Wydanie tymczasowe
OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
JEANA RICHARDA DE LA TOURA
przedstawiona w dniu 16 maja 2024 r.(1)
Sprawy połączone C‑289/23 [Corván] i C‑305/23 [Bacigán](i)
Agencia Estatal de la Administración Tributaria
przeciwko
A.
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Juzgado de lo Mercantil no 1 de Alicante (sąd gospodarczy nr 1 w Alicante, Hiszpania)]
i
S.E.I.
przeciwko
Agencia Estatal de la Administración Tributaria
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Juzgado de lo Mercantil no 10 de Barcelona (sąd gospodarczy nr 10 w Barcelonie, Hiszpania)]
Odesłanie prejudycjalne – Dyrektywa (UE) 2019/1023 – Postępowania dotyczące restrukturyzacji, niewypłacalności i umorzenia długów – Wniosek o umorzenie długów – Osoba fizyczna, która stała się niewypłacalna – Przesłanki dostępu do umorzenia długów – Wierzytelności publicznoprawne – Górna granica umorzenia
I. Wprowadzenie
1. Wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczą wykładni art. 23 ust. 2 i 4 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1023 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie ram restrukturyzacji zapobiegawczej, umorzenia długów i zakazów prowadzenia działalności oraz w sprawie środków zwiększających skuteczność postępowań dotyczących restrukturyzacji, niewypłacalności i umorzenia długów, a także zmieniającej dyrektywę (UE) 2017/1132 (dyrektywy o restrukturyzacji i upadłości)(2).
2. Wnioski te zostały złożone w ramach sporów między osobami fizycznymi, które stały się niewypłacalne (zwanymi dalej „dłużnikami”), a Agencia Estatal de Administración Tributaria (państwową agencją administracji podatkowej, Hiszpania, zwaną dalej „AEAT”), mających za przedmiot wnioski o umorzenie długów złożone przez tych dłużników w trakcie prowadzonego wobec nich postępowania upadłościowego. AEAT nie uwzględniła bowiem wniosków o umorzenie długów, motywując to złą wiarą dłużnika (sprawa C‑289/23) lub jego nieuczciwością (sprawa C‑305/23), przypominając jednocześnie, że umorzenie nie odnosi się do wierzytelności publicznoprawnych.
3. Sprawa ta daje Trybunałowi sposobność wyjaśnienia, jakim zakresem swobody dysponują państwa członkowskie przy transpozycji art. 23 ust. 1, 2 i 4 dyrektywy 2019/1023, który stanowi odpowiednio: że państwa te wprowadzają przepisy odmawiające dostępu do umorzenia długów lub ograniczające taki dostęp w przypadku nieuczciwości lub złej wiary dłużnika; że mogą one wprowadzić przepisy odmawiające dostępu lub ograniczające taki dostęp w przypadku określonego postępowania dłużnika; oraz że mogą wyłączyć szczególne kategorie długów z mechanizmu całkowitego umorzenia długów.
4. Na wniosek Trybunału w swojej analizie skupię się na pytaniu drugim lit. d) w sprawie C‑289/23, które dotyczy zasadniczo zakresu swobody, jakim dysponują państwa członkowskie przy transpozycji dyrektywy 2019/1023, a w szczególności możliwości wprowadzenia ograniczeń odnoszących się do umorzenia długów związanych z wierzytelnościami publicznoprawnymi, które to ograniczenia nie wykazują związku z rzeczywistą wysokością zobowiązania.
5. W niniejszej opinii po przeprowadzeniu analizy zaproponuję, aby odpowiedzieć sądowi odsyłającemu w tej sprawie, Juzgado de lo Mercantil no 1 de Alicante (sądowi gospodarczemu nr 1 w Alicante, Hiszpania), że państwa członkowskie mogą wprowadzić ograniczenie odnoszące się do umorzenia długów związanych ze szczególnymi kategoriami wierzytelności poprzez ustanowienie górnej granicy, powyżej której umorzenie nie następuje, o ile ograniczenie to jest należycie uzasadnione.
II. Ramy prawne
A. Prawo Unii
6. Artykuł 23 dyrektywy 2019/1023, zatytułowany „Odstępstwa”, ma następujące brzmienie:
„1. Na zasadzie odstępstwa od art. 20–22 państwa członkowskie utrzymują lub wprowadzają przepisy odmawiające dostępu do umorzenia długów lub ograniczające taki dostęp, lub cofające dostęp do umorzenia długów lub przewidujące dłuższe okresy na potrzeby uzyskania całkowitego umorzenia długów lub dłuższe okresy zakazu prowadzenia działalności, w przypadku gdy, według prawa krajowego, niewypłacalny przedsiębiorca działał względem wierzycieli lub innych zainteresowanych podmiotów nieuczciwie lub w złej wierze w momencie zaciągania długów, podczas trwania postępowania upadłościowego lub podczas spłacania długów, bez uszczerbku dla przepisów krajowych dotyczących ciężaru dowodu.
