WYROK TRYBUNAŁU (szósta izba)
z dnia 26 marca 2020 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Ochrona konsumentów – Dyrektywa 2008/48/WE – Umowy o kredyt konsumencki – Prawo do odstąpienia od umowy – Termin na skorzystanie z tego prawa – Wymogi dotyczące informacji, które należy wskazać w umowie – Informacja ograniczająca się do kaskadowego odniesienia do przepisów krajowych
W sprawie C‑66/19
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Landgericht Saarbrücken (sąd krajowy w Saarbrücken, Niemcy) postanowieniem z dnia 17 stycznia 2019 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 29 stycznia 2019 r., w postępowaniu:
JC
przeciwko
Kreissparkasse Saarlouis,
TRYBUNAŁ (szósta izba),
w składzie: M. Safjan (sprawozdawca), prezes izby, L. Bay Larsen i N. Jääskinen, sędziowie,
rzecznik generalny: E. Sharpston,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu JC – T. Röske, Rechtsanwalt,
– w imieniu Kreissparkasse Saarlouis – G. Rohleder, Rechtsanwalt,
– w imieniu rządu niemieckiego – J. Möller, M. Hellmann, E. Lankenau i A. Berg, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu czeskiego – M. Smolek, J. Vláčil i S. Šindelková, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – G. Goddin i B.-R. Killmann, w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 10 ust. 2 lit. p) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG (Dz.U. 2008, L 133, s. 66; sprostowania: Dz.U. 2009, L 207, s. 14; Dz.U. 2010, L 199, s. 40; Dz.U. 2011, L 234, s. 46).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy konsumentem JC a Kreissparkasse Saarlouis w przedmiocie skorzystania przez JC z prawa do odstąpienia od zawartej z tą spółką umowy o kredyt.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Motywy 8–10, 14 i 31 dyrektywy 2008/48 mają następujące brzmienie:
„(8) W celu zapewnienia zaufania konsumentów ważne jest, by rynek ten oferował wystarczający poziom ochrony konsumentów. […]
(9) Pełna harmonizacja jest niezbędna do zapewnienia wszystkim konsumentom we Wspólnocie wysokiego i równoważnego poziomu ochrony ich interesów i stworzenia prawdziwego rynku wewnętrznego. Dlatego państwa członkowskie nie powinny mieć możliwości utrzymywania ani wprowadzania przepisów krajowych innych niż ustanowione w niniejszej dyrektywie. […]
(10) […] Niniejsza dyrektywa nie powinna jednak naruszać możliwości stosowania przez państwa członkowskie, zgodnie z prawem wspólnotowym, przepisów niniejszej dyrektywy w dziedzinach, które nie są objęte zakresem jej zastosowania. Państwo członkowskie mogłoby w ten sposób utrzymywać lub wprowadzać przepisy krajowe odpowiadające przepisom niniejszej dyrektywy lub niektórym jej przepisom w stosunku do umów o kredyt nieobjętych zakresem stosowania niniejszej dyrektywy, na przykład w stosunku do umów o kredyt w kwocie niższej niż 200 EUR lub wyższej niż 75 000 EUR. Ponadto państwa członkowskie mogłyby stosować przepisy dyrektywy również do kredytu wiązanego, który nie wchodzi w zakres definicji umowy o kredyt wiązany zawartej w niniejszej dyrektywie. […]
[…]
(14) Umowy o kredyt zabezpieczony na nieruchomości powinny być wyłączone z zakresu stosowania niniejszej dyrektywy. Tego rodzaju kredyt ma bardzo szczególny charakter. Z zakresu stosowania niniejszej dyrektywy powinny być także wyłączone umowy o kredyt przeznaczony na finansowanie nabycia lub utrzymania prawa własności nieruchomości gruntowej lub istniejącego albo planowanego budynku. Nie należy jednak wyłączać z zakresu stosowania niniejszej dyrektywy umów o kredyt tylko dlatego, że ich celem jest remont istniejącego budynku lub zwiększenie jego wartości.
