WYROK SĄDU (dziesiąta izba w składzie powiększonym)

z dnia 20 grudnia 2023 r.(*)

Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Sektor instrumentów pochodnych stopy procentowej nominowanych w euro – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 101 TFUE i art. 53 porozumienia EOG – Manipulowanie międzybankowymi stopami referencyjnymi Euribor – Wymiana poufnych informacji – Ograniczenie konkurencji ze względu na cel – Jednolite i ciągłe naruszenie – Postępowanie „hybrydowe” rozłożone w czasie – Domniemanie niewinności – Bezstronność – Grzywny – Kwota podstawowa – Wartość sprzedaży – Artykuł 23 ust. 2 i 3 rozporządzenia (WE) nr 1/2003 – Obowiązek uzasadnienia – Decyzja zmieniająca uzupełniająca uzasadnienie – Równość traktowania – Nieograniczone prawo orzekania

W sprawie T‑113/17

Crédit agricole SA, z siedzibą w Montrouge (Francja),

Crédit agricole Corporate and Investment Bank, z siedzibą w Montrouge,

które reprezentowali J.-P. Tran Thiet, M. Powell i J. Jourdan, adwokaci,

strona skarżąca,

przeciwko

Komisji Europejskiej, którą reprezentowali M. Farley i T. Baumé, w charakterze pełnomocników, których wspierała N. Coutrelis, adwokat,

strona pozwana,

SĄD (dziesiąta izba w składzie powiększonym),

w składzie podczas narady: S. Papasavvas, prezes, A. Kornezov, E. Buttigieg (sprawozdawca), K. Kowalik-Bańczyk i G. Hesse, sędziowie,

sekretarz: L. Ramette, administrator,

uwzględniając pisemny etap postępowania, w szczególności:

–        postanowienia z dnia 8 czerwca 2019 r. i z dnia 30 marca 2021 r. o zawieszeniu postępowania na podstawie art. 69 lit. d) regulaminu postępowania przed Sądem,

–        pismo dostosowujące skargę złożone przez skarżące w sekretariacie Sądu w dniu 8 września 2021 r. i uwagi Komisji w przedmiocie tego pisma złożone w sekretariacie Sądu w dniu 19 listopada 2021 r.,

po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 17 marca 2022 r.,

uwzględniając wyrok z dnia 12 stycznia 2023 r., HSBC Holdings i in./Komisja (C‑883/19 P, EU:C:2023:11) oraz związane z nim uwagi stron,

wydaje następujący

Wyrok(1)

1        W skardze opartej na art. 263 TFUE skarżące, Crédit agricole SA i Crédit agricole Corporate and Investment Bank (zwana dalej „CACIB”) (zwane dalej łącznie „Crédit agricole”), wnoszą, po pierwsze, o stwierdzenie nieważności części decyzji Komisji C(2016) 8530 final z dnia 7 grudnia 2016 r. dotyczącej postępowania przewidzianego w art. 101 TFUE i w art. 53 porozumienia EOG [sprawa AT.39914 – Instrumenty pochodne na stopę procentową euro (EIRD)] (zwanej dalej „zaskarżoną decyzją”), a po drugie, tytułem żądania ewentualnego, o obniżenie kwoty grzywny nałożonej na nie w tej decyzji. Ponadto wnoszą one o stwierdzenie nieważności decyzji Komisji C(2021) 4610 final z dnia 28 czerwca 2021 r. zmieniającej zaskarżoną decyzję (zwanej dalej „decyzją zmieniającą”) lub ewentualnie o uchylenie wyroku, zgodnie z którym ta ostatnia decyzja nie mogła naprawić niewystarczającego uzasadnienia zaskarżonej decyzji.

I.      Okoliczności powstania sporu

[…]

A.      Okoliczności faktyczne zaistniałe po wniesieniu rozpatrywanej skargi

21      Wyrokiem z dnia 24 września 2019 r., HSBC Holdings i in./Komisja (T‑105/17, EU:T:2019:675), Sąd stwierdził nieważność art. 2 lit. b) zaskarżonej decyzji, w którym Komisja nałożyła grzywnę na HSBC, ze względu na to, że nie uzasadniła ona w wymagany prawem sposób powodów, dla których jednolity współczynnik obniżający zastosowany do wpływów gotówkowych zainteresowanych przedsiębiorstw w celu obliczenia nałożonych na nie grzywien (zwany dalej „współczynnikiem obniżenia”) został ustalony na 98,849 %, nie zaś na ewentualnie wyższym poziomie, i oddalił skargę w pozostałym zakresie.

22      Pismem z dnia 24 lutego 2021 r. Komisja poinformowała skarżące i JP Morgan o zamiarze zmiany zaskarżonej decyzji w świetle wyroku z dnia 24 września 2019 r., HSBC Holdings i in./Komisja (T‑105/17, EU:T:2019:675). W tym samym piśmie, a także w piśmie z dnia 16 kwietnia 2021 r. Komisja przekazała wszystkim adresatom zaskarżonej decyzji dodatkowe informacje i wyjaśnienia dotyczące powodów, które skłoniły ją do ustalenia poziomu współczynnika obniżającego na poziomie 98,849 %. Skarżące przedstawiły swoje uwagi w przedmiocie owych informacji i wyjaśnień w dniu 7 maja 2021 r.

23      W dniu 28 czerwca 2021 r. Komisja wydała decyzję zmieniającą. Uznała ona, że skoro współczynnik obniżający w zaskarżonej decyzji jest identyczny dla wszystkich jej adresatów, jest prawdopodobne, iż rozumowanie zawarte w wyroku z dnia 24 września 2019 r., HSBC Holdings i in./Komisja (T‑105/17, EU:T:2019:675) dotyczące niewystarczającego uzasadnienia ustalenia tego współczynnika obniżającego zostanie uznane przez Sąd za mające również zastosowanie do grzywien nałożonych na skarżące i na innego adresata tej decyzji, a zatem że zgodnie z zasadą dobrej administracji należało skorygować błędy stwierdzone przez Sąd w tym wyroku i zmienić zaskarżoną decyzję w stosunku do skarżących i do jej drugiego adresata poprzez uzupełnienie uzasadnienia dotyczącego określenia współczynnika obniżającego.

24      Wyrokiem z dnia 12 stycznia 2023 r., HSBC Holdings i in./Komisja (C‑883/19 P, EU:C:2023:11), po pierwsze, Trybunał uchylił wyrok z dnia 24 września 2019 r., HSBC Holdings i in./Komisja (T‑105/17, EU:T:2019:675) w zakresie, w jakim oddalono w nim żądanie główne zmierzające do stwierdzenia nieważności art. 1 zaskarżonej decyzji oraz żądanie ewentualne zmierzające do stwierdzenia nieważności art. 1 lit. b) tej decyzji. Po drugie, orzekając w przedmiocie skargi wniesionej przez HSBC w sprawie T‑105/17 w zakresie, w jakim dotyczyła ona stwierdzenia nieważności art. 1 zaskarżonej decyzji, a tytułem żądania ewentualnego, art. 1 lit. b) tej decyzji, Trybunał oddalił tę skargę.

II.    Żądania stron

25      Skarżące wnoszą do Sądu o:

–        tytułem żądania głównego – stwierdzenie nieważności art. 1 lit. a) oraz art. 2 lit. a) zaskarżonej decyzji;

–        tytułem żądania ewentualnego – znaczne obniżenie, w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania, kwoty grzywny nałożonej na nie w art. 2 lit. a) zaskarżonej decyzji;

–        tytułem żądania dodatkowego – stwierdzenie nieważności decyzji urzędnika przeprowadzającego spotkanie wyjaśniające z dnia 2 października 2014 r., 4 i 7 marca oraz 29 lipca 2015 r., a także 16 września 2016 r., a w konsekwencji stwierdzenie nieważności art. 1 lit. a) i art. 2 lit. a) zaskarżonej decyzji;

–        stwierdzenie nieważności decyzji zmieniającej lub ewentualnie stwierdzenie, że nie może ona naprawić niewystarczającego uzasadnienia zaskarżonej decyzji, oraz stwierdzenie nieważności art. 2 lit. a) zaskarżonej decyzji ze zmianami;

–        obciążenie Komisji kosztami postępowania.

[…]

III. Co do prawa

[…]

A.      W przedmiocie żądania stwierdzenia nieważności art. 1 lit. a) zaskarżonej decyzji oraz art. 2 lit. a) tej decyzji w zakresie, w jakim ta ostatnia skarga jest oparta na naruszeniu prawa do obrony ze względu na odmowę dostępu do akt

[…]

1.      W przedmiocie przebiegu postępowania administracyjnego, które doprowadziło do wydania zaskarżonej decyzji (zarzuty pierwszy i drugi skargi oraz trzecia część zarzutu dziewiątego skargi)

[…]

a)      W przedmiocie zarzutu pierwszego skargi, dotyczącego naruszenia prawa dostępu do sądu, zasady dobrej administracji, prawa do obrony i zasady kontradyktoryjności

[…]

1)      W przedmiocie odmowy udzielenia odpowiedzi na pytania zadane przez skarżące podczas wysłuchania

52      W ramach drugiego zarzutu szczegółowego w zarzucie pierwszym skarżące utrzymują, że Komisja naruszyła ich prawo do obrony i zasadę kontradyktoryjności, odmawiając udzielenia odpowiedzi na niektóre pytania zadane przez skarżące podczas wysłuchania.

[…]

57      Wreszcie należy również przypomnieć, że prowadzone przez urzędnika przeprowadzającego spotkanie wyjaśniające wysłuchanie, które należy do gwarancji prawa do bycia wysłuchanym w ramach postępowania administracyjnego prowadzonego przez Komisję na podstawie art. 101 TFUE, ma na celu umożliwienie, w szczególności adresatom pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, przedstawienie ich stanowiska w przedmiocie wstępnych ustaleń Komisji, jak wynika w istocie z tego art. 12 rozporządzenia nr 773/2004 i art. 10 ust. 4 decyzji przewodniczącego Komisji Europejskiej 2011/695/UE z dnia 13 października 2011 r. w sprawie funkcji i zakresu uprawnień urzędnika przeprowadzającego spotkanie wyjaśniające w niektórych postępowaniach z zakresu konkurencji (Dz.U. 2011, L 275, s. 29). Prawdą jest, że zgodnie z art. 14 ust. 7 rozporządzenia nr 773/2004 i art. 12 ust. 3 decyzji 2011/695 urzędnik przeprowadzający spotkanie wyjaśniające może zezwolić, w szczególności stronom, do których skierowano pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, na zadawanie pytań podczas wysłuchania. Jednakże chodzi tu o możliwość, ponieważ głównym celem wysłuchania jest danie okazji, w szczególności adresatom pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, do przedstawienia ich argumentacji, jak wskazał w niniejszym przypadku urzędnik przeprowadzający spotkanie wyjaśniające podczas wysłuchania Crédit agricole.

58      Ponadto należy wskazać, że wspomniane pytania, skierowane przez skarżące do Komisji, dotyczyły, jak same wskazują, rzekomych sprzeczności w sposobie obliczania planowanej kary.

59      W tym względzie Komisja słusznie powołuje się na okoliczność, że zasada kontradyktoryjności i poszanowanie prawa do obrony nie wymagają od niej przedstawienia na etapie postępowania administracyjnego wyjaśnień dotyczących sposobu, w jaki zamierza zastosować kryteria odnoszące się do wagi i czasu trwania naruszenia w celu ustalenia kwoty grzywien.

60      Jak z tego wynika, o ile adresat pisma w sprawie przedstawienia zarzutów może przedstawić, w szczególności podczas wysłuchania, wszystkie argumenty, które uważa za istotne w celu zwrócenia uwagi Komisji na istnienie pewnych sprzeczności w odpowiedziach pozostałych stron na żądania udzielenia informacji, mogących wpłynąć na decyzję, jaką Komisja będzie musiała podjąć w jego sprawie, lub zaproponować Komisji kontynuowanie dochodzenia w celu zagwarantowania poszanowania wobec niego zasady równego traktowania, o tyle gwarancja poszanowania prawa do obrony nie nakłada na Komisję obowiązku ustosunkowania się na etapie wysłuchania do takich argumentów lub zapytań.

