WYROK TRYBUNAŁU (trzecia izba)
z dnia 11 stycznia 2024 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Ochrona konsumentów – Dyrektywa 2008/48/WE – Umowy o kredyt konsumencki – Artykuł 8 – Ciążący na kredytodawcy obowiązek przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta – Usunięcie naruszenia wynikającego z pełnego wykonania umowy o kredyt – Artykuł 23 – Skuteczne, proporcjonalne i odstraszające sankcje – Nieważność umowy o kredyt i utrata przysługującego kredytodawcy prawa do zapłaty uzgodnionych odsetek – Brak niekorzystnych następstw dla konsumenta – Odpowiedzialność kredytodawców i zapobieganie nieodpowiedzialnym praktykom przy udzielaniu kredytów konsumentom
W sprawie C‑755/22
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Okresní soud Praha-západ (sąd rejonowy w Pradze Zachodniej, Republika Czeska) postanowieniem z dnia 1 sierpnia 2022 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 13 grudnia 2022 r., w postępowaniu:
Nárokuj s.r.o.
przeciwko
EC Financial Services, a.s.,
TRYBUNAŁ (trzecia izba),
w składzie: K. Jürimäe, prezes izby, N. Piçarra, M. Safjan (sprawozdawca), N. Jääskinen i M. Gavalec, sędziowie,
rzecznik generalny: J. Richard de la Tour,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu Nárokuj s.r.o. – R. Pukl, advokát,
– w imieniu EC Financial Services, a.s. – F. Petráš, advokát,
– w imieniu rządu czeskiego – M. Smolek, S. Šindelková i J. Vláčil, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – P. Ondrůšek i I. Rubene, w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG (Dz.U. 2008, L 133, s. 66).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy Nárokuj s.r.o. a EC Financial Services, a.s., dotyczącego zwrotu kwot związanych z kredytem, którego ta ostatnia udzieliła konsumentowi.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Motywy 7, 9 i 26 dyrektywy 2008/48 mają następujące brzmienie:
„(7) W celu ułatwienia powstawania dobrze funkcjonującego wewnętrznego rynku kredytów konsumenckich należy ustanowić zharmonizowane wspólnotowe ramy w wielu kluczowych obszarach. […]
[…]
(9) Pełna harmonizacja jest niezbędna do zapewnienia wszystkim konsumentom we Wspólnocie wysokiego i równoważnego poziomu ochrony ich interesów i stworzenia prawdziwego rynku wewnętrznego. […]
[…]
(26) Państwa członkowskie powinny podjąć właściwe działania, biorąc pod uwagę specyficzne cechy swojego rynku kredytów, w celu promowania odpowiedzialnych praktyk na wszystkich etapach kredytowych stosunków umownych. Środki te mogą obejmować na przykład udzielanie informacji i edukowanie konsumentów, w tym ostrzeganie o ryzyku, jakie wiąże się z zaległościami w spłacie lub nadmiernym poziomem zadłużenia. Na rozwijającym się rynku kredytów ważne jest w szczególności, by kredytodawcy nie angażowali się w nieodpowiedzialne udzielanie pożyczek lub udzielanie kredytów bez uprzedniej oceny zdolności kredytowej, a państwa członkowskie powinny sprawować odpowiedni nadzór w celu uniknięcia takich zachowań oraz powinny ustalić niezbędne środki w celu karania kredytodawców w razie wystąpienia takich sytuacji. […] [N]a kredytodawcach powinien spoczywać obowiązek sprawdzania zdolności kredytowej każdego z konsumentów. W tym celu kredytodawcom należy umożliwić wykorzystywanie informacji udzielonych im przez konsumenta nie tylko w chwili przygotowywania danej umowy o kredyt, ale także uzyskanych w trakcie długotrwałych stosunków handlowych. Organy państw członkowskich mogłyby również przedstawiać kredytodawcom odpowiednie instrukcje i wytyczne. Również konsumenci powinni działać z zachowaniem ostrożności i przestrzegać swoich zobowiązań umownych”.
4 Artykuł 8 tej dyrektywy, zatytułowany „Obowiązek przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej”, stanowi:
„1. Państwa członkowskie zapewniają przeprowadzanie przez kredytodawcę przed zawarciem umowy o kredyt oceny zdolności kredytowej konsumenta na podstawie wystarczających informacji przekazanych mu, w stosownych przypadkach, przez konsumenta oraz, w razie konieczności, na podstawie informacji uzyskanych z odpowiedniej bazy danych. Państwa członkowskie, których ustawodawstwo wymaga od kredytodawców dokonania oceny zdolności kredytowej konsumenta na podstawie informacji z danej bazy danych, mogą zachować ten wymóg.
