WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)
z dnia 25 stycznia 2024 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Artykuł 101 TFUE – Ustalanie przez organizację zawodową adwokatów minimalnych stawek wynagrodzeń – Decyzje związków przedsiębiorstw – Zakaz zasądzenia przez sąd zwrotu wynagrodzenia w kwocie niższej od tych minimalnych stawek – Ograniczenie konkurencji – Uzasadnienie – Uzasadnione cele – Jakość usług świadczonych przez adwokatów – Wykonanie wyroku z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International (C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890) – Możliwość powołania się na orzecznictwo Wouters w przypadku ograniczenia konkurencji ze względu na cel
W sprawie C‑438/22
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii, Bułgaria) postanowieniem z dnia 4 lipca 2022 r., które wpłynęło do Trybunału w tym samym dniu, w postępowaniu:
Em akaunt BG ЕООD
przeciwko
Zastrahovatelno aktsionerno druzhestvo Armeets AD,
TRYBUNAŁ (druga izba),
w składzie: A. Prechal, prezes izby, F. Biltgen, N. Wahl (sprawozdawca), J. Passer i M. L. Arastey Sahún, sędziowie,
rzecznik generalny: L. Medina,
sekretarz: R. Stefanova-Kamisheva, administratorka,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 6 lipca 2023 r.,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu Em akaunt BG ЕООD – I. Stoeva, V. Todorova i M. Yordanova, advokati,
– w imieniu Zastrahovatelno aktsionerno druzhestvo Armeets AD – B. Dachev,
– w imieniu rządu bułgarskiego – T. Mitova i S. Ruseva, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – T. Baumé i E. Rousseva, w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 101 ust. 1 i 2 TFUE w związku z art. 2 rozporządzenia Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. [101 i 102 TFUE] (Dz.U. 2003, L 1, s. 1) i art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy spółką Em akaunt BG EOOD a spółką Zastrahovatelno aktsionerno druzhestvo Armeets AD w przedmiocie żądania odszkodowania z tytułu ubezpieczenia mienia w następstwie kradzieży pojazdu oraz odszkodowania za opóźnienie.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Artykuł 2 rozporządzenia nr 1/2003, zatytułowany „Ciężar dowodu”, przewiduje:
„W każdym krajowym lub wspólnotowym postępowaniu w sprawie stosowania art. [101 i 102 TFUE] ciężar udowodnienia naruszenia art. [101] ust. 1 lub art. [102 TFUE] spoczywa na stronie lub organie zarzucającym naruszenie. Przedsiębiorstwo lub związek przedsiębiorstw ubiegający się o wyłączenie na mocy art. [101] ust. 3 [TFUE] ma obowiązek udowodnienia, że przesłanki określone w tym przepisie są spełnione”.
Prawo bułgarskie
GPK
4 Artykuł 78 Grazhdanski protsesualen kodeks (kodeksu postępowania cywilnego, zwanego dalej „GPK”), zatytułowany „Ustalenie kosztów”, stanowi:
„1. Uiszczone przez powoda opłaty, koszty postępowania i wynagrodzenie adwokata, jeśli został on ustanowiony, ponosi pozwany proporcjonalnie do uwzględnionej części pozwu.
[…]
5. Gdy zapłacone przez stronę wynagrodzenie adwokata jest nadmierne w świetle rzeczywistej złożoności stanu prawnego i faktycznego sprawy, na żądanie strony przeciwnej sąd może zasądzić niższą wysokość kosztów w tym zakresie, lecz nie mniej niż minimalną wysokość określoną zgodnie z art. 36 [Zakon za advokaturata (ustawy o adwokaturze)].
[…]”.
5 Artykuł 162 GPK stanowi, że „[j]eżeli żądanie jest zasadne, ale informacje o jego wysokości są niewystarczające, sąd ustala wysokość tej kwoty według własnego uznania lub występuje o opinię biegłego”.
6 Zgodnie z art. 248 GPK:
„1. W terminie wyznaczonym na wniesienie środka zaskarżenia, a jeżeli od orzeczenia nie przysługuje środek zaskarżenia, w terminie jednego miesiąca od wydania tego orzeczenia sąd może, na wniosek stron, uzupełnić lub zmienić wydane orzeczenie w części dotyczącej kosztów.
2. Sąd powiadamia stronę przeciwną o żądaniu uzupełnienia lub zmiany wyroku, zwracając się do niej o udzielenie odpowiedzi w terminie tygodnia.
3. Postanowienie w sprawie ustalenia kosztów wydaje się na posiedzeniu niejawnym i doręcza stronom. Od postanowienia tego przysługuje środek zaskarżenia na tych samych zasadach co od orzeczenia”.
ZAdv
7 Artykuł 36 ust. 1 i 2 Zakon za advokaturata (ustawy o adwokaturze, DV nr 55 z dnia 25 czerwca 2004 r.; ostatnia zmiana opublikowana w DV nr 17 z dnia 26 lutego 2021 r.), w brzmieniu obowiązującym w chwili zaistnienia okoliczności faktycznych w postępowaniu głównym, (zwanej dalej „ZAdv”), ma następujące brzmienie:
„1. Adwokat lub adwokat z państwa członkowskiego Unii Europejskiej ma prawo do wynagrodzenia za swoją pracę.
2. Wysokość wynagrodzenia określa się w umowie między adwokatem lub adwokatem z państwa członkowskiego Unii a klientem. Wysokość wynagrodzenia powinna być sprawiedliwa i uzasadniona oraz nie może być niższa od kwoty określonej w rozporządzeniu wydanym przez Visshia advokatski savet (naczelną radę adwokacką, Bułgaria) za dany rodzaj czynności”.
8 Artykuł 38 ZAdv stanowi:
„1. Adwokat lub adwokat z państwa członkowskiego Unii Europejskiej może bezpłatnie udzielać pomocy prawnej i pomocy: […]
2. W przypadkach, o których mowa w ust. 1, jeżeli w danym postępowaniu strona przeciwna zostaje obciążona kosztami, adwokat lub adwokat z państwa członkowskiego Unii Europejskiej ma prawo do wynagrodzenia adwokata. Sąd ustala wynagrodzenie w wysokości nie niższej niż ta przewidziana w rozporządzeniu, o którym mowa w art. 36 ust. 2, i zasądza zapłatę wynagrodzenia od drugiej strony”.
