WYROK TRYBUNAŁU (trzecia izba)
z dnia 13 stycznia 2022 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Swoboda przedsiębiorczości – Swoboda świadczenia usług – Działalność ubezpieczeniowa i reasekuracyjna – Dyrektywa 2009/138/WE – Likwidacja zakładów ubezpieczeń – Artykuł 292 – Skutki, jakie postępowania likwidacyjne wywierają na toczące się postępowania sądowe – Wyjątek od stosowania lex concursus – Lex processus
W sprawie C‑724/20
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Cour de cassation (sąd kasacyjny, Francja) postanowieniem z dnia 17 grudnia 2020 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 28 grudnia 2020 r., w postępowaniu:
Paget Approbois SAS,
przeciwko
Depeyre entreprises SARL,
Alpha Insurance A/S,
TRYBUNAŁ (trzecia izba),
w składzie: A. Prechal, prezes drugiej izby, pełniąca obowiązki prezesa trzeciej izby, J. Passer, F. Biltgen, L.S. Rossi (sprawozdawczyni) i N. Wahl, sędziowie,
rzecznik generalny: M. Szpunar,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu Alpha Insurance A/S – F. Rocheteau, avocat,
– w imieniu rządu francuskiego – E. Leclerc i A.-L. Desjonquères, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – D. Triantafyllou i H. Tserepa-Lacombe, w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 292 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (wypłacalność II) (Dz.U. 2009, L 335, s. 1).
2 Wniosek ten złożono w ramach sporu pomiędzy spółką Paget Approbois (zwaną dalej „spółką Paget”) a spółką Depeyre entreprises SARL (zwaną dalej „spółką Depeyre”) i spółką Alpha Insurance A/S w przedmiocie zapłaty odszkodowania z tytułu ubezpieczenia w związku ze szkodami poniesionymi przez Paget wskutek zdarzenia ubezpieczeniowego.
Ramy prawne
Prawo Unii
Dyrektywa 2009/138
3 Motywy 3, 117, 123–125 i 130 dyrektywy 2009/138 mają następujące brzmienie:
„(3) W interesie właściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego leży, aby ustanowione zostały uzgodnione zasady dotyczące nadzoru nad grupami ubezpieczeniowymi oraz – celem ochrony wierzycieli – zasady dotyczące reorganizacji i postępowania likwidacyjnego w przypadku zakładów ubezpieczeń.
[…]
(117) Ponieważ przepisy krajowe dotyczące środków odnoszących się do reorganizacji oraz postępowania likwidacyjnego nie są zharmonizowane, właściwe jest zapewnienie w ramach rynku wewnętrznego wzajemnego uznawania przepisów państw członkowskich dotyczących środków odnoszących się do reorganizacji i likwidacji zakładów ubezpieczeń, a także niezbędnej współpracy, przy uwzględnieniu zasad jedności, uniwersalności, koordynacji i jawności tego rodzaju środków oraz równego traktowania i ochrony wierzycieli ubezpieczeniowych.
[…]
(123) Do podejmowania decyzji w sprawie postępowania likwidacyjnego dotyczącego zakładu ubezpieczeń powinny być uprawnione wyłącznie właściwe organy państwa członkowskiego siedziby. Decyzje te powinny być skuteczne w całej Wspólnocie i powinny być uznawane przez wszystkie państwa członkowskie. Decyzje powinny być publikowane zgodnie z procedurami państwa członkowskiego siedziby oraz w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Informacje powinny być także udostępniane znanym wierzycielom mającym miejsce zamieszkania lub siedzibę we Wspólnocie, którzy powinni mieć prawo wnoszenia roszczeń i przedstawiania uwag.
(124) W postępowaniu likwidacyjnym powinny zostać uwzględnione wszystkie aktywa i zobowiązania zakładu ubezpieczeń.
(125) Wszystkie warunki związane z otwarciem [wszczęciem], prowadzeniem i zamknięciem postępowania likwidacyjnego powinny być określane przez przepisy prawa państwa członkowskiego siedziby.
[…]
(130) Celem ochrony zaufania oraz pewności obrotu prawnego w państwach członkowskich innych niż państwo członkowskie siedziby konieczne jest określenie prawa właściwego w odniesieniu do skutków wywieranych przez środki odnoszące się do reorganizacji oraz postępowanie likwidacyjne na toczące się postępowania sądowe i działania egzekucyjne poszczególnych wierzycieli związane z postępowaniami sądowymi”.
4 Tytuł IV dyrektywy 2009/138 – „Reorganizacja i likwidacja zakładów ubezpieczeń” – obejmuje jej art. 267–296.
5 Artykuł 268 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Definicje”, stanowi:
„1. Na użytek niniejszego tytułu stosuje się następujące definicje:
a) »właściwy organ« oznacza organ administracyjny lub sądowy państw członkowskich, który jest właściwy w przypadku środków odnoszących się do reorganizacji lub postępowania likwidacyjnego;
[…]
c) »środki odnoszące się do reorganizacji« oznaczają środki pociągające za sobą interwencje właściwych organów, których celem jest zachowanie lub przywrócenie sytuacji finansowej zakładu ubezpieczeń, a które oddziałują na istniejące wcześniej prawa stron innych niż sam zakład ubezpieczeń, w tym, ale nie tylko, środki powodujące możliwość zawieszenia płatności, zawieszenia środków egzekucji lub obniżenie roszczeń;
d) »postępowanie likwidacyjne« oznacza wspólne postępowanie [postępowanie zbiorowe] powodujące upłynnienie aktywów zakładu ubezpieczeń i podział uzyskanych z nich dochodów, odpowiednio pomiędzy wierzycieli, udziałowców lub członków, które zawsze wiąże się z interwencją właściwych organów, w tym sytuacje, gdy postępowanie wspólne [zbiorowe] kończy się postępowaniem układowym lub innym analogicznym środkiem, bez względu na to, czy jego podstawą jest niewypłacalność, i niezależnie od tego, czy jest ono dobrowolne, czy przymusowe;
[…]”.