2. Na zasadzie odstępstwa od art. 20–22 państwa członkowskie mogą utrzymać lub wprowadzić przepisy odmawiające dostępu lub ograniczające dostęp, lub cofające dostęp do umorzenia długów, lub przewidujące dłuższe okresy na potrzeby uzyskania całkowitego umorzenia długów lub dłuższe okresy zakazu prowadzenia działalności, w przypadku gdy zachodzą pewne ściśle określone okoliczności i gdy takie odstępstwa są należycie uzasadnione, na przykład w przypadku:
a) gdy niewypłacalny przedsiębiorca istotnie naruszył obowiązki wynikające z planu spłaty wierzycieli lub jakikolwiek inny obowiązek prawny mający na celu zabezpieczenie interesów wierzycieli, w tym obowiązek dotyczący zapewnienia wierzycielom maksymalnego zwrotu z zaangażowanych środków;
b) gdy niewypłacalny przedsiębiorca nie wywiązuje się z obowiązków w zakresie informacji lub współpracy wynikających z prawa Unii i prawa krajowego;
c) stanowiących nadużycie wniosków o umorzenie długów;
d) gdy jest kolejny wniosek o umorzenie długów w określonym okresie po przyznaniu danemu niewypłacalnemu przedsiębiorcy całkowitego umorzenia długów lub po odmowie całkowitego umorzenia długów temu przedsiębiorcy z powodu poważnego naruszenia obowiązków w zakresie informacji lub współpracy;
e) gdy koszt postępowania prowadzącego do umorzenia długów nie został pokryty; lub
f) gdy odstępstwo jest niezbędne w celu zagwarantowania równowagi między prawami dłużnika a prawami jednego lub większej liczby wierzycieli.
[…]
4. Państwa członkowskie mogą wyłączyć szczególne kategorie długów z umorzenia długów lub ograniczyć dostęp do umorzenia długów, lub ustanowić dłuższy okres wymagany dla uzyskania umorzenia długów, w przypadku gdy takie wyłączenia, ograniczenia lub dłuższe okresy są należycie uzasadnione, na przykład kategorie długów takie jak:
a) długi zabezpieczone;
b) długi, które wynikają z sankcji karnych lub w związku z nimi;
c) długi, które wynikają z odpowiedzialności deliktowej;
d) długi w zakresie zobowiązań alimentacyjnych wynikających z więzi rodzinnych, z pokrewieństwa, małżeństwa lub powinowactwa;
e) długi powstałe po złożeniu wniosku o wszczęcie postępowania prowadzącego do umorzenia długów lub po wszczęciu takiego postępowania; oraz
f) długi, które wynikają z obowiązku pokrycia kosztu postępowania prowadzącego do umorzenia długów.
[…]”.
B. Prawo hiszpańskie
7. Prawem mającym zastosowanie ratione temporis do sporów w postępowaniu głównym jest Real Decreto Legislativo 1/2020 por el que se aprueba el texto refundido de la Ley Concursal (królewski dekret ustawodawczy 1/2020 z dnia 5 maja 2020 r. w sprawie zatwierdzenia tekstu jednolitego ustawy prawo upadłościowe(3), zwany dalej „TRLC”), zmieniony przez Ley 16/2022 de reforma del texto refundido de la Ley Concursal aprobado por el Real Decreto Legislativo 1/2020, de 5 de mayo, para la transposición de la [Directiva 2019/1023] (ustawę 16/2022 z dnia 5 września 2022 r. w sprawie zmiany tekstu jednolitego ustawy prawo upadłościowe, zatwierdzonej przez [TRLC] w celu transpozycji [dyrektywy 2019/1023])(4).
8. Preambuła tej ustawy ma następujące brzmienie:
„[…]
Gdy niewypłacalny dłużnik jest osobą fizyczną, postępowanie upadłościowe ma na celu wskazanie dłużników będących w dobrej wierze i zaproponowanie im częściowego umorzenia ich długów, tak by pozwolić im skorzystać z drugiej szansy i zapobiec ich przejściu do szarej strefy lub marginalizacji.
