Sprawa T‑111/08

MasterCard, Inc. i in.

przeciwko

Komisji Europejskiej

Konkurencja – Decyzja związku przedsiębiorstw – Rynek usług autoryzacji transakcji dokonywanych kartami debetowymi, debetowymi z odroczoną płatnością i kredytowymi – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG – Wielostronnie uzgadniane opłaty interchange stosowane w przypadku braku innych uzgodnień – Artykuł 81 ust. 1 i 3 WE – Pojęcie ograniczenia akcesoryjnego – Brak obiektywnej konieczności ograniczenia – Ograniczenie konkurencji ze względu na skutek – Warunki przyznania wyłączenia indywidualnego – Prawo do obrony – Środek zaradczy – Okresowa kara pieniężna – Uzasadnienie – Proporcjonalność

Streszczenie wyroku

1.      Postępowanie – Skarga wszczynająca postępowanie – Odpowiedź na skargę – Wymogi formalne – Określenie przedmiotu sporu – Zwięzłe przedstawienie powołanych zarzutów – Pisma załączone do skargi lub do odpowiedzi na skargę – Dopuszczalność – Przesłanki

(statut Trybunału, art. 21; regulamin postępowania przed Sądem, art. 44 § 1 lit. c), art. 46 § 1 lit. b), art. 47 § 1)

2.      Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Zakaz – Wyłączenie – Klauzula określona jako ograniczenie akcesoryjne – Pojęcie ograniczenia akcesoryjnego – Zakres – Ograniczenie bezpośrednio związane z operacją główną i konieczne do jej realizacji – Charakter obiektywny i proporcjonalny

(art. 81 ust. 1, 3 WE)

3.      Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Naruszenie konkurencji – Kryteria oceny – Cel antykonkurencyjny – Wystarczające ustalenie

(art. 81 ust. 1 WE)

4.      Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Wytyczenie granic rynku – Przedmiot – Ocena wpływu porozumienia, decyzji i uzgodnionej praktyki na konkurencję i na wymianę handlową między państwami członkowskimi – Konsekwencje, gdy chodzi o wysunięte wobec wytyczenia granic rynku zarzuty

(art. 81 WE, 82 WE)

5.      Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Zakaz – Wyłączenie – Przesłanki – Ciężar dowodu

(art. 81 ust. 3 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 2)

6.      Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Zakaz – Wyłączenie – Przesłanki – Polepszenie produkcji lub dystrybucji produktów lub przyczynianie się do postępu technicznego lub gospodarczego

(art. 81 ust. 3 WE)

7.      Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Zakaz – Wyłączenie – Przesłanki – Złożona ocena ekonomiczna – Uprawnienia dyskrecjonalne Komisji – Kontrola sądowa – Granice

(art. 81 ust. 3 WE)

8.      Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Decyzje związków przedsiębiorstw – Pojęcie

(art. 81 ust. 1 WE)

9.      Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Pismo w sprawie przedstawienia zarzutów – Konieczna treść

(art. 81 ust. 1 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27 ust. 1)

10.    Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Prawo dostępu do akt – Naruszenie – Odmowa dostępu do dokumentów mogących przynieść korzyść dla obrony przedsiębiorstwa

1.      Zgodnie z art. 21 statutu Trybunału Sprawiedliwości i art. 44 § 1 lit. c) regulaminu postępowania przed Sądem skarga powinna zawierać przedmiot sporu oraz zwięzłe przedstawienie podnoszonych zarzutów. Aby skarga była dopuszczalna, konieczne jest, by istotne okoliczności faktyczne i prawne, na których została oparta, wynikały, choćby w sposób zwięzły, lecz spójny i zrozumiały, z samej treści skargi. Choć sama treść skargi może zostać wsparta lub uzupełniona, w przypadku kwestii szczególnych, odesłaniami do poszczególnych fragmentów dokumentów do niej załączonych, ogólne odesłanie do innych pism, nawet załączonych do skargi, nie może zastąpić braku istotnych elementów argumentacji prawnej, które zgodnie ze wspomnianymi powyżej przepisami muszą być zawarte w niej samej.

Ponadto nie do sądu Unii należy poszukiwanie i odnajdywanie w załącznikach zarzutów i argumentów, które mogłyby być podstawą skargi, albowiem załączniki spełniają funkcję wyłącznie dowodową i dokumentacyjną.

Taka wykładnia art. 21 statutu Trybunału i art. 44 § 1 lit. c) regulaminu postępowania przed Sądem dotyczy również warunków dopuszczalności repliki, której celem, zgodnie z art. 47 § 1 tego regulaminu, jest uzupełnienie skargi.