6 Artykuł 273 dyrektywy 2009/138, zatytułowany „Otwarcie [Wszczęcie] postępowania likwidacyjnego – informacje dla organów nadzoru”, przewiduje w ust. 2:
„Decyzja dotycząca wszczęcia postępowania likwidacyjnego zakładu ubezpieczeń, w tym jego oddziałów w innych państwach członkowskich, przyjęta zgodnie z prawem krajowym państwa członkowskiego siedziby, uznawana jest bez dalszych formalności w całej Wspólnocie i skutkuje [wywołuje skutki] w momencie jej wejścia w życie w państwie członkowskim, w którym otwarto [wszczęto] postępowanie”.
7 Artykuł 274 tej dyrektywy, zatytułowany „Prawo właściwe”, ma następujące brzmienie:
„1. Decyzja o otwarciu [wszczęciu] postępowania likwidacyjnego w odniesieniu do zakładu ubezpieczeń, postępowanie likwidacyjne oraz ich skutki regulowane są przez prawo obowiązujące w państwie członkowskim siedziby, o ile inaczej nie przewidziano w art. 285–292.
2. Prawo państwa członkowskiego siedziby określa co najmniej:
a) aktywa stanowiące część majątku i postępowanie z aktywami nabytymi przez zakład ubezpieczeń lub przekazanymi zakładowi ubezpieczeń po wszczęciu postępowania likwidacyjnego;
b) odpowiednie uprawnienia zakładu ubezpieczeń i likwidatora;
c) warunki dokonywania potrąceń z tytułu roszczeń;
d) skutki postępowania likwidacyjnego w przypadku aktualnych umów, w których stroną jest zakład ubezpieczeń;
e) skutki postępowania likwidacyjnego w przypadku postępowań wszczętych przez indywidualnych wierzycieli, z wyjątkiem spraw w toku, o których mowa w art. 292;
f) roszczenia wnoszone w stosunku do majątku zakładu ubezpieczeń i sposób postępowania z roszczeniami powstałymi po wszczęciu postępowania likwidacyjnego;
g) zasady zgłaszania, weryfikacji i dopuszczalności roszczeń;
h) zasady podziału dochodów uzyskanych z upłynnionych aktywów, kolejność roszczeń oraz prawa wierzycieli częściowo zaspokojonych po wszczęciu postępowania likwidacyjnego na podstawie praw rzeczowych lub wskutek dokonanych potrąceń;
i) warunki i skutki zamknięcia postępowania likwidacyjnego w szczególności z powodu postępowania układowego;
j) prawa wierzycieli po zamknięciu postępowania likwidacyjnego;
k) stronę ponoszącą koszty i wydatki zaistniałe w toku postępowania likwidacyjnego; oraz
l) zasady dotyczące nieważności, możliwości unieważnienia lub niewykonalności [względnej bezskuteczności] czynności prawnych [dokonanych] z pokrzywdzeniem wszystkich wierzycieli”.
8 Artykuł 280 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Jawność decyzji w sprawie postępowania likwidacyjnego”, stanowi w ust. 1 akapit pierwszy:
„Właściwy organ, likwidator lub jakakolwiek osoba wyznaczona w tym celu przez właściwy organ zapewniają jawność decyzji w sprawie wszczęcia postępowania likwidacyjnego zgodnie z procedurami odnoszącymi się do publikacji obowiązującymi w państwie członkowskim siedziby, a także poprzez umieszczenie wyciągu z decyzji o likwidacji w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej”.
9 Artykuł 282 ust. 1 owej dyrektywy stanowi:
„Każdy wierzyciel, w tym organy publiczne państw członkowskich, którego miejsce zwykłego pobytu, zamieszkania lub siedziba znajduje się w państwie członkowskim innym niż państwo członkowskie siedziby, ma prawo wnosić roszczenia lub przedkładać pisemne uwagi odnoszące się do roszczenia”.
10 Zgodnie z art. 292 dyrektywy 2009/138, zatytułowanym „Sprawy sądowe w toku”:
„Skutki środków odnoszących się do reorganizacji lub postępowania likwidacyjnego względem toczących się spraw sądowych dotyczących rzeczy lub praw, których pozbawiono zakład ubezpieczeń [w stosunku do których zakład ubezpieczeń utracił prawo zarządu i rozporządzenia nimi], regulowane są wyłącznie przez przepisy krajowe państwa członkowskiego, w którym toczy się sprawa”.
Rozporządzenie (WE) nr 1346/2000
11 Rozporządzenie Rady (WE) nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego (Dz.U. 2000, L 160, s. 1), które zostało uchylone i zastąpione rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/848 z dnia 20 maja 2015 r. w sprawie postępowania upadłościowego (Dz.U. 2015, L 141, s. 19), stanowiło w art. 4, zatytułowanym „Prawo właściwe”:
„1. O ile niniejsze rozporządzenie nie stanowi inaczej, dla postępowania upadłościowego i jego skutków właściwe jest prawo państwa członkowskiego, w którym zostaje wszczęte postępowanie, określanego dalej jako »państwo wszczęcia postępowania«.
2. Prawo państwa wszczęcia postępowania określa przesłanki wszczęcia postępowania upadłościowego, sposób jego prowadzenia i ukończenia. W szczególności określa ono:
[…]
f) skutki [wpływ] wszczęcia postępowania upadłościowego na środki dochodzenia praw przez poszczególnych wierzycieli; z wyłączeniem toczących się postępowań;
[…]”.