[…]
(31) W celu umożliwienia konsumentom poznania swoich praw i obowiązków wynikających z umowy o kredyt powinna ona zawierać wszelkie niezbędne informacje podane w sposób jasny i zwięzły”.
4 Na podstawie art. 2 tej dyrektywy, zatytułowanego „Zakres stosowania”:
„1. Niniejsza dyrektywa ma zastosowanie do umów o kredyt.
2. Niniejszej dyrektywy nie stosuje się do:
a) umów o kredyt, który zabezpieczony jest hipoteką lub innym porównywalnym zabezpieczeniem na nieruchomości powszechnie stosowanym w państwie członkowskim lub który zabezpieczony jest prawem związanym z nieruchomością;
b) umów o kredyt przeznaczony na sfinansowanie nabycia lub utrzymania prawa własności nieruchomości gruntowej lub istniejącego lub planowanego budynku;
c) umów o kredyt, którego całkowita kwota jest niższa niż 200 EUR lub wyższa niż 75 000 EUR;
[…]”.
5 Artykuł 10 tej dyrektywy, zatytułowany „Informacje zamieszczane w umowach o kredyt”, w ust. 2 lit. p) stanowi:
„W umowie o kredyt w sposób jasny i zwięzły określa się:
[…]
p) istnienie prawa do odstąpienia lub brak takiego prawa, okres, w którym można z niego skorzystać, oraz inne warunki korzystania z niego, w tym informację o obowiązku spłaty przez konsumenta wypłaconego kapitału oraz odsetek zgodnie z art. 14 ust. 3 lit. b), a także kwotę odsetek należnych w stosunku dziennym”.
6 Artykuł 14 tejże dyrektywy, zatytułowany „Prawo do odstąpienia od umowy”, w ust. 1 brzmi następująco:
„Konsumentowi przysługuje prawo do odstąpienia od umowy o kredyt bez podania przyczyny w terminie czternastu dni kalendarzowych.
Okres, w którym możliwe jest odstąpienie od umowy, rozpoczyna się:
a) w dniu zawarcia umowy o kredyt; lub
b) w dniu, w którym konsument otrzymał warunki umowy oraz informacje zgodnie z art. 10, jeżeli dzień ten przypada po dniu, o którym mowa w lit. a) niniejszego akapitu”.
7 Artykuł 22 dyrektywy 2008/48, zatytułowany „Harmonizacja i bezwzględnie wiążący charakter niniejszej dyrektywy”, w ust. 1 stanowi:
„W zakresie, w jakim niniejsza dyrektywa zawiera zharmonizowane przepisy, państwa członkowskie nie mogą utrzymywać w swoim prawie krajowym ani wprowadzać do niego przepisów odbiegających od tych, które zostały ustanowione w niniejszej dyrektywie”.
Prawo niemieckie
8 Paragraf 492 Bürgerliches Gesetzbuch (kodeksu cywilnego), w wersji mającej zastosowanie w postępowaniu głównym (zwanego dalej „BGB”), przewidywał:
„1. Umowy kredytu konsumenckiego zawierane są na piśmie, chyba że wymagana jest forma surowsza. […]
2. Umowa powinna zawierać dane wymagane dla każdej umowy kredytu konsumenckiego zgodnie z art. 247 ust. 6–13 Einführungsgesetz zum Bürgerlichen Gesetzbuch [(ustawy wprowadzającej BGB), w wersji mającej zastosowanie w postępowaniu głównym, zwanej dalej »EGBGB«].
[…]”.
9 Paragraf 495 BGB stanowił:
„1. W przypadku umowy kredytu konsumenckiego kredytobiorcy przysługuje prawo do odstąpienia zgodnie z § 355.