[…]
Jedną z najbardziej radykalnych zmian wprowadzonych nową ustawą jest to, że zamiast uzależnienia umorzenia od spłaty określonego rodzaju długów (jak stanowił art. 487 ust. 2 [TRLC]) wprowadza się system zasłużonego umorzenia, w ramach którego każdy dłużnik, niezależnie od tego, czy jest przedsiębiorcą, czy nie, jeżeli spełnia wymóg dobrej wiary, na którym opiera się ta instytucja, może uzyskać dostęp do umorzenia wszystkich swoich długów oprócz tych, których umorzenie, w drodze wyjątku oraz z uwagi na ich szczególny charakter, nie jest prawnie dopuszczalne. Utrzymana została możliwość, przyjęta przez hiszpańskiego ustawodawcę już w 2015 r., przyznania umorzenia dłużnikom będącym osobami fizycznymi pozostającymi w dobrej wierze, niezależnie od tego, czy są przedsiębiorcami, czy też nie.
[…]
Dobra wiara dłużnika pozostaje podstawowym warunkiem umorzenia. Zgodnie z zaleceniami organizacji międzynarodowych wprowadza się normatywne określenie dobrej wiary poprzez odniesienie do pewnych obiektywnych zachowań wyszczególnionych w wyczerpujący sposób (katalog zamknięty) bez odwoływania się do modeli zachowania niejednoznacznych lub nie dość skonkretyzowanych albo zachowań, których dowiedzenie obciążyłoby dłużnika ciężarem dowodu niemożliwego […].
[…]
Umorzenie obejmuje wszystkie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym oraz wierzytelności względem masy upadłości. W niektórych przypadkach uzasadnieniem wyjątków jest szczególne znaczenie zaspokojenia długu w sprawiedliwym i solidarnym społeczeństwie opartym na praworządności (dotyczy to długów alimentacyjnych, długów związanych z wierzytelnościami publicznoprawnymi, długów wynikających z przestępstwa lub z odpowiedzialności deliktowej). W związku z tym umorzenie długów publicznoprawnych podlega pewnym ograniczeniom i może mieć miejsce wyłącznie przy pierwszym umorzeniu długów, nie zaś przy kolejnych […].
[…]”.
9. Artykuł 486 TRLC stanowi:
„Dłużnik będący osobą fizyczną, niezależnie od tego, czy jest przedsiębiorcą, czy nie, o ile jest dłużnikiem w dobrej wierze, może wnioskować o umorzenie niespłaconych długów na zasadach i po spełnieniu warunków określonych w niniejszej ustawie:
1) zobowiązując się do wykonania planu spłaty, bez uprzedniej likwidacji masy aktywów, zgodnie z zasadami dotyczącymi umorzenia długów określonymi w sekcji 3 podsekcja 1 poniżej; albo
2) z likwidacją masy aktywów, przy czym w takim przypadku umorzenie długów będzie podlegało zasadom określonym w sekcji 3 podsekcja 2 poniżej, jeżeli przyczyną umorzenia postępowania upadłościowego jest zakończenie etapu likwidacji masy aktywów lub jeżeli masa aktywów nie wystarcza na zaspokojenie wierzytelności w stosunku do niej”.
10. Artykuł 489 TRLC ma następujące brzmienie:
„1. Umorzenie długów obejmuje wszystkie niespłacone długi, z wyjątkiem:
[…]
5) długów wynikających z wierzytelności publicznoprawnych. Jednakże długi, których odzyskiwanie należy do kompetencji [AEAT], mogą zostać umorzone do maksymalnej wysokości 10 000 EUR na dłużnika; w odniesieniu do pierwszych 5000 EUR długu umorzenie będzie całkowite, a powyżej tej kwoty umorzenie będzie obejmować 50 % długu do wskazanej kwoty maksymalnej. Podobnie długi z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne mogą podlegać umorzeniu do tej samej kwoty i na tych samych warunkach. Kwota umorzona, do osiągnięcia wskazanej powyżej górnej granicy, podlega rozliczeniu w kolejności odwrotnej do kolejności pierwszeństwa ustanowionego prawnie w niniejszej ustawie oraz, w ramach każdej z kategorii, zgodnie z pierwszeństwem danej wierzytelności w czasie;
[…]
3. Dług wynikający z wierzytelności publicznoprawnej może podlegać umorzeniu do kwoty określonej w ust. 1 pkt 5 zdanie drugie, lecz wyłącznie przy pierwszym umorzeniu, zaś przy kolejnych umorzeniach, które mogłyby zostać udzielone temu samemu dłużnikowi, dług taki nie podlega umorzeniu”.