12 Artykuł 15 rozporządzenia nr 1346/2000 stanowił:
„Wpływ postępowania upadłościowego na toczące się postępowanie dotyczące przedmiotu albo prawa wchodzącego w skład masy podlega wyłącznie prawu państwa członkowskiego, w którym toczy się postępowanie”.
Dyrektywa 2001/24/WE
13 Zgodnie z art. 32 dyrektywy 2001/24/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 kwietnia 2001 r. w sprawie reorganizacji i likwidacji instytucji kredytowych (Dz.U. 2001, L 125, s. 15), zatytułowanym „Sprawy sądowe w toku”:
„Skutki środków służących reorganizacji lub postępowań likwidacyjnych na toczącą się sprawę sądową [dla toczącej się sprawy sądowej] aktywów lub praw, których pozbawiono instytucję kredytową [w stosunku do których instytucja kredytowa utraciła prawo zarządu i rozporządzenia nimi], podlegają wyłącznie prawu państwa członkowskiego, w którym toczy się dana sprawa”.
Prawo francuskie
Kodeks ubezpieczeń
14 Artykuł L. 326‑20 akapity pierwszy i drugi code des assurances (kodeksu ubezpieczeń) przewiduje:
„Z zastrzeżeniem przepisów artykułów od L. 326‑21 do L. 326‑29 środki odnoszące się do reorganizacji zdefiniowane w art. L. 323‑8 i decyzje dotyczące wszczęcia postępowania likwidacyjnego przyjęte przez właściwe organy państwa członkowskiego Unii Europejskiej innego niż Francja w odniesieniu do zakładu ubezpieczeń mającego siedzibę na terytorium tego państwa wywołują w pełni skutki na terytorium Republiki Francuskiej bez żadnych dalszych formalności, w tym wobec osób trzecich, od momentu, w którym stają się w tym państwie skuteczne. Przepisy te mają również zastosowanie w przypadku przyjęcia środków odnoszących się do reorganizacji lub decyzji o wszczęciu postępowania likwidacyjnego w odniesieniu do oddziału zakładu ubezpieczeń, którego siedziba znajduje się poza Unią Europejską.
To samo dotyczy decyzji przyjętych w państwie członkowskim innym niż Francja w ramach dobrowolnej likwidacji zakładu ubezpieczeń wymagającej udziału organów administracji lub sądów”.
15 Zgodnie z art. L.326‑28 tego kodeksu:
„Skutki, jakie środki odnoszące się do reorganizacji oraz wszczęcie postępowania likwidacyjnego wywierają na toczące się we Francji postępowania sądowe dotyczące rzeczy lub praw, w stosunku do których zakład ubezpieczeń pozbawiono zarządu i prawa rozporządzenia nimi, regulują wyłącznie przepisy kodeksu postępowania cywilnego”.
Kodeks postępowania cywilnego
16 Artykuł 369 code de procédure civile (kodeksu postępowania cywilnego) stanowi:
„Postępowanie ulega zawieszeniu:
[…]
– wskutek orzeczenia o wszczęciu postępowania ochronnego, restrukturyzacyjnego lub likwidacyjnego w sprawach wymagających zapewnienia dłużnikowi wsparcia lub pozbawienia go zarządu;
[…]”.
17 Artykuł 371 tego kodeksu ma następujące brzmienie:
„Postępowanie w żadnym wypadku nie ulega zawieszeniu, jeżeli dane zdarzenie zaistniało lub zostało zgłoszone po otwarciu rozprawy”.
18 Artykuł 372 wspomnianego kodeksu przewiduje:
„Czynności dokonane oraz orzeczenia – nawet korzystające z powagi rzeczy osądzonej – wydane po zawieszeniu postępowania uważa się za niebyłe, chyba że zostaną potwierdzone w sposób wyraźny lub dorozumiany przez stronę, na korzyść której przewidziano zawieszenie postępowania”.
Kodeks handlowy
19 Zgodnie z art. L. 622‑22 akapit pierwszy code de commerce (kodeksu handlowego):
„Z zastrzeżeniem przepisów art. L. 625‑3 toczące się postępowania ulegają zawieszeniu do czasu zgłoszenia wierzytelności przez wierzyciela dochodzącego swoich praw. Postępowania te zostają wówczas podjęte z mocy prawa po należytym wezwaniu mandatariusza sądowego oraz, w stosownym przypadku, zarządcy […], jednakże mają one wyłącznie na celu stwierdzenie istnienia wierzytelności oraz określenie ich wysokości”.
20 Artykuł L. 641‑3 akapit pierwszy tego kodeksu stanowi:
„Orzeczenie o wszczęciu postępowania likwidacyjnego ma takie same skutki jak te przewidziane w przypadku postępowania ochronnego w sekcji I akapity pierwszy i trzeci, w art. L. 622‑7 sekcja III, w art. L. 622‑21 i L. 622‑22, w art. L. 622‑28 zdanie pierwsze oraz w art. L. 622‑30”.
21 Artykuł R. 622‑20 akapit pierwszy wspomnianego kodeksu przewiduje:
„Postępowanie zawieszone na mocy art. L. 622‑22 zostaje podjęte z inicjatywy wierzyciela dochodzącego swoich praw z chwilą, gdy przedłożył on sądowi, przed którym toczy się postępowanie, kopię zgłoszenia jego wierzytelności lub jakikolwiek inny dokument poświadczający umieszczenie jego wierzytelności w wykazie przewidzianym w art. L. 624 1 i wezwał do udziału w postępowaniu mandatariusza sądowego oraz, w stosownym przypadku, zarządcę, jeżeli jego zadaniem jest wspieranie dłużnika lub komisarza ds. wykonania planu”.