2. Paragrafy 355–359a mają zastosowanie, pod warunkiem że:
1) w miejsce pouczenia o odstąpieniu od umowy wchodzą informacje obowiązkowe zgodnie z art. 247 § 6 ust. 2 EGBGB;
2) termin do odstąpienia od umowy nie rozpoczyna biegu
a) przed zawarciem umowy ani
b) zanim pożyczkobiorca nie otrzyma informacji obowiązkowych zgodnie z § 492 ust. 2; oraz
3) pożyczkobiorca […] zwraca pożyczkodawcy także wydatki poniesione przez niego na instytucje publiczne, których nie może odzyskać”.
10 Zgodnie z § 503 ust. 1 BGB:
„Paragraf 497 ust. 2 i [§ 497] ust. 3 zdania pierwsze, drugie, czwarte i piąte, a także §§ 499, 500 i 502 nie mają zastosowania do umów, w ramach których udostępnienie pożyczki jest uzależnione od udzielenia zabezpieczenia w postaci ustanowienia prawa rzeczowego na nieruchomości i następuje na warunkach zwykłych dla umów zabezpieczonych prawami rzeczowymi na nieruchomości i dotyczących ich tymczasowego finansowania”.
11 Artykuł 247 § 6 ust. 1 EGBGB wymieniał informacje, jakie powinny znajdować się w umowie o kredyt zawartej przez konsumenta. Pozostałe informacje obowiązkowe, które muszą zostać zamieszczone w umowie, określają art. 247 § 6 ust. 2 zdania pierwsze i drugie, art. 247 § 7, art. 247 § 8 ust. 2 (w odniesieniu do umów ze świadczeniami dodatkowymi), art. 247 § 12 ust. 1 zdanie drugie pkt 2 (w odniesieniu do umów powiązanych i odpłatnej pomocy finansowej) oraz art. 247 § 13 ust. 1 EGBGB (w przypadku udziału pośrednika kredytowego).
12 Artykuł 247 § 9 EGBGB stanowił, że w przypadku umów w rozumieniu § 503 BGB, w drodze odstępstwa od §§ 3–8, 12 i 13, informacje określone w § 3 ust. 1 pkt 1–7, 10 i 13 oraz w § 3 ust. 4 i § 8 tego art. 247 muszą obowiązkowo zostać ujęte w ramach informacji udzielanej przed zawarciem umowy i w umowie o kredyt zawartej przez konsumenta. Przepis ten przewidywał, że umowa powinna zawierać ponadto informacje dotyczące prawa do odstąpienia od umowy, o których mowa w art. 247 § 6 ust. 2.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
13 W 2012 r. JC, jako konsument, zawarł z instytucją kredytową, mianowicie z Kreissparkasse Saarlouis, umowę o kredyt na kwotę 100 000 EUR, zabezpieczoną prawem rzeczowym na nieruchomości, o stałej, określonej do dnia 30 listopada 2021 r. stopie procentowej w wysokości 3,61% rocznie (zwaną dalej „sporną umową”).
14 Artykuł 14 tej umowy, zatytułowany „Informacja o prawie do odstąpienia od umowy”, miał następujące brzmienie:
„Prawo do odstąpienia od umowy
Kredytobiorca może odstąpić od umowy bez podania przyczyny w ciągu 14 dni w formie tekstowej (np. listownie, faksem, e-mailem). Termin rozpoczyna bieg po zawarciu umowy, ale dopiero po otrzymaniu przez kredytobiorcę wszystkich informacji obowiązkowych zgodnie z § 492 ust. 2 [BGB] (np. informacji o rodzaju kredytu, informacji o kwocie kredytu netto, informacji o okresie obowiązywania umowy). […]”.