2. Państwa członkowskie zapewniają w przypadku uzgodnienia przez strony zmiany całkowitej kwoty kredytu po zawarciu umowy o kredyt uaktualnianie przez kredytodawcę będących w jego posiadaniu informacji finansowych dotyczących konsumenta i przeprowadzanie oceny zdolności kredytowej konsumenta przed znaczącą podwyżką całkowitej kwoty kredytu”.
5 Zgodnie z art. 23 wspomnianej dyrektywy, zatytułowanym „Sankcje”:
„Państwa członkowskie ustanawiają przepisy dotyczące sankcji mających zastosowanie w przypadku naruszenia przepisów krajowych przyjętych zgodnie z niniejszą dyrektywą i podejmują wszelkie niezbędne działania w celu zapewnienia stosowania tych sankcji. Przewidziane sankcje muszą być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające”.
Prawo czeskie
6 Paragraf 86 zákon č. 257/2016 Sb., o spotřebitelském úvěru (ustawy nr 257/2016 o kredycie konsumenckim), zmienionej zákon č. 96/2022 Sb. (ustawą nr 96/2022), (zwanej dalej „ustawą nr 257/2016 o kredycie konsumenckim”) stanowi:
„1. Przed zawarciem umowy o kredyt konsumencki bądź zmianą zobowiązania wynikającego z takiej umowy, która polega na istotnym zwiększeniu całkowitej kwoty kredytu konsumenckiego, kredytodawca dokonuje oceny zdolności kredytowej konsumenta na podstawie niezbędnych, rzetelnych, wystarczających i odpowiednich informacji uzyskanych od konsumenta oraz, w razie konieczności, z bazy danych umożliwiającej ocenę zdolności kredytowej konsumenta lub też z innych źródeł. Kredytodawca udziela kredytu konsumenckiego tylko wtedy, gdy wynik oceny zdolności kredytowej konsumenta wskazuje, że nie ma uzasadnionych wątpliwości co do zdolności konsumenta do spłaty kredytu konsumenckiego.
2. Oceniając zdolność kredytową konsumenta, kredytodawca ocenia w szczególności zdolność konsumenta do spłaty uzgodnionych okresowych rat kredytu konsumenckiego na podstawie porównania dochodów i wydatków konsumenta oraz sposobu zaspokajania przez konsumenta dotychczasowych długów. Kredytodawca uwzględnia przy tym wartość majątku, jeżeli z umowy o kredyt konsumencki wynika, że kredyt konsumencki ma być spłacony w części lub w całości z zysków ze sprzedaży majątku konsumenta, a nie z okresowych spłat, lub jeżeli sytuacja finansowa konsumenta wskazuje, że będzie on w stanie spłacać kredyt konsumencki bez względu na wysokość swoich dochodów”.
7 Paragraf 87 ust. 1 tej samej ustawy ma następujące brzmienie:
„Jeżeli kredytodawca udziela konsumentowi kredytu konsumenckiego z naruszeniem § 86 ust. 1 zdanie drugie, umowa jest nieważna. Sąd uwzględnia nieważność nawet bez zgłoszenia zarzutu w tym przedmiocie. Konsument jest zobowiązany do zwrotu kwoty głównej kredytu konsumenckiego w terminie odpowiadającym jego możliwościom”.
Postępowanie główne i pytanie prejudycjalne
8 Konsument zaciągnął kredyt konsumencki w kwocie 50 000 CZK (koron czeskich, około 2000 EUR) w JET Money s.r.o., spółce, której następcą prawnym jest spółka EC Financial Services. Przed zawarciem tej umowy konsument przedstawił szereg informacji dotyczących jego sytuacji osobistej i ekonomicznej. Następnie spłacił on ten kredyt, wpłacając w sumie kwotę 85 000 CZK (około 3500 EUR), która obejmowała koszty dodatkowe związane z tym kredytem. Nie podniósł on żadnego zarzutu wobec wspomnianej umowy w okresie spłaty tego samego kredytu.