22 Artykuł R. 641‑23 owego kodeksu stanowi:
„Artykuły R. 622‑19 i R. 622‑20 mają zastosowanie do postępowania likwidacyjnego”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
23 W dniu 1 lipca 2011 r. spółka Paget za pośrednictwem spółki Depeyre, będącej brokerem ubezpieczeniowym, wykupiła ze skutkiem od owego dnia polisę ubezpieczeniową „multirisques industrielle [wiele rodzajów ryzyka w działalności przemysłowej]”, zawierającą wzmiankę „Compagnie: Alpha Insurance [zakład: Alpha Insurance]”.
24 W dniu 20 maja 2012 r. nad dwoma zakładami prowadzonymi przez spółkę Paget doszło do gradobicia. Następnego dnia Paget przesłała spółce Depeyre zgłoszenie zaistnienia zdarzenia ubezpieczeniowego.
25 W celu oszacowania powstałych wskutek tego zdarzenia szkód majątkowych sporządzono nieformalną ekspertyzę.
26 Pismem z dnia 7 stycznia 2013 r. spółka Depeyre poinformowała spółkę Paget, że wykupione przez tę ostatnią ubezpieczenie było zarządzane za pośrednictwem Albic, spółki prawa belgijskiego, że od dnia 1 stycznia 2012 r. jej ubezpieczycielami były United, spółka prawa brytyjskiego, i Euroins, spółka prawa rumuńskiego, oraz że owe spółki ze skutkiem od dnia 1 stycznia 2013 r. cofnęły jednak zezwolenie udzielone Albic.
27 Spółka Paget wytoczyła powództwo o stwierdzenie odpowiedzialności i o odszkodowanie przeciwko spółce Depeyre, zaś ta przypozwała Alpha Insurance, spółkę prawa duńskiego, którą broker ubezpieczeniowy wskazał jako rzeczywistego ubezpieczyciela w dniu zaistnienia zdarzenia ubezpieczeniowego. Przed cour d’appel de Besançon (sądem apelacyjnym w Besançon, Francja) spółka Paget zażądała solidarnego zasądzenia od spółek Depeyre i Alpha Insurance zapłaty na jej rzecz kwoty 335 080,79 EUR tytułem naprawienia poniesionej przez nią szkody majątkowej.
28 Na rozprawie w dniu 16 października 2018 r. przedstawiciel spółki Alpha Insurance poinformował wspomniany sąd apelacyjny, że Sø- og Handelsretten i København (sąd ds. morskich i gospodarczych w Kopenhadze, Dania) ogłosił ze skutkiem od dnia 8 maja 2018 r. upadłość tego zakładu, i na etapie narady przedłożył stosowny wyrok. Zażądał on w szczególności stwierdzenia, że wszczęcie duńskiego postępowania zbiorowego spowodowało z mocy prawa zawieszenie francuskiego postępowania sądowego.
29 Wyrokiem z dnia 20 listopada 2018 r. cour d’appel de Besançon (sąd apelacyjny w Besançon) w szczególności zasądził od spółki Alpha Insurance zapłatę na rzecz spółki Paget, w wykonaniu umowy ubezpieczenia, określonej kwoty z tytułu szkody majątkowej wynikającej ze zdarzenia ubezpieczeniowego z dnia 20 maja 2012 r.
30 W tym względzie cour d’appel de Besançon (sąd apelacyjny w Besançon) uznał, że spółka Alpha Insurance nie wykazała, iż duńskie postępowanie upadłościowe wywiera takie same skutki jak postępowanie upadłościowe w prawie francuskim na dalsze prowadzenie postępowania sądowego i na dopuszczalność wniesionych w stosunku do niej żądań, a zatem duńskie postępowanie upadłościowe powinno pozostać poza zakresem analizowanych zagadnień.
31 Spółki Paget i Alpha Insurance wniosły od wyroku cour d’appel de Besançon (sądu apelacyjnego w Besançon) skargi kasacyjne.
32 Cour de cassation (sąd kasacyjny, Francja) uważa, że rozpatrzenie owych skarg wymaga określenia prawa regulującego skutki, jakie orzeczona w Danii upadłość spółki Alpha Insurance wywiera na postępowanie toczące się przed sądami francuskimi, lecz podkreśla, że odpowiedź na to pytanie nie jest oczywista.
33 W tych okolicznościach Cour de cassation (sąd kasacyjny) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 292 dyrektywy [2009/138] należy interpretować w ten sposób, że postępowanie w toku wszczęte przed sądem państwa członkowskiego przez wierzyciela, któremu przysługuje roszczenie o odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia, w celu uzyskania zapłaty tego odszkodowania od zakładu ubezpieczeń objętego postępowaniem upadłościowym wszczętym w innym państwie członkowskim, dotyczy zgodnie z tym przepisem rzeczy lub praw, w stosunku do których zakład ubezpieczeń utracił prawo zarządu i rozporządzenia nimi?
2) W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na poprzednie pytanie – czy przepisy prawne państwa członkowskiego, w którym toczy się postępowanie sądowe, powinny regulować wszystkie skutki postępowania upadłościowego dla tego postępowania w toku?
W szczególności, czy należy je stosować, jeżeli:
– przewidują, że wszczęcie postępowania upadłościowego powoduje zawieszenie postępowania w toku,
– uzależniają podjęcie postępowania sądowego od zgłoszenia przez wierzyciela do wykazu pasywów zakładu ubezpieczeń przysługującego mu roszczenia o odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia i od wezwania do udziału w tym postępowaniu organów odpowiedzialnych za przeprowadzenie postępowania likwidacyjnego,
– oraz zakazują zasądzenia zapłaty odszkodowania, ponieważ postępowanie w przedmiocie tego odszkodowania może mieć na celu wyłącznie stwierdzenie jego istnienia i określenie jego wysokości?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania pierwszego
34 Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 292 dyrektywy 2009/138 należy interpretować w ten sposób, że zawarte w tym artykule pojęcie „toczących się spraw sądowych dotyczących rzeczy lub praw, których pozbawiono zakład ubezpieczeń [w stosunku do których zakład ubezpieczeń utracił prawo zarządu i rozporządzenia nimi]”, obejmuje toczące się postępowanie sądowe, którego przedmiotem jest żądanie odszkodowania z tytułu ubezpieczenia, którego ubezpieczający dochodzi – w związku ze szkodami poniesionymi w danym państwie członkowskim – od zakładu ubezpieczeń objętego postępowaniem likwidacyjnym w innym państwie członkowskim.