15 Pismem z dnia 30 stycznia 2016 r. JC oświadczył Kreissparkasse Saarlouis, że odstępuje od umowy o kredyt.
16 JC wniósł następnie do Landgericht Saarbrücken (sądu krajowego w Saarbrücken, Niemcy) pozew o stwierdzenie, po pierwsze, że wierzytelność Kreissparkasse Saarlouis z tytułu przedmiotowej umowy nie przekracza kwoty 66 537,57 EUR, obliczonej na dzień 30 kwietnia 2018 r., po drugie, że Kreissparkasse Saarlouis pozostaje w zwłoce z przyjęciem płatności tej kwoty, a po trzecie, że jest ona zobowiązana do naprawienia wszelkich szkód poniesionych przez JC w wyniku odmowy przyjęcia spłaty długu. Tytułem ewentualnym JC wnosi o stwierdzenie, że od dnia otrzymania oświadczenia o odstąpieniu od umowy Kreissparkasse Saarlouis nie była już uprawniona do odsetek umownych ani do żądania spłaty kredytu w sposób określony w spornej umowie.
17 Kreissparkasse Saarlouis wniosła o oddalenie powództwa JC na tej podstawie, że prawidłowo poinformowała go o jego prawie do odstąpienia i że termin do skorzystania z tego prawa już upłynął w chwili, gdy JC chciał się na nie powołać.
18 Sąd odsyłający zauważa, że zgodnie z art. 2 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2008/48 dyrektywa ta nie ma zastosowania do umów o kredyt zabezpieczonych prawem rzeczowym na nieruchomości. Wyjaśnia on, że ustawodawca niemiecki skorzystał jednak z możliwości, o której mowa w motywie 10 tej dyrektywy, polegającej na stosowaniu przewidzianego przez dyrektywę uregulowania w dziedzinach, które nie są faktycznie objęte zakresem jej stosowania, na podobieństwo uregulowania mającego zastosowanie do takich umów. W tych okolicznościach sąd odsyłający uważa, że wykładnia przepisów omawianej dyrektywy jest niezbędna dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym i że Trybunał jest właściwy do dokonania tej wykładni w niniejszej sprawie, powołując się w tym względzie na wyrok z dnia 17 lipca 1997 r., Giloy (C‑130/95, EU:C:1997:372).
19 Co się tyczy istoty sprawy, sąd odsyłający zastanawia się, czy zawarte w spornej umowie odesłanie do § 492 ust. 2 BGB dotyczące informacji obowiązkowych, jakie należy przekazać kredytobiorcy, spełnia przewidziany w art. 10 ust. 2 lit. p) dyrektywy 2008/48 wymóg, zgodnie z którym umowa o kredyt musi określać w sposób „jasny i zwięzły” istnienie lub brak prawa do odstąpienia od umowy, a także zasady korzystania z tego prawa.
20 W szczególności sąd odsyłający stwierdza, że wspomniany przepis BGB odsyła również do innego przepisu krajowego, a mianowicie do art. 247 ust. 6–13 EGBGB, który z kolei odsyła do innych przepisów BGB. W tych okolicznościach, aby zidentyfikować wszystkie informacje obowiązkowe, których przekazanie określa początek biegu terminu na odstąpienie od umowy, konsument jest zmuszony do zapoznania się z przepisami krajowymi zawartymi w różnych aktach ustawodawczych.
21 Ponadto konsument jest zmuszony do ustalenia, zgodnie z art. 247 § 9 EGBGB, czy umowa, którą zawarł z przedsiębiorcą, dotyczy kredytu na zakup nieruchomości w rozumieniu § 503 BGB, przy czym zdaniem sądu odsyłającego kwestia ta nie może zostać rozstrzygnięta przez przeciętnego konsumenta nieposiadającego wykształcenia prawniczego.
22 W tych okolicznościach Landgericht Saarbrücken (sąd krajowy w Saarbrücken) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 10 ust. 2 lit. p) dyrektywy [2008/48] należy interpretować w ten sposób, że do wymaganych informacji dotyczących »okresu« lub »innych warunków« korzystania z prawa do odstąpienia należą przesłanki rozpoczęcia biegu terminu na odstąpienie?