9 Nárokuj, powódka w postępowaniu głównym, jest spółką handlową, na którą konsument dokonał cesji wierzytelności, które mógł dochodzić od kredytodawcy z tytułu umowy kredytu konsumenckiego. Przed Okresní soud Praha-západ (sądem rejonowym w Pradze Zachodniej, Republika Czeska), będącym sądem odsyłającym, spółka ta podniosła nieważność tej umowy ze względu na to, że kredytodawca uchybił ciążącemu na nim obowiązkowi przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta. W ramach powództwa opartego na bezpodstawnym wzbogaceniu żąda ona zapłaty kwoty 35 000 CZK, stanowiącej różnicę między kwotą kapitału podstawowego tego kredytu a kwotą zwróconą przez konsumenta, powiększoną o ustawowe odsetki za zwłokę.
10 EC Financial Services, pozwana w postępowaniu głównym, uważa natomiast, że wypłacalność konsumenta została oceniona w sposób wystarczający i że w każdym razie przepisy dotyczące ochrony konsumentów nie znajdują zastosowania, ponieważ wierzytelność będąca przedmiotem postępowania przed sądem krajowym nie należy już do konsumenta, lecz do spółki handlowej.
11 Biorąc pod uwagę te argumenty, sąd odsyłający zastanawia się, czy w świetle dyrektywy 2008/48 kredytodawca może zostać ukarany, w przypadku gdy naruszenie obowiązku przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta przed zawarciem umowy o kredyt nie spowodowało dla konsumenta negatywnych konsekwencji. W tym względzie wskazuje on, że o ile niektóre sądy krajowe odpowiedziały twierdząco na to pytanie nawet w przypadku, gdy dany kredyt został spłacony w całości i bez sprzeciwu ze strony konsumenta, o tyle wykładnia przeciwna, oparta na wyważeniu interesów obu stron tej umowy i uwzględniająca fakt, że konsument jest również odpowiedzialny za swoje zachowanie, wydaje się możliwa.
12 Ponadto sąd odsyłający zauważa, że art. 8 dyrektywy 2008/48 ma na celu uniknięcie sytuacji, w której konsument znajdowałby się w trudnej sytuacji finansowej przy spłacie kredytu, w związku z czym można by uznać, że spoczywający na kredytodawcy obowiązek zbadania zdolności kredytowej konsumenta nie stanowi głównego celu tej dyrektywy, lecz środek umożliwiający osiągnięcie tego celu.
13 Ponadto sąd ten uważa, że zdolności kredytowej konsumenta nie można oceniać odrębnie, wyłącznie na podstawie informacji, o które kredytodawca zwraca się do niego, lecz również należy to czynić w zależności od sposobu, w jaki stosunek umowny przebiegał w świetle celu ochrony konsumentów realizowanego przez dyrektywę 2008/48.
14 Wreszcie należy wziąć pod uwagę w szczególności zasady pewności prawa i dobrej wiary w zakresie, w jakim kredytodawca udzielający konsumentowi kredytu, który ten ostatni następnie spłacił, powinien mieć zaufanie do tego, że poprzez swoje płatności konsument spłacił swój dług umowny. Ponieważ konsument ten nie poniósł żadnych szkodliwych konsekwencji, nie jest konieczne nakładanie sankcji jedynie w celu prewencyjnym.
15 W tych okolicznościach Okresní soud Praha-západ (sąd rejonowy w Pradze Zachodniej) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy celem dyrektywy [2008/48] jest nałożenie sankcji na kredytodawcę za brak pełnej oceny zdolności kredytowej konsumenta także wtedy, gdy konsument spłacił kredyt w całości i w trakcie spłacania kredytu nie podnosił zarzutów w stosunku do umowy?”.
W przedmiocie pytania prejudycjalnego
W przedmiocie dopuszczalności
16 Komisja Europejska uważa, że pytanie prejudycjalne jest hipotetyczne, ponieważ założenie, na którym się ono opiera, a mianowicie że ocena zdolności kredytowej danego konsumenta nie została przeprowadzona zgodnie z art. 8 ust. 1 dyrektywy 2008/48 lub przepisami krajowymi transponującymi ten przepis, jest błędne. Postanowienie odsyłające nie zawiera bowiem informacji wskazujących na to, że ocena ta była rzeczywiście niewystarczająca.