35 Na wstępie należy zauważyć, że dyrektywa 2009/138, jak wynika z jej motywów 117 i 123, opiera się w szczególności na wymogach jedności i uniwersalności oraz ustanawia zasadę wzajemnego uznawania środków odnoszących się do reorganizacji i postępowań likwidacyjnych dotyczących zakładów ubezpieczeń, a także ich skutków.
36 I tak zgodnie z art. 273 ust. 2 tej dyrektywy decyzja odnosząca się do wszczęcia postępowania likwidacyjnego dotyczącego zakładu ubezpieczeń, przyjęta zgodnie z prawem państwa członkowskiego siedziby, uznawana jest bez żadnych dalszych formalności w całej Unii i wywołuje w niej skutki w momencie jej wejścia w życie w państwie członkowskim, w którym wszczęto postępowanie.
37 Artykuł 274 dyrektywy 2009/138 stanowi w ust. 1, że decyzja o wszczęciu postępowania likwidacyjnego dotyczącego zakładu ubezpieczeń, postępowanie likwidacyjne oraz ich skutki regulowane są co do zasady przez prawo obowiązujące w państwie członkowskim siedziby, a w ust. 2 lit. e) precyzuje, że prawo to określa w szczególności skutki, jakie postępowanie likwidacyjne wywiera na postępowania wszczęte przez indywidualnych wierzycieli, na które to skutki rozciąga się zasada wzajemnego uznawania (zob. podobnie wyrok z dnia 12 listopada 2020 r., Bulstrad Vienna Insurance Group, C‑427/19, EU:C:2020:914, pkt 39).
38 Z przepisów tych wynika, że środki odnoszące się do reorganizacji oraz postępowania likwidacyjne dotyczące zakładów ubezpieczeń, a także ich skutki reguluje co do zasady lex concursus.
39 Jednakże art. 274 ust. 1 dyrektywy 2009/138 wymienia pewne przepisy, które stanowią odstępstwo od stosowania lex concursus i wśród których znajduje się przepis wspomniany w ust. 2 lit. e) owego artykułu, wskazany w art. 292 tej dyrektywy, zgodnie z którym „[s]kutki środków odnoszących się do reorganizacji lub postępowania likwidacyjnego względem toczących się spraw sądowych dotyczących rzeczy lub praw, których pozbawiono zakład ubezpieczeń [w stosunku do których zakład ubezpieczeń utracił prawo zarządu i rozporządzenia nimi], regulowane są wyłącznie przez przepisy krajowe państwa członkowskiego, w którym toczy się sprawa”.
40 Z brzmienia owego art. 292 wynika, że aby można było skorzystać z przewidzianego w nim wyjątku od stosowania lex concursus, muszą zostać spełnione trzy kumulatywne przesłanki.
41 Po pierwsze, musi chodzić o środki odnoszące się do reorganizacji lub o postępowanie likwidacyjne w rozumieniu, odpowiednio, art. 268 ust. 1 lit. c) i d) dyrektywy 2009/138.
42 W tym względzie zdefiniowane w art. 268 ust. 1 lit. d) tej dyrektywy pojęcie „postępowania likwidacyjnego” oznacza postępowanie zbiorowe powodujące upłynnienie aktywów zakładu ubezpieczeń i podział uzyskanych stąd dochodów, odpowiednio pomiędzy wierzycieli, udziałowców lub członków, które zawsze wiąże się z interwencją właściwych organów, mianowicie – zgodnie z art. 268 ust. 1 lit. a) wspomnianej dyrektywy – organów administracyjnych lub sądowych państw członkowskich właściwych, w szczególności, w zakresie postępowania likwidacyjnego (zob. podobnie wyrok z dnia 12 listopada 2020 r., Bulstrad Vienna Insurance Group, C‑427/19, EU:C:2020:914, pkt 29).
43 W niniejszym wypadku wydaje się, że ta pierwsza przesłanka, określona w art. 292 dyrektywy 2009/138, jest w sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym spełniona, ponieważ z informacji zawartych w postanowieniu odsyłającym wynika, że w odniesieniu do spółki Alpha Insurance wszczęto w Królestwie Danii postępowanie likwidacyjne oraz że ze skutkiem od dnia 8 maja 2018 r. ogłoszono jej upadłość. Wynika to zresztą również z publikacji, której – zgodnie z art. 280 tej dyrektywy – dokonano w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej (Dz.U. 2018, C 196, s. 28).
44 Po drugie, możliwość zastosowania art. 292 dyrektywy 2009/138 wymaga istnienia „toczącej się sprawy sądowej”.
45 W tym względzie, o ile toczące się postępowania sądowe w rozumieniu owego art. 292 wchodzą w zakres postępowań wszczętych przez indywidualnych wierzycieli, a art. 274 ust. 2 lit. e) dyrektywy 2009/138 precyzuje, iż skutki, jakie postępowanie likwidacyjne wywiera na owe postępowania wszczęte przez indywidualnych wierzycieli, są określane co do zasady przez lex concursus, z wyjątkiem takich postępowań sądowych, które są w toku, o tyle te ostatnie należy odróżnić od indywidualnych działań egzekucyjnych wynikających z toczących się postępowań sądowych, jak wynika z motywu 130 tej dyrektywy.