Rozporządzenie nr 1 w sprawie minimalnych stawek wynagrodzenia adwokata
9 Artykuł 1 Naredba n° 1 za minimalnite razmeri na advokatskite vaznagrazhdenia (rozporządzenia nr 1 w sprawie minimalnych stawek wynagrodzenia adwokata) z dnia 9 lipca 2004 r. (DV nr 64 z dnia 23 lipca 2004 r.), w brzmieniu mającym zastosowanie do okoliczności faktycznych w postępowaniu głównym, (zwanego dalej „rozporządzeniem nr 1 w sprawie minimalnych stawek wynagrodzenia adwokata”), przewiduje:
„Wysokość wynagrodzenia za udzieloną przez adwokata pomoc prawną określa się w drodze swobodnego uzgodnienia w umowie pisemnej zawartej z klientem, lecz nie może ona być niższa od określonej w tym rozporządzeniu kwoty minimalnej za dany rodzaj czynności”.
10 Artykuł 2 ust. 5 tego rozporządzenia stanowi, że wynagrodzenia za reprezentowanie przed sądem, obronę przed sądem oraz pomoc w postępowaniach cywilnych ustala się w zależności od rodzaju i liczby złożonych wniosków osobno dla każdego z nich, niezależnie od formy, w jakiej zostały one złożone.
11 Artykuł 7 ust. 2 wspomnianego rozporządzenia określa pewne kwoty wynagrodzenia za reprezentowanie, obronę przed sądem oraz pomoc w postępowaniach, w szczególności w zależności od materialnego interesu w sprawie.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
12 Spółka EM akaunt BG wystąpiła do Sofiyski rayonen sad (sądu rejonowego w Sofii, Bułgaria) z powództwem o odszkodowanie przeciwko spółce Zastrahovatelno aktsionerno druzhestvo Armeets, będącej jej ubezpieczycielem, w wysokości 16 112,32 BGN (lewów bułgarskich, około 8241 EUR) z tytułu ubezpieczenia mienia w następstwie kradzieży pojazdu, powiększonej o odszkodowanie za opóźnienie według stopy ustawowej w wysokości 1978,24 BGN (około 1012 EUR).
13 Żądanie odszkodowawcze obejmowało wynagrodzenie adwokata powódki w postępowaniu głównym, obliczone zgodnie z umową zawartą uprzednio między powódką w postępowaniu głównym a jej adwokatem. Wysokość tego wynagrodzenia wynosiła 1070 BGN (około 547 EUR). Pozwana w postępowaniu głównym podniosła, że żądane w ten sposób wynagrodzenie było nadmierne i wniosła o jego obniżenie.
14 Wyrokiem z dnia 16 lutego 2022 r. sąd odsyłający orzekł w przedmiocie sporu, uwzględniając częściowo żądanie odszkodowawcze. W odniesieniu do kosztów uznał on, że wysokość żądanego wynagrodzenia była nadmierna i obniżył je do 943 BGN (około 482 EUR).
15 W uzasadnieniu obniżenia wynagrodzenia adwokata sąd odsyłający powołał się na art. 78 ust. 5 GPK, który pozwala sądowi rozpatrującemu sprawę na obniżenie kwoty należnego wynagrodzenia adwokata, jeżeli w świetle rzeczywistej złożoności stanu prawnego i faktycznego sprawy wydaje się ona nadmierna. Przepis ten nie pozwala jednak sądowi na ustalenie kwoty niższej od kwoty minimalnej przewidzianej w art. 36 ZAdv.
16 Sąd ten uznał również, że z wyroku z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International (C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890) wynika, iż przepis zawarty w art. 78 ust. 5 GPK w związku z art. 36 ZAdv nie jest sprzeczny z art. 101 ust. 1 TFUE w związku z art. 4 ust. 3 TUE, ponieważ jest niezbędny do realizacji uzasadnionego celu. Sąd ten twierdzi, że uzasadnionym celem przyświecającym temu przepisowi jest zapewnienie świadczenia usług prawnych o wysokiej jakości na rzecz ludności. Uważa on, że ustanowienie minimalnej kwoty wynagrodzenia może służyć temu celowi i być proporcjonalne, ponieważ zapewnia adwokatowi wystarczający dochód pozwalający mu na godne życie, jakość wypełniania jego obowiązków oraz możliwość dalszego kształcenia. Sąd odsyłający stwierdza, że honoraria brutto, do wysokości których wynagrodzenie nie jest nadmierne w rozumieniu uregulowania krajowego dotyczącego minimalnego wynagrodzenia, wynosi 42 BGN (około 21 EUR) za godzinę.
17 Wspomniany sąd wskazuje ponadto, że nie zgadza się z wnioskami, do których doszedł Varhoven kasatsionen sad (najwyższy sąd kasacyjny, Bułgaria) w postanowieniu nr 28, drugi wydział handlowy, z dnia 21 stycznia 2022 r. w sprawie nr 2347/2021, w którym orzeczono zasadniczo, że „ustalone minimalne wynagrodzenie nie może samo w sobie uniemożliwić adwokatowi oferowania usług niskiej jakości”, ponieważ należało również uwzględnić łączny skutek z mającymi zastosowanie przepisami dotyczącymi wykonywania zawodu i zasadami etyki izby adwokackiej.
18 Orzeczenie wydane przez sąd odsyłający w przedmiocie żądania odszkodowawczego zostało zaskarżone przez obie strony w postępowaniu głównym. Następnie powódka w postępowaniu głównym złożyła do sądu odsyłającego wniosek o ponowne rozpatrzenie postanowienia w przedmiocie kosztów ze względu na to, że wysokość wynagrodzenia adwokata została ustalona poniżej progu przewidzianego w uregulowaniu krajowym.
19 Sąd odsyłający ma wątpliwości co do sposobu, w jaki powinien przeprowadzić taką analizę w świetle wyjaśnień przedstawionych przez Trybunał w wyroku z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International (C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890).
20 W tych okolicznościach Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy wykładni art. 101 ust. 1 TFUE, interpretowanego w rozumieniu wyroku z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International (C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890), należy dokonywać w ten sposób, że sądy krajowe mogą nie zastosować przepisu prawa krajowego, zgodnie z którym sąd nie jest uprawniony do obciążania strony przegrywającej sprawę kosztami wynagrodzenia adwokata w wysokości poniżej stawki minimalnej określonej w rozporządzeniu przyjętym wyłącznie przez organizację zawodową adwokatów, taką jak [naczelna rada adwokacka], jeżeli przepis ten nie jest ograniczony do osiągnięcia uzasadnionych celów, i to nie tylko wobec umawiających się stron, ale także wobec osób trzecich, które mogłyby zostać obciążone kosztami postępowania?