17 W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w ramach ustanowionej w art. 267 TFUE współpracy między Trybunałem i sądami krajowymi wyłącznie do sądu krajowego, przed którym toczy się postępowanie główne i który powinien przyjąć na siebie odpowiedzialność za mające zapaść orzeczenie sądowe, należy dokonanie oceny, w świetle szczególnych okoliczności sprawy, zarówno konieczności wydania orzeczenia w trybie prejudycjalnym po to, aby tenże sąd krajowy był w stanie wydać swoje orzeczenie, jak i znaczenia dla sprawy pytań zadanych Trybunałowi. W związku z tym, jeśli postawione pytania dotyczą wykładni prawa Unii, Trybunał jest w zasadzie zobowiązany do wydania orzeczenia (wyroki: z dnia 14 lipca 2022 r., Volkswagen, C‑134/20, EU:C:2022:571, pkt 56 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 31 stycznia 2023 r., Puig Gordi i in., C‑158/21, EU:C:2023:57, pkt 50 i przytoczone tam orzecznictwo).
18 Oznacza to, że pytania dotyczące prawa Unii korzystają z domniemania posiadania znaczenia dla sprawy. Odmowa wydania przez Trybunał orzeczenia w przedmiocie pytania prejudycjalnego przedłożonego przez sąd krajowy jest możliwa w szczególności tylko wtedy, gdy jest oczywiste, że wykładnia prawa Unii, o którą wnioskowano, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub z przedmiotem sporu w postępowaniu głównym lub gdy problem jest natury hipotetycznej (zob. podobnie wyroki: z dnia 14 lipca 2022 r., Volkswagen, C‑134/20, EU:C:2022:571, pkt 57 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 31 stycznia 2023 r., Puig Gordi i in., C‑158/21, EU:C:2023:57, pkt 51 i przytoczone tam orzecznictwo).
19 Taki przypadek nie zachodzi jednak w niniejszej sprawie.
20 Z postanowienia odsyłającego wynika bowiem, że wątpliwości sądu odsyłającego opierają się na sformułowanym przez Nárokuj i kwestionowanym przez EC Financial Services założeniu, zgodnie z którym ta ostatnia spółka uchybiła przewidzianemu w § 86 ustawy nr 257/2016 o kredycie konsumenckim obowiązkowi oceny zdolności kredytowej konsumenta, w szczególności ze względu na to, że nie sprawdziła ona w wiarygodny sposób rzeczywistej kwoty wydatków danego konsumenta.
21 W tym względzie należy przypomnieć, że dyrektywa 2008/48 nie wymienia w sposób wyczerpujący informacji, za pomocą których kredytodawca powinien ocenić zdolność kredytową konsumenta (zob. podobnie wyrok z dnia 18 grudnia 2014 r., CA Consumer Finance, C‑449/13, EU:C:2014:2464, pkt 36).
22 W konsekwencji kwestia, czy kredytodawca w okolicznościach sprawy w postępowaniu głównym spełnił obowiązek ciążący na nim na mocy art. 8 dyrektywy 2008/48, należy zasadniczo do oceny wymogów przewidzianych w tym celu w prawie krajowym.
23 Tymczasem w ramach postępowania przewidzianego w art. 267 TFUE do Trybunału nie należy wypowiadanie się w przedmiocie wykładni prawa krajowego ani orzekanie o poprawności wykładni zastosowanej przez sąd odsyłający, ponieważ w ramach tego postępowania, opartego na wyraźnym rozdziale zadań sądów krajowych i Trybunału, wszelka ocena okoliczności faktycznych i prawa krajowego należy do wyłącznej właściwości sądu krajowego [zob. podobnie wyroki: z dnia 16 marca 2023 r., Caixabank (Prowizja za udzielenie kredytu), C‑565/21, EU:C:2023:212, pkt 37 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 4 maja 2023 r., Bundesrepublik Deutschland (Skrzynka doręczeń elektronicznych w sprawach sądowych), C‑60/22, EU:C:2023:373, pkt 40 i przytoczone tam orzecznictwo].
24 W tych okolicznościach nie wydaje się oczywiste, że wykładnia dyrektywy 2008/48, o którą się zwrócono, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub z przedmiotem sporu w postępowaniu głównym lub że podniesiony problem ma charakter hipotetyczny w rozumieniu orzecznictwa przypomnianego w pkt 18 niniejszego wyroku.
25 Wynika z tego, że pytanie prejudycjalne jest dopuszczalne, przy czym do sądu odsyłającego będzie należało zbadanie, czy w sprawie w postępowaniu głównym kredytodawca rzeczywiście uchybił obowiązkowi ciążącemu na nim na mocy art. 8 dyrektywy 2008/48.