2) W przypadku odpowiedzi twierdzącej na pytanie [pierwsze]:
Czy pozostaje w sprzeczności z art. 10 ust. 2 lit. p) dyrektywy [2008/48] wykładnia, zgodnie z którą informacja o odstąpieniu jest »jasna« i »zwięzła«, jeżeli w odniesieniu do rozpoczęcia biegu terminu na odstąpienie sama w sobie nie określa w pełni informacji obowiązkowych dla rozpoczęcia tego biegu, ale odsyła w tym względzie do przepisu prawa krajowego – w tym przypadku do § 492 ust. 2 [BGB] w wersji obowiązującej do dnia 12 czerwca 2014 r. – który z kolei odsyła do dalszych przepisów krajowych – w tym przypadku do art. 247 §§ [6]–13 [EGBGB] w wersji obowiązującej do dnia 12 czerwca 2014 r. – i w związku z tym konsument zmuszony jest do zapoznania się z licznymi przepisami ustawowymi w różnych aktach prawnych, aby uzyskać jasność co do tego, jakie informacje obowiązkowe należy podać, aby termin na odstąpienie od jego umowy pożyczki rozpoczął bieg?
3) W przypadku odpowiedzi przeczącej na pytanie [drugie] (i gdy nie istnieją zasadnicze wątpliwości wobec odesłania do przepisów krajowych):
Czy pozostaje w sprzeczności z art. 10 ust. 2 lit. p) dyrektywy [2008/48] wykładnia, zgodnie z którą informacja o odstąpieniu jest »jasna« i »zwięzła«, jeśli odesłanie do przepisu prawa krajowego – w tym przypadku do § 492 ust. 2 BGB w wersji obowiązującej do dnia 12 czerwca 2014 r. – i zawarte w nim dalsze odesłanie – w tym przypadku do art. 247 §§ [6]–13 EGBGB w wersji obowiązującej do dnia 12 czerwca 2014 r. – z konieczności prowadzi do tego, że konsument poza zwykłą lekturą przepisów musi dokonać prawnej subsumpcji – na przykład, czy pożyczka została mu udzielona na warunkach zwykłych dla umów zabezpieczonych prawami rzeczowymi na nieruchomości i dotyczących ich tymczasowego finansowania albo czy istnieją umowy powiązane – aby uzyskać jasność co do tego, jakie informacje obowiązkowe należy podać, aby termin na odstąpienie od jego umowy pożyczki rozpoczął bieg?”.
W przedmiocie dopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
23 W swoich uwagach na piśmie rząd niemiecki podnosi, że Trybunał nie jest właściwy do udzielenia odpowiedzi na zadane pytania z tego względu, że dyrektywa 2008/48 nie ma zastosowania do umów o kredyt zabezpieczonych prawami rzeczowymi na nieruchomości, a ustawodawca niemiecki nie zdecydował, pomimo stworzonej mu przez prawodawcę Unii możliwości, o stosowaniu systemu przewidzianego przez tę dyrektywę w dziedzinach, które nie są objęte zakresem jej stosowania, takich jak sporna w postępowaniu głównym dziedzina umów o kredyt konsumencki zabezpieczony prawami rzeczowymi na nieruchomości.
24 Rząd niemiecki podnosi również, że przed przyjęciem dyrektywy 2008/48 prawo niemieckie przewidywało już uregulowanie dotyczące takich umów. Ponieważ owo uregulowanie zostało uznane za odpowiadające przepisom tej dyrektywy, ustawodawca krajowy uznał za właściwe jedynie zgrupowanie przepisów dotyczących zarówno kredytu konsumenckiego, jak i kredytu zabezpieczonego prawami rzeczowymi na nieruchomości.
25 W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z art. 2 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2008/48 dyrektywy tej nie stosuje się do umów o kredyt zabezpieczony hipoteką lub innym porównywalnym zabezpieczeniem na nieruchomości powszechnie stosowanym w państwie członkowskim lub do umów o kredyt zabezpieczony prawem związanym z nieruchomością.
26 Prawodawca Unii uściślił jednak, jak wynika z motywu 10 tej dyrektywy, że państwo członkowskie może utrzymywać lub wprowadzać przepisy krajowe odpowiadające przepisom wspomnianej dyrektywy lub niektórym jej przepisom w odniesieniu do umów o kredyt nieobjętych zakresem stosowania tej dyrektywy.