[…]

b)      W przedmiocie naruszenia prawa do obrony ze względu na odmowę dostępu do akt (część czwarta zarzutu drugiego i część trzecia zarzutu dziewiątego skargi)

[…]

1)      W przedmiocie wniosku o udzielenie dostępu do dokumentów dotyczących wartości sprzedaży

171    Należy zauważyć, że w następstwie wniosku Crédit agricole mającego na celu uzyskanie dostępu do danych dotyczących wartości sprzedaży, które zostały przedłożone Komisji przez pozostałe strony, oraz danych dotyczących metod stosowanych przez nie w celu ich przedstawienia, urzędnik przeprowadzający spotkanie wyjaśniające w decyzji z dnia 2 października 2014 r. wprowadził system dostępu mieszanego, przyznając skarżącym bezpośredni dostęp do niektórych danych, a ich zewnętrznym doradcom – możliwość zapoznania się z poufnymi wersjami przedmiotowych dokumentów zgodnie z procedurą biura danych („data room”) (motyw 101 zaskarżonej decyzji). Kolejne biuro danych zostało utworzone po wydaniu przez Komisję decyzji zawierającej sprostowanie w odniesieniu do Société générale, uwzględniającej przedstawione przez tę spółkę skorygowane dane finansowe (motyw 106 zaskarżonej decyzji). Ponadto w swoich decyzjach z dnia 4 marca 2015 r. i w interwencji z dnia 25 marca 2015 r. zawartej w decyzji z dnia 27 marca 2015 r. urzędnik przeprowadzający spotkanie wyjaśniające przyznał skarżącym szerszy bezpośredni dostęp do niektórych danych, których dotyczyły ich wnioski.

172    W części czwartej zarzutu drugiego i części trzeciej zarzutu dziewiątego skarżące podnoszą, że narzucając im wiążące zasady dostępu do spornych dokumentów poprzez biuro danych i odmawiając bezpośredniego dostępu do wszystkich tych informacji, których nie można już było uznawać za wrażliwe, Komisja naruszyła ich prawo do obrony.

173    Przede wszystkim należy oddalić zarzut szczegółowy, w ramach którego skarżące kwestionują procedurę dostępu do akt za pośrednictwem biura danych.

174    W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z zasadą ochrony tajemnicy handlowej, która stanowi ogólną zasadę prawa Unii i która w szczególności została skonkretyzowana w art. 339 TFUE, Komisja jest zobowiązana nie ujawniać konkurentom prywatnego podmiotu gospodarczego poufnych informacji dostarczonych przez ten podmiot (zob. podobnie wyrok z dnia 15 lipca 2021 r., Komisja/Landesbank Baden-Württemberg i SRB, C‑584/20 P i C‑621/20 P, EU:C:2021:601, pkt 109 i przytoczone tam orzecznictwo). Co się tyczy prawa dostępu do akt dochodzenia w dziedzinie konkurencji, z art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 773/2004 wynika, że nie obejmuje ono tajemnic handlowych i innych poufnych informacji. Jednakże w pewnych okolicznościach konieczność ochrony prawa do obrony stron należy pogodzić z obowiązkiem ochrony przez Komisję informacji poufnych zawartych w aktach dochodzenia w dziedzinie konkurencji, pochodzących od innych stron, co wynika w istocie z art. 27 ust. 2 zdanie trzecie rozporządzenia nr 1/2003 i z art. 15 ust. 3 rozporządzenia nr 773/2004 (zob. również podobnie pkt 24 komunikatu Komisji dotyczącego zasad dostępu do akt Komisji).

175    Jak z tego wynika, w okolicznościach takich jak w niniejszym przypadku procedura biura danych stanowiła odpowiednie narzędzie służące pogodzeniu uzasadnionych interesów, które Komisja była zobowiązana chronić, a mianowicie z jednej strony interesów dotyczących poufności, na które mogły powoływać się banki będące źródłem informacji, do których skarżące domagają się dostępu, a z drugiej strony prawa do obrony przysługującego skarżącym, jak wskazał w istocie urzędnik przeprowadzający spotkanie wyjaśniające w decyzjach z dni 2 października 2014 r. i 16 września 2016 r.

176    Skarżące nie zgadzają się jednak z tym, że rozpatrywane informacje powinny być jeszcze objęte poufnością, zważywszy na ich dawność i ograniczony charakter niepozwalający zidentyfikować ewentualnych poufnych informacji, takich jak tożsamość klientów. Uważają one zatem, że informacje te mogły zostać ujawnione bezpośrednio Crédit agricole, co – w przeciwieństwie do dostępu przyznanego wyłącznie zewnętrznym doradcom w biurze danych – gwarantowałoby skuteczne wykonanie prawa do obrony.

177    W tym względzie, po pierwsze, z utrwalonego orzecznictwa, na którym opierają się w tej kwestii skarżące, wynika, że informacje, które były tajne lub poufne, lecz pochodzą sprzed pięciu lub więcej lat, powinny być, ze względu na upływ czasu, uważane co do zasady za historyczne lub za takie, które utraciły z tego powodu swój tajny lub poufny charakter, chyba że, w drodze wyjątku, strona powołująca się na ten charakter wykaże, iż pomimo swojej dawności informacje te stanowią nadal zasadnicze elementy jej strategii handlowej czy też strategii handlowej osób trzecich, których dotyczą (wyrok z dnia 14 marca 2017 r., Evonik Degussa/Komisja, C‑162/15 P, EU:C:2017:205, pkt 64).

178    W swojej decyzji z dnia 16 września 2016 r. urzędnik przeprowadzający spotkanie wyjaśniające uwzględnił podobny argument Crédit agricole wysunięty w toku postępowania administracyjnego. Uznał on w istocie, że ze względu na swój charakter rozpatrywane dane nie utraciły poufnego charakteru pomimo swojego wieku. Zdaniem urzędnika przeprowadzającego spotkanie wyjaśniające złożoność, szczegółowość i objętość tych danych uniemożliwiały zrównanie ich z prostymi danymi dotyczącymi obrotów odnośnych banków. Biorąc pod uwagę ów charakter omawianych danych urzędnik przeprowadzający spotkanie wyjaśniające mógł słusznie uznać, że upływ czasu sam w sobie nie był w stanie zmniejszyć w wystarczający sposób ryzyka poważnego naruszenia uzasadnionych interesów tych banków, gdyby informacje te zostały ujawnione bezpośrednio specjalistom w Crédit agricole.

179    Ponadto należy przypomnieć, wzorem Komisji, że co się tyczy ustalenia kwoty grzywien, prawo odnośnych przedsiębiorstw do obrony zagwarantowane jest przed nią poprzez możliwość przedstawienia przez wspomniane przedsiębiorstwa ich uwag w przedmiocie czasu trwania, wagi i antykonkurencyjnego charakteru zarzucanych okoliczności faktycznych, natomiast nie wymaga ono jednak, aby możliwość ta obejmowała sposób posługiwania się przez Komisję przy ustalaniu kwoty grzywien bezwzględnie obowiązującymi kryteriami wagi i czasu trwania naruszenia (zob. wyrok z dnia 28 czerwca 2005 r., Dansk Rørindustri i in./Komisja, C‑189/02 P, C‑202/02 P, od C‑205/02 P do C‑208/02 P i C‑213/02 P, EU:C:2005:408, pkt 438, 439 i przytoczone tam orzecznictwo). Okoliczność tę należy uwzględnić przy wyważaniu interesów innych stron w poufności niektórych danych, które przedstawiły one w celu ustalenia kwoty dotyczących ich grzywny, takich jak w niniejszym przypadku dane umożliwiające obliczenie wartości sprzedaży, z prawem do obrony pozostałych stron, jak wskazał w istocie w decyzjach z dnia 4 marca 2015 r. i z dnia 16 września 2016 r. urzędnik przeprowadzający spotkanie wyjaśniające.

180    Skarżące nie przedstawiają żadnego argumentu mającego na celu wykazanie, że skuteczne wykonanie ich prawa do obrony powinno w niniejszym przypadku przeważyć nad uzasadnionymi interesami dotyczącymi poufności, na które mogłyby powoływać się inne banki w odniesieniu do rozpatrywanych informacji. Nie wykazały one zatem, że wnioski urzędnika przeprowadzającego spotkanie wyjaśniające zawarte w jego decyzjach z dnia 2 października 2014 r., 4 i 27 marca 2015 r. oraz 16 września 2016 r., przypomniane w pkt 171, 178 i 179 powyżej, były błędne.

[…]

2.      W przedmiocie wystąpienia stanowiącego naruszenie zachowania, które można przypisać skarżącym (zarzuty trzeci, czwarty i ósmy skargi)

[…]

a)      W przedmiocie zarzutu trzeciego skargi, dotyczącego uczestnictwa Crédit agricole w zachowaniach związanych z manipulowaniem Euribor

[…]

1)      W przedmiocie zakwestionowania uczestnictwa Crédit agricole w praktykach polegających na manipulowaniu stopą Euribor

[…]

213    W tym względzie należy wskazać, że z przedstawionej w zaskarżonej decyzji wymiany informacji między traderami, streszczonej w pkt 203–210 powyżej, wynika, iż Komisja dysponowała informacjami pozwalającymi stwierdzić, że traderzy z Crédit agricole uczestniczyli w wymianie informacji dotyczących manipulowania stopą Euribor.

214    Po pierwsze bowiem, podczas dyskusji w dniu 1 marca 2007 r. trader z Crédit agricole podjął inicjatywę zwrócenia się do tradera z Barclays o złożenie oferty jego banku w panelu Euribor zgodnie z jego interesem („w moim interesie jest, aby osiągnął wysoki poziom”), co ten ostatni zgodził się uczynić („zgoda, powiem im”).

215    Po drugie, podczas dyskusji w dniach 16 października, 13 listopada i 5 grudnia 2006 r. oraz 16 i 19 marca 2007 r. trader z Barclays zwrócił się do tradera z Crédit agricole o zwrócenie się do działu finansowego jego banku o złożenie oferty w określonym kierunku, co ten ostatni zgodził się zrobić lub nawet potwierdził, że zrobił, wskazując poziom wkładu proponowany lub zakładany przez dział finansowy [zob. wymiana informacji z dnia 16 października 2006 r., godz. 7:33 („powiedziałem, żeby spróbowali 3.36”) i godz. 7:46 („dadzą 3.36”), z dnia 13 listopada 2006 r. („ok, bez problemu, nie mam tego, robię to”, następnie „powiedziałem, niech dadzą trzydzieści siedem”), z dnia 16 marca 2007 r., godz. 14:06 („Powiedziałem jej, że w naszym interesie jest obniżenie. Powiedziała: »ok notuję«”) i z dnia 19 marca 2007 r., godz. 14:24 („Tak, powiedziałem im coś, chcieli dać 91, […] powiedzieli mi »dobra, hmmm, zobaczymy, co się da zrobić«”)].

216    Po trzecie, z wymiany informacji z dnia 16 listopada 2006 r. jednoznacznie wynika, że traderzy Barclays i Crédit agricole informowali się o swoich preferencjach co do poziomu fixingu Euribor-3M w tym dniu i swoich powiązanych pozycji tradingowych. Takie informowanie było dokonywane w celu sprawdzenia, czy mają zbieżne interesy, aby kontynuować ewentualnie uzgodnione działania służące wpłynięciu na oferty Euribor ich odpowiednich banków zgodnie z tymi interesami. Znajduje to potwierdzenie w fakcie, że trader z Barclays wyraził ubolewanie, iż jego interesy i interesy tradera z Crédit agricole dotyczące poziomu fixingu były sprzeczne. Wskazał on jednak traderowi z Crédit agricole, że „sprawdzi” po zapytaniu go o wysokość stopy Euribor, jaka by mu odpowiadała.

217    Po czwarte, podczas rozmowy telefonicznej w dniu 14 lutego 2007 r. trader z Barclays poinformował tradera z Crédit agricole o istotnych elementach manipulacji planowanej w dniu 19 marca 2007 r. Ponadto z wymiany informacji w dniu 16 marca 2007 r. wynika, że trader z Crédit agricole był skłonny skorzystać na tej manipulacji, potwierdzając, że jego interes w ustaleniu Euribor‑3M na ten dzień był zbieżny z interesem tradera z Barclays („wszyscy mamy interes w tym, by był on niski”, „jest to również w naszym najlepszym interesie”), a także potwierdzając, w korespondencji z tym ostatnim w dniu 19 marca 2007 r., że też zarobił pewną kwotę pieniędzy dzięki temu ustaleniu („zarobiłem dzięki temu 156 000 EUR”).

218    Po piąte, po upływie terminów składania ofert traderzy dziękowali sobie za wzajemne zaangażowanie w przedmiotowe praktyki i gratulowali sukcesu swoich planów (zob. w szczególności wymianę informacji w dniu 19 marca 2007 r.), obserwując w ten sposób wynik lub oczekiwane skutki swoich uzgodnionych działań.

219    Argumenty skarżących nie podważają uczestnictwa traderów z Crédit agricole w zachowaniach mających na celu manipulowanie stopą Euribor.

220    Po pierwsze, skarżące utrzymują, że nie zostało wykazane, iż trader z Crédit agricole rzeczywiście skontaktował się ze swoim działem finansowym w celu wykonania obietnicy złożonej swojemu rozmówcy i że mógł go okłamać, informując go, że to uczynił. Uczestnictwo Crédit agricole w zachowaniach mających na celu manipulowanie stopami referencyjnymi nie zostało wykazane w braku dowodu faktycznego udziału jego działu finansowego we wspomnianych zachowaniach.