46 Oznacza to, że „toczące się sprawy sądowe” w rozumieniu art. 292 dyrektywy 2009/138 dotyczą działań, które ograniczają się do określenia praw i obowiązków zakładu ubezpieczeń postawionego w stan likwidacji, nie wiążąc się z ich egzekwowaniem, tzn. z wyłączeniem wszczętych przez indywidualnych wierzycieli postępowań egzekucyjnych.
47 Wykładnia ta jest spójna z przyjętą przez Trybunał wykładnią identycznego pojęcia „toczącego się postępowania sądowego”, zawartego w art. 15 rozporządzenia nr 1346/2000 i w art. 32 dyrektywy 2001/24. Trybunał orzekł bowiem, że pojęciem „toczącego się postępowania sądowego”, a zatem przewidzianym przez te dwa artykuły wyjątkiem od stosowania lex concursus, objęte są wyłącznie postępowania co do istoty sprawy, z wyłączeniem indywidualnych działań egzekucyjnych (zob. odpowiednio, podobnie, wyroki: z dnia 6 czerwca 2018 r., Tarragó da Silveira, C‑250/17, EU:C:2018:398, pkt 30–33 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 29 kwietnia 2021 r., Banco de Portugal i in., C‑504/19, EU:C:2021:335, pkt 39 i przytoczone tam orzecznictwo).
48 W sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym przesłanka ta również wydaje się spełniona. Z informacji zawartych w aktach sprawy, którymi dysponuje Trybunał, wynika bowiem, że przedmiotem postępowania toczącego się przed francuskimi sądami cywilnymi jest wyłącznie żądanie uzyskania przez ubezpieczonego odszkodowania od ubezpieczyciela, którego organy duńskie postawiły w stan likwidacji w czasie, gdy owo postępowanie co do istoty sprawy było w toku.
49 Po trzecie, toczące się postępowanie sądowe musi, zgodnie z samym brzmieniem art. 292 dyrektywy 2009/138, dotyczyć „rzeczy lub praw, których pozbawiono zakład ubezpieczeń [w stosunku do których zakład ubezpieczeń utracił prawo zarządu i rozporządzenia nimi]”.
50 Co się tyczy zakresu tego wyrażenia, jak zauważyły rząd francuski i Komisja Europejska, należy stwierdzić, że poszczególne wersje językowe art. 292 dyrektywy 2009/138 nie są jednoznaczne.
51 O ile bowiem niektóre z nich sugerują, że toczące się postępowanie sądowe musi dotyczyć „składnika aktywów lub prawa”, tak jak francuska wersja językowa („un actif ou un droit”), lub „rzeczy”, tak jak wersje językowe hiszpańska („a un bien”) czy włoska („a un bene”), o tyle inne wersje są sformułowane w sposób szerszy. I tak portugalska wersja językowa („bens o direitos”) wyraża wielość rzeczy lub praw, fińska wersja językowa („omaisuuta”) wskazuje na własność lub majątek danego podmiotu, zaś wersje językowe duńska („eller en rettighed i massen”) i niemiecka („einen Vermögensgegenstand oder ein Recht der Masse”) odnoszą się do wszelkich składników majątkowych bądź wszelkich praw objętych masą upadłości zakładu ubezpieczeń.
52 Wobec takich rozbieżności w zakresie brzmienia art. 292 dyrektywy 2009/138 wykładni tego przepisu należy dokonać z uwzględnieniem, w szczególności, kontekstu i celu uregulowania, którego przepis ten jest częścią (zob. podobnie wyrok z dnia 9 września 2020 r., TMD Friction i TMD Friction EsCo, C‑674/18 i C‑675/18, EU:C:2020:682, pkt 89 i przytoczone tam orzecznictwo).
53 Co się tyczy kontekstu, w jaki wpisuje się art. 292 dyrektywy 2009/138, należy stwierdzić, że rzeczy lub prawa, o których mowa, są rzeczami lub prawami, w stosunku do których zakład ubezpieczeń utracił prawo zarządu i rozporządzenia nimi. Otóż zgodnie z art. 273 ust. 2 tej dyrektywy każda decyzja wszczynająca takie postępowanie likwidacyjne uznawana jest we wszystkich pozostałych państwach członkowskich w momencie jej wejścia w życie w państwie członkowskim, w którym wszczęto to postępowanie. Wynika stąd, że pojęcia „aktywów”, „rzeczy” czy „praw, których pozbawiono zakład ubezpieczeń [praw, w stosunku do których zakład ubezpieczeń utracił prawo zarządu i rozporządzenia nimi]”, oznaczają nie tylko określone aktywa, rzeczy lub prawa tego zakładu, lecz raczej jego składniki majątkowe należące zarówno do aktywów, jak i pasywów, które są przedmiotem postępowania likwidacyjnego. Wykładnia ta znajduje zresztą potwierdzenie w motywie 124 wspomnianej dyrektywy, zgodnie z którym w postępowaniu likwidacyjnym powinny zostać uwzględnione wszystkie aktywa i pasywa zakładu ubezpieczeń.
54 Jeżeli chodzi o cel dyrektywy 2009/138, z jej motywu 130 wynika, że ustanowione w art. 292 tej dyrektywy odstępstwo od stosowania lex concursus do skutków postępowania likwidacyjnego ma na celu ochronę uzasadnionych oczekiwań oraz pewności obrotu prawnego w państwach członkowskich innych niż państwo członkowskie siedziby. Tymczasem cele te nie zostałyby w pełni osiągnięte, gdyby zakresem stosowania owego art. 292 nie były objęte wszystkie składniki majątkowe zakładu ubezpieczeń, które są przedmiotem postępowania likwidacyjnego i w stosunku do których zakład ten utracił prawo zarządu i rozporządzenia nimi.