2) Czy wykładni art. 101 ust. 1 TFUE, interpretowanego w rozumieniu wyroku z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International (C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890), należy dokonywać w ten sposób, że uzasadnione cele uzasadniające zastosowanie przepisu prawa krajowego, zgodnie z którym sąd nie ma prawa obciążyć strony przegrywającej sprawę kosztami wynagrodzenia adwokata w wysokości poniżej stawki minimalnej określonej w rozporządzeniu przyjętym przez organizację zawodową adwokatów, taką [jak naczelna rada adwokacka], należy uważać za określone przez ustawę, a sąd może nie zastosować przepisu krajowego, jeżeli nie stwierdzi, że cele te zostały przekroczone w konkretnym przypadku, czy też, przeciwnie, należy uznać, że przepis prawa krajowego nie ma zastosowania, jeżeli nie zostanie stwierdzone osiągnięcie tych celów?
3) Która strona jest zobowiązana do wykazania zgodnie z art. 101 ust. 1 TFUE w związku z art. 2 rozporządzenia nr 1/2003 w sporze cywilnym, w którym kosztami zostaje obciążona strona przegrywająca sprawę, istnienie uzasadnionego celu i proporcjonalność jego realizowania przez rozporządzenie przyjęte przez organizację zawodową adwokatów w sprawie minimalnych stawek wynagrodzenia adwokata, jeżeli wnosi się o obniżenie wynagrodzenia adwokata z powodu jego nadmiernej wysokości: strona, która wnosi o zasądzenie kosztów, czy też strona przegrywająca sprawę, która wnosi o obniżenie wynagrodzenia?
4) Czy wykładni art. 101 ust. 1 TFUE, interpretowanego w rozumieniu wyroku z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International (C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890), należy dokonywać w ten sposób, że organ państwowy taki jak [zgromadzenie narodowe], jeżeli deleguje ustalanie cen minimalnych w drodze rozporządzenia na organizację zawodową adwokatów, musi wyraźnie określić szczególne metody, za pomocą których ma być ustalana proporcjonalność ograniczenia, lub należy zobowiązać organizację zawodową do ich omówienia przy przyjmowaniu rozporządzenia (np. w uzasadnieniu projektu lub w innych dokumentach przygotowawczych), i w przypadku gdy takie metody nie są uwzględniane, sąd musi odmówić zastosowania rozporządzenia bez badania konkretnych kwot [tych minimalnych cen], a istnienie uzasadnionego omówienia takich metod jest wystarczające, aby przyjąć, że uregulowanie jest ograniczone do tego, co jest konieczne do osiągnięcia wyznaczonych uzasadnionych celów?
5) Na wypadek udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytanie czwarte: czy wykładni art. 101 ust. 1 TFUE, interpretowanego w rozumieniu wyroku z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International (C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890), należy dokonywać w ten sposób, że sąd musi ocenić uzasadnione cele uzasadniające zastosowanie przepisu prawa krajowego, zgodnie z którym sąd nie jest uprawniony do obciążania strony przegrywającej sprawę kosztami wynagrodzenia adwokata w wysokości poniżej minimalnej stawki określonej przez rozporządzenie przyjęte przez organizację zawodową adwokatów, taką jak [naczelna rada adwokacka], oraz ich proporcjonalność w odniesieniu do wpływu na stawkę konkretnie przewidzianą w sprawie i odmówić zastosowania tej stawki, jeżeli przekracza ona to, co jest konieczne do osiągnięcia celów, czy też sąd zasadniczo powinien zbadać rodzaj przewidzianych w rozporządzeniu kryteriów ustalania stawek i ich cech, oraz, jeśli stwierdzi, że w niektórych przypadkach mogą one przekroczyć to, co jest konieczne do osiągnięcia celów, nie stosować danej reguły we wszystkich przypadkach?
6) Jeżeli za uzasadniony cel minimalnego wynagrodzenia uznaje się zapewnienie wysokiej jakości usług prawniczych, czy art. 101 ust. 1 TFUE zezwala wówczas na ustalanie minimalnych stawek wyłącznie na podstawie charakteru sprawy (przedmiotu sporu), materialnego interesu w sprawie i częściowo liczby przeprowadzonych posiedzeń, bez uwzględnienia innych kryteriów, takich jak istnienie złożoności stanu faktycznego, mających zastosowanie przepisów krajowych i międzynarodowych itd.?
7) Jeżeli odpowiedź na pytanie piąte brzmi w ten sposób, że sąd krajowy powinien ocenić oddzielnie dla każdego procesu, czy uzasadnione cele związane z zapewnieniem skutecznej pomocy prawnej mogą uzasadniać zastosowanie prawnego uregulowania dotyczącego minimalnej stawki wynagrodzenia, na podstawie jakich kryteriów sąd powinien dokonać oceny proporcjonalności minimalnej stawki wynagrodzenia w konkretnej sprawie, jeżeli uważa on, że minimalna stawka jest uregulowana w celu zapewnienia skutecznej pomocy prawnej na szczeblu krajowym?
8) Czy wykładni art. 101 ust. 1 TFUE w związku z art. 47 akapit trzeci [k]arty […] należy dokonywać w ten sposób, że przy ocenie pytania siódmego należy wziąć pod uwagę rozporządzenie zatwierdzone przez władzę wykonawczą dotyczące wynagrodzenia płaconego przez państwo adwokatom ustanawianym z urzędu, które – na mocy ustawowego odesłania – określa maksymalną kwotę w zakresie zwrotu na rzecz wygrywającej sprawę strony reprezentowanej przez doradcę prawnego?
9) Czy wykładni art. 101 ust. 1 TFUE w związku z art. 47 [k]arty […] należy dokonywać w ten sposób, że sąd krajowy przy ocenie pytania siódmego jest zobowiązany do wskazania wysokości wynagrodzenia wystarczającego do osiągnięcia celu związanego z zapewnieniem wysokiej jakości pomocy prawnej, i którą musi porównać z wysokością stawki wynikającą z regulacji prawnej oraz wyjaśnić powody uzasadniające wysokość stawki określonej przez niego według własnego uznania?
10) Czy wykładni art. 101 ust. 2 TFUE, w związku z zasadami skuteczności krajowych środków proceduralnych i zakazem nadużywania prawa, należy dokonywać w ten sposób, że sąd krajowy, jeżeli stwierdzi, że decyzja organizacji przedsiębiorców narusza zakazy ograniczania konkurencji poprzez określenie minimalnej stawki dla swoich członków, przy czym brak jest uzasadnionych powodów do zezwolenia na taką ingerencję, jest zobowiązany do stosowania stawek minimalnych określonych w tej decyzji, ponieważ odzwierciedlają one rzeczywiste ceny rynkowe usług, do których odnosi się ta decyzja, gdyż wszystkie osoby, które świadczą daną usługę, są zobowiązane do członkostwa w tej organizacji?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
Uwagi wstępne
21 Poprzez swoje pytania sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy i w jakim zakresie sądy krajowe, gdy mają określić wysokość kosztów podlegających zwrotowi z tytułu wynagrodzenia adwokata, są związane tabelą określającą minimalne stawki wynagrodzenia przyjętą przez organizację zawodową adwokatów, w której adwokaci są obowiązkowo członkami na mocy ustawy.
22 Sąd ten zmierza zasadniczo do uzyskania wyjaśnień co do zakresu i charakteru kontroli, jaką ma przeprowadzić w postępowaniu głównym w przedmiocie ważności takiej tabeli w świetle zakazu karteli przewidzianego w art. 101 ust. 1 TFUE, zgodnie z jego wykładnią dokonaną w szczególności w wyroku z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International (C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890).
23 W wyroku tym, wydanym w następstwie dwóch wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczących wykładni art. 101 TFUE, złożonych przez sam sąd odsyłający, Trybunał, po pierwsze, orzekł, że przepisy krajowe takie jak bułgarskie przepisy dotyczące wynagrodzenia adwokata będące przedmiotem sporu w sprawie, w której zapadł wspomniany wyrok, które to przepisy, z jednej strony, nie zezwalają adwokatowi i jego klientowi na uzgodnienie wynagrodzenia w kwocie niższej niż minimalna kwota określona w rozporządzeniu przyjętym przez związek przedsiębiorstw, który stanowi organizacja zawodowa adwokatów, a z drugiej strony, nie zezwalają sądom krajowym na zasądzenie zwrotu wynagrodzenia w kwocie niższej od tej kwoty minimalnej, mogą ograniczać konkurencję na rynku wewnętrznym w rozumieniu art. 101 ust. 1 TFUE (wyrok z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International, C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890, pkt 49, 52).
24 Po drugie, odwoławszy się do orzecznictwa dotyczącego możliwości uznania, że pewne zachowania, których skutki ograniczające konkurencję są nierozłącznie związane z realizacją uzasadnionych celów, nie są objęte zakresem stosowania art. 101 ust. 1 TFUE, które to orzecznictwo zostało ustanowione w szczególności w wyroku z dnia 19 lutego 2002 r., Wouters i in. (C‑309/99, EU:C:2002:98) (zwane dalej „orzecznictwem Wouters”), Trybunał uznał, że w świetle akt sprawy, którymi dysponuje, nie jest w stanie ocenić, czy rzeczone przepisy krajowe można uznać za niezbędne do realizacji uzasadnionego celu. Orzekł on zatem, że do sądu odsyłającego należy dokonanie oceny z uwzględnieniem ogólnego kontekstu, w jakim rozporządzenie naczelnej rady adwokackiej zostało przyjęte lub wywołuje skutki, czy w świetle wszystkich mających znaczenie informacji, jakimi sąd ten dysponuje, normy nakładające ograniczenia będące przedmiotem postępowania głównego mogą być uznane za niezbędne do realizacji tego celu (wyrok z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International, C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890, pkt 53–57).
25 To właśnie ta druga część oceny Trybunału stanowi sedno pytań sądu odsyłającego. Sąd ten uważa bowiem, że Trybunał pozostawia sądowi krajowemu decyzję, czy możliwe jest ustanowienie progów cen minimalnych za usługi ustalone przez organ związku przedsiębiorstw świadczących te usługi i mających antykonkurencyjny interes, a mianowicie ustanowienie wyjątków od zasadniczego zakazu ustanowionego w art. 101 TFUE. Zwraca on uwagę na to, że orzecznictwo i przepisy krajowe budzą liczne wątpliwości co do sposobu stosowania rozporządzenia nr 1 w sprawie minimalnych stawek wynagrodzenia adwokata i ustalenia, czy wynagrodzenie, którego zwrot należy do strony przegrywającej, jest nierozsądne.
26 W tym względzie należy przypomnieć, że w ramach postępowania przewidzianego w art. 267 TFUE, które opiera się na wyraźnym rozdziale kompetencji pomiędzy sądami krajowymi a Trybunałem, rola Trybunału ogranicza się do wykładni przepisów prawa Unii, o które został zapytany, w niniejszym przypadku art. 101 ust. 1 TFUE. W ten sposób nie do Trybunału, lecz do sądu odsyłającego należy ostateczna ocena tego, czy z uwagi na ogół właściwych okoliczności charakteryzujących sytuację w postępowaniu głównym oraz z uwagi na kontekst gospodarczy i prawny, w jaki się ona wpisuje, sporne porozumienia mają na celu ograniczenie konkurencji (wyroki: z dnia 18 listopada 2021 r., Visma Enterprise, C‑306/20, EU:C:2021:935, pkt 51 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 29 czerwca 2023 r., Super Bock Bebidas, C‑211/22, EU:C:2023:529, pkt 28).
27 Niemniej, orzekając w przedmiocie odesłania prejudycjalnego, Trybunał może na podstawie danych zawartych w aktach sprawy, którymi dysponuje, dostarczyć wskazówek stanowiących pomoc dla sądu odsyłającego w dokonywanej przez niego interpretacji, aby mógł on rozstrzygnąć zawisły przed nim spór (wyroki: z dnia 18 listopada 2021 r., Visma Enterprise, C‑306/20, EU:C:2021:935, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 29 czerwca 2023 r., Super Bock Bebidas, C‑211/22, EU:C:2023:529, pkt 29).
28 W niniejszej sprawie konieczne wydaje się sprecyzowanie zakresu odniesienia uczynionego przez Trybunał w pkt 53–55 wyroku z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International (C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890) do orzecznictwa Wouters.
29 Takie odniesienie może bowiem pozwalać przypuszczać, że nawet zachowanie przedsiębiorstwa wiążące się z ograniczeniem konkurencji „ze względu na cel” w rozumieniu art. 101 ust. 1 TFUE, takie jak horyzontalne ustalanie narzuconych stawek minimalnych, może nie podlegać zakazowi ustanowionemu w tym postanowieniu, ewentualnie w związku z art. 4 ust. 3 TUE, jeżeli wynikające z niego skutki ograniczające konkurencję są nierozłącznie związane z realizacją uzasadnionych celów.
30 Z utrwalonego orzecznictwa co prawda wynika, że nie każde porozumienie pomiędzy przedsiębiorstwami ani nie każda decyzja związku przedsiębiorstw, które ograniczają swobodę działania przedsiębiorstw będących stronami tego porozumienia bądź zobowiązanych do przestrzegania tej decyzji, niekoniecznie są objęte zakazem ustanowionym w art. 101 ust. 1 TFUE. Analiza kontekstu gospodarczego i prawnego, w jaki wpisują się niektóre z tych porozumień i niektóre z tych decyzji, może bowiem prowadzić do stwierdzenia, po pierwsze, że są one uzasadnione dążeniem do osiągnięcia jednego lub kilku uzasadnionych celów leżących w interesie ogólnym, które same w sobie są pozbawione antykonkurencyjnego charakteru, po drugie, że konkretne środki, jakie zostały zastosowane, aby osiągnąć te cele, są rzeczywiście konieczne do ich osiągnięcia, a po trzecie, że nawet jeśli okaże się, iż środki te skutkują nieodłącznym skutkiem w postaci ograniczenia lub zakłócenia – przynajmniej potencjalnie – konkurencji, ten nieodłączny skutek nie wykracza poza to, co jest konieczne, w szczególności poprzez wyeliminowanie wszelkiej konkurencji (wyrok z dnia 21 grudnia 2023 r., European Superleague Company, C‑333/21, EU:C:2023:1011, pkt 183).
31 Orzecznictwo to może znaleźć zastosowanie w szczególności w przypadku porozumień lub decyzji mających postać przepisów przyjętych przez stowarzyszenie takie jak stowarzyszenie zawodowe lub stowarzyszenie sportowe, aby realizować określone cele etyczne lub deontologiczne, a mówiąc szerzej, by określić ramy wykonywania działalności zawodowej, jeżeli dane stowarzyszenie wykaże, że przypomniane powyżej przesłanki są spełnione (zob. podobnie wyroki: z dnia 19 lutego 2002 r., Wouters i in., C‑309/99, EU:C:2002:98, pkt 97; z dnia 18 lipca 2006 r., Meca-Medina i Majcen/Komisja, C‑519/04 P, EU:C:2006:492, pkt 42–48; a także z dnia 28 lutego 2013 r., Ordem dos Técnicos Oficiais de Contas, C‑1/12, EU:C:2013:127, pkt 93, 96, 97).
32 Wspomniane orzecznictwo nie może natomiast znaleźć zastosowania w przypadku zachowań, które bynajmniej nie ograniczają się do tego, że ich nieodłącznym „skutkiem” jest ograniczenie – przynajmniej potencjalnie – konkurencji poprzez ograniczenie swobody działania niektórych przedsiębiorstw, lecz wykazują wobec tej konkurencji stopień szkodliwości uzasadniający uznanie, że samym ich „celem” jest zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji. A zatem wyłącznie w sytuacji, gdy w wyniku badania zachowania będącego przedmiotem sporu w danym przypadku okaże się, że celem tego zachowania nie jest zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji, należy w dalszej kolejności ustalić, czy zachowanie to może zostać objęte tym orzecznictwem (wyrok z dnia 21 grudnia 2023 r., European Superleague Company, C‑333/21, EU:C:2023:1011, pkt 186 i przytoczone tam orzecznictwo).
33 Jeśli chodzi o zachowania mające na celu zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji, to wyłącznie na podstawie art. 101 ust. 3 TFUE i o ile spełnione są wszystkie przesłanki przewidziane w tym postanowieniu, można je wyłączyć spod zakazu przewidzianego w art. 101 ust. 1 TFUE. W sytuacji gdy zachowanie, które narusza to ostatnie postanowienie, jest antykonkurencyjne ze względu na cel, czyli wykazuje wystarczający stopień szkodliwości dla konkurencji, oraz w sytuacji gdy może ono ponadto mieć negatywny wpływ na różne kategorie użytkowników lub konsumentów, w celu możliwości wyłączenia spod wspomnianego zakazu należy w szczególności ustalić, czy oraz w stosownym przypadku, w jakim stopniu zachowanie to, mimo swojej szkodliwości, ma korzystny wpływ na każdą z tych kategorii (wyrok z dnia 21 grudnia 2023 r., European Superleague Company, C‑333/21, EU:C:2023:1011, pkt 187, 194 i przytoczone tam orzecznictwo).
34 Z całości powyższych rozważań wynika, że o ile Trybunał odniósł się również w pkt 51 i 53 wyroku z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International (C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890), do orzecznictwa Wouters w przypadku istnienia przepisów krajowych przewidujących horyzontalne porozumienie w sprawie cen, o tyle uczynił on to jedynie w celu udzielenia sądowi odsyłającemu wskazówek na wypadek, gdyby w wyniku dokonania oceny całokształtu okoliczności faktycznych sprawy sąd ten doszedł do wniosku, że te przepisy krajowe wprowadziły obowiązek stosowania decyzji związku przedsiębiorstw, która wywoływała jedynie „skutek” w postaci ograniczenia konkurencji. Z pkt 56 i 57 wyroku z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International (C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890) wynika bowiem, że Trybunał uznał, iż nie dysponuje wszystkimi informacjami dotyczącymi ogólnego kontekstu, w jakim rozporządzenie przyjęte przez naczelną radę adwokacką zostało wydane lub wywołuje skutki.
35 Na pytania zadane przez sąd odsyłający należy odpowiedzieć właśnie w świetle tych wstępnych wyjaśnień.
W przedmiocie pytania pierwszego
36 Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 101 ust. 1 TFUE należy interpretować w ten sposób, że w wypadku gdyby sąd krajowy stwierdził, iż rozporządzenie określające minimalne stawki wynagrodzenia adwokata, którego stosowanie jest obowiązkowe na podstawie przepisów krajowych, jest sprzeczne z tym postanowieniem, sąd ten może odmówić zastosowania tych przepisów krajowych wobec strony, od której zasądzono zapłatę kosztów odpowiadających wynagrodzeniu adwokata, również wówczas, gdy strona ta nie zawarła żadnej umowy o świadczenie usług adwokackich i w sprawie wynagrodzenia adwokata.
37 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zasada pierwszeństwa prawa Unii wymaga, aby sąd krajowy, którego zadaniem jest stosowanie, w ramach swojej właściwości, przepisów prawa Unii, w braku możliwości dokonania wykładni uregulowania krajowego zgodnej z wymogami prawa Unii, zapewnił pełną skuteczność wymogów tego prawa w zawisłym przed nim sporze, odstępując w razie potrzeby od stosowania, z mocy własnych uprawnień, wszelkich uregulowań lub praktyk krajowych, także późniejszych, które są sprzeczne z bezpośrednio skutecznym przepisem prawa Unii, bez konieczności żądania uprzedniego zniesienia tych uregulowań lub praktyk w drodze ustawodawczej lub w jakimkolwiek innym trybie konstytucyjnym ani bez konieczności oczekiwania na takie uchylenie [wyrok z dnia 22 lutego 2022 r., RS (Skutki wyroków sądu konstytucyjnego), C‑430/21, EU:C:2022:99, pkt 53 i przytoczone tam orzecznictwo].
38 Ponadto należy przypomnieć, że art. 101 ust. 1 TFUE wywołuje bezpośrednie skutki w stosunkach między osobami fizycznymi i przyznaje im prawa, które sądy krajowe są zobowiązane chronić (wyrok z dnia 6 października 2021 r., Sumal, C‑882/19, EU:C:2021:800, pkt 32 i przytoczone tam orzecznictwo).
39 Wobec tego w zakresie, w jakim sąd krajowy stwierdziłby, że ograniczenia konkurencji wynikające z rozporządzenia w sprawie minimalnych stawek wynagrodzenia adwokata nie mogą zostać uznane za nierozłącznie związane z realizacją uzasadnionych celów, przepisy krajowe, które czynią to rozporządzenie wiążącym, byłyby niezgodne z art. 101 ust. 1 TFUE w związku z art. 4 ust. 3 TUE.
40 W takim przypadku sąd ten będzie zobowiązany do odstąpienia od stosowania spornego przepisu krajowego. Choć bowiem art. 101 TFUE odnosi się wyłącznie do zachowań przedsiębiorstw i nie dotyczy przepisów ustawowych lub wykonawczych pochodzących od państw członkowskich, artykuł ten w związku z art. 4 ust. 3 TUE, który ustanawia obowiązek współpracy między Unią a państwami członkowskimi, nakłada jednak na państwa członkowskie obowiązek nieprzyjmowania oraz nieutrzymywania w mocy przepisów, również o charakterze ustawowym lub wykonawczym, które mogłyby pozbawiać skuteczności reguły konkurencji znajdujące zastosowanie do przedsiębiorstw (wyrok z dnia 21 września 2016 r., Établissements Fr. Colruyt, C‑221/15, EU:C:2016:704, pkt 43 i przytoczone tam orzecznictwo).
41 W świetle całości powyższych rozważań na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, że art. 101 ust. 1 TFUE w związku z art. 4 ust. 3 TUE należy interpretować w ten sposób, że w wypadku gdy sąd krajowy stwierdzi, iż wiążące na podstawie przepisów krajowych rozporządzenie określające minimalne stawki wynagrodzenia adwokata jest sprzeczne z tym postanowieniem, sąd ten jest obowiązany odmówić zastosowania tych przepisów krajowych wobec strony, od której zasądzono zapłatę kosztów odpowiadających wynagrodzeniu adwokata, również wówczas, gdy strona ta nie zawarła żadnej umowy o świadczenie usług adwokackich i w sprawie wynagrodzenia adwokata.
W przedmiocie pytań od drugiego do dziewiątego
42 Poprzez pytania od drugiego do dziewiątego, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający zmierza do uzyskania wyjaśnień dotyczących, po pierwsze, „uzasadnionych celów”, jakie powinny realizować przepisy krajowe – które, z jednej strony, nie zezwalają adwokatowi i jego klientowi na uzgodnienie wynagrodzenia w wysokości niższej niż minimalna kwota określona w rozporządzeniu przyjętym przez organizację zawodową adwokatów, taką jak naczelna rada adwokacka, a z drugiej strony, nie zezwalają sądowi na zasądzenie zwrotu wynagrodzenia w kwocie niższej od tej kwoty minimalnej – aby były one zgodne z art. 101 ust. 1 TFUE, a po drugie – kontroli, którą sąd ten powinien przeprowadzić w tym kontekście.
43 Ów sąd wskazuje, że nie ulega wątpliwości, iż pomimo braku odniesienia do celu, do którego dąży bułgarski ustawodawca, cel ten polega na zapewnieniu jakości usług świadczonych przez adwokatów. Sąd ten zastanawia się jednak, w jaki sposób i na podstawie jakich parametrów należy oceniać uzasadniony charakter owego celu oraz adekwatność i proporcjonalność rozpatrywanego środka, a mianowicie tabeli określającej stawki minimalne wynagrodzenia w stosunku do tegoż celu.
44 W tej kwestii należy przypomnieć, że orzeczono już, iż najwyższa rada adwokacka, której członkami są jedynie adwokaci wybierani przez samych adwokatów, działa – wobec braku jakiejkolwiek kontroli ze strony władz publicznych i przepisów mogących zapewnić, że zachowuje się ona jak wydzielona część władzy publicznej – jak związek przedsiębiorstw w rozumieniu art. 101 TFUE, gdy przyjmuje rozporządzenia określające minimalne stawki wynagrodzenia adwokata (wyrok z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International, C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890, pkt 47–49).
45 Jako że pytania od drugiego do dziewiątego dotyczą przesłanek stosowania orzecznictwa Wouters, należy zatem najpierw zweryfikować w świetle rozważań przedstawionych w pkt 30–33 niniejszego wyroku, czy orzecznictwo to powinno mieć zastosowanie do decyzji związku przedsiębiorstw określającej minimalne stawki wynagrodzenia adwokata, takiej jak decyzja rozpatrywana w postępowaniu głównym.
46 W tym celu należy ustalić, czy taka decyzja ogranicza się do wywołania nieodłącznego „skutku” w postaci ograniczenia, przynajmniej potencjalnie, konkurencji poprzez ograniczenie swobody działania niektórych przedsiębiorstw czy też wykazuje ona wobec tej konkurencji stopień szkodliwości uzasadniający uznanie, że samym jej „celem” jest zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie owej konkurencji.
47 W tym względzie należy przypomnieć, że aby dane porozumienie było objęte zakazem ustanowionym w art. 101 ust. 1 TFUE, „celem lub skutkiem” tego porozumienia musi być zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji na rynku wewnętrznym. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem od czasu wydania wyroku z dnia 30 czerwca 1966 r., LTM (56/65, EU:C:1966:38) alternatywny charakter tej przesłanki wyrażony za pomocą spójnika „lub” prowadzi w pierwszej kolejności do konieczności zbadania samego celu porozumienia. Tym samym, jeżeli ustalono istnienie antykonkurencyjnego celu porozumienia, nie ma potrzeby poszukiwać jego skutków dla konkurencji (wyrok z dnia 29 czerwca 2023 r., Super Bock Bebidas, C‑211/22, EU:C:2023:529, pkt 31 i przytoczone tam orzecznictwo).
48 Bezsporne jest, że kryterium prawne istotne dla ustalenia, czy porozumienie, zarówno horyzontalne, jak i wertykalne, stanowi „ograniczenie konkurencji ze względu na cel”, polega na stwierdzeniu, że takie porozumienie wykazuje samo w sobie wystarczający stopień szkodliwości dla konkurencji (zob. podobnie wyroki: z dnia 11 września 2014 r., CB/Komisja, C‑67/13 P, EU:C:2014:2204, pkt 57; z dnia 18 listopada 2021 r., Visma Enterprise, C‑306/20, EU:C:2021:935, pkt 59 i przytoczone tam orzecznictwo).
49 Aby ocenić, czy kryterium to jest spełnione, należy skupić się na treści jego postanowień, na celach, do których osiągnięcia ono zmierza, a także na kontekście gospodarczym i prawnym, w jaki porozumienie to się wpisuje. W ramach oceny tego kontekstu należy także wziąć pod uwagę charakter dóbr lub usług, których dane porozumienie dotyczy, jak również rzeczywiste warunki funkcjonowania i struktury rozpatrywanego rynku lub rynków (wyroki: z dnia 11 września 2014 r., CB/Komisja, C‑67/13 P, EU:C:2014:2204, pkt 53; z dnia 12 stycznia 2023 r., HSBC Holdings i in./Komisja, C‑883/19 P, EU:C:2023:11, pkt 107 i przytoczone tam orzecznictwo).
50 Jeśli chodzi o decyzję związku przedsiębiorstw określającą minimalne stawki wynagrodzenia adwokata, jak orzekł już Trybunał, ustalanie minimalnych stawek wynagrodzenia adwokata, które są wiążące na podstawie przepisów krajowych takich jak przepisy będące przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, jest równoznaczne z horyzontalnym ustalaniem narzuconych minimalnych stawek, zakazanym w art. 101 ust. TFUE (wyrok z dnia 23 listopada 2017 r., CHEZ Elektro Bulgaria i FrontEx International, C‑427/16 i C‑428/16, EU:C:2017:890, pkt 51 i przytoczone tam orzecznictwo).
51 Powszechnie wiadomo, że pewne mające znamiona zmowy zachowania, takie jak te, które prowadzą do horyzontalnego ustalania cen, można uznać za mające tak wysokie prawdopodobieństwo wywołania negatywnych skutków dla w szczególności ceny, ilości czy jakości towarów i usług, iż do celów zastosowania art. 101 ust. 1 TFUE można uznać, że nie ma potrzeby wykazania, iż wywołują one konkretne skutki na rynku. Z doświadczenia wynika bowiem, że tego rodzaju zachowania skutkują obniżeniem wielkości produkcji i zwyżką cen, pociągając za sobą ostatecznie nieprawidłowy podział zasobów, czego szkodliwe konsekwencje ponoszą w szczególności konsumenci (wyrok z dnia 2 kwietnia 2020 r., Budapest Bank i in., C‑228/18, EU:C:2020:265, pkt 36 i przytoczone tam orzecznictwo).
52 Wspomniane zachowania należy zatem uznać za „ograniczenia ze względu na cel”, gdyż wykazują one wystarczający stopień szkodliwości dla konkurencji, niezależnie od poziomu, na jakim została ustalona cena minimalna.
53 W związku z tym, zgodnie z orzecznictwem wspomnianym w pkt 32 niniejszego wyroku, tego rodzaju ograniczeń nie można w żadnym wypadku uzasadnić realizacją „uzasadnionych celów”, takich jak cele rzekomo realizowane przez rozpatrywane w postępowaniu głównym uregulowanie w sprawie minimalnych stawek wynagrodzenia adwokata.
54 W świetle całości powyższych rozważań na pytania od drugiego do dziewiątego należy odpowiedzieć, że art. 101 ust. 1 TFUE w związku z art. 4 ust. 3 TUE należy interpretować w ten sposób, że przepisy krajowe, które, z jednej strony, nie zezwalają adwokatowi i jego klientowi na uzgodnienie wynagrodzenia w wysokości niższej niż minimalna kwota określona w rozporządzeniu przyjętym przez organizację zawodową adwokatów, taką jak naczelna rada adwokacka, a z drugiej strony, nie zezwalają sądowi na zasądzenie zwrotu wynagrodzenia w kwocie niższej od tej kwoty minimalnej, należy uznać za stanowiące ograniczenie konkurencji „ze względu na cel” w rozumieniu tego postanowienia. W przypadku istnienia takiego ograniczenia nie można powoływać się – aby wyłączyć sporne zachowanie z ustanowionego w art. 101 ust. 1 TFUE zakazu porozumień i praktyk ograniczających konkurencję – na uzasadnione cele, które rzekomo przyświecają tym przepisom krajowym.
W przedmiocie pytania dziesiątego
55 Poprzez pytanie dziesiąte sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 101 ust. 2 TFUE należy interpretować w ten sposób, że w wypadku gdy sąd krajowy stwierdzi, iż wiążące na podstawie przepisów krajowych rozporządzenie określające minimalne stawki wynagrodzenia adwokata narusza zakaz ustanowiony w art. 101 ust. 1 TFUE, sąd ten jest mimo to obowiązany stosować minimalne stawki przewidziane w tym rozporządzeniu ze względu na okoliczność, że stawki te odzwierciedlają rzeczywiste ceny rynkowe usług adwokackich.
56 W tym względzie, jak wynika również z odpowiedzi na pytanie pierwsze, jeżeli sąd krajowy stwierdzi, że rozporządzenie określające minimalne stawki wynagrodzenia adwokata narusza art. 101 ust. 1 TFUE, jest on obowiązany odmówić zastosowania przepisów krajowych, które czynią to rozporządzenie wiążącym.
57 Ponadto należy przypomnieć, że ponieważ art. 101 TFUE jest podstawowym postanowieniem niezbędnym do wykonywania zadań powierzonych Unii, a w szczególności do funkcjonowania rynku wewnętrznego, autorzy traktatu wyraźnie postanowili w art. 101 ust. 2 TFUE, że porozumienia i decyzje zakazane na mocy tego artykułu są nieważne z mocy prawa (zob. podobnie wyroki: z dnia 1 czerwca 1999 r., Eco Swiss, C‑126/97, EU:C:1999:269, pkt 36; a także z dnia 20 września 2001 r., Courage i Crehan, C‑453/99, EU:C:2001:465, pkt 20, 21).
58 Ta nieważność, na którą mogą powołać się wszyscy, wiąże sąd, skoro tylko spełnione są przesłanki stosowania art. 101 ust. 1 TFUE i dane porozumienie nie może uzasadniać przyznania wyłączenia na podstawie art. 101 ust. 3 TFUE. Jako że nieważność przewidziana w art. 101 ust. 2 TFUE jest bezwzględna, porozumienie nieważne na podstawie tego postanowienia nie wywołuje skutków w stosunkach między stronami porozumienia i nie można się na nie powoływać wobec osób trzecich. Ponadto może ona mieć wpływ na wszystkie przeszłe lub przyszłe skutki danego porozumienia lub danej decyzji (zob. podobnie wyrok z dnia 20 września 2001 r., Courage i Crehan, C‑453/99, EU:C:2001:465, pkt 22 i przytoczone tam orzecznictwo).
59 W niniejszej sprawie sąd odsyłający zastanawia się, czy w każdym razie nie powinien on być obowiązany do stosowania stawek przewidzianych w rozporządzeniu nr 1 w sprawie minimalnych stawek wynagrodzenia adwokata, czyli nawet w przypadku, gdyby należało stwierdzić nieważność tego rozporządzenia w rozumieniu art. 101 ust. 2 TFUE. Uzasadnia on ten wniosek faktem, że stawki przewidziane w rzeczonym rozporządzeniu odzwierciedlają rzeczywiste ceny rynkowe usług adwokackich, ponieważ wszyscy adwokaci są zobowiązani do bycia członkami stowarzyszenia, które przyjęło owo rozporządzenie.
60 Tymczasem należy podkreślić, że ceny za usługę, która została określona w porozumieniu lub decyzji przyjętych przez wszystkich uczestników rynku, nie można uznać za stanowiącą rzeczywistą cenę rynkową. Przeciwnie, uzgodnienie w sprawie cen usług przez wszystkich uczestników rynku, które stanowi poważne zakłócenie konkurencji w rozumieniu art. 101 ust. 1 TFUE, stoi właśnie na przeszkodzie stosowaniu rzeczywistych cen rynkowych.
61 W świetle całości powyższych rozważań na pytanie dziesiąte należy odpowiedzieć, że art. 101 ust. 2 TFUE w związku z art. 4 ust. 3 TUE należy interpretować w ten sposób, że w wypadku gdy sąd krajowy stwierdzi, iż wiążące na podstawie przepisów krajowych rozporządzenie określające minimalne stawki wynagrodzenia adwokata narusza zakaz ustanowiony w art. 101 ust. 1 TFUE, jest on obowiązany odmówić zastosowania tych przepisów krajowych, w tym także w sytuacji gdy minimalne stawki przewidziane w tym rozporządzeniu odzwierciedlają rzeczywiste ceny rynkowe usług adwokackich.
W przedmiocie kosztów
62 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 101 ust. 1 TFUE w związku z art. 4 ust. 3 TUE należy interpretować w ten sposób, że w wypadku gdyby sąd krajowy stwierdził, iż wiążące na podstawie przepisów krajowych rozporządzenie określające minimalne stawki wynagrodzenia adwokata jest sprzeczne ze wspomnianym art. 101 ust. 1, jest on obowiązany odmówić zastosowania tych przepisów krajowych w odniesieniu do strony obciążonej kosztami odpowiadającymi wynagrodzeniu adwokata, w tym także w sytuacji gdy strona ta nie zawarła żadnej umowy o świadczenie usług adwokackich i w sprawie wynagrodzenia adwokata.
2) Artykuł 101 ust. 1 TFUE w związku z art. 4 ust. 3 TUE należy interpretować w ten sposób, że przepisy krajowe, które, z jednej strony, nie zezwalają adwokatowi i jego klientowi na uzgodnienie wynagrodzenia w wysokości niższej niż minimalna kwota określona w rozporządzeniu przyjętym przez organizację zawodową adwokatów, taką jak Visshia advokatski savet (naczelna rada adwokacka), a z drugiej strony, nie zezwalają sądowi na zasądzenie zwrotu wynagrodzenia w kwocie niższej od tej kwoty minimalnej, należy uznać za stanowiące ograniczenie konkurencji „ze względu na cel” w rozumieniu tego postanowienia. W przypadku istnienia takiego ograniczenia nie można powoływać się – aby wyłączyć sporne zachowanie z ustanowionego w art. 101 ust. 1 TFUE zakazu porozumień i praktyk ograniczających konkurencję – na uzasadnione cele, które rzekomo przyświecają owym przepisom krajowym.
3) Artykuł 101 ust. 2 TFUE w związku z art. 4 ust. 3 TUE należy interpretować w ten sposób, że w wypadku gdy sąd krajowy stwierdzi, iż wiążące na podstawie przepisów krajowych rozporządzenie określające minimalne stawki wynagrodzenia adwokata narusza zakaz ustanowiony w art. 101 ust. 1 TFUE, jest on obowiązany odmówić zastosowania tych przepisów krajowych, w tym także w sytuacji gdy minimalne stawki przewidziane w tym rozporządzeniu odzwierciedlają rzeczywiste ceny rynkowe usług adwokackich.
Podpisy