak aktywnego udziału w przygotowywaniu porozumienia lub porozumień antykonkurencyjnych.
Do okoliczności, które potwierdzają bierną rolę przedsiębiorstwa w kartelu, należą: znacznie rzadsze – w porównaniu ze zwykłymi członkami kartelu – uczestniczenie przez nie w zebraniach, jak również jego późne wejście na rynek, którego dotyczy naruszenie – niezależnie od długości trwania uczestnictwa w tym naruszeniu – czy ewentualne oświadczenia w tym przedmiocie złożone przez przedstawicieli podmiotów trzecich uczestniczących w naruszeniu. Należy w każdym wypadku wziąć pod uwagę wszystkie istotne okoliczności danej sprawy.
Komisji przysługuje pewien zakres uznania, jeśli chodzi o uwzględnianie okoliczności łagodzących. W tym względzie w sytuacji, gdy Komisja ustaliła w wymagany prawem sposób, że co się tyczy większości spotkań o charakterze zmowy, których dotyczy decyzja Komisji, przedsiębiorstwo było na nich reprezentowane lub zostało o nich poinformowane, okoliczność, że przedsiębiorstwo to nie uczestniczyło fizycznie w niektórych spotkaniach, lecz było o nich informowane telefonicznie, jest zgodna z ich potajemnym charakterem i w żadnym wypadku nie świadczy o wyłącznie biernej lub naśladowczej roli przedsiębiorstwa.
(por. pkt 331–333, 337)
16. Zgodnie z pkt 3 tiret drugie wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS niewdrożenie w praktyce porozumień lub praktyk stanowiących naruszenie może stanowić okoliczność łagodzącą, jeżeli zainteresowane przedsiębiorstwo wykaże, że w okresie, kiedy przystąpiło do porozumień stanowiących naruszenie, rzeczywiście uchylało się od ich stosowania poprzez przyjęcie konkurencyjnej postawy na rynku lub że przynajmniej wyraźnie i w znaczącym stopniu naruszało zobowiązania mające na celu wprowadzenie tego kartelu w życie, do tego stopnia, iż zakłócało samo funkcjonowanie tego kartelu.
Ponadto sama okoliczność, iż dane przedsiębiorstwo, w stosunku do którego wykazano uczestnictwo w uzgodnieniach z jego konkurentami, nie zachowywało się na rynku w sposób uzgodniony z konkurentami, prowadząc na rynku mniej lub bardziej niezależną politykę, niekoniecznie musi być uwzględniona jako okoliczność łagodząca. Nie można wykluczyć, że przedsiębiorstwo to po prostu starało się wykorzystać kartel na swoją korzyść.
(por. pkt 345, 346)