III. Okoliczności sporów w postępowaniu głównym i pytania prejudycjalne
A. Sprawa C‑289/23
11. W dniu 7 lipca 2022 r. A. złożył wniosek o ogłoszenie upadłości wskazując, że jego zadłużenie wynosi 537 787,69 EUR. W dniu 26 lipca 2022 r., po ogłoszeniu niewypłacalności tego dłużnika sąd odsyłający umorzył postępowanie ze względu na brak aktywów, zaś w dniu 28 września 2022 r. dłużnik złożył wniosek o całkowite umorzenie długów. W dniu 19 października 2022 r. sąd ten uwzględnił wniesiony przez AEAT sprzeciw co do umorzenia długów, ponieważ w grę wchodziły różne zobowiązania publicznoprawne.
12. AEAT podnosi przed sądem odsyłającym, po pierwsze, że odmowa umorzenia długów jest uzasadniona tym, iż nie upłynęło 10 lat od wydania ostatecznej decyzji o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej na łączną kwotę 114 408,09 EUR tytułem zaległości podatkowych i odsetek należnych od spółki, w której dłużnik był członkiem zarządu, co sprawia, że dłużnik ten nie pozostaje w dobrej wierze. Po drugie, organ ten podnosi, że niektóre wierzytelności mają charakter publicznoprawny, a zatem ich umorzenie nie jest dopuszczalne.
13. Sąd ten ma wątpliwości co do sposobu, w jaki hiszpański ustawodawca przetransponował dyrektywę 2019/1023, w pierwszej kolejności, jeśli chodzi o pojęcie „dobrej wiary”, która warunkuje dostęp do umorzenia długów i która jest zdefiniowana w sposób obiektywny (wyklucza ją między innymi wydanie wobec dłużnika decyzji o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej w okresie dziesięciu lat poprzedzających złożenie wniosku o umorzenie długów), a w drugiej kolejności, jeśli chodzi o wyłączenie wierzytelności publicznoprawnych.
14. Jeśli chodzi o tę ostatnią kwestię, sąd ten wskazuje, że prawo hiszpańskie stanowi, iż wierzytelności publicznoprawne, których ściąganie należy do właściwości AEAT i Tesoreria General de la Seguridad Social (powszechnej kasy ubezpieczeń społecznych, Hiszpania), mogą być przedmiotem częściowego umorzenia. W przypadku tych wierzytelności umorzenie jest bowiem ograniczone do 10 000 EUR na dłużnika, przy czym w odniesieniu do pierwszych 5000 EUR umorzenie jest całkowite, zaś powyżej tej kwoty umorzenie wynosi 50 % wierzytelności do maksymalnej kwoty 10 000 EUR. Kwota umorzona podlega rozliczeniu w kolejności odwrotnej do kolejności pierwszeństwa wynikającego z ustawy, zaś w ramach każdej z kategorii – zgodnie z pierwszeństwem danej wierzytelności w czasie.
15. Sąd odsyłający zastanawia się w szczególności nad brakiem proporcjonalności dozwolonego przez prawo umorzenia długów w stosunku do łącznej kwoty pasywów, który to brak grozi pozbawieniem umorzenia jego rzeczywistego skutku.
16. W tych okolicznościach Juzgado de lo Mercantil no 1 de Alicante (sąd gospodarczy nr 1 w Alicante) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) a) Czy art. 23 ust. 2 dyrektywy [2019/1023] należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które uniemożliwia dostęp do umorzenia długów w rozumieniu art. 487 ust. 1 pkt 2 [TRLC] w zakresie, w jakim ograniczenie to nie było przewidziane w uregulowaniu poprzedzającym transpozycję [tej] dyrektywy, które uznawało prawo do umorzenia, lecz które zostało następnie jako nowe uregulowanie wprowadzone przez ustawodawcę? A dokładnie, czy ustawodawca krajowy, dokonując transpozycji [wspomnianej] dyrektywy, może ustanowić dalej idące ograniczenia w dostępie do umorzenia niż przewidziane w uregulowaniu wcześniejszym, zwłaszcza gdy ograniczenie to nie odpowiada żadnej z okoliczności przewidzianych w art. 23 ust. 2 [tej] dyrektywy?
b) W przypadku udzielenia przez Trybunał odpowiedzi przeczącej na pytanie poprzednie, czy art. 23 ust. 2 dyrektywy 2019/1023 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które uniemożliwia dostęp do umorzenia, »jeżeli [dłużnik] w okresie dziesięciu lat przed złożeniem wniosku o umorzenie został ukarany ostateczną decyzją administracyjną z tytułu bardzo poważnych naruszeń prawa podatkowego, naruszeń prawa ubezpieczeń społecznych lub porządku społecznego lub jeżeli w tym samym okresie wydano ostateczną decyzję o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej, chyba że w dniu złożenia wniosku o umorzenie wywiązał się on w pełni ze swoich zobowiązań« (art. 487 ust. 1 pkt 2 TRLC) w zakresie, w jakim przyczyna taka zmieniłaby system kolejności zaspokajania wierzytelności zgłoszonych w postępowaniu upadłościowym?
c) W przypadku udzielenia przez Trybunał odpowiedzi przeczącej na pytanie poprzednie, czy art. 23 ust. 2 dyrektywy [2019/1023] należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które uniemożliwia dostęp do umorzenia w rozumieniu art. 487 ust. 1 pkt 2 TRLC, »jeżeli […] wydano ostateczną decyzję o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej, chyba że w dniu złożenia wniosku o umorzenie [dłużnik] wywiązał się w pełni ze swoich zobowiązań«, w zakresie, w jakim okoliczność ta nie może świadczyć o złej wierze dłużnika? Czy ma w tym zakresie jakiekolwiek znaczenie okoliczność, że w postępowaniu upadłościowym nie stwierdzono winy dłużnika?
d) W przypadku udzielenia przez Trybunał odpowiedzi przeczącej na pytanie poprzednie, czy art. 23 ust. 2 dyrektywy [2019/1023] należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które uniemożliwia dostęp do umorzenia w rozumieniu art. 487 ust. 1 pkt 2 TRLC ze względu na naruszenia popełnione w okresie dziesięciu lat przed złożeniem wniosku o umorzenie lub wydane w tym samym okresie decyzje o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej, bez względu na datę zdarzenia skutkującego powstaniem odpowiedzialności oraz ewentualne opóźnienie w wydaniu decyzji o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej?
e) W przypadku udzielenia przez Trybunał odpowiedzi przeczącej na pytania poprzednie, czy art. 23 ust. 2 dyrektywy [2019/1023] należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które uniemożliwia dostęp do umorzenia w rozumieniu art. 487 ust. 1 pkt 2 TRLC w zakresie, w jakim ograniczenie to nie zostało należycie uzasadnione przez ustawodawcę krajowego?
2) a) Czy art. 23 ust. 4 dyrektywy [2019/1023] należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu takiemu jak przewidziane w art. 487 ust. 1 pkt 2 TRLC, które zawiera przesłanki wykluczające dostęp do umorzenia, które nie zostały wymienione w wykazie zawartym w owym art. 23 ust. 4? A dokładnie, czy wykaz przesłanek zawarty w art. 23 ust. 4 należy interpretować w ten sposób, że stanowi on katalog zamknięty, czy też przeciwnie, jest on katalogiem otwartym?
b) W zakresie, w jakim wykaz ten ma charakter katalogu otwartego, a ustawodawca krajowy może wprowadzić kolejne wyjątki, poza wyjątkami przewidzianymi w dyrektywie [2019/1023], czy art. 23 ust. 4 [tej] dyrektywy stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które ustanawia ogólną zasadę wyłączającą umorzenie wierzytelności publicznoprawnych, z wyjątkiem ściśle określonych okoliczności i kwot, niezależnie od charakteru i okoliczności związanych z wierzytelnościami publicznoprawnymi? A dokładnie, czy w niniejszej sprawie ma znaczenie okoliczność, że wcześniejsze uregulowanie, zgodnie z jego wykładnią zawartą w orzecznictwie Tribunal Supremo [(sądu najwyższego, Hiszpania)], zezwalało w pewnym zakresie na umorzenie wierzytelności publicznoprawnych, a przepis transponujący został wykorzystany do ograniczenia zakresu umorzenia?
c) W przypadku udzielenia przez Trybunał odpowiedzi przeczącej na pytanie poprzednie, czy należy uznać, że art. 23 ust. 4 dyrektywy [2019/1023] stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, takiemu jak przewidziane w art. 489 ust. 1 pkt 5 TRLC, które ustanawia ogólną zasadę wyłączającą umorzenie wierzytelności publicznoprawnych (z pewnymi wyjątkami, które są przedmiotem kolejnego pytania prejudycjalnego), w zakresie, w jakim traktuje ona wierzycieli publicznych w sposób uprzywilejowany w porównaniu z pozostałymi wierzycielami?
d) W szczególności, oraz w związku z pytaniem poprzednim, czy ma znaczenie okoliczność, że uregulowanie to przewiduje w pewnym zakresie umorzenie wierzytelności publicznoprawnych, lecz jedynie w odniesieniu do określonych wierzytelności i w określonych granicach, które nie wykazują związku z rzeczywistą wysokością zobowiązania?
e) Wreszcie, czy art. 23 ust. 4 dyrektywy 2019/1023 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu takiemu jak zawarte w art. 489 ust. 1 pkt 5 TRLC w zakresie, w jakim [wyłączenie] umorzeni[a] [wierzytelności publicznoprawnych] jest uzasadnione »szczególnym znaczeniem, jakie posiada ono dla sprawiedliwego i solidarnego społeczeństwa, opartego na rządach prawa«, oraz odwołuje się w sposób ogólny do wierzytelności publicznoprawnej bez względu na szczególny charakter danej wierzytelności? A dokładnie, czy ma w tym względzie znaczenie okoliczność, że ogólne uzasadnienie ma zastosowanie zarówno w odniesieniu do wierzytelności wymienionych w wykazie zawartym w art. 23 ust. 4 dyrektywy, jak i w odniesieniu do okoliczności lub wierzytelności, które nie zostały wymienione w tym wykazie?”.
B. Sprawa C‑305/23 (dla przypomnienia)
17. Osoba fizyczna, S.E.I., w ramach postępowania upadłościowego, które obejmowało między innymi sprzedaż jej mieszkania, złożyła wniosek o umorzenie długów, proponując jednocześnie plan spłaty długów, które jej zdaniem nie mogły być przedmiotem umorzenia. AEAT sprzeciwiła się temu wnioskowi, motywując to w ten sposób, że nie upłynęło dziesięć lat od czasu nałożenia na S.E.I. w drodze ostatecznej decyzji administracyjnej kary (grzywny w wysokości 504,99 EUR) za szczególnie poważne przestępstwa podatkowe oraz że w chwili złożenia wniosku o umorzenie długów kara nie była wykonana.
18. W tych okolicznościach Juzgado de lo Mercantil no 10 de Barcelona (sąd gospodarczy nr 10 w Barcelonie, Hiszpania) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z szeregiem pytań prejudycjalnych, które jednakże nie są istotne dla niniejszej opinii.
19. Postanowieniem prezesa Trybunału z dnia 21 czerwca 2023 r. sprawy C‑289/23 i C‑305/23 zostały połączone do celów pisemnego i ustnego etapu postępowania oraz wydania wyroku.
20. S.E.I., rząd hiszpański i Komisja Europejska przedstawili uwagi na piśmie.
IV. Analiza
21. Zgodnie z wnioskiem Trybunału skupię się na przeanalizowaniu pytania drugiego lit. d) w sprawie C‑289/23, poprzez które sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy zakres swobody, jaki przysługuje państwom członkowskim przy transpozycji dyrektywy 2019/1023, pozwala na uregulowanie umorzenia wierzytelności publicznoprawnych w granicach, które nie wykazują związku z rzeczywistą wysokością zobowiązania.
22. Sprawa ta, oprócz rozstrzygniętej ostatnio przez Trybunał kwestii kategorii wierzytelności niepodlegających umorzeniu(5), dotyczy problematyki związanej z ograniczeniem kwotowym tego umorzenia.
23. Z postawionego przez sąd odsyłający pytania wynika, że zastanawia się on nad metodą podwójnego progu w wysokości 5000 i 10 000 EUR, przyjętego przez hiszpańskiego ustawodawcę w odniesieniu do umorzenia długów z tytułu podatków lub składek na ubezpieczenia społeczne, który to próg nie uwzględnia łącznej kwoty danego zobowiązania z tytułu podatków lub składek na ubezpieczenia społeczne.
24. W swoich uwagach Komisja przychyla się do tego stanowiska wskazując, że mimo iż ograniczenie to idzie we właściwym kierunku, nie ma pewności, czy jest ono wystarczające dla zgodności z art. 23 ust. 4 dyrektywy 2019/1023. Przyjmuje ona jako własny argument sądu odsyłającego na rzecz przestrzegania zasady proporcjonalności w stosunku do łącznej kwoty zobowiązania przy stosowaniu wyłączenia umorzenia długów.
25. Dla przypomnienia, dyrektywa ta nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia, aby niewypłacalni przedsiębiorcy mieli dostęp do co najmniej jednego rodzaju postępowania, które może prowadzić do całkowitego umorzenia długów(6). Artykuł ten nie wymaga, aby państwa członkowskie zapewniły niewypłacalnym przedsiębiorcom całkowite umorzenie długów.
26. Ponadto w art. 23 dyrektywy 2019/1023 wskazano szereg sytuacji, które mogą skutkować odmową dostępu lub ograniczeniem dostępu do umorzenia długów, dłuższymi okresami na potrzeby uzyskania całkowitego umorzenia długów lub dłuższymi okresami zakazu prowadzenia działalności, bądź ze względu na nieuczciwość lub złą wiarę dłużnika (ust. 1), bądź ze względu na inne zachowanie dłużnika (ust. 2), bądź ze względu na charakter danej wierzytelności (ust. 4), bądź też ze względu na zawód wykonywany przez przedsiębiorcę (ust. 5).
27. Jednakże Trybunał orzekł już, że art. 23 ust. 4 dyrektywy 2019/1023 należy interpretować w ten sposób, że zawarty w nim wykaz szczególnych kategorii wierzytelności nie ma charakteru wyczerpującego i że państwa członkowskie mają możliwość wyłączenia w należycie uzasadnionych przypadkach szczególnych kategorii wierzytelności, innych niż wymienione w tym przepisie, z umorzenia długu(7).
28. Państwa członkowskie mogą zatem dodawać szczególne kategorie wierzytelności do sześciu kategorii wskazanych w art. 23 ust. 4.
29. To samo rozumowanie można zastosować w odniesieniu do art. 23 ust. 2 dyrektywy 2019/1023, który zawiera wykaz sześciu zachowań, które mogą w szczególności wywrzeć wpływ na umorzenie długów. Państwa członkowskie mogą uzupełnić także i ten wykaz.
30. W związku z tym liczba odstępstw odnoszących się do umorzenia długów może być znaczna, ponieważ państwa członkowskie mają w tej materii szeroki zakres uznania, tak by uwzględniać swoje systemy prawne, ze względu na wpływ, jaki mogą wywierać takie zasady.
31. Trybunał wyjaśnił, że prawodawca Unii wyraźnie uzależnił korzystanie z uprawnienia przyznanego w ten sposób w art. 23 ust. 4 dyrektywy 2019/1023 od warunku, aby takie wyłączenia były „należycie uzasadnione”. Wynika z tego, że gdy prawodawca krajowy ustanawia takie odstępstwa, powody zastosowania tych odstępstw powinny wynikać z prawa krajowego lub z postępowania, które doprowadziło do ich zastosowania, i powody te powinny służyć uzasadnionemu interesowi publicznemu(8).
32. W konsekwencji szeroki zakres uznania przysługujący państwom członkowskim, jeśli chodzi o dodawanie szczególnych kategorii wierzytelności, jest ograniczony tymi dwoma wymogami, a mianowicie aby miało to uzasadnienie w prawie krajowym oraz aby służyło uzasadnionemu interesowi publicznemu.
33. Poza tym z brzmienia art. 23 ust. 4 dyrektywy 2019/1023 wynika, że w przypadku szczególnych kategorii wierzytelności państwa członkowskie mogą wprowadzić wyłączenie umorzenia długów, ograniczyć możliwość umorzenia lub ustanowić dłuższy okres wymagany dla uzyskania umorzenia długów, jeżeli te wyłączenia, ograniczenia lub wydłużenie okresu są należycie uzasadnione.
34. Zatem prawodawca Unii nie tylko pozwala na całkowite wyłączenie umorzenia długów, lecz ponadto, w sytuacjach gdy umorzenie jest jedynie częściowe, nie wskazuje żadnych szczególnych zasad ograniczających możliwość umorzenia (pułap, proporcja, progi z wariantami proporcji), co dodatkowo potwierdza, że państwom członkowskim pozostawiono szeroki zakres uznania oraz że w tej materii nie doszło do harmonizacji.
35. W każdym razie paradoksem byłoby większe ograniczenie zakresu uznania przysługującego państwom członkowskim w przypadku ograniczeń niż w przypadku wyłączenia.
36. W konsekwencji, jeżeli dopuszczalne jest ograniczenie umorzenia długów proporcjonalne do łącznej kwoty zadłużenia, nic nie stoi na przeszkodzie wprowadzeniu górnej granicy umorzenia długów, pod warunkiem, że zarówno jedna, jak i druga metoda są należycie uzasadnione. Umorzenie długów do górnej granicy może wywrzeć skutek w postaci zachęcenia przedsiębiorcy do szybszej reakcji na rosnącą kwotę długów. Przedsiębiorca ten będzie wiedział, że jeśli nie zareaguje, nie uzyska umorzenia powyżej tego progu.
37. Jedyne odniesienie do proporcjonalności znajduje się w art. 20 ust. 2 dyrektywy 2019/1023, w którym jest mowa o uzależnieniu umorzenia długów od częściowej ich spłaty przez przedsiębiorcę. W takim przypadku obowiązek spłaty powinien być uzależniony od indywidualnej sytuacji przedsiębiorcy, a w szczególności powinien być proporcjonalny do pozostającego do jego dyspozycji dochodu i majątku w okresie wymaganym dla uzyskania umorzenia długów oraz uwzględniać słuszne interesy wierzycieli.
38. Nie uważam, że to odniesienie do proporcjonalności między częściową spłatą przez dłużnika oraz pozostającym do jego dyspozycji dochodem i majątkiem w tej szczególnej sytuacji jest wystarczające, aby wywodzić z niego obowiązek dla państw członkowskich, które rozważają wprowadzenie ograniczeń umorzenia długów.
39. Stosowanie przez państwa członkowskie zasady proporcjonalności przy transpozycji dyrektywy 2019/1023 nie wymaga wprowadzenia częściowego umorzenia długów proporcjonalnego do pasywów zamiast, przykładowo, umorzenia długów do górnej granicy. Zasada ta wymaga natomiast, aby państwa te wdrożyły wszelkie proporcjonalne środki w celu osiągnięcia rezultatu zamierzonego przez tę dyrektywę, jakim jest istnienie procedury, która może doprowadzić do całkowitego umorzenia długów niewypłacalnego przedsiębiorcy. Każde państwo członkowskie powinno zatem ocenić w świetle swojego prawa upadłościowego, prawa dotyczącego zabezpieczeń, małżeńskich ustrojów majątkowych, swojego prawa podatkowego, jak można włączyć tę procedurę do ogólnego systemu, mając na uwadze, że sama ta dyrektywa nie pomija kwestii równowagi między prawami dłużnika a prawami jednego lub większej liczby wierzycieli(9).
40. Skoro jednak dyrektywa 2019/1023 nie dokonuje harmonizacji wyłączeń dotyczących umorzenia długów oraz związanych z tym zasad, ustanowienie ich należy do państw członkowskich, pod warunkiem jednak, że regulujące to zagadnienie przepisy nie są mniej korzystne niż przepisy regulujące podobne sytuacje podlegające prawu wewnętrznemu (zasada równoważności) i w praktyce nie uniemożliwiają lub nie czynią nadmiernie uciążliwym wykonywania praw przyznanych przez prawo Unii (zasada równoważności)(10).
41. Uważam, że dyrektywa ta jest dyrektywą ustanawiającą harmonizację minimalną, oraz że ma ona na celu wprowadzenie w każdym państwie członkowskim procedury całkowitego lub częściowego umorzenia długów, której zasady i ograniczenia są w znacznym zakresie pozostawione ocenie państw członkowskich, z zastrzeżeniem, że ograniczenia te, w myśl poszanowania zasady skuteczności, są należycie uzasadnione i wynikają z prawa krajowego lub z postępowania, które doprowadziło do ich zastosowania.
42. Proponuję zatem odpowiedzieć na drugie pytanie prejudycjalne lit. d) w sprawie C‑289/23, że art. 23 ust. 4 dyrektywy 2019/1023 należy interpretować w ten sposób, iż ograniczenie umorzenia długów odnoszące się do szczególnej kategorii wierzytelności poprzez wprowadzenie górnej granicy, powyżej której nie dokonuje się umorzenia, jest dopuszczalne pod warunkiem, że ograniczenie to ma należyte uzasadnienie w prawie krajowym lub w postępowaniu, które doprowadziło do zastosowania danego ograniczenia.
V. Wnioski
43. Mając na względzie powyższe rozważania, proponuję Trybunałowi, by na drugie pytanie prejudycjalne lit. d) przedstawione przez Juzgado de lo Mercantil no 1 de Alicante (sąd gospodarczy nr 1 w Alicante, Hiszpania) w sprawie C‑289/23 odpowiedział następująco:
Artykuł 23 ust. 4 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1023 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie ram restrukturyzacji zapobiegawczej, umorzenia długów i zakazów prowadzenia działalności oraz w sprawie środków zwiększających skuteczność postępowań dotyczących restrukturyzacji, niewypłacalności i umorzenia długów, a także zmieniającej dyrektywę (UE) 2017/1132 (dyrektywy o restrukturyzacji i upadłości),
należy interpretować w ten sposób, że:
ograniczenie umorzenia długów odnoszące się do szczególnej kategorii wierzytelności poprzez wprowadzenie górnej granicy, powyżej której nie dokonuje się umorzenia, jest dopuszczalne pod warunkiem, że ograniczenie to ma należyte uzasadnienie w prawie krajowym lub w postępowaniu, które doprowadziło do zastosowania danego ograniczenia.