55 Rozwiązanie to jest zresztą w pełni spójne z rozwiązaniem przyjętym w wyroku z dnia 29 kwietnia 2021 r., Banco de Portugal i in. (C‑504/19, EU:C:2021:335, pkt 43), w którym Trybunał uznał, że zawarte w art. 32 dyrektywy 2001/24 wyrażenie „aktyw[a] lub praw[a], których pozbawiono instytucję kredytową [w stosunku do których instytucja kredytowa utraciła prawo zarządu i rozporządzenia nimi]”, ma zastosowanie do toczącego się postępowania sądowego dotyczącego jednego lub kilku składników majątkowych danej instytucji kredytowej, należących zarówno do aktywów, jak i pasywów, w stosunku do których instytucja ta utraciła prawo zarządu i rozporządzenia nimi.
56 W świetle całości powyższych rozważań należy stwierdzić, podobnie jak zainteresowani, którzy uczestniczyli w postępowaniu przed Trybunałem, że odszkodowanie, którego ubezpieczający dochodzi – w związku ze szkodami poniesionymi wskutek zdarzenia ubezpieczeniowego – od swojego ubezpieczyciela, którego postawiono w stan likwidacji w czasie, gdy postępowanie sądowe było w toku, jest objęte przedmiotowym zakresem stosowania art. 292 dyrektywy 2009/138.
57 W konsekwencji odpowiedź na pytanie pierwsze brzmi następująco: art. 292 dyrektywy 2009/38 należy interpretować w ten sposób, że zawarte w tym artykule pojęcie „toczących się spraw sądowych dotyczących rzeczy lub praw, których pozbawiono zakład ubezpieczeń [w stosunku do których zakład ubezpieczeń utracił prawo zarządu i rozporządzenia nimi]”, obejmuje toczące się postępowanie sądowe, którego przedmiotem jest żądanie odszkodowania z tytułu ubezpieczenia, którego ubezpieczający dochodzi – w związku ze szkodami poniesionymi w danym państwie członkowskim – od zakładu ubezpieczeń objętego postępowaniem likwidacyjnym w innym państwie członkowskim.
W przedmiocie pytania drugiego
58 Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 292 dyrektywy 2009/138 należy interpretować w ten sposób, że prawo państwa członkowskiego, w którym toczy się postępowanie sądowe – w rozumieniu tego artykułu – powinno regulować wszystkie skutki, jakie na owo postępowanie wywiera postępowanie likwidacyjne. W szczególności sąd odsyłający zastanawia się, czy należy stosować przepisy prawa państwa członkowskiego, w którym toczy się postępowanie sądowe, gdy, po pierwsze, przewidują one, że wszczęcie takiego postępowania likwidacyjnego powoduje zawieszenie takiego postępowania sądowego, po drugie, uzależniają podjęcie postępowania sądowego od zgłoszenia przez wierzyciela do wykazu pasywów zakładu ubezpieczeń przysługującego mu roszczenia o odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia i od wezwania do udziału w tym postępowaniu organów odpowiedzialnych za przeprowadzenie postępowania likwidacyjnego oraz, po trzecie, zakazują zasądzenia zapłaty odszkodowania, w odniesieniu do którego możliwe jest już wyłącznie stwierdzenie jego istnienia i określenie jego wysokości.
59 Z brzmienia art. 292 dyrektywy 2009/138 w związku z jej motywem 130 wynika, że skutki, jakie postępowanie likwidacyjne wywiera na toczące się postępowanie sądowe, reguluje wyłącznie prawo państwa członkowskiego, w którym to postępowanie sądowe jest w toku.
60 Wynika stąd, że prawodawca Unii nie zamierzał ograniczać stosowania owego art. 292 jedynie do skutków proceduralnych postępowania likwidacyjnego.
61 W konsekwencji skutkami, zarówno proceduralnymi, jak i materialnymi, jakie postępowanie likwidacyjne wywiera na toczące się postępowanie sądowe – w rozumieniu art. 292 dyrektywy 2009/138 – są wyłącznie skutki określone przez prawo państwa członkowskiego, w którym toczy się to postępowanie sądowe (zob. analogicznie wyrok z dnia 29 kwietnia 2021 r., Banco de Portugal i in., C‑504/19, EU:C:2021:335, pkt 49).
62 Prawdą jest, jak wskazały rząd francuski i Komisja w uwagach na piśmie, że stosowanie prawa państwa członkowskiego, w którym toczy się to postępowanie sądowe, podlega ograniczeniom wynikającym ze stosowania – co do zasady – lex concursus, które wynika z przepisów art. 274 ust. 2 dyrektywy 2009/138.
63 Jednakże w niniejszym wypadku nie wydaje się, z zastrzeżeniem dokonania weryfikacji przez sąd odsyłający, by trzy grupy przepisów prawa krajowego państwa członkowskiego, w którym toczy się postępowanie sądowe, wskazane przez ów sąd i streszczone w pkt 58 niniejszego wyroku, wkraczały w zakres stosowania lex concursus przewidzianego w art. 274 ust. 2 dyrektywy 2009/138.
64 Po pierwsze, co się bowiem tyczy przepisu prawa krajowego takiego jak art. 369 code de procédure civile (kodeksu postępowania cywilnego), który przewiduje, że toczące się postępowanie sądowe ulega zawieszeniu w szczególności wskutek orzeczenia wynikającego ze wszczęcia postępowania likwidacyjnego dotyczącego zakładu ubezpieczeń w innym państwie członkowskim, przepis taki wydaje się dotyczyć związanych z owym wszczęciem skutków proceduralnych względem wspomnianego postępowania sądowego, a zatem jest on objęty zakresem stosowania prawa wskazanego w art. 292 dyrektywy 2009/138.