27 Otóż z postanowienia odsyłającego wynika, że ustawodawca niemiecki postanowił w ten sposób zastosować system przewidziany w dyrektywie 2008/48 do umów takich jak te będące przedmiotem sporu.
28 Trybunał wielokrotnie stwierdzał swoją właściwość do orzekania w przedmiocie wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczących przepisów prawa Unii w sytuacjach, w których okoliczności sporne w postępowaniu głównym sytuowały się poza zakresem stosowania prawa Unii i podlegały w konsekwencji wyłącznie kompetencji państw członkowskich, lecz w których te przepisy prawa Unii znalazły zastosowanie do sprawy za pośrednictwem prawa krajowego, ze względu na zawarte w prawie krajowym odesłanie do ich treści (wyrok z dnia 12 lipca 2012 r., SC Volksbank România, C‑602/10, EU:C:2012:443, pkt 86 i przytoczone tam orzecznictwo).
29 Trybunał podkreślił w szczególności, że jeżeli ustawodawstwo krajowe dostosowuje się w zakresie rozwiązań sytuacji nieobjętych zakresem stosowania danego aktu Unii do rozwiązań przyjętych przez ten akt, istnieje określony interes Unii w tym, by celem uniknięcia przyszłych rozbieżności w wykładni przepisy przejęte z tego aktu były interpretowane w sposób jednolity (wyrok z dnia 19 października 2017 r., Solar Electric Martinique, C‑303/16, EU:C:2017:773, pkt 26 i przytoczone tam orzecznictwo).
30 Ponadto pytania dotyczące wykładni prawa Unii przedstawione przez sąd krajowy w ramach stanu faktycznego i prawnego, za którego ustalenie sąd ten jest odpowiedzialny i którego prawidłowość nie podlega ocenie Trybunału, korzystają z domniemania, że mają znaczenie dla sprawy. Odrzucenie przez Trybunał wniosku sądu krajowego jest możliwe tylko wtedy, gdy jest oczywiste, że wykładnia prawa Unii, o którą wnioskowano, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem sporu głównego, gdy problem jest natury hipotetycznej bądź gdy Trybunał nie dysponuje elementami stanu faktycznego albo prawnego, które są konieczne do udzielenia użytecznej odpowiedzi na pytania, które zostały mu przedstawione (wyrok z dnia 3 lipca 2019 r., UniCredit Leasing, C‑242/18, EU:C:2019:558, pkt 46 i przytoczone tam orzecznictwo).
31 Ponadto Trybunał wielokrotnie orzekał, że w jego kompetencji nie leży wypowiadanie się, w ramach procedury odesłania prejudycjalnego, w przedmiocie wykładni przepisów krajowych ani orzekanie o poprawności wykładni zastosowanej przez sąd krajowy, gdyż taka wykładnia należy do wyłącznej właściwości sądów krajowych (wyrok z dnia 3 lipca 2019 r., UniCredit Leasing, C‑242/18, EU:C:2019:558, pkt 47 i przytoczone tam orzecznictwo).
32 W tych okolicznościach wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym należy uznać za dopuszczalny.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania pierwszego
33 Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 10 ust. 2 lit. p) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że do informacji, które powinno się określić w sposób jasny i zwięzły w umowie o kredyt na podstawie tego przepisu, należy sposób obliczania terminu na odstąpienie od umowy przewidziany w art. 14 ust. 1 akapit drugi tej dyrektywy.
34 Zgodnie z art. 10 ust. 2 lit. p) tej dyrektywy w umowie o kredyt w sposób jasny i zwięzły określa się nie tylko „istnienie prawa do odstąpienia lub brak takiego prawa” i „okres, w którym można z niego skorzystać”, ale także „inne warunki korzystania z niego”.