Nawet jeśli, w porównaniu z domniemaniem zgodności z prawem, z którego korzystają akty przyjęte przez instytucje Unii Europejskiej, skarga i odpowiedź na nią służą innym celom i w związku z tym muszą spełniać inne wymogi, nie ulega wątpliwości, że w przypadku odesłania do pism załączonych do odpowiedzi na skargę należy zastosować podejście takie samo jak to, które jest właściwe w przypadku skargi, skoro zgodnie z art. 46 § 1 lit. b) regulaminu postępowania przed Sądem odpowiedź na skargę musi zawierać uzasadnienie faktyczne i prawne.

Załączniki mogą zostać uwzględnione przez Sąd tylko w takim zakresie, w jakim popierają lub uzupełniają zarzuty lub argumenty wyraźnie przywołane przez strony w treści pism i w jakim możliwe jest dokładne określenie przez Sąd, jakie elementy w nich zawarte wspierają lub uzupełniają wspomniane zarzuty lub argumenty.

(por. pkt 68–71)

2.      Pojęcie ograniczenia akcesoryjnego w prawie konkurencji Unii obejmuje każde ograniczenie, które jest bezpośrednio związane z operacją główną i konieczne do realizacji tej operacji.

Przez ograniczenie bezpośrednio związane z realizacją operacji głównej należy rozumieć każde ograniczenie, które ma drugorzędne znaczenie w stosunku do realizacji tej operacji i wykazuje oczywisty związek z tą operacją.

Jeśli chodzi o przesłankę odnoszącą się do konieczności ograniczenia, wymaga ona podwójnego badania. Należy bowiem ustalić z jednej strony, że ograniczenie jest obiektywnie konieczne do realizacji operacji głównej, oraz z drugiej strony, że jest ono proporcjonalne do tej operacji.

Co się tyczy badania obiektywnej konieczności ograniczenia, należy podkreślić, że z uwagi na to, iż nie można uznać istnienia reguły rozsądku, przesłanki obiektywnej konieczności nie można interpretować w ten sposób, że wiąże się ona z potrzebą rozważenia pro- i antykonkurencyjnych skutków porozumienia. Taka analiza może mieć bowiem miejsce jedynie w szczególnych ramach art. 81 ust. 3 WE. Badanie tego, czy ograniczenie jest obiektywnie konieczne do realizacji operacji głównej, może być zatem dokonywane tylko we względnym od niej oderwaniu. Nie chodzi o dokonanie analizy, czy w świetle sytuacji konkurencyjnej na właściwym rynku ograniczenie jest niezbędne dla sukcesu komercyjnego operacji głównej, lecz o ustalenie, czy w szczególnych ramach operacji głównej ograniczenie jest konieczne do realizacji tej operacji. Jeżeli bez ograniczenia operacja główna byłaby trudna, a nawet niemożliwa do zrealizowania, ograniczenie może zostać uznane za obiektywnie konieczne do jej realizacji.

Jeśli chodzi o badanie tego, czy ograniczenie jest proporcjonalne do celu, jakim jest realizacja operacji głównej, należy sprawdzić, czy czas jego obowiązywania oraz jego przedmiotowy i geograficzny zakres stosowania nie wykraczają poza to, co jest konieczne do realizacji tej operacji. Jeżeli czas obowiązywania lub zakres stosowania ograniczenia wykraczają poza to, co jest konieczne do realizacji operacji, powinno być ono poddane odrębnej analizie w ramach art. 81 ust. 3 WE.

Wreszcie w zakresie, w jakim ocena akcesoryjnego charakteru danego ograniczenia w stosunku do operacji głównej wiąże się z dokonywaniem skomplikowanych analiz ekonomicznych przez Komisję, kontrola sądowa tej oceny ogranicza się do sprawdzenia, czy przestrzegane były przepisy proceduralne, czy uzasadnienie jest wystarczające, czy okoliczności faktyczne zostały prawidłowo ustalone, czy nie ma oczywistego błędu w ocenie oraz czy nie doszło do nadużycia władzy.

(por. pkt 77–82)

3.      Dla oceny ewentualnego naruszenia art. 81 ust. 1 WE przez dane porozumienie przesłanki jego antykonkurencyjnego celu i antykonkurencyjnego skutku mają charakter nie kumulatywny, lecz alternatywny. Alternatywny charakter tej przesłanki wyrażony za pomocą spójnika „lub” skutkuje w pierwszej kolejności koniecznością zbadania samego celu tego porozumienia z uwzględnieniem kontekstu gospodarczego, w jakim ma być ono stosowane. Jednakże w wypadku gdy analiza treści porozumienia nie wskazuje na wystarczający stopień szkodliwości dla konkurencji, należy wówczas zbadać jego skutki, a do objęcia go zakazem wymagane jest spełnienie przesłanek, które wskazują na faktyczne zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji w odczuwalny sposób. Nie jest konieczne badanie skutków porozumienia, jeżeli został stwierdzony jego antykonkurencyjny cel.