65 Po drugie, zasadniczo tak samo jest w przypadku przepisu prawa państwa członkowskiego, w którym toczy się postępowanie sądowe, takiego jak art. R. 622‑20 code de commerce (kodeksu handlowego), mającego zastosowanie do postępowania likwidacyjnego na mocy art. R. 641‑23 tego kodeksu, który uzależnia podjęcie postępowania sądowego od zgłoszenia przez wierzyciela do wykazu pasywów zakładu ubezpieczeń przysługującego mu roszczenia o odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia i od wezwania do udziału w tym postępowaniu organów odpowiedzialnych za przeprowadzenie postępowania likwidacyjnego. Z zastrzeżeniem dokonania weryfikacji przez sąd odsyłający wydaje się bowiem, że przepis taki reguluje skutki proceduralne, jakie na toczące się postępowanie sądowe wywierają zdarzenia, które mają miejsce w ramach postępowania likwidacyjnego wszczętego w innym państwie członkowskim, nie przesądzając w szczególności o odpowiednich uprawnieniach zakładu ubezpieczeń i likwidatora, określanych przez prawo państwa członkowskiego siedziby na podstawie art. 274 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2009/138.
66 Po trzecie, co się tyczy przepisu prawa krajowego takiego jak art. L. 622‑22 code de commerce (kodeksu handlowego), mającego zastosowanie do postępowania likwidacyjnego na mocy art. L. 641‑3 wspomnianego kodeksu, zgodnie z którym po podjęciu toczącego się postępowania sądowego, które wcześniej uległo zawieszeniu, jego przedmiotem może być już wyłącznie stwierdzenie istnienia wierzytelności oraz określenie ich wysokości, należy zauważyć, że żaden przepis dyrektywy 2009/138 nie wydaje się stać na przeszkodzie takiemu ograniczeniu przedmiotu toczącego się postępowania sądowego. W szczególności skutki, jakie taki przepis prawa krajowego wywiera na toczące się postępowanie sądowe, wydają się jedynie potwierdzać kompetencję zastrzeżoną dla prawa państwa członkowskiego siedziby, a mianowicie kompetencję, o której mowa w art. 274 ust. 2 lit. g) i h) tej dyrektywy, do określania, odpowiednio, zasad zgłaszania, weryfikacji i dopuszczalności wierzytelności, a także, w szczególności, zasad podziału dochodów uzyskanych z upłynnienia aktywów oraz kolejności zaspokajania wierzytelności, czego zweryfikowanie należy do sądu krajowego.
67 W świetle powyższych rozważań na pytanie drugie trzeba odpowiedzieć, iż art. 292 dyrektywy 2009/138 należy interpretować w ten sposób, że prawo państwa członkowskiego, na którego terytorium toczy się postępowanie sądowe – w rozumieniu tego artykułu – powinno regulować wszystkie skutki, jakie na owo postępowanie wywiera postępowanie likwidacyjne. W szczególności należy stosować przepisy prawa tego państwa członkowskiego, które, po pierwsze, przewidują, że wszczęcie takiego postępowania likwidacyjnego powoduje zawieszenie toczącego się postępowania sądowego, po drugie, uzależniają podjęcie postępowania sądowego od zgłoszenia przez wierzyciela do wykazu pasywów zakładu ubezpieczeń przysługującego mu roszczenia o odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia i od wezwania do udziału w tym postępowaniu organów odpowiedzialnych za przeprowadzenie postępowania likwidacyjnego oraz, po trzecie, zakazują zasądzenia zapłaty odszkodowania, w odniesieniu do którego możliwe jest już wyłącznie stwierdzenie jego istnienia i określenie jego wysokości, ponieważ co do zasady przepisy takie nie wkraczają w zakres kompetencji zastrzeżonej dla prawa państwa członkowskiego siedziby na podstawie art. 274 ust. 2 wspomnianej dyrektywy.
W przedmiocie kosztów
68 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 292 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (wypłacalność II) należy interpretować w ten sposób, że zawarte w tym artykule pojęcie „toczących się spraw sądowych dotyczących rzeczy lub praw, których pozbawiono zakład ubezpieczeń [w stosunku do których zakład ubezpieczeń utracił prawo zarządu i rozporządzenia nimi]”, obejmuje toczące się postępowanie sądowe, którego przedmiotem jest żądanie odszkodowania z tytułu ubezpieczenia, którego ubezpieczający dochodzi – w związku ze szkodami poniesionymi w danym państwie członkowskim – od zakładu ubezpieczeń objętego postępowaniem likwidacyjnym w innym państwie członkowskim.
2) Artykuł 292 dyrektywy 2009/138 należy interpretować w ten sposób, że prawo państwa członkowskiego, na którego terytorium toczy się postępowanie sądowe – w rozumieniu tego artykułu – powinno regulować wszystkie skutki, jakie na owo postępowanie wywiera postępowanie likwidacyjne. W szczególności należy stosować przepisy prawa tego państwa członkowskiego, które, po pierwsze, przewidują, że wszczęcie takiego postępowania likwidacyjnego powoduje zawieszenie toczącego się postępowania sądowego, po drugie, uzależniają podjęcie postępowania sądowego od zgłoszenia przez wierzyciela do wykazu pasywów zakładu ubezpieczeń przysługującego mu roszczenia o odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia i od wezwania do udziału w tym postępowaniu organów odpowiedzialnych za przeprowadzenie postępowania likwidacyjnego oraz, po trzecie, zakazują zasądzenia zapłaty odszkodowania, w odniesieniu do którego możliwe jest już wyłącznie stwierdzenie jego istnienia i określenie jego wysokości, ponieważ co do zasady przepisy takie nie wkraczają w zakres kompetencji zastrzeżonej dla prawa państwa członkowskiego siedziby na podstawie art. 274 ust. 2 wspomnianej dyrektywy.
Podpisy