35 Jak wynika z art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 w związku z motywem 31 tej dyrektywy, wymóg wskazania w umowie o kredyt sporządzonej w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku w sposób jasny i zwięzły elementów określonych w tym przepisie jest niezbędny w celu umożliwienia konsumentom poznania ich praw i obowiązków (wyrok z dnia 9 listopada 2016 r., Home Credit Slovakia, C‑42/15, EU:C:2016:842, pkt 31).
36 Wymóg ten przyczynia się do realizacji celu zamierzonego przez dyrektywę 2008/48, który polega na ustanowieniu w odniesieniu do kredytu konsumenckiego pełnej i bezwzględnie wiążącej harmonizacji w pewnych kluczowych obszarach, uznanej za niezbędną do zapewnienia wszystkim konsumentom w Unii wysokiego i równoważnego poziomu ochrony ich interesów oraz ułatwienia powstania dobrze funkcjonującego wewnętrznego rynku kredytów konsumenckich (wyrok z dnia 9 listopada 2016 r., Home Credit Slovakia, C‑42/15, EU:C:2016:842, pkt 32).
37 Ze względu na znaczenie prawa do odstąpienia od umowy dla ochrony konsumenta informacja dotycząca tego prawa ma dla tego konsumenta zasadnicze znaczenie. Aby konsument mógł w pełni wykorzystać taką informację, powinien on uprzednio znać warunki, terminy oraz procedurę korzystania z prawa do odstąpienia od umowy (zob. analogicznie wyrok z dnia 23 stycznia 2019 r., Walbusch Walter Busch, C‑430/17, EU:C:2019:47, pkt 46).
38 Ponadto skuteczność prawa do odstąpienia od umowy, o którym mowa w art. 14 dyrektywy 2008/48, zostałaby poważnie osłabiona, gdyby sposób obliczania terminu na odstąpienie od umowy nie zaliczał się do warunków wykonywania tego prawa, które muszą być obowiązkowo określone w umowie o kredyt w rozumieniu art. 10 ust. 2 tej dyrektywy.
39 Biorąc pod uwagę całość powyższych rozważań, na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, że art. 10 ust. 2 lit. p) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że do informacji, które powinno się określić w sposób jasny i zwięzły w umowie o kredyt na podstawie tego przepisu, należy sposób obliczania terminu na odstąpienie od umowy przewidziany w art. 14 ust. 1 akapit drugi tej dyrektywy.
W przedmiocie pytania drugiego
40 Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 10 ust. 2 lit. p) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie temu, by w odniesieniu do informacji określonych w art. 10 tej dyrektywy umowa o kredyt zawierała odesłanie do przepisu krajowego, który sam odsyła do innych przepisów prawa danego państwa członkowskiego.
41 Na wstępie należy stwierdzić, że w postępowaniu głównym sporna umowa stanowi, iż termin na odstąpienie od umowy rozpoczyna bieg po zawarciu umowy, ale nie przed otrzymaniem przez kredytobiorcę wszystkich informacji obowiązkowych wskazanych w § 492 ust. 2 BGB. Sam ten przepis odsyła do art. 247 ust. 3–13 EGBGB, który z kolei odsyła do innych przepisów BGB.
42 Sąd odsyłający stwierdza zatem, że informacje obowiązkowe, których przekazanie konsumentowi określa początek biegu terminu na odstąpienie od umowy, zgodnie z art. 10 ust. 2 lit. p) dyrektywy 2008/48 i art. 14 ust. 1 akapit drugi tej dyrektywy, nie znajdują się jako takie w spornej umowie. Uważa on, że w konsekwencji w celu ich zidentyfikowania konsument jest zmuszony do zapoznania się z szeregiem przepisów krajowych zawartych w różnych aktach ustawodawczych.
43 Należy przypomnieć, że jak wynika z art. 14 ust. 1 akapit drugi lit. b) dyrektywy 2008/48, termin na odstąpienie od umowy rozpoczyna bieg dopiero wtedy, gdy informacje przewidziane w art. 10 tej dyrektywy zostały przekazane konsumentowi, o ile data ta jest późniejsza od dnia zawarcia umowy o kredyt. Tenże art. 10 wymienia informacje, jakie powinny znaleźć się w umowach o kredyt.
44 Jeżeli umowa zawarta przez konsumenta odsyła do określonych przepisów prawa krajowego w odniesieniu do informacji, których wskazania wymaga art. 10 dyrektywy 2008/48, konsument nie jest w stanie na podstawie umowy ani określić zakresu swojego zobowiązania umownego, ani skontrolować, czy wszystkie elementy wymagane zgodnie z tym przepisem znajdują się w zawartej przez niego umowie, ani tym bardziej sprawdzić, czy termin na odstąpienie od umowy, którym może dysponować, rozpoczął bieg w stosunku do niego.
45 Ponadto znajomość i dobre zrozumienie przez konsumenta informacji, jakie powinna obowiązkowo zawierać umowa o kredyt zgodnie z art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48, są konieczne dla prawidłowego wykonania tej umowy, a w szczególności dla korzystania z praw konsumenta, w tym prawa do odstąpienia od umowy.
46 W tym względzie należy zauważyć, że Trybunał orzekł, iż jeżeli dyrektywa w dziedzinie ochrony konsumentów nakłada na przedsiębiorcę obowiązek podania do wiadomości konsumenta treści zaproponowanego mu zobowiązania umownego, którego pewne elementy wynikają z bezwzględnie obowiązujących przepisów ustawowych lub wykonawczych państwa członkowskiego, przedsiębiorca ten jest zobowiązany poinformować konsumenta o treści tych przepisów (zob. podobnie wyrok z dnia 26 kwietnia 2012 r., Invitel, C‑472/10, EU:C:2012:242, pkt 29).
47 Tak więc zwykłe odesłanie dokonane w ogólnych warunkach umowy do przepisów ustawowych lub wykonawczych określających prawa i obowiązki stron nie jest wystarczające (zob. podobnie wyrok z dnia 21 marca 2013 r., RWE Vertrieb, C‑92/11, EU:C:2013:180, pkt 50).
48 W sytuacji takiej jak zaistniała w postępowaniu głównym należy zatem stwierdzić, że zawarte w spornej umowie odesłanie do krajowych przepisów ustawowych, o którym mowa w pkt 41 niniejszego wyroku, nie spełnia wymogu omówionego w pkt 43–47 niniejszego wyroku, polegającego na poinformowaniu konsumenta w sposób jasny i zwięzły o okresie, w którym można skorzystać z prawa do odstąpienia od umowy, oraz o innych warunkach korzystania z tego prawa, zgodnie z art. 10 ust. 2 lit. p) dyrektywy 2008/48.
49 Biorąc pod uwagę całość powyższych rozważań, na pytanie drugie należy odpowiedzieć, iż art. 10 ust. 2 lit. p) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie temu, by w odniesieniu do informacji określonych w art. 10 tej dyrektywy umowa o kredyt zawierała odesłanie do przepisu krajowego, który sam odsyła do innych przepisów prawa danego państwa członkowskiego.
W przedmiocie pytania trzeciego
50 Z uwagi na odpowiedź udzieloną na pytanie drugie, nie ma potrzeby udzielania odpowiedzi na pytanie trzecie.
W przedmiocie kosztów
51 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (szósta izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 10 ust. 2 lit. p) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG należy interpretować w ten sposób, że do informacji, które powinno się określić w sposób jasny i zwięzły w umowie o kredyt na podstawie tego przepisu, należy sposób obliczania terminu na odstąpienie od umowy przewidziany w art. 14 ust. 1 akapit drugi tej dyrektywy.
2) Artykuł 10 ust. 2 lit. p) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie temu, by w odniesieniu do informacji określonych w art. 10 tej dyrektywy umowa o kredyt zawierała odesłanie do przepisu krajowego, który sam odsyła do innych przepisów prawa danego państwa członkowskiego.
Podpisy