Co do istoty
26 Poprzez pytanie prejudycjalne sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 8 i 23 dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, by w sytuacji gdy kredytodawca naruszył ciążący na nim obowiązek przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta, kredytodawca ten został ukarany, zgodnie z prawem krajowym, nieważnością umowy o kredyt konsumencki i utratą przysługującego mu prawa do wypłaty uzgodnionych odsetek, mimo że umowa ta została w pełni wykonana przez strony, a konsument nie poniósł negatywnych konsekwencji w wyniku tego naruszenia.
27 Na wstępie należy zauważyć, że okoliczność, iż spór w postępowaniu głównym dotyczy wyłącznie przedsiębiorców, nie stanowi przeszkody dla stosowania dyrektywy 2008/48 w ramach tego sporu. Jak bowiem już orzekł Trybunał, zakres stosowania tej dyrektywy zależy nie od tożsamości stron sporu, lecz od statusu stron umowy kredytu (wyrok z dnia 11 września 2019 r., Lexitor, C‑383/18, EU:C:2019:702, pkt 20).
28 Tymczasem z postanowienia odsyłającego wynika, że wierzytelność będąca przedmiotem sporu w postępowaniu głównym opiera się na obowiązku zwrotu wynikającym z rozwiązania umowy o kredyt konsumencki zawartej między konsumentem a JET Money, którego następcą prawnym jest EC Financial Services, oraz że konsument ten dokonał cesji tej wierzytelności na Nárokuj po spłacie kredytu.
29 Po uściśleniu powyższych kwestii należy zauważyć, że wątpliwości sądu odsyłającego można rozumieć w ten sposób, że dotyczą zarówno potencjalnego usunięcia zarzucanego naruszenia art. 8 dyrektywy 2008/48 ze względu na pełne wykonanie umowy o kredyt, jak i zgodności przepisów przewidzianych w prawie czeskim w celu ukarania takiego naruszenia z art. 23 tej dyrektywy. Aby udzielić użytecznej odpowiedzi na pytanie prejudycjalne, należy kolejno zająć się tymi dwoma aspektami.
30 Co się tyczy w pierwszej kolejności ewentualnego usunięcia naruszenia art. 8 dyrektywy 2008/48 ze względu na pełne wykonanie umowy o kredyt, należy przypomnieć, że przy dokonywaniu wykładni przepisu prawa Unii należy wziąć pod uwagę nie tylko jego brzmienie, lecz także jego kontekst, a w szczególności cele regulacji, której część on stanowi [zob. podobnie wyrok z dnia 8 czerwca 2023 r., YYY. (Pojęcie „konsumenta”), C‑570/21, EU:C:2023:456, pkt 28 i przytoczone tam orzecznictwo].
31 Z brzmienia art. 8 ust. 1 dyrektywy 2008/48 wynika, że kredytodawca jest zobowiązany do przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta przed zawarciem umowy o kredyt. Trybunał podkreślił już przedumowny charakter tego obowiązku (zob. podobnie wyrok z dnia 18 grudnia 2014 r., CA Consumer Finance, C‑449/13, EU:C:2014:2464, pkt 45).
32 Sama ta okoliczność nie pozwala jednak na ustalenie, czy – a jeśli tak, to pod jakimi warunkami – pełne wykonanie umowy o kredyt może zaradzić istnieniu naruszenia ciążącego na kredytodawcy obowiązku przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta, tym bardziej że dyrektywa 2008/48 nie określa ani sposobu, w jaki kredytodawca powinien wywiązać się z tego obowiązku (zob. podobnie wyrok z dnia 18 grudnia 2014 r., CA Consumer Finance, C‑449/13, EU:C:2014:2464, pkt 36), ani obowiązków ciążących na nim w zależności od wyniku oceny (zob. podobnie wyrok z dnia 6 czerwca 2019 r., Schyns, C‑58/18, EU:C:2019:467, pkt 42, 43).
33 Odnośnie do badania celów realizowanych przez dyrektywę 2008/48 z utrwalonego orzecznictwa wynika, że przewidziany w jej art. 8 obowiązek przeprowadzenia przez kredytodawcę oceny zdolności kredytowej kredytobiorcy w zakresie, w jakim ma on na celu ochronę konsumentów przed ryzykiem nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności, przyczynia się do realizacji celu dyrektywy 2008/48, który – jak wynika z jej motywów 7 i 9 – polega na ustanowieniu, w dziedzinie kredytu konsumenckiego, pełnej i bezwzględnie wiążącej harmonizacji w wielu kluczowych obszarach, uznanej za niezbędną do zapewnienia wszystkim konsumentom w Unii wysokiego i równoważnego poziomu ochrony ich interesów i ułatwienia powstawania dobrze funkcjonującego wewnętrznego rynku kredytów konsumenckich (wyroki: z dnia 27 marca 2014 r., LCL Le Crédit Lyonnais, C‑565/12, EU:C:2014:190, pkt 42; a także z dnia 5 marca 2020 r., OPR-Finance, C‑679/18, EU:C:2020:167, pkt 21).
34 Ponadto Trybunał wielokrotnie orzekał, że w świetle motywu 26 dyrektywy 2008/48 obowiązek ten ma również na celu zwiększenie odpowiedzialności kredytodawców oraz unikanie udzielania kredytów konsumentom nieposiadającym zdolności kredytowej [zob. podobnie wyroki: z dnia 18 grudnia 2014 r., CA Consumer Finance, C‑449/13, EU:C:2014:2464, pkt 35; z dnia 5 marca 2020 r., OPR-Finance, C‑679/18, EU:C:2020:167, pkt 20; a także z dnia 10 czerwca 2021 r., Ultimo Portfolio Investment (Luxembourg), C‑303/20, EU:C:2021:479, pkt 28].
35 Wynika z tego, po pierwsze, że obowiązek kredytodawcy polegający na ocenie zdolności kredytowej konsumenta służy zapobieganiu zwykłemu ryzyku nadmiernego zadłużenia lub niewypłacalności wynikającemu z niedostatecznej weryfikacji jego zdolności i skłonności do spłaty kredytu. Tymczasem takie konsekwencje finansowe zawarcia umowy o kredyt dla sytuacji konsumenta mogą również wystąpić po spłacie kredytu.
36 Po drugie, odpowiedzialność kredytodawców i zapobieganie nieodpowiedzialnym praktykom przy udzielaniu kredytów konsumentom przyczyniają się w istotny sposób do sprawnego funkcjonowania rynku kredytów konsumenckich. Ponieważ cele te są niezależne od sytuacji lub zachowania konkretnego konsumenta, ich zagrożenie nie występuje w wyniku samego pełnego wykonania zawartej przez niego umowy o kredyt. Każda inna wykładnia sprzyjałaby nieprzestrzeganiu przez kredytodawcę obowiązku ciążącego na nim na mocy art. 8 dyrektywy 2008/48 i mogłaby pozbawić ten przepis skuteczności (effet utile).
37 Wynika z tego, że analiza oparta na celach art. 8 dyrektywy 2008/48 pozwala stwierdzić, iż naruszenie przewidzianego w tym przepisie obowiązku polegającego na sprawdzeniu zdolności kredytowej konsumenta nie może zostać naprawione przez sam fakt pełnego wykonania umowy o kredyt. Okoliczność, że konsument nie podniósł żadnego zarzutu wobec tej umowy w okresie spłaty, jest bez znaczenia.
38 Należy jeszcze uściślić, że ustaleń zawartych w poprzednim punkcie nie podważa pkt 279 wyroku z dnia 21 grudnia 2023 r., BMW Bank i in. (C‑38/21, C‑47/21 i C‑232/21, EU:C:2023:1014), w którym Trybunał orzekł, że skoro wykonanie umowy stanowi naturalny mechanizm wygaśnięcia zobowiązań umownych i wobec braku przepisów szczególnych w tym względzie konsument nie może już powoływać się na prawo do odstąpienia od umowy przyznane mu w art. 14 ust. 1 dyrektywy 2008/48, gdy umowa o kredyt została w całości wykonana przez strony, a wzajemne zobowiązania wynikające z tej umowy wygasły z tego powodu.
39 Okoliczność, że po pełnym wykonaniu umowy kredytu jej strony nie są już w stanie powoływać się na wzajemne zobowiązania wynikające z tej umowy, nie ma bowiem wpływu na istnienie roszczenia opartego na obowiązku zwrotu nienależnego świadczenia wynikającego z zastosowania przepisów krajowych przewidujących sankcję, zgodnie z wymogami art. 23 dyrektywy 2008/48, w związku z naruszeniem przewidzianego w art. 8 tej dyrektywy obowiązku sprawdzania zdolności kredytowej konsumenta.
40 Co się tyczy w drugiej kolejności organizacji systemu sankcji mających zastosowanie w przypadku naruszenia przepisów krajowych przyjętych na podstawie art. 8 dyrektywy 2008/48, należy przypomnieć, że zgodnie z art. 23 tej dyrektywy system ten powinien być określony w taki sposób, aby sankcje te były skuteczne, proporcjonalne i odstraszające [zob. podobnie wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., Ultimo Portfolio Investment (Luxembourg), C‑303/20, EU:C:2021:479, pkt 30 i przytoczone tam orzecznictwo].
41 W tym celu sankcje powinny być odpowiednio surowe w stosunku do wagi naruszeń, których dotyczą, zwłaszcza zapewniać rzeczywiście odstraszający skutek, nie wykraczając jednak poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów realizowanych przez art. 8 dyrektywy 2008/48 [zob. podobnie wyroki: z dnia 5 marca 2020 r., OPR-Finance, C‑679/18, EU:C:2020:167, pkt 26; a także z dnia 14 października 2021 r., Landespolizeidirektion Steiermark (Automaty do gier), C‑231/20, EU:C:2021:845, pkt 45].
42 O ile do sądu odsyłającego, który jako jedyny jest właściwy do dokonywania wykładni i stosowania prawa krajowego, należy zbadanie, czy w świetle ogółu okoliczności sporu w postępowaniu głównym sankcje będące przedmiotem toczącego się przed nim sporu odpowiadają wymogom wskazanym w poprzednim punkcie, o tyle Trybunał, orzekając w przedmiocie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, może dostarczyć mu wyjaśnień w celu udzielenia mu wskazówek w ramach dokonywanej przez niego oceny (zob. podobnie wyrok z dnia 5 marca 2020 r., OPR-Finance, C‑679/18, EU:C:2020:167, pkt 27, 28).
43 W niniejszej sprawie z akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał, wynika, że zgodnie z prawem czeskim naruszenie obowiązku polegającego na dokonaniu przez kredytodawcę oceny zdolności kredytowej konsumenta, przewidzianego w § 86 ustawy nr 257/2016 o kredycie konsumenckim, jest karane nieważnością umowy kredytu, o której mowa w § 87 ust. 1 tej ustawy, co skutkuje utratą przysługującego kredytodawcy prawa do zapłaty uzgodnionych odsetek.
44 Sąd odsyłający oraz EC Financial Services i Komisja uważają zasadniczo, że w przypadku gdy umowa o kredyt została w całości wykonana bez poniesienia przez konsumenta konsekwencji o charakterze szkody, nałożenie takiej sankcji jest nieproporcjonalne, ponieważ wykracza poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów dyrektywy 2008/48.
45 W tym względzie należy zauważyć, że do państw członkowskich należy, przy ustanawianiu odpowiedniego systemu sankcji mających zastosowanie w przypadku naruszenia przez kredytodawcę obowiązków ciążących na nim na mocy dyrektywy 2008/48, należyte uwzględnienie znaczenia szkody, jaką zachowanie kredytodawcy wyrządziło konsumentowi (zob. analogicznie wyrok z dnia 16 kwietnia 2015 r., UPC Magyarország, C‑388/13, EU:C:2015:225, pkt 58). W przypadku gdy istnieje możliwość wyboru spośród większej liczby środków równie odpowiednich do realizacji celów tej dyrektywy, zgodnie z zasadą proporcjonalności należy stosować najmniej dotkliwe, przy czym niedogodności spowodowane przez dany środek nie mogą być w żadnym wypadku nadmierne w stosunku do tych celów (zob. podobnie wyrok z dnia 24 lutego 2022 r., Agenzia delle dogane e dei monopoli i Ministero dell’Economia e delle Finanze, C‑452/20, EU:C:2022:111, pkt 37, 38 i przytoczone tam orzecznictwo).
46 W tym względzie, w sytuacji gdy zawarta przez konsumenta umowa o kredyt została wykonana w całości bez poniesienia przez konsumenta szkodliwych konsekwencji w trakcie lub w następstwie wykonania tej umowy, nie zmienia to faktu, iż – jak wynika z pkt 33 i 34 niniejszego wyroku – obowiązek przewidziany w art. 8 dyrektywy 2008/48 ma na celu nie tylko ochronę konsumentów przed takim ryzykiem, lecz również zwiększenie odpowiedzialności kredytodawców i uniknięcie udzielania kredytów konsumentom nieposiadającym zdolności kredytowej.
47 W świetle tego podwójnego celu Trybunał orzekł już, że ze względu na istotne znaczenie tego obowiązku w kontekście dyrektywy 2008/48 jego naruszenie może podlegać sankcji, zgodnie z prawem krajowym, w postaci utraty przysługującego kredytodawcy prawa do odsetek [zob. podobnie wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., Ultimo Portfolio Investment (Luxembourg), C‑303/20, EU:C:2021:479, pkt 39, 40].
48 Ponadto Trybunał orzekł już w sprawie dotyczącej tego samego uregulowania krajowego co rozpatrywane w postępowaniu głównym, że sankcja pociągająca za sobą w przypadku naruszenia obowiązku przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta, utraty przysługującego kredytodawcy prawa do uzgodnionych odsetek wydaje się adekwatna do wagi naruszenia, które jest przez nią karane (zob. podobnie wyrok z dnia 5 marca 2020 r., OPR-Finance, C‑679/18, EU:C:2020:167, pkt 30).
49 Tymczasem należy zauważyć, po pierwsze, że uzależnienie zastosowania sankcji oznaczającej nieważność umowy o kredyt, a także utratę przez kredytodawcę prawa do otrzymania zapłaty uzgodnionych odsetek od warunku, że konsument poniósł szkodliwe konsekwencje, mogłoby sprzyjać niewypełnieniu przez kredytodawców obowiązku ciążącego na nich na mocy art. 8 dyrektywy 2008/48. Mogliby oni bowiem być w ten sposób zachęcani do nieprzeprowadzania systematycznej i wyczerpującej oceny zdolności kredytowej wszystkich konsumentów, którym udzielają kredytów, co byłoby sprzeczne z celem polegającym na obciążeniu odpowiedzialnością kredytodawców i zapobieganiu nieodpowiedzialnym praktykom przy udzielaniu kredytów konsumentom. Taka wykładnia mogłaby zresztą naruszyć rzeczywiście odstraszający charakter przewidzianej sankcji.
50 Po drugie, o ile sankcja rozpatrywana w postępowaniu głównym może, w zakresie, w jakim wiąże się z rozwiązaniem umowy o kredyt, bez wątpienia wywołać poważne konsekwencje w stosunku do kredytodawcy, o tyle sama ta okoliczność nie oznacza, że kredytodawca musi ponosić nadmierne niedogodności w stosunku do podwójnego celu realizowanego przez art. 8 dyrektywy 2008/48 ani – jak twierdzi EC Financial Services w swoich uwagach na piśmie – że ryzyko narażenia go na te konsekwencje nawet po spłacie kredytu stanowi naruszenie wolności prowadzenia działalności gospodarczej.
51 Wynika z tego, że z zastrzeżeniem ustaleń, których powinien dokonać sąd odsyłający, zasada proporcjonalności nie stoi na przeszkodzie temu, by państwo członkowskie zdecydowało się nałożyć sankcję za naruszenie przepisów krajowych zapewniających transpozycję art. 8 dyrektywy 2008/48 poprzez stwierdzenie nieważności umowy o kredyt i utratę przysługującego kredytodawcy prawa do zapłaty uzgodnionych odsetek, nawet jeśli konsument nie poniósł w wyniku tego naruszenia żadnych szkodliwych konsekwencji.
52 W świetle powyższego na pytanie prejudycjalne należy odpowiedzieć, że art. 8 i 23 dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że nie stoją one na przeszkodzie temu, by w sytuacji gdy kredytodawca naruszył ciążący na nim obowiązek przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta, kredytodawca ten został ukarany, zgodnie z prawem krajowym, nieważnością umowy o kredyt konsumencki i utratą przysługującego mu prawa do wypłaty uzgodnionych odsetek, mimo że umowa ta została w pełni wykonana przez strony, a konsument nie poniósł negatywnych konsekwencji w wyniku tego naruszenia.
W przedmiocie kosztów
53 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:
Artykuły 8 i 23 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG,
należy interpretować w ten sposób, że:
nie stoją one na przeszkodzie temu, by w sytuacji gdy kredytodawca naruszył ciążący na nim obowiązek przeprowadzenia oceny zdolności kredytowej konsumenta, kredytodawca ten został ukarany, zgodnie z prawem krajowym, nieważnością umowy o kredyt konsumencki i utratą przysługującego mu prawa do wypłaty uzgodnionych odsetek, mimo że umowa ta została w pełni wykonana przez strony, a konsument nie poniósł negatywnych konsekwencji w wyniku tego naruszenia.
Podpisy