(por. pkt 139)

4.      Określenie granic rynku właściwego odgrywa inną rolę w przypadku stosowania art. 81 WE, a inną w przypadku art. 82 WE. W ramach stosowania art. 82 WE odpowiednie zdefiniowanie rynku właściwego jest niezbędnym i wstępnym warunkiem dokonania oceny domniemywanego zachowania antykonkurencyjnego, ponieważ przed ustaleniem, czy doszło do nadużycia pozycji dominującej, należy ustalić istnienie pozycji dominującej na danym rynku, co zakłada, że ów rynek został już wcześniej określony. Natomiast w ramach stosowania art. 81 WE należy określić, w miarę możliwości, rynek właściwy, aby stwierdzić, czy sporne porozumienie, decyzja związku przedsiębiorstw lub praktyka uzgodniona może wpływać na handel między państwami członkowskimi oraz czy ich celem lub skutkiem jest zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji wewnątrz wspólnego rynku. Z tego powodu, w ramach zastosowania art. 81 ust. 1 WE, zarzuty sformułowane w odniesieniu do definicji rynku przyjętej przez Komisję nie mogą być traktowane odrębnie od zarzutów dotyczących wpływu na handel między państwami członkowskimi i naruszenia konkurencji. Podważanie definicji właściwego rynku jest bezzasadne, biorąc pod uwagę, że Komisja słusznie stwierdziła, na podstawie dokumentów wymienionych w zaskarżonej decyzji, że sporne porozumienie zakłócało konkurencję i mogło znacząco wpłynąć na handel między państwami członkowskimi.

(por. pkt 171)

5.      Jak przypomniano w art. 2 rozporządzenia nr 1/2003, przedsiębiorstwo lub związek przedsiębiorstw, które twierdzą, że ma do nich zastosowanie art. 81 ust. 3 WE, winny dostarczyć dowodów na to, że ustanowione w nim warunki zostały spełnione. Tak więc osoba, która powołuje się na art. 81 ust. 3 WE, musi za pomocą przekonujących argumentów i dowodów wykazać, że jego przesłanki zostały spełnione.

Komisja winna ze swej strony w sposób odpowiedni przeanalizować te argumenty i dowody, to znaczy ustalić, czy ukazują one, że przesłanki zastosowania art. 81 ust. 3 WE zostały spełnione. W niektórych przypadkach argumenty te i dowody są tego rodzaju, iż mogą zobowiązywać Komisję do podania wyjaśnień czy przedstawienia uzasadnienia, w braku których możliwe jest dojście do wniosku, że ciężar dowodu spoczywający na osobie powołującej się na art. 81 ust. 3 WE został poniesiony. Komisja powinna w takim przypadku odeprzeć takie argumenty i dowody.

(por. pkt 196, 197)

6.      Każda decyzja związku przedsiębiorstw ograniczająca konkurencję, czy to z racji jej skutku, czy celu, może co do zasady korzystać z wyłączenia na podstawie art. 81 ust. 3 WE.

Zastosowanie tego przepisu podlega pewnym przesłankom, których spełnienie jest zarazem konieczne i wystarczające. Po pierwsze, wymaga się, aby dana decyzja czy też rodzaj decyzji związku przedsiębiorstw przyczyniały się do polepszania produkcji lub dystrybucji przedmiotowych produktów bądź do popierania postępu technicznego lub gospodarczego, po drugie, aby słuszna część zysku, który z nich wynika, była zastrzeżona dla użytkowników, po trzecie, aby nie nakładały one żadnego zbędnego ograniczenia na przedsiębiorstwa w nim uczestniczące, i po czwarte, aby nie dawały im możliwości eliminowania konkurencji w stosunku do znacznej części danych produktów.

Zgodnie z pierwszym z ustanowionych w art. 81 ust. 3 WE warunków porozumienia, które mogą zostać objęte wyłączeniem, winny „[przyczyniać] się do polepszenia produkcji lub dystrybucji produktów bądź do popierania postępu technicznego lub ekonomicznego”. Polepszenie nie może być określone jako każda korzyść, jaką strony porozumienia odnoszą z porozumienia w zakresie ich produkcji lub dystrybucji. Polepszenie musi w szczególności przynosić obiektywne odczuwalne korzyści, które mogą kompensować niedogodności wynikające z porozumienia w dziedzinie konkurencji.

Obiektywne odczuwalne korzyści, których dotyczy pierwszy z ustanowionych w art. 81 ust. 3 WE warunków, mogą zostać przysporzone nie tylko na rynku właściwym, lecz również innych rynkach, na którym porozumienie mogłoby wywrzeć pozytywne skutki, a wręcz, ujmując rzecz bardziej ogólnie, w odniesieniu do wszelkich usług, których jakość lub efektywność mogła ulec poprawie dzięki temu porozumieniu.