221    W tym względzie należy przede wszystkim wskazać, że – jak twierdzi w istocie Komisja – antykonkurencyjne zachowania zarzucane Crédit agricole nie polegają na samym w sobie manipulowaniu Euribor, lecz na wymianie informacji między traderami odzwierciedlającej ich zamiar wpływania na oferty składane przez ich banki w panelu Euribor zgodnie z ich własnymi interesami. Jak wynika bowiem z motywu 113 lit. a)–f), motywu 358 lit. a)–f) i motywu 392 lit. a)–f) zaskarżonej decyzji, streszczonych w pkt 15 powyżej, ta wymiana informacji dotyczyła preferencji co do poziomu stopy Euribor, niekiedy wraz z przekazaniem zajmowanych pozycji tradingowych, możliwości dostosowania strategii tradingowych i ofert składanych Euribor, obietnicy ze strony danego tradera, że skontaktuje się z osobą odpowiedzialną za ofertę Euribor w ramach swojego banku, aby zwrócić się do niej o złożenie oferty ukierunkowanej w określony sposób lub na określonym poziomie, oraz sprawozdania z odpowiedzi tej osoby.

222    Wymiana informacji między traderami wyraźnie świadczy zaś o informowaniu się o preferencjach co do stóp procentowych, powiązanych pozycjach tradingowych oraz o propozycji lub o zamiarze wpływania przez traderów z Crédit agricole na złożenie oferty przez ich bank.

223    W tym względzie z utrwalonego orzecznictwa wynika, że uczestnictwo danego przedsiębiorstwa w antykonkurencyjnym spotkaniu powoduje powstanie domniemania niezgodnego z prawem charakteru owego uczestnictwa, które to domniemanie przedsiębiorstwo to musi obalić poprzez dowiedzenie otwartego zdystansowania się, które musi być postrzegane w ten sposób przez innych uczestników kartelu (zob. podobnie wyrok z dnia 7 stycznia 2004 r., Aalborg Portland i in./Komisja, C‑204/00 P, C‑205/00 P, C‑211/00 P, C‑213/00 P, C‑217/00 P i C‑219/00 P, EU:C:2004:6, pkt 81, 82 i przytoczone tam orzecznictwo; z dnia 3 maja 2012 r., Comap/Komisja, C‑290/11 P, niepublikowany, EU:C:2012:271, pkt 74–76 i przytoczone tam orzecznictwo). Tę zasadę prawną można wytłumaczyć tym, że wskutek uczestnictwa we wspomnianym spotkaniu bez otwartego zdystansowania się do jego treści przedsiębiorstwo wywołało u innych uczestników wrażenie, że zgadza się on z wynikiem spotkania i że się do niego zastosuje (zob. podobnie wyroki: z dnia 7 stycznia 2004 r., Aalborg Portland i in./Komisja, C‑204/00 P, C‑205/00 P, C‑211/00 P, C‑213/00 P, C‑217/00 P i C‑219/00 P, EU:C:2004:6, pkt 82; z dnia 25 stycznia 2007 r., Sumitomo Metal Industries i Nippon Steel/Komisja, C‑403/04 P i C‑405/04 P, EU:C:2007:52, pkt 48).

224    W niniejszym przypadku z wymiany informacji uwzględnionej przez Komisję, streszczonej w pkt 214 i 218 powyżej, wynika, że trader z Crédit agricole jeden raz zaproponował złożenie oferty w panelu Euribor zgodnie z jego interesem i w celu manipulowania tą stopą oraz że przy innych okazjach, nie dystansując się publicznie od próśb tradera z Barclays, pozwolił mu myśleć, że jego bank zaoferuje lub że faktycznie zaoferował w panelu Euribor wkład zgodnie z tym, co zostało uzgodnione, i utwierdził go w przekonaniu, że rozmawiał z osobami odpowiedzialnymi za oferty, przekazując mu nawet dokładne informacje na temat treści tych rozmów.

225    W szczególności okoliczność, że podczas rozmowy w dniu 14 lutego 2007 r. trader z Crédit agricole okazał się sceptyczny, jeśli chodzi o powodzenie planu manipulacji z dnia 19 marca 2007 r., nie stanowi dowodu wyraźnego zdystansowania się od zachowania, którego plan został mu wyjaśniony przez tradera z Barclays.

226    Motywy 125, 135 i 634 zaskarżonej decyzji, na których opierają się skarżące, nie podważają powyższych rozważań. W motywach tych Komisja stwierdziła bowiem w istocie, że uzgodnienia między traderami były uzupełniane i wprowadzane w życie poprzez wymianę komunikatów między nimi a osobami odpowiedzialnymi za oferty w działach finansowych ich banków, a „od czasu do czasu” poprzez rzeczywiście przedstawione przez tych ostatnich notowanie przekazanych, skoordynowanych lub uzgodnionych stóp Euribor. Komisja słusznie podnosi zatem, że argumenty skarżących dotyczące braku udziału działu finansowego Crédit agricole w praktykach mających na celu wpłynięcie na stopę Euribor mogą wykazać co najwyżej brak wprowadzenia w życie antykonkurencyjnego zachowania przez dział finansowy banku niż brak uczestnictwa traderów w tym zachowaniu (zob. podobnie wyrok z dnia 24 października 1991 r., Atochem/Komisja, T‑3/89, EU:T:1991:58, pkt 100).

227    To samo dotyczy argumentu odnoszącego się do okoliczności, że notowania faktycznie przedstawione przez Crédit agricole w odpowiednich datach były spójne z innymi wkładami i z rynkiem, a nawet były sprzeczne z interesem kartelu. W świetle bowiem zakresu zaskarżonej decyzji i zachowań zarzucanych Crédit agricole, które dotyczą „uzgodnień” między traderami w celu wywarcia wpływu na stopy referencyjne zgodnie z ich interesami, nie zaś rzeczywistego manipulowania tymi stopami wraz z zaangażowaniem działów finansowych, argumenty te są bezskuteczne do celów podważenia uczestnictwa Crédit agricole we wspomnianych zachowaniach stwierdzonych w stosunku do niego przez Komisję.

228    W tym kontekście należy zauważyć, że w każdym wypadku szereg dowodów uwzględnionych przez Komisję pozwala wykazać, iż traderzy z Crédit agricole usiłowali wpłynąć na poziom wkładu działu finansowego swojego banku, a przynajmniej chwalili się, że to zrobili. W ramach wymiany informacji z dnia 16 października, 13 listopada i 5 grudnia 2006 r. oraz 16 i 19 marca 2007 r. trader z Crédit agricole przekazał bowiem traderowi z Barclays odpowiedź, którą uzyskał po zwróceniu się do swojego działu finansowego (zob. pkt 215 powyżej). Ponadto, jak wynika z wymiany informacji w dniu 27 października (motyw 191 zaskarżonej decyzji) i 5 grudnia 2006 r. (motyw 224 zaskarżonej decyzji), a także z dnia 19 marca 2007 r. (motyw 319 zaskarżonej decyzji), traderzy uważali, że ich uzgodnione działania mające na celu manipulowanie i fixing, zostały uwieńczone sukcesem, czego sobie gratulowali. Owa wymiana informacji, interpretowana w świetle wymiany informacji w dniu 16 marca 2007 r. między traderem z Crédit agricole a osobą odpowiedzialną za propozycje tego banku, świadczącego o tym, że traderzy utrzymywali kontakty z osobami z działu finansowego, podczas których omawiali poziom przyszłych fixingów stóp procentowych i interesów, jakie traderzy mogliby mieć w odniesieniu do konkretnego poziomu stóp procentowych, pozwalają wykazać, że traderzy z Crédit agricole nadali dalszy bieg rozmowom z traderem z Barclays na temat pożądanego poziomu stopy Euribor, nawiązując kontakty z osobami odpowiedzialnymi za oferty w swoim banku, i w ten sposób wprowadzili w życie kontakty mające znamiona zmowy.

229    Po drugie, należy również oddalić argument skarżących, w którym podnoszą one, opierając się na ekspertyzie, której wiarygodność jest kwestionowana przez Komisję, że ze względu na zajmowane przez nich pozycje tradingowe traderzy z Crédit agricole nie mieli żadnego konkretnego interesu w uczestnictwie w omawianych manipulacjach, w szczególności w tej z dnia 19 marca 2007 r. Skarżące utrzymują w istocie, że uczestnictwo w praktykach mających na celu wywieranie wpływu na poziom stóp referencyjnych „nie miało sensu”, chyba że traderzy dysponowali informacjami w odpowiednim czasie umożliwiającymi ich wykorzystanie i że zgromadzili „ogromne pozycje tradingowe”.

230    Jednakże niezależnie od kwestii, czy dane, na których opierają się skarżące, są wiarygodne, jeśli chodzi o ograniczenia konkurencji ze względu na cel, co zgodnie z zaskarżoną decyzją ma miejsce w przypadku wymiany informacji dotyczących manipulowania stopami referencyjnymi, nie ma potrzeby badania, czy przedsiębiorstwo miało interes handlowy w uczestnictwie w nich, w przypadku gdy wykazano uczestnictwo tego przedsiębiorstwa w zachowaniach mogących ograniczać konkurencję (zob. podobnie wyrok z dnia 25 stycznia 2007 r., Sumitomo Metal Industries i Nippon Steel/Komisja, C‑403/04 P i C‑405/04 P, EU:C:2007:52, pkt 44–46 i przytoczone tam orzecznictwo).

231    Przedstawione przez skarżące okoliczności – przy założeniu, że zostały dowiedzione – mogą co najwyżej wykazać, że skoro trader z Crédit agricole nie zajmował znaczącej pozycji tradingowej, w szczególności w dniu 19 marca 2007 r., to nie czerpał znaczących korzyści z planu, w którym uczestniczył, a zatem że wymiana informacji między traderami nie wywołała antykonkurencyjnych skutków na rynku. Kwestia ta jest jednak pozbawiona znaczenia w przypadku zachowania ograniczającego konkurencję ze względu na cel (zob. podobnie wyrok z dnia 8 lipca 1999 r., Komisja/Anic Partecipazioni, C‑49/92 P, EU:C:1999:356, pkt 123, 124). Wobec tego taki argument mógłby ewentualnie okazać się istotny, gdyby skarżące wykazały, że Komisja popełniła błąd, przyjmując, iż rozpatrywane zachowania ograniczały konkurencję ze względu na cel, co należy zbadać w ramach zarzutu czwartego.

232    W zakresie, w jakim podnosząc taki argument, skarżące zmierzają do przedstawienia dowodu przeciwnego w celu obalenia domniemania, zgodnie z którym uczestnicząc w porozumieniu z traderem z Barclays i będąc aktywnym na rynku, trader z Crédit agricole siłą rzeczy uwzględnił wymienione z konkurentem informacje, aby określić swoje zachowanie na tym rynku, w tym przypadku strategię tradingową, w oparciu o mającą nastąpić manipulację (zob. podobnie wyroki: z dnia 8 lipca 1999 r., Komisja/Anic Partecipazioni, C‑49/92 P, EU:C:1999:356, pkt 121; z dnia 8 lipca 1999 r., Hüls/Komisja, C‑199/92 P, EU:C:1999:358, pkt 162), należy wskazać, że samo stwierdzenie, iż trader nie zajmował znaczącej pozycji w dniu planowanej manipulacji lub że jego bank zajmował pozycję przeciwną wobec kartelu, nie stanowi takiego wystarczającego dowodu przeciwnego, ponieważ elementy te same w sobie nie wykluczają domniemania, że uzgodnienie pozwoliło traderowi wyeliminować niepewność co do jego zachowania na rynku, tak iż normalna konkurencja mogła zostać uniemożliwiona, ograniczona lub zakłócona (zob. podobnie i analogicznie wyrok z dnia 5 grudnia 2013 r., Solvay Solexis/Komisja, C‑449/11 P, niepublikowany, EU:C:2013:802, pkt 39).

233    Po trzecie, okoliczność, że przedsiębiorstwa nie dotyczą wszystkie elementy konstytutywne kartelu lub że odegrało ono mało znaczącą rolę w działaniach, w których uczestniczyło, nie ma znaczenia dla wykazania, iż popełniło ono naruszenie. Elementy te, dotyczące liczby i natężenia zachowań antykonkurencyjnych, powinny być brane pod uwagę jedynie przy ocenie wagi naruszenia lub okoliczności łagodzących oraz, w razie potrzeby, przy ustalaniu grzywny (zob. podobnie wyroki: z dnia 7 stycznia 2004 r., Aalborg Portland i in./Komisja, C‑204/00 P, C‑205/00 P, C‑211/00 P, C‑213/00 P, C‑217/00 P i C‑219/00 P, EU:C:2004:6, pkt 86 i przytoczone tam orzecznictwo; z dnia 26 września 2018 r., Infineon Technologies/Komisja, C‑99/17 P, EU:C:2018:773, pkt 197, 199 i przytoczone tam orzecznictwo). Tak więc podniesione przez skarżące argumenty mające na celu wykazanie nieznacznej roli – z punktu widzenia jakościowego i ilościowego – jaką Crédit agricole odegrało w rozpatrywanych manipulacjach, zważywszy na okoliczność, że zostały one opracowane, zorganizowane i wdrożone przez tradera z banku A i tradera z banku D, należy oddalić jako bezskuteczne w kontekście badania uczestnictwa Crédit agricole w rozpatrywanych zachowaniach.

234    Podobnie, po czwarte, okoliczność, że Crédit agricole jest podmiotem o niewielkim znaczeniu na rynku EIRD, przy założeniu, że zostanie ona wykazana, nie pozwala na podważenie jego uczestnictwa w rozpatrywanych zachowaniach, skoro prowadzi ono działalność na tym rynku. Jak bowiem podnosi w istocie Komisja, wymiana poufnych informacji dotyczących planowanych manipulacji stopami referencyjnymi umożliwiła uczestnikom tej wymiany, niezależnie od pozycji ich banku na rynku, dostosowanie swojej strategii tradingowej poprzez utworzenie swoich portfeli konkretnie w sposób umożliwiający czerpanie korzyści z wiedzy o przyszłych manipulacjach i zmaksymalizowanie ich zysków lub zminimalizowania ich strat.

235    W świetle powyższego, z zastrzeżeniem badania zarzutu czwartego (zob. pkt 230, 231 powyżej) należy oddalić zarzut trzeci jako bezzasadny.

[…]

3.      W przedmiocie przyjętej przez Komisję kwalifikacji naruszenia jako jednolitego i ciągłego (zarzuty piąty, szósty i siódmy skargi)

[…]

a)      W przedmiocie zarzutu szóstego skargi, kwestionującego wiedzę Crédit agricole o istnieniu „całościowego planu” i jego wolę uczestniczenia w nim

[…]

1)      W przedmiocie wiedzy Crédit agricole o istnieniu „całościowego planu”

[…]

i)      W przedmiocie wiedzy Crédit agricole o planowanych lub podejmowanych przez inne przedsiębiorstwa zachowaniach stanowiących naruszenie polegających na próbach manipulacji Euribor

[…]

402    Należy zaznaczyć, wzorem Komisji, że dysponuje ona bezpośrednimi dowodami świadczącymi o tym, iż Crédit agricole wiedziało, że uczestniczyło w jednolitym naruszeniu wraz z innymi bankami, ponieważ jego traderzy wiedzieli lub mogli racjonalnie przewidzieć, że wymiana informacji, o których mowa w pkt 401 powyżej, wpisywała się w „całościowy plan” wykraczający poza ramy dwustronnej wymiany.

403    Po pierwsze, Komisja słusznie odnosi się bowiem w motywie 467 zaskarżonej decyzji do rozmowy z dnia 16 października 2006 r., podnosząc, że świadczy ona o tym, iż Crédit agricole wiedziało o istnieniu „całościowego planu” i o uczestnictwie innych banków w tym planie.

404    Podczas tej rozmowy trader z Barclays poprosił tradera z Crédit agricole, aby wystąpił do swojego działu finansowego o wysoką ofertę Euribor-1M. Przed przychyleniem się do tej prośby trader z Crédit agricole zapytał, jaką korzyść mogłoby mu to przynieść, na co trader z Barclays odpowiedział, że może zwrócić się do niego o „fixing” zgodnie z jego własnymi pozycjami tradingowymi („to, co chcesz, możliwość zwrócenia się do mnie o fixingi, gdzie chcesz, kiedy potrzebujesz”). Następnie trader z Crédit agricole zapytał tradera z Barclays, w jaki sposób poradził sobie pomimo niskiego poziomu Euribor. W odpowiedzi trader z Barclays podziękował mu za współpracę w zakresie składania ofert przez jego bank, oświadczając, że dzięki wysokim ofertom złożonym przez niektóre banki („kumpli”) mógł zrównoważyć niskie oferty innych banków („gdyby nie było niektórych kumpli […] miałem co najmniej [cztery] banki przeciwko sobie w tej sprawie”).

405    Lektura tych rozmów pokazuje, z jednej strony, że trader z Crédit agricole był świadomy, iż wysoka oferta, o którą obiecał zwrócić się do swojego działu finansowego, stanowiła część „całościowego planu” mającego na celu manipulowanie poziomem Euribor-1M z dnia bieżącego poprzez podniesienie go za pomocą skoordynowanych ofert szeregu banków. Swoim zachowaniem przyczynił się on zatem do realizacji tego planu. Z drugiej strony, wskazując, że może on zwrócić się od niego kiedy indziej o „fixingi” stosownie do swych własnych interesów, trader z Barclays uświadomił tradera z Crédit agricole, że nie była to pojedyncza próba manipulowania stopą Euribor, lecz raczej praktyka, która mogłaby zostać powtórzona.

406    Podobnie, po drugie, Komisja również słusznie odnosi się w motywie 461 zaskarżonej decyzji do rozmowy z dnia 14 lutego 2007 r., podnosząc, że świadczy ona o tym, iż Crédit agricole wiedziało zarówno o istnieniu „całościowego planu”, jak i o uczestnictwie innych banków.

407    Z jednej strony z dyskusji tej wynika bowiem, że trader z Barclays ujawnił traderowi z Crédit agricole elementy konstytutywne manipulacji planowanej na dzień 19 marca 2007 r., prosząc o zachowanie jej w tajemnicy, mianowicie manipulacji spreadem między dwoma instrumentami pochodnymi, „przyszłymi” indeksowanymi według Euribor-3M i swapsami opartymi na EONIA w dniu 19 marca 2007 r. [„baza zostanie zmniejszona”, „spread do czterech” (tj. spread między EONIA a Euribor-3M miał zmaleć do czterech punktów bazowych). Poinformował go również o innych elementach planu mogących przyczynić się do jego powodzenia, wskazując, że należy stopniowo zwiększać pozycje „długie” wobec „przyszłych” indeksowanych według Euribor-3M, obniżając jednocześnie rynek gotówkowy w drodze uzgodnionego działania („płacisz EONIA i kupujesz przyszłe… na IMM; w dniu IMM dajesz w dół gotówkę”), tj. stworzyć »krótkie« pozycje w EONIA i „długie” pozycje w Euribor w celu fixingu w dniu 19 marca 2007 r. i zmniejszenia rynku gotówkowego w dniu fixingu). Z drugiej strony trader z Barclays poinformował tradera z Crédit agricole, że Deutsche Bank uczestniczy w tym „całościowym planie” („dział finansowy Deutsche jest włączony w sprawę”) i wskazał mu, że korzystnie byłoby włączyć cztery lub pięć banków do planu („gdyby udało się zaangażować w sprawę cztery–pięć działów finansowych, rozumiesz?”).

408    Jak z tego wynika, trader z Crédit agricole został poinformowany o uczestniczeniu Deutsche Bank w opisanym w ten sposób planie. Ponadto, nawet jeśli tożsamość innych banków nie została ujawniona traderowi z Crédit agricole, wiedział on, że trader z Barclays zamierzał zaangażować w ten plan pewną liczbę banków.

409    W konsekwencji Komisja słusznie doszła do wniosku, że Crédit agricole wiedziało o zachowaniach stanowiących naruszenie planowanych lub realizowanych przez innych uczestników kartelu w celu zmiany przepływów pieniężnych w drodze uzgodnionych działań zmierzających do manipulowania stopą Euribor w dniach 16 października 2006 r. i 19 marca 2007 r.

410    Ponadto, nawet gdyby Komisja nie dysponowała bezpośrednimi dowodami wskazującymi na to, że traderzy z Crédit agricole wiedziali o uczestnictwie innych banków w innych próbach manipulacji stopą Euribor, które zostały wobec niego stwierdzone, mogłaby ona uznać, że ci traderzy mogli racjonalnie przewidzieć taki udział, w rozumieniu orzecznictwa przytoczonego w pkt 354 powyżej, biorąc pod uwagę, że Crédit egricole wiedziało o udziale innych banków w tego rodzaju zachowaniach od dnia 16 października 2006 r. Crédit agricole mogło zatem racjonalnie przewidzieć, że każda inna próba manipulowania zostanie podjęta wyłącznie w drodze uzgodnionego działania szeregu banków. Skarżące niesłusznie zatem podnoszą, że wiedza traderów o uczestnictwie innych banków w próbach manipulacji stopami powinna być ograniczona jedynie do manipulacji z dnia 16 października 2006 r. i z dnia 19 marca 2007 r. lub do pewnego okresu uczestnictwa Crédit agricole w jednolitym naruszeniu stwierdzonym przez Komisję.

411    W tym kontekście bez znaczenia jest to, czy Crédit agricole nie było świadome intensywności i codziennej regularności kontaktów, w szczególności między traderami z Barclays i Deutsche Bank, ani mniej lub bardziej intensywnego charakteru kontaktów, jakie trader z Barclays utrzymywał z innymi zaangażowanymi bankami. REQ 7–348

412    Nie ma również znaczenia, czy trader z Crédit agricole okazał się sceptyczny w odniesieniu do wykonalności planu manipulacji z dnia 19 marca 2007 r. W istocie okoliczność, że nie był on przekonany o sukcesie planu, co jednak nie wynika jednoznacznie z zajętego przez niego stanowiska, ponieważ wskazuje on, że „w każdym razie warto spróbować”, w żaden sposób nie dowodzi, iż nie był on świadomy uczestnictwa Deutsche Bank i ewentualnie innych banków we wdrażaniu tego planu.

ii)    W przedmiocie wiedzy Crédit agricole o innych zachowaniach wchodzących w zakres jednolitego naruszenia planowanych lub wprowadzonych w życie przez inne przedsiębiorstwa

413    Co się tyczy kwestii, czy Komisja miała prawo przypisać Crédit agricole, z tytułu jego uczestnictwa w jednolitym naruszeniu, wszystkie zachowania pozostałych odnośnych banków, należy wskazać, że inaczej niż ma to miejsce w przypadku wiedzy Crédit agricole o istnieniu całościowego planu mającego na celu manipulowanie w różnych datach stopą Euribor poprzez uzgodnione działania szeregu banków (zob. pkt 402–408 powyżej), Komisja nie przedstawiła w zaskarżonej decyzji żadnego bezpośredniego dowodu pozwalającego wykazać, że Crédit agricole wiedziało lub powinno było wiedzieć o tym, że wymiana informacji, które jego traderzy mieli z traderem z Barclays w przedmiocie informacji dotyczących strategii lub zamiarów w zakresie ustalania cen, wykraczały poza dwustronną wymianę i stanowiła część „całościowego planu”, w którym uczestniczyły inne banki.

414    Podobnie dowody pośrednie rozpatrywane łącznie jako zbiór poszlak nie pozwalają wykazać w sposób wymagany prawem, że Crédit agricole wiedziało lub powinno było wiedzieć o takim całościowym planie lub że mogło rozsądnie przewidzieć jego istnienie, co uzasadniałoby przypisanie mu wszystkich zachowań innych banków objętych wspomnianym jednolitym celem, niezależnie od tego, czy brało ono w nich bezpośredni udział, czy też nie.

415    W tym względzie zaskarżona decyzja zawiera jedynie, w motywach 457–465, podstawy odnoszące się do samego charakteru kartelu i do funkcjonowania rynku EIRD, które to podstawy dotyczą wszystkich banków uczestniczących w kartelu i zostały przypomniane w pkt 396 powyżej. Podstawy te, rozpatrywane indywidualnie lub łącznie, nie pozwalają przypisać Crédit agricole zachowań innych banków, w których to zachowaniach zgodnie z zaskarżoną decyzją nie uczestniczyło ono bezpośrednio, poza zachowaniami, o których mowa w pkt 409 i 410 powyżej, bez naruszenia orzecznictwa przytoczonego w pkt 360 powyżej.

416    Skarżące słusznie podnoszą bowiem, że Komisja nie wykazała żadnego związku między, z jednej strony, szczególnym kontekstem, w jakim działają traderzy, przypomnianym w motywie 458 zaskarżonej decyzji, a mianowicie okolicznością, że są oni zarejestrowani i kontrolowani, że kontakty są wyłącznie dwustronne, że używają oni zakodowanego języka oraz że kontaktują się wzajemnie i w sposób regularny, zawsze w odniesieniu do tego samego rodzaju operacji, a z drugiej strony, wiedzą, jaką Crédit agricole miało lub powinno było mieć o zachowaniach innych banków dotyczących strategii i zamiarów w zakresie ustalania cen, w których nie uczestniczyło.

417    W tym względzie Komisja podnosi, że motyw 458 zaskarżonej decyzji należy interpretować w związku z motywami 459–464 tej decyzji. Trzeba jednak przede wszystkim wskazać, że podstawy przedstawione w motywach 459–462 zaskarżonej decyzji mogą co najwyżej świadczyć o tym, iż traderzy powinni byli wiedzieć o uczestnictwie innych banków w zachowaniach mających na celu manipulowanie stopami Euribor, ale nie w zachowaniach polegających na wymianie informacji w przedmiocie strategii lub zamiarów w zakresie ustalania cen.

418    W pierwszej kolejności zawarte w motywie 459 zaskarżonej decyzji stwierdzenie, zgodnie z którym poprzez swoje kontakty dwustronne traderzy wiedzieli, że traderzy z innych banków byli gotowi uczestniczyć w tego samego rodzaju zachowaniach o charakterze zmowy dotyczących elementów składowych ustalania cen i innych warunków negocjowania EIRD, jest prawdziwe w odniesieniu do Crédit agricole jedynie w odniesieniu do wymiany informacji dotyczących manipulowania Euribor (zob. pkt 403–408 powyżej). Natomiast w żadnej z dwustronnych rozmów dotyczących strategii ustalania cen trader z Barclays nie poinformował traderów z Crédit agricole, że inni traderzy uczestniczyli w takiej wymianie informacji lub że te same informacje zostały wymienione z innymi traderami.

419    W drugiej kolejności zawarte w motywie 460 zaskarżonej decyzji odniesienie do „wiedzy powszechnie rozpowszechnionej” wśród uczestników rynku o tym, że proces ustalania stóp referencyjnych miał charakter deklaratoryjny, a w konsekwencji, że oferty mogły być składane przez banki wchodzące w skład panelu w zależności od ich zainteresowania w chwili złożenia oferty, przy założeniu, że zostanie ona wykazana, ma znaczenie tylko w odniesieniu do praktyk mających na celu manipulowanie tymi stopami referencyjnymi. To samo dotyczy – przy założeniu, że ma ona znaczenie dla ustalenia wiedzy o udziale innych banków w praktykach o charakterze zmowy – okoliczności wskazanej w motywach 461 i 462 zaskarżonej decyzji, iż traderzy nie mogli nie wiedzieć, że gdyby więcej banków zmieniło swoje oferty w tym samym dniu i w odniesieniu do tego samego terminu zapadalności Euribor, potencjalny wpływ na referencyjną stopę procentową zwiększyłby się proporcjonalnie do liczby zaangażowanych banków, wobec czego stopień sukcesu praktyk o charakterze zmowy zależał w dużej mierze od zaangażowania większej liczby banków. Nie można natomiast ustalić żadnego związku między procesem ustalania poziomu Euribor w drodze ofert członków panelu, o którym mowa w tych twierdzeniach, a zachowaniami, o których mowa w motywie 358 lit. g) zaskarżonej decyzji, dotyczącymi wymiany informacji na temat zamiarów i strategii w zakresie ustalania cen, takich jak „runs” lub „mids”.

420    Następnie wskazane w motywie 463 zaskarżonej decyzji okoliczności faktyczne, zgodnie z którymi, po pierwsze, traderzy z odnośnych banków działali w sektorze EIRD od wielu lat, po drugie, kontakty dwustronne były utrzymywane z traderami banków będących jednymi z najważniejszych uczestników rynku, a po trzecie, traderzy nie okazywali zaskoczenia, gdy zwracano się do nich w celu uzgodnienia, są pozbawione znaczenia dla wykazania wiedzy o zachowaniach, w których Crédit agricole nie uczestniczyło bezpośrednio. Ponadto, jak podnoszą skarżące, wiedza o „sile sieci stojącej za traderem prowadzącym z nimi rozmowy antykonkurencyjne”, do której odniesiono się również w motywie 463 zaskarżonej decyzji, wynika ze zwykłej spekulacji, niepopartej żadnym dowodem na to, że Crédit agricole wiedziało o istnieniu i sile takiej sieci, i niewynikającej z wymiany informacji w dniu 14 lutego 2007 r. między traderem z Crédit agricole a traderem z Barclays przywoływanej przez Komisję na poparcie tego twierdzenia. Z tej wymiany informacji rzeczywiście wynika bowiem, iż trader z Crédit agricole był świadomy zaangażowania Deutsche Bank w próby manipulowania stopami procentowymi oraz zamiaru tradera z Barclays, aby zaangażować w nie większą liczbę banków (zob. pkt 406–408 powyżej). Jednakże nie można z tego wywnioskować, że w ten sposób dowiedział się on o zaangażowaniu innych banków w zachowania inne niż te mające na celu manipulowanie stopami procentowymi, a tym bardziej o istnieniu sieci kontaktów służącej wymianie szczególnie wrażliwych informacji na temat strategii lub zamiarów w zakresie ustalania cen.

421    Wreszcie podkreślona przez Komisję w motywie 465 zaskarżonej decyzji okoliczność, że nagrywanie traderów ułatwia wykrycie przez bank niezgodnego z prawem zachowania jego pracowników, dotyczy co najwyżej kwestii, czy zachowania, w których uczestniczyli traderzy z tego banku, mogą być mu przypisane, która to kwestia została odrzucona w ramach badania zarzutu ósmego (zob. pkt 350 powyżej). Jednakże, jak wynika z pkt 413 powyżej, żaden dowód pochodzący w danym przypadku z nagrań dwustronnej wymiany informacji między traderem z Barclays a traderami z Crédit agricole dotyczących informacji na temat strategii lub zamiarów w zakresie ustalania cen nie pozwala przyjąć, że kontakty te wykraczały poza kontakty dwustronne i stanowiły część „całościowego planu”, w którym uczestniczyły inne banki.

422    Komisja wydaje się również twierdzić, że ze względu na to, iż wszystkie rozpatrywane zachowania miały ten sam cel (kwestia będąca przedmiotem zarzutu piątego), wykazanie, iż Crédit agricole wiedziało lub powinno było wiedzieć o uczestnictwie innych banków w zachowaniach zmierzających do manipulowania stopą Euribor wystarczało do przyjęcia tego samego wniosku w odniesieniu do wiedzy Crédit agricole o uczestnictwie innych banków w innych zachowaniach.

423    Jednakże z orzecznictwa wynika, że stwierdzenie istnienia jednolitego naruszenia różni się od kwestii, czy odpowiedzialność za to naruszenie w całości można przypisać danemu przedsiębiorstwu (wyrok z dnia 26 września 2018 r., Infineon Technologies/Komisja, C‑99/17 P, EU:C:2018:773, pkt 174). Ponadto sama identyczność pomiędzy celem porozumienia, w którym uczestniczyło przedsiębiorstwo, a celem kartelu całościowego nie wystarczy, by przypisać temu przedsiębiorstwu uczestnictwo w kartelu całościowym. Należy bowiem przypomnieć, że art. 101 ust. 1 TFUE nie znajduje zastosowania, jeżeli brak jest zgodnego oświadczenia woli zainteresowanych stron. Dane przedsiębiorstwo musi zatem znać ogólny zakres i podstawowe cechy kartelu całościowego (zob. wyrok z dnia 10 października 2014 r., Soliver/Komisja, T‑68/09, EU:T:2014:867, pkt 62, 64 i przytoczone tam orzecznictwo).

424    Jak z tego wynika, w niniejszym przypadku nie jest możliwe przypisanie Crédit agricole odpowiedzialności za wszystkie zachowania noszące znamiona naruszenia stanowiące część jednolitego naruszenia – w tym za wymianę informacji na temat strategii i zamiarów w zakresie ustalania cen – w których Crédit agricole bezpośrednio nie uczestniczyło, wyłącznie ze względu na to, po pierwsze, że bank ten wiedział o zachowaniach innych banków dotyczących manipulowania stawką Euribor, a po drugie, że praktyki te realizowały ten sam cel co praktyki dotyczące strategii i zamiarów w zakresie ustalania cen.

425    W konsekwencji należy stwierdzić, że zbiór poszlak, na którym opiera się Komisja, oceniany całościowo i wraz z bezpośrednimi dowodami wiedzy na temat zachowań stanowiących naruszenie planowanych lub wprowadzonych w życie przez inne przedsiębiorstwa, polegających na próbach manipulowania Euribor, zbadanych w pkt 402–412 powyżej, nie odpowiada poważnym, precyzyjnym i spójnym dowodom pozwalającym wykazać bez żadnych wątpliwości, że Crédit agricole wiedziało o tym, iż wymiana korespondencji z Barclays na temat zamiarów i strategii w zakresie ustalania cen wykraczała poza ramy dwustronne i wpisywała się w całościowy plan obejmujący również inne banki lub że mogło ono rozsądnie to przewidywać i zaakceptować takie ryzyko.

426    W świetle powyższych rozważań trzeba uznać, że uczestnictwo Crédit agricole w jednolitym naruszeniu można uwzględnić jedynie w odniesieniu do, po pierwsze, własnych zachowań Crédit agricole w ramach tego naruszenia, a po drugie, zachowań innych banków wpisujących się w ramy prób manipulowania stopą Euribor.

427    W tym względzie należy jeszcze przypomnieć, że Trybunał orzekł, iż podzielenie decyzji Komisji kwalifikującej cały kartel jako naruszenie jednolite i ciągłe jest jednak możliwe jedynie wtedy, gdy z jednej strony danemu przedsiębiorstwu umożliwiono w toku postępowania administracyjnego zrozumienie, że zarzuca mu się również każde z zachowań stanowiących ten kartel, a tym samym obronę w tym względzie, i jeżeli z drugiej strony decyzja ta była wystarczająco jasna w tym względzie (zob. podobnie wyrok z dnia 6 grudnia 2012 r., Komisja/Verhuizingen Coppens, C‑441/11 P, EU:C:2012:778, pkt 46). W niniejszym przypadku Komisja wyraźnie dokonała rozróżnienia – zarówno w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, jak i w zaskarżonej decyzji (zob. pkt 15 powyżej) – pomiędzy różnymi zachowaniami zarzucanymi bankom uczestniczącym w kartelu, w tym Crédit agricole, które składały się na jednolite i ciągłe naruszenie. Ponadto, jak przypomniano w istocie w pkt 363 powyżej, w szczególności z motywów 365, 387, 393 i 442 zaskarżonej decyzji wynika, że Komisja uznała, iż celem tych zachowań było ograniczenie konkurencji nie tylko wspólnie, lecz również indywidualnie.

428    Skarżące zatem zasadnie podnoszą, w ramach zarzutu szóstego, że Komisja niesłusznie przypisała Crédit agricole zachowania inne niż wskazane w pkt 426 powyżej. Część pierwsza zarzutu szóstego jest zatem częściowo zasadna.

[…]

B.      W przedmiocie żądania stwierdzenia nieważności art. 2 lit. a) zaskarżonej decyzji i żądania obniżenia grzywny

[…]

1.      W przedmiocie żądania stwierdzenia nieważności art. 2 lit. a) zaskarżonej decyzji

[…]

a)      W przedmiocie wykorzystania zaktualizowanych wpływów gotówkowych do obliczenia wartości sprzedaży

[…]

1)      W przedmiocie określenia zastosowanego przez Komisję współczynnika obniżającego w wysokości 98,849 %

[…]

i)      W przedmiocie przestrzegania obowiązku uzasadnienia w odniesieniu do określenia w zaskarżonej decyzji współczynnika obniżającego

[…]

512    W świetle powyższego należy stwierdzić, że zaskarżona decyzja jest niewystarczająco uzasadniona w odniesieniu do ustalenia współczynnika obniżającego w wysokości 98,849 %.

513    Jednakże rozpatrywany zarzut szczegółowy z części czwartej zarzutu dziewiątego mógłby okazać się bezpodstawny, gdyby okazało się, że Komisja naprawiła stwierdzony w ten sposób niewystarczający charakter uzasadnienia poprzez wydanie decyzji zmieniającej (zob. pkt 21–23 powyżej). Należy zatem zbadać zarzuty podniesione przez skarżące w piśmie dostosowującym skargę mającym na celu zakwestionowanie wydania przez Komisję tej ostatniej decyzji.

ii)    W przedmiocie decyzji zmieniającej

[…]

516    W tym względzie skarżące podnoszą, że Komisja nie była uprawniona do naprawienia stwierdzonego przez Sąd w wyroku z dnia 24 września 2019 r., HSBC Holdings i in./Komisja (T‑105/17, EU:T:2019:675) niewystarczającego charakteru uzasadnienia zaskarżonej decyzji w drodze decyzji zmieniającej.

517    Skarżące podnoszą, że o ile Komisja może co do zasady zmienić decyzję po jej wydaniu, o tyle nie jest ona uprawniona do wydania, jak w niniejszym przypadku, decyzji korygującej lub uzupełniającej niewystarczające uzasadnienie zaskarżonej decyzji w toku postępowania sądowego mającego na celu stwierdzenie nieważności tej decyzji, bez ponownego wydania sentencji tej ostatniej decyzji. Brak uprawnienia Komisji do wydania decyzji zmieniającej narzuca się tym bardziej, że w rzeczywistości przedstawia ona uzasadnienie odmienne od uzasadnienia zaskarżonej decyzji.

518    Komisja kwestionuje argumenty skarżących i uważa, że z zachowaniem formy i procedur przewidzianych w tym względzie w traktacie mogła wydać decyzję zmieniającą, aby uzupełnić uzasadnienie zaskarżonej decyzji, wyjaśniając lepiej metodykę zastosowaną w celu określenia współczynnika obniżającego, bez zmiany zaskarżonej decyzji. Jej zdaniem orzecznictwo dotyczące niemożności usunięcia braków w uzasadnieniu indywidualnej decyzji w toku postępowania spornego nie ma zastosowania w niniejszym przypadku. Ponieważ wydanie decyzji zmieniającej umożliwiło skarżącym dostosowanie ich skargi w celu zakwestionowania ważności przedmiotowej metodyki, ich prawa procesowe były w ten sposób chronione, a Sąd mógł w pełni sprawować kontrolę sądową.

519    W tym względzie należy wzorem Komisji wskazać, że jej uprawnienie do wydania określonego aktu musi siłą rzeczy obejmować również uprawnienie do zmiany tego aktu, przy poszanowaniu przepisów dotyczących jej uprawnień oraz z zachowaniem formy i procedur przewidzianych w tym względzie przez traktat (wyrok z dnia 9 grudnia 2014 r., Lucchini/Komisja, T‑91/10, EU:T:2014:1033, pkt 108), co przyznają skarżące.

520    Należy jednak zaznaczyć, wzorem skarżących, że z sentencji decyzji zmieniającej oraz z jej motywów 11–13 wyraźnie wynika, iż ma ona na celu jedynie uzupełnienie uzasadnienia zaskarżonej decyzji, bez zmiany sentencji tej decyzji, i że w związku z tym jej art. 1 lit. a) i art. 2 lit. a) „pozostają w mocy”.

521    Z powyższego wynika, że wydając decyzję zmieniającą, Komisja nie dokonała wydania decyzji zmieniającej sentencję zaskarżonej decyzji, lecz jedynie uzupełniła uzasadnienie rzekomo leżące u podstaw sentencji wydanej w zaskarżonej decyzji, co potwierdza ona w istocie przed Sądem (zob. pkt 518 powyżej).

522    Jak z tego wynika, decyzji zmieniającej nie można uznać za nową decyzję zmieniającą zaskarżoną decyzję w rozumieniu orzecznictwa przytoczonego w pkt 519 powyżej, lecz należy ją zrównać z uzupełnieniem uzasadnienia przedstawionego przez stronę pozwaną w ramach postępowania sądowego. Zgodnie zaś z utrwalonym orzecznictwem zainteresowany powinien zostać poinformowany o uzasadnieniu w zasadzie w tym samym czasie co o niekorzystnej dla niego decyzji. Brak uzasadnienia nie może być konwalidowany faktem, że zainteresowany zapozna się z powodami decyzji w trakcie postępowania przed instancjami Unii (wyroki: z dnia 29 września 2011 r., Elf Aquitaine/Komisja, C‑521/09 P, EU:C:2011:620, pkt 149; z dnia 19 lipca 2012 r., Alliance One International i Standard Commercial Tobacco/Komisja, C‑628/10 P i C‑14/11 P, EU:C:2012:479, pkt 74; z dnia 13 grudnia 2016 r., Printeos i in./Komisja, T‑95/15, EU:T:2016:722, pkt 46).

523    Nie istnieje ani prawo instytucji Unii do konwalidacji przed sądem Unii wydanych przez nie niewystarczająco uzasadnionych decyzji, ani obowiązek uwzględnienia przez ten sąd dodatkowych wyjaśnień przedstawionych dopiero w toku postępowania sądowego przez autora danego aktu w celu oceny przestrzegania obowiązku uzasadnienia. Taki stan prawny groziłby zatarciem podziału kompetencji między administracją a sądem Unii, osłabieniem kontroli zgodności z prawem i utrudnieniem wykonywania prawa do wniesienia skargi (zob. podobnie wyrok z dnia 11 czerwca 2020 r., Komisja/Di Bernardo, C‑114/19 P, EU:C:2020:457, pkt 58).

524    To, że autor zaskarżonej decyzji przedstawia w trakcie postępowania spornego wyjaśnienia uzupełniające uzasadnienie, które samo w sobie jest już wystarczające, nie ma żadnego związku z kwestią dochowania obowiązku uzasadnienia, choć może być pomocne podczas przeprowadzania przez sądy Unii kontroli właściwości uzasadnienia tej decyzji, gdyż umożliwia instytucji wyjaśnienie względów leżących u podstaw przyjętego przez nią rozstrzygnięcia. Tak więc dodatkowe wyjaśnienia wykraczające poza wymogi obowiązku uzasadnienia mogą pozwolić przedsiębiorstwom na szczegółowe poznanie sposobu obliczenia nałożonej na nie grzywny i, ogólnie rzecz biorąc, mogą służyć zapewnieniu przejrzystości działań administracji oraz ułatwić Sądowi wykonywanie nieograniczonego prawa orzekania, umożliwiając mu dokonanie oceny, oprócz zgodności z prawem zaskarżonej decyzji, adekwatnego charakteru nałożonej grzywny. Uprawnienie to nie może jednak zmienić zakresu wymogów wynikających z obowiązku uzasadnienia (zob. podobnie wyrok z dnia 16 listopada 2000 r., Cascades/Komisja, C‑279/98 P, EU:C:2000:626, pkt 45, 47).

525    W niniejszym przypadku, jak wynika z pkt 512 powyżej, zaskarżona decyzja jest niewystarczająco uzasadniona w odniesieniu do ustalenia współczynnika obniżającego. Komisja nie wskazała na istnienie żadnej okoliczności, która świadczyłaby o tym, że nie miała ona praktycznej możliwości uzasadnienia zaskarżonej decyzji w sposób wystarczający pod względem prawnym, i która pozwalałaby przyjąć, w drodze wyjątku, uzupełnienie uzasadnienia przedstawionego w toku postępowania sądowego (zob. podobnie wyrok z dnia 11 czerwca 2020 r., Komisja/Di Bernardo, C‑114/19 P, EU:C:2020:457, pkt 59). W związku z tym, bez konieczności badania kwestii, czy metodyka przedstawiona w bardziej szczegółowy sposób w decyzji zmieniającej była metodyką leżącą u podstaw zaskarżonej decyzji, a w konsekwencji bez konieczności zastosowania środka dowodowego zaproponowanego przez Komisję, należy uznać, że zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 522–524 powyżej nie można uwzględnić uzupełnienia uzasadnienia zaskarżonej decyzji przedstawionego przez Komisję w toku postępowania sądowego.

526    W tych okolicznościach, uwzględniając zarzuty szczegółowe podniesione przez skarżące w ramach zarzutu pierwszego pisma dostosowującego skargę, należy oddalić uzasadnienie uzupełniające przedstawione w toku instancji w decyzji zmieniającej, bez konieczności badania pozostałych żądań, zarzutów szczegółowych i zarzutów podniesionych przez skarżące w tym piśmie procesowym lub zastosowania zaproponowanego przez nie środka organizacji postępowania, ponieważ odnosi się on do zasadności twierdzeń zawartych w decyzji zmieniającej dotyczących ustalenia współczynnika obniżającego.

527    Z całości powyższych rozważań wynika, że zarzut szczegółowy oparty na niewystarczającym uzasadnieniu zaskarżonej decyzji w zakresie dotyczącym ustalenia współczynnika obniżającego jest zasadny.

b)      W przedmiocie niespójności metod obliczania wartości sprzedaży wykorzystanych przez banki oraz w przedmiocie naruszenia zasad dobrej administracji i równego traktowania ze względu na brak kontroli ze strony Komisji w tym zakresie

[…]

1)      W przedmiocie zarzutu szczegółowego dotyczącego naruszenia zasady dobrej administracji ze względu na niewystarczającą weryfikację danych dostarczonych przez banki

557    W ramach części drugiej zarzutu dziewiątego skarżące podnoszą, że Komisja naruszyła zasady dobrej administracji, ponieważ nie skontrolowała spójności odpowiedzi na kwestionariusz w przedmiocie wartości sprzedaży i nie przeprowadziła żadnych dodatkowych środków dochodzeniowych po otrzymaniu danych w celu zapewnienia przestrzegania zasady równego traktowania.

558    Komisja podnosi, że podjęła „wszelkie środki ostrożności w celu uniknięcia rozbieżności między wartościami przekazanymi przez banki”, ponieważ skierowała do wszystkich stron to samo żądanie udzielenia dokładnych i szczegółowych informacji, zapewniła koordynację i zażądała, aby odpowiedziom towarzyszyła nota metodyczna, a niezależny audyt zewnętrzny potwierdzał prawidłowość przedstawionych obliczeń.

559    W tym względzie należy przypomnieć, że Komisja nie ma ogólnego obowiązku weryfikacji informacji dostarczonych w odpowiedzi na żądanie udzielenia informacji, jeżeli brak jest poszlak wskazujących na nieprawidłowość owych informacji (zob. podobnie wyrok z dnia 11 lipca 2013 r., Spira/Komisja, T‑108/07 i T‑354/08, EU:T:2013:367, pkt 104 i przytoczone tam orzecznictwo).

560    W niniejszym przypadku należy zauważyć, że wiele poszlak w rozumieniu orzecznictwa przytoczonego w pkt 559 powyżej powinno było skłonić Komisję do powzięcia wątpliwości co do wystarczająco jednolitego charakteru metodyk stosowanych przez odnośne banki w celu dostarczenia żądanych danych.

561    W pierwszej kolejności Komisja nie kwestionuje, że została poinformowana przez strony o trudnościach, jakie miały one z udzieleniem odpowiedzi na kwestionariusz. Ponadto, wbrew twierdzeniom Komisji, podkreślana przez skarżące okoliczność, że Société générale (motyw 703 zaskarżonej decyzji, zob. pkt 11 powyżej) i JP Morgan (motyw 680 zaskarżonej decyzji) z własnej inicjatywy przedłożyły skorygowane dane, wprowadzając istotne zmiany do pierwotnie przedłożonych danych, dowodzi istnienia tych trudności. Należy zauważyć, że te zmienione dane zostały zaakceptowane przez Komisję.

562    W drugiej kolejności skarżące również słusznie podkreślają różnice między notami metodycznymi dostarczonymi przez każdy z odnośnych banków, zarówno w odniesieniu do znaczącej różnicy ich długości, jak i do niejednorodności poziomu informacji dostarczonych przez banki.

563    W trzeciej kolejności skarżące wskazują na niespójności pomiędzy kwotami nominalnymi zadeklarowanymi przez odnośne banki jako wskaźnik niespójności w danych przedstawionych przez strony w odpowiedzi na żądanie udzielenia informacji. Prawdą jest, że jak stwierdziła Komisja w motywie 700 zaskarżonej decyzji, w niniejszym przypadku nie oparła ona wartości sprzedaży na kwotach nominalnych, lecz na wpływach gotówkowych. Ze sprawozdania w sprawie wartości sprzedaży wynika jednak, że kwoty nominalne i wpływy gotówkowe przekazane przez różne banki okazują się ze sobą niespójne. Jak z tego wynika, poziom kwot nominalnych nie jest pozbawiony wszelkiego znaczenia jako wskaźnik niespójności w metodach stosowanych w celu udzielenia odpowiedzi na wystosowane przez Komisję żądanie udzielenia informacji, w tym w odniesieniu do określenia wpływów gotówkowych banków.

564    W tym kontekście należy jeszcze zaznaczyć, że podczas wysłuchania skarżące zwróciły uwagę Komisji na istnienie pewnych sprzeczności w odpowiedziach pozostałych stron na żądania udzielenia informacji (zob. pkt 58, 60 powyżej).

565    W obliczu takich poszlak do Komisji należało kontynuowanie dochodzenia z poszanowaniem zasady dobrej administracji, a w szczególności obowiązku starannego badania, w celu upewnienia się, że dane dotyczące wpływów gotówkowych stanowiących podstawę obliczenia grzywny zostały obliczone zgodnie z metodykami wystarczająco jednolitymi, aby odpowiedzieć w odpowiedni sposób na żądanie udzielenia informacji.

566    Tymczasem w odpowiedzi na pisemne pytanie Sądu Komisja przyznała, że nie zażądała od stron żadnych wyjaśnień dotyczących elementów ich odpowiedzi na żądanie udzielenia informacji lub metod zastosowanych w celu obliczenia wymaganych danych.

567    W zakresie, w jakim Komisja odwołuje się do sprawozdania z audytu towarzyszącego każdej z odpowiedzi odnośnych banków i podnosi w istocie, że do audytorów należało sprawdzenie adekwatności metod zastosowanych w celu udzielenia odpowiedzi na żądania udzielenia informacji, argument ten również nie może zostać uwzględniony.

568    Z sekcji I.2 ppkt (ii) instrukcji dołączonych do wniosku o udzielenie informacji wynika bowiem, że żądane „dane” powinny zostać zweryfikowane przez firmę audytorską lub audytora oraz że do odpowiedzi należało dołączyć zaświadczenie stwierdzające, że „dane” zostały zweryfikowane. Wbrew temu, co wynika z motywu 678 zaskarżonej decyzji, taka instrukcja nie musi być koniecznie rozumiana w ten sposób, że sprawozdania lub opinie niezależnych audytorów powinny potwierdzać – poza tym, że dostarczone dane były prawidłowe – że metodyka zastosowana do ich obliczenia była odpowiednia, aby odpowiedzieć na żądanie udzielenia informacji. Skarżące opierają się w tym względzie na komentarzach zawartych w sprawozdaniach z audytów sporządzonych przez spółkę audytorską w odniesieniu do ich obliczeń i tych sporządzonych w szczególności w odniesieniu do banku A, banku C i JP Morgan, których prawdziwości Komisja nie kwestionuje. Z uwag tych wynika, że niezależni audytorzy uznali, iż ich zadanie polegało na weryfikacji właściwego stosowania metody wybranej przez bank, nie zaś na kwestionowaniu tej metody w świetle zakresu wynikającego z żądania udzielenia informacji.

569    W świetle powyższego należy stwierdzić, że pomimo poszlak wystarczających do powzięcia wątpliwości co do jednolitości metodyk stosowanych przez odnośne banki w celu obliczenia ich wpływów gotówkowych, Komisja nie podjęła dodatkowych środków dochodzeniowych, z naruszeniem ciążącego na niej obowiązku starannego badania, do którego jest zobowiązana na podstawie orzecznictwa przytoczonego w pkt 537 powyżej. Jednakże w okolicznościach niniejszego przypadku takie naruszenie zasady dobrej administracji mogłoby prowadzić do stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji jedynie pod warunkiem, że skarżące wykażą, iż przedmiotowe rozbieżności metodyczne doprowadziły do tego, że kwoty podstawowe nałożonych grzywien zostały obliczone z naruszeniem zasady równego traktowania.

2)      W przedmiocie poszanowania zasady równego traktowania przy obliczaniu kwoty grzywny

570    Skarżące utrzymują w istocie, że naruszenie zasady dobrej administracji doprowadziło w niniejszym przypadku do naruszenia przez Komisję zasady równego traktowania, ponieważ bez uzupełnienia badania ustaliła ona kwoty grzywien, biorąc pod uwagę dane, które nie były wystarczająco wiarygodne i spójne, aby stanowić podstawę obliczeń grzywien.

571    Skarżące nie wykazały jednak, że w niniejszym przypadku zastosowanie przez banki, w celu obliczenia ich wpływów gotówkowych, różnych metodyk zaakceptowanych przez Komisję skłoniło tę ostatnią do uwzględnienia nieporównywalnych danych z poszczególnych banków i w ten sposób do ustalenia kwoty grzywny w odniesieniu do Crédit agricole z naruszeniem zasady równego traktowania.

572    W pierwszej kolejności należy bowiem przypomnieć, że zdaniem Komisji istnienie rozbieżności dotyczących, po pierwsze, zakresu przepływów uwzględnionych przez bank A w zakresie, w jakim wykluczył on ze swoich obliczeń cześć stałą umowy swap, w przypadku gdy zawiera ona jednocześnie części stałą i część zmienną, po drugie, zakresu kompensowania (nettingu) pomiędzy przepływami zapłaconymi i otrzymanymi w ramach transakcji, a po trzecie, wykluczenia produktów „egzotycznych”, miało jedynie nieistotny wpływ na wynik obliczeń wpływów gotówkowych, a tym samym na określenie wartości sprzedaży (zob. pkt 549, 551, 554 powyżej).

573    Skarżące kwestionują nieistotny charakter wpływu rozbieżności metodycznych na poziom wpływów gotówkowych.

574    Po pierwsze, uważają one, że zawarte w zaskarżonej decyzji stwierdzenie Komisji, w myśl którego wpływ metodyki zastosowanej przez bank A na wartość jego wpływów gotówkowych, jeśli chodzi o wyłączenie części stałych w odniesieniu do umów obejmujących jednocześnie część stałą i część zmienną, wynosił jedynie 0,1 % i z tego względu był nieistotny, jest nieweryfikowalne. Podnoszą one w istocie, że dostęp do danych finansowych pozostałych stron, jaki uzyskały w ramach procedury biura danych, nie był wystarczający, aby umożliwić im dokonanie, wzorem Komisji, takich obliczeń w świetle uniemożliwienia ekspertom Crédit agricole dostępu do przedmiotowych danych oraz ograniczonego czasu dostępu.

575    W tym względzie należy przede wszystkim zauważyć, że Komisja obliczyła wpływ metody zastosowanej przez bank A na wartość jego wpływów gotówkowych jako 0,1 %, opierając się na arkuszach obliczeniowych zawierających określone kody, przedłożonych przez ten bank wraz z odpowiedzią na żądanie udzielenia informacji (motyw 685 zaskarżonej decyzji). Doradcy prawni i ekonomiczni skarżących mieli dostęp do tych dokumentów w ramach procedury biura danych (zob. przypis 720 zaskarżonej decyzji).

576    Ponadto, z jednej strony, z badania zarzutów szczegółowych dotyczących odmowy dostępu do danych dotyczących wartości sprzedaży wynika, że Komisja nie naruszyła prawa do obrony skarżących, wprowadzając system mieszanego dostępu do przedmiotowych danych polegający na przyznaniu dostępu do poufnych danych wyłącznie zewnętrznym doradcom Crédit agricole w ramach procedury biura informacji (zob. pkt 173–180 powyżej). Z drugiej strony, jeśli skarżące uznały, że czas dostępu przyznany w ten sposób zewnętrznym doradcom nie był wystarczający, nic nie stało na przeszkodzie, by zwróciły się one do służb Komisji lub do urzędnika przeprowadzającego spotkanie wyjaśniające z wnioskiem o przedłużenie czasu dostępu lub z wnioskiem o udzielenie dodatkowego dostępu zgodnie z tą samą procedurą. Nie złożyły one jednak takiego wniosku.

577    Argumenty przedstawione przez skarżące nie mogą zatem podważyć stwierdzenia Komisji zawartego w zaskarżonej decyzji, zgodnie z którym wpływ w wysokości 0,1 % na wartość wpływów gotówkowych banku A był nieistotny.

578    Po drugie, co się tyczy różnic w metodach kompensaty, należy przede wszystkim zauważyć, że skarżące nie kwestionują, iż dzienna kompensata stosowana przez Crédit agricole jest normą rynkową. Skarżące zresztą nawet nie usiłują wykazać, że zastosowanie kompensaty miesięcznej, nie zaś dziennej, miałoby istotny wpływ na ich własne dane dotyczące wpływów gotówkowych.

579    Ponadto skarżące uważają, że wnioskowi Komisji zawartemu w motywie 702 zaskarżonej decyzji, zgodnie z którym fakt, iż banki stosowały różne metody kompensaty, nie spowodował znacznych rozbieżności ani nie spowodował nierównego traktowania, przeczy fakt, że grzywna nałożona na Société générale została obniżona o połowę w ramach decyzji zawierającej sprostowanie.

580    Jednakże, z jednej strony, z motywu 703 zaskarżonej decyzji wynika, że Komisja wydała decyzję zmieniającą decyzję w sprawie ugody w odniesieniu do Société générale, gdy ta poinformowała ją, że nie dokonała kompensaty znacznej części swoich transakcji, nie zaś dlatego, że zmieniła ona swoje dane, stosując inną metodę kompensaty. Z drugiej strony, z motywu 702 zaskarżonej decyzji wynika, że wyniki obliczeń dokonanych przez bank C według dwóch podejść (mianowicie kompensaty dziennej i kompensaty miesięcznej) wykazują różnicę wynoszącą około 0,4 %. Skarżące nie kwestionują nieistotnego charakteru takiej różnicy.

581    Po trzecie, należy wskazać, wzorem Komisji, że skarżące nie przedstawiają żadnego argumentu mającego na celu podważenie wyjaśnień banku A, wynikających z motywu 694 zaskarżonej decyzji, dotyczących nieistotnego wpływu wykluczenia przez niego z obliczeń produktów „egzotycznych”.

582    Po czwarte, skarżące opierają się również na zmienionych danych przedłożonych Komisji w dniu 14 października 2016 r., obliczonych zgodnie z metodą zastosowaną ich zdaniem przez bank A, a mianowicie „neutralizacją” części stałej i wykluczeniem produktów „egzotycznych”.

583    W tym względzie należy zauważyć, że w motywie 687 zaskarżonej decyzji Komisja uzasadniła odmowę uwzględnienia zmienionych danych przedłożonych przez Crédit agricole, wskazując, że metoda zastosowana przez niego w celu przedstawienia tych danych była nieodpowiednia i że dane te były niedokładne. W tym względzie Komisja wskazała, że proponowana metoda nie odpowiadała ani instrukcjom z żądania udzielenia informacji, ani metodzie zastosowanej przez bank A, i została przedłożona bez potwierdzenia przez audytora. Zdaniem Komisji skarżące wykluczyły w szczególności ze swoich obliczeń wpływy gotówkowe z części stałej swapów, lecz nie zmieniły kwot wpływów gotówkowych uzyskanych w drodze kompensaty pomiędzy częścią zmienną i częścią stałą, co prowadzi jej zdaniem do niższych wpływów gotówkowych. Komisja doszła do wniosku, że wpływ metody zaproponowanej przez Crédit agricole na jego wpływy gotówkowe wynosił około 43 %, co spowodowało znaczne różnice. Elementy te są wystarczające, aby umożliwić skarżącym zrozumienie powodów, które skłoniły Komisję do odmowy przyjęcia zmienionych danych, a Sądowi dokonanie kontroli sądowej w rozumieniu orzecznictwa przytoczonego w pkt 255 powyżej. Zarzut szczegółowy dotyczący naruszenia obowiązku uzasadnienia należy zatem oddalić jako bezzasadny.

584    Ponadto należy zauważyć, że zdaniem Komisji (motyw 687 zaskarżonej decyzji) wpływ zastosowanej metodyki na dane Crédit agricole wynosi 43 %, co w istocie wynika również ze skierowanego przez skarżące do Sądu żądania obniżenia w tej wysokości, w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania, kwoty grzywny Crédit agricole.

585    Przy założeniu, że skarżące usiłują w ten sposób wykazać, iż wpływ metodyki stosowanej przez bank A na ich własne dane dotyczące wpływów gotówkowych nie był znikomy, a nie doprowadzić do zastosowania wobec nich metodyki zastosowanej przez ten bank (zob. pkt 588 poniżej), również ten argument nie zasługuje na uwzględnienie. Z jednej strony bowiem, strony są zgodne co do tego, że metodyka zastosowana przez bank A nie jest zgodna z żądaniem udzielenia informacji.

586    Z drugiej strony, skarżące w każdym razie nie wykazały, że metodyka, jaką zastosowały w celu przedstawienia tych zmienionych danych, była metodyką zastosowaną przez bank A. Zmienione dane nie podważają w tym względzie w żaden sposób twierdzenia Komisji zawartego w motywie 687 zaskarżonej decyzji (zob. pkt 583 powyżej) i nawet nie usiłują wykazać, że „neutralizacja” otrzymywanych części stałych, której dokonały w celu obliczenia zmienionych danych, wynikała z samego wykluczenia z części stałej umów swap mających jednocześnie część stałą i część zmienną, jak w metodyce stosowanej przez bank A, nie zaś, ponadto, z kompensacji płatnych części stałych z częściami zmiennymi, jak wskazała w istocie Komisja w motywie 687 zaskarżonej decyzji.

587    Należy zatem stwierdzić, że skarżące nie wykazały, iż Komisja błędnie przyjęła, że rozbieżności w metodykach zastosowanych przez banki w celu obliczenia ich wpływów gotówkowych doprowadziły w przedstawionych danych do rozbieżności, które są nieistotne. Takie nieistotne rozbieżności nie mogą zaś prowadzić do naruszenia zasady równego traktowania, ponieważ nie prowadzą do przyjęcia nieporównywalnych wartości w celu obliczenia kwoty grzywien.

588    W drugiej kolejności, biorąc pod uwagę fakt, że metodyka zastosowana przez bank A w celu obliczenia wpływów gotówkowych nie odpowiada żądaniu udzielenia informacji, nie można uwzględnić argumentu skarżących, zgodnie z którym poszanowanie zasady równego traktowania powinno było skłonić Komisję do umożliwienia im przedłożenia danych obliczonych zgodnie z metodyką zastosowaną przez bank A lub do zaakceptowania zmienionych danych przedłożonych w dniu 14 października 2006 r. W tym względzie wystarczy wskazać, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zasadę równego traktowania należy pogodzić z przestrzeganiem zasady legalności, zgodnie z którą nikt nie może się powoływać we własnej sprawie na bezprawne działanie, którego dopuszczono się z korzyścią dla innej osoby (zob. wyrok z dnia 16 czerwca 2016 r., Evonik Degussa i AlzChem/Komisja, C‑155/14 P, EU:C:2016:446, pkt 58 i przytoczone tam orzecznictwo). Argument skarżących sprowadza się zaś w rzeczywistości do wymagania od Komisji, aby zastosowanie wobec nich miała metodyka niezgodna z żądaniem udzielenia informacji.

589    Jak z tego wynika, skarżące nie wykazały, iż w niniejszym przypadku przyjęcie przez Komisję danych obliczonych zgodnie z rozbieżnymi metodykami skłoniło ją do uwzględnienia nieporównywalnych danych dotyczących wpływów gotówkowych, a tym samym do obliczenia grzywny Crédit agricole z naruszeniem w stosunku do niego zasady równego traktowania. Ów zarzut szczegółowy należy zatem oddalić, a tym samym należy oddalić drugi zarzut szczegółowy części pierwszej zarzutu dziewiątego i część drugą tego zarzutu.

[…]

2.      W przedmiocie obniżenia kwoty grzywny

[…]

657    W niniejszym przypadku, nawet przy uwzględnieniu podniesionych tytułem głównym żądań dotyczących stwierdzenia nieważności art. 2 lit. a) zaskarżonej decyzji, Sąd uważa, że jest uprawniony do wykonania przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania, ponieważ kwestia kwoty grzywny została poddana jego ocenie, nawet jeśli żądanie obniżenia kwoty grzywny zostało podniesione tytułem ewentualnym w stosunku do żądania stwierdzenia nieważności art. 2 lit. a) zaskarżonej decyzji (zob. podobnie wyrok z dnia 13 grudnia 2018 r., Deutsche Telekom/Komisja, T‑827/14, EU:T:2018:930, pkt 551–562).

[…]

662    W niniejszym przypadku w celu określenia kwoty grzywny mającej na celu ukaranie stanowiącego naruszenie zachowania Crédit agricole, które wynika z badania ośmiu pierwszych zarzutów, należy uwzględnić następujące okoliczności.

663    W pierwszej kolejności, jeśli chodzi o wagę i czas trwania naruszenia, należy wskazać, co następuje.

664    Po pierwsze, wskazane jest zastosowanie metodyki, która, podobnie jak metodyka przyjęta w niniejszym przypadku przez Komisję, określa w pierwszej kolejności kwotę podstawową grzywny, która w drugiej kolejności może zostać dostosowana do okoliczności sprawy.

665    Przede wszystkim, co się tyczy wartości sprzedaży jako danej początkowej, jako wartość zastępczą wobec niej należy uwzględnić zmniejszone wpływy gotówkowe. Jak wynika bowiem z badania części pierwszej zarzutu dziewiątego, wartość zmniejszonych wpływów gotówkowych może w niniejszym przypadku stanowić właściwą podstawę do określenia kwoty grzywny, ponieważ wartość ta odzwierciedla gospodarcze znaczenie naruszenia i stopień zaangażowania przedsiębiorstwa w naruszenie.

666    W tym względzie prawdą jest, że w ramach badania części pierwszej zarzutu dziewiątego zostało stwierdzone, że określanie przez banki wpływów gotówkowych prowadziło w niektórych przypadkach do różnych podejść. Jednakże, jak wynika z pkt 571 powyżej, rozbieżności te nie skutkowały żadnym naruszeniem zasady równego traktowania.

667    Ponadto Sąd uważa, że inna metodyka obliczania wpływów gotówkowych, taka jak zastosowana przez skarżące w celu określenia zmienionych danych przedłożonych Komisji w dniu 14 października 2006 r., nie jest bardziej odpowiednia do ustalenia wpływów gotówkowych. Metodyka implikująca wykluczenie części stałych z umów, w których występują zarówno części stałe, jak i zmienne, wykluczenie produktów „egzotycznych” lub stosowanie kompensaty miesięcznej, nie zaś dziennej, nie jest bowiem bardziej odpowiednia, aby określić w niniejszym przypadku wartość sprzedaży związanych z objętym sankcją naruszeniem i aby odzwierciedlić przez to w odpowiedni sposób jego rzeczywisty charakter i skalę gospodarczą, a także pozycję przedsiębiorstw w tym naruszeniu. Po pierwsze bowiem, co się tyczy umów EIRD mających jednocześnie część stałą i część zmienną, przepływy pieniężne odzwierciedlają różnicę między stopą stałą a stopą zmienną w dniu fixingu, jak wynika z pkt 188 powyżej. Sąd uważa, że nie istnieje żaden powód, aby wykluczyć w szczególności przepływy wynikające z jednej z dwóch „części” takich EIRD. Po drugie, nic nie uzasadnia wykluczenia produktów „egzotycznych” z obliczeń wpływów gotówkowych, skoro stanowią one również część rynku właściwego EIRD. Po trzecie, ponieważ strony są zgodne co do tego, że kompensata dzienna jest normą rynkową, żadna szczególna okoliczność niniejszej sprawy nie uzasadnia odstąpienia od tej normy.

668    Biorąc pod uwagę te okoliczności, Sąd postanowił uwzględnić w ramach ustalania kwoty grzywny wartość wpływów gotówkowych Crédit agricole przyjętą przez Komisję w zaskarżonej decyzji.

669    Ponadto należy wskazać, że strony są zgodne co do tego, iż przyjęcie jako podstawy obliczenia grzywny jedynie wpływów gotówkowych prowadziłoby do nałożenia zbyt odstraszającej grzywny. Strony są zatem zgodne co do tego, że konieczne jest zmniejszenie tych wpływów gotówkowych poprzez zastosowanie współczynnika obniżającego.

670    W zaskarżonej decyzji Komisja zastosowała jednolity współczynnik obniżający ustalony na 98,849 %.

671    Co się tyczy określenia tego współczynnika obniżającego, należy zauważyć, że współczynnik ów jest wynikiem złożonego działania, które odzwierciedla szereg elementów, w szczególności kompensatę nierozerwalnie związaną z obrotem instrumentami pochodnymi w ogólności oraz specyfikę kompensaty tych instrumentów, a w szczególności EIRD. Chodzi zatem o przybliżenie wartości skonstruowanej. Tak więc z definicji nie istnieje tylko jeden możliwy współczynnik obniżający, co znajduje zresztą potwierdzenie w fakcie, że same skarżące przedstawiły w swoich pismach szereg różnych czynników obniżających.

672    I tak na przykład, zgodnie z badaniem przedstawionym w załączniku do skargi, alternatywny współczynnik obniżający w wysokości 99,849 % „mógłby być również uzasadniony”. Ponadto w ramach innego badania przedstawionego w załączniku do pisma dostosowującego żądania skarżące proponują kilka alternatywnych czynników obniżających, obliczonych według zindywidualizowanego podejścia, wynoszących od 99,54 % do 99,90 %. Jednakże bez potrzeby wypowiadania się w przedmiocie wartości dowodowej tych badań ani w przedmiocie zasadności metod określania tych alternatywnych współczynników obniżających zaproponowanych przez skarżące Sąd uważa, że zastosowanie takich szczególnie wysokich, a nawet nadmiernych alternatywnych współczynników obniżających groziłoby pozbawieniem sankcji jej sensu poprzez uczynienie jej nieistotną i działanie w ten sposób wbrew konieczności zapewnienia wystarczająco odstraszającego charakteru grzywny. Zastosowanie takich alternatywnych czynników obniżenia rekomendowanych przez skarżące prowadziłoby zatem do nałożenia grzywny, która nie odzwierciedlałaby ani gospodarczego znaczenia naruszenia, ani stopnia zaangażowania Crédit agricole w to naruszenie.

673    W każdym razie, z jednej strony, strony są zgodne co do tego, że współczynnik obniżający wynosi co najmniej 98,849 %. Z drugiej strony Sąd przypomniał, że ustalenie grzywny w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania nie jest ścisłym działaniem arytmetycznym.

674    Po drugie, jeśli chodzi o wagę naruszenia, Sąd uważa za właściwe wziąć pod uwagę charakter naruszenia, jego zakres geograficzny oraz to, czy naruszenie zostało wprowadzone w życie, czy też nie.

675    Co się tyczy charakteru naruszenia, ponieważ rozpatrywane zachowania dotyczyły czynników istotnych dla ustalenia cen EIRD, zaliczają się one ze względu na swój charakter do najpoważniejszych ograniczeń konkurencji. Ponadto należy podkreślić, że przedmiotowe praktyki są szczególnie poważne i szkodliwe, ponieważ mogą nie tylko zakłócać konkurencję na rynku produktów EIRD, ale również, szerzej, podważyć zaufanie do systemu bankowego i rynków finansowych jako całości, a także ich wiarygodność.

676    Jak wskazała bowiem Komisja w motywie 721 zaskarżonej decyzji, co nie zostało zakwestionowane przez skarżące, odnośne wskaźniki referencyjne odzwierciedlone w ustalaniu cen EIRD mają zastosowanie do wszystkich uczestników rynku EIRD. Ponadto ze względu na to, że stopy te opierają się na euro, mają one kluczowe znaczenie dla harmonizacji warunków finansowych na rynku wewnętrznym oraz dla działalności bankowej w państwach członkowskich.

677    Jeśli chodzi o zakres geograficzny naruszenia, jak wynika z motywów 47 i 721 zaskarżonej decyzji, kartel obejmował co najmniej cały EOG, wobec czego rozpatrywane zachowania mogły mieć wpływ na działalność bankową we wszystkich państwach członkowskich.

678    Należy również wziąć pod uwagę okoliczność, że traderzy z Crédit agricole potwierdzili, iż realizowali działania uzgodnione z traderem z Barclays poprzez nawiązanie kontaktów z osobami odpowiedzialnymi za oferty swojego banku (zob. pkt 641 powyżej).

679    Po trzecie, należy uwzględnić czas trwania uczestnictwa skarżących w naruszeniu wynikający z zaskarżonej decyzji, ponieważ nie został on zakwestionowany przez skarżące i nie podważa go zawarty w pkt 426 powyżej wniosek dotyczący udziału Crédit agricole w przedmiotowym jednolitym naruszeniu.

680    W drugiej kolejności, co się tyczy okoliczności łagodzących, Sąd stwierdził, że Crédit agricole odegrało mniejszą rolę w naruszeniu niż główni uczestnicy, w szczególności bank D i bank A. Podobnie intensywność kontaktów, w których uczestniczyli traderzy z Crédit agricole, była mniejsza niż w przypadku wspomnianych głównych uczestników. Ponadto nie zostało wykazane, że Crédit agricole wiedziało lub mogło racjonalnie domniemywać, że inne banki uczestniczyły w wymianie informacji na temat zamiarów i strategii w zakresie ustalania cen, niemającej na celu manipulowania stopami procentowymi.

681    Niemniej jednak uczestnictwo Crédit agricole w zachowaniach stanowiących naruszenie było umyślne i skarżące nie wykazały, że powinny one skorzystać w niniejszym przypadku z okoliczności łagodzącej dotyczącej niedbalstwa. Ponadto, jak wynika z pkt 675 powyżej, rozpatrywane zachowania mają większą wagę. W konsekwencji okoliczności łagodzące, które dotyczą mniej intensywnego udziału Crédit agricole w omawianym naruszeniu i mniejszego znaczenia jego roli w tym naruszeniu w porównaniu z rolą odgrywaną przez głównych uczestników, mogą mieć jedynie marginalny wpływ na ostateczną kwotę grzywny.

682    W trzeciej kolejności kwota grzywny ustalona przez Sąd należycie uwzględnia konieczność nałożenia na Crédit agricole grzywny o odstraszającej wysokości, zgodnie z zasadami przypomnianymi w pkt 618–624 powyżej.

683    W świetle całości powyższych rozważań Sąd uważa, że dokona słusznej oceny okoliczności niniejszego przypadku w świetle zasady indywidualizacji sankcji i jej proporcjonalności, ustalając kwotę grzywny na 110 000 000 EUR, za którą Crédit agricole SA i CACIB są odpowiedzialne solidarnie.

[…]

Z powyższych względów

SĄD (dziesiąta izba w składzie powiększonym)

orzeka, co następuje:

1)      Stwierdza się nieważność art. 2 lit. a) decyzji Komisji C(2016) 8530 final z dnia 7 grudnia 2016 r. dotyczącej postępowania na podstawie art. 101 TFUE i art. 53 porozumienia EOG (sprawa AT.39914 – Instrumenty pochodne na stopę procentową euro (EIRD)].

2)      Kwota grzywny, za którą Crédit agricole SA i Crédit agricole Corporate and Investement Bank są odpowiedzialne solidarnie, zostaje ustalona na 110 000 000 EUR.

3)      W pozostałym zakresie skarga zostaje oddalona.

4)      Każda ze stron pokrywa własne koszty.

Papasavvas Kornezov Buttigieg

Kowalik-Bańczyk       Hesse

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 20 grudnia 2023 r.

Podpisy

*      Język postępowania: francuski.

1Poniżej zostały odtworzone jedynie te punkty wyroku, których publikację Sąd uznał za wskazaną.