(por. pkt 199, 200, 206, 228)

7.      Sąd, który rozpatruje wniosek o stwierdzenie nieważności decyzji w przedmiocie zastosowania art. 81 ust. 3 WE, przeprowadza, w zakresie, w jakim ma on do czynienia ze złożonymi ocenami ekonomicznymi, kontrolę ograniczającą się w kwestiach merytorycznych do sprawdzenia prawidłowości ustaleń stanu faktycznego, braku oczywistego błędu w ocenie tych ustaleń i prawidłowości kwalifikacji prawnych, które z niego wynikają.

Sąd powinien jednak dokonać weryfikacji nie tylko materialnej dokładności przytoczonego materiału dowodowego, jego niezawodności i spójności, ale także kontroli tego, czy te materiały stanowią zbiór odpowiednich danych, które należy wziąć pod uwagę w celu oceny złożonej sytuacji, i czy może on stanowić poparcie dla wniosków wyciągniętych na jego podstawie. Nie należy do niego natomiast zastąpienie jego oceną ekonomiczną oceny dokonanej przez autora decyzji, o której kontrolę zgodności z prawem do niego wniesiono.

(por. pkt 201, 202)

8.      Artykuł 81 ust. 1 WE ma zastosowanie do związków przedsiębiorstw w zakresie, w jakim ich własna działalność lub działalność przystępujących do nich przedsiębiorstw dąży do wywołania skutków, które postanowienie to ma powstrzymywać.

Pojęcia porozumienia, decyzji związków przedsiębiorstw lub praktyki uzgodnionej stanowią, z subiektywnego punktu widzenia, formy zmowy mające taki sam charakter i różniące się od siebie jedynie intensywnością i formami, w których się ujawniają.

W odniesieniu w szczególności do pojęcia decyzji związku przedsiębiorstw, jego celem jest uniknięcie sytuacji, w której przedsiębiorstwa unikają zastosowania względem nich reguł konkurencji z powodu samej formy, w jakiej koordynują one swoje zachowania na rynku. Aby zagwarantować skuteczność tej zasady, art. 81 ust. 1 WE dotyczy nie tylko bezpośrednich sposobów tej koordynacji między przedsiębiorstwami (porozumienia i praktyki uzgodnione), lecz również zinstytucjonalizowanych form współpracy, czyli sytuacji, w których podmioty gospodarcze działają za pośrednictwem wspólnej struktury bądź wspólnego organu.

Istnienie wspólnoty interesów lub wspólnego interesu jest elementem istotnym dla oceny tego, czy istnieje związek przedsiębiorstw w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE.

(por. pkt 241–243, 251)

9.      Poszanowanie prawa do obrony wymaga, aby zainteresowanemu przedsiębiorstwu stworzono w toku postępowania administracyjnego możliwość przedstawienia stanowiska na temat prawdziwości i znaczenia dla sprawy faktów i okoliczności podnoszonych przez Komisję, a także na temat dokumentów, którymi Komisja posłużyła się na poparcie swego twierdzenia istnienia naruszenia traktatu.

Artykuł 27 ust. 1 rozporządzenia nr 1/2003 odzwierciedla tę zasadę, w zakresie, w jakim przewiduje, że do stron wysyła się pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, które musi wskazywać w wyraźny sposób wszystkie istotne okoliczności, na których Komisja opiera się na tym etapie postępowania, aby umożliwić zainteresowanym stronom skuteczne zapoznanie się z zachowaniami, które Komisja im zarzuca, i umożliwić im skuteczną obronę przed wydaniem przez nią ostatecznej decyzji. Wymóg ten jest spełniony, jeśli ta decyzja nie obciąża zainteresowanych naruszeniami innymi niż ujęte w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów oraz nie zawiera okoliczności innych niż te, co do których zainteresowani mieli sposobność się wypowiedzieć.

Owo wskazanie może mieć jednak skrótową formę, a ostateczna decyzja nie musi koniecznie być kopią pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, gdyż pismo to jest dokumentem roboczym, w którym ocena faktyczna i prawna ma charakter wyłącznie tymczasowy. Tym samym dopuszczalne są uzupełnienia treści pisma w sprawie przedstawienia zarzutów dokonane w świetle odpowiedzi stron na to pismo, których argumenty wskazują, że mogły one skutecznie skorzystać ze swego prawa do obrony. Mając na uwadze postępowanie administracyjne, Komisja może również zmienić lub dodać argumenty faktyczne i prawne na poparcie zarzutów, które postawiła.

Podanie do wiadomości zainteresowanych uzupełnienia zarzutów jest więc konieczne jedynie w przypadku, gdy wynik przeprowadzonego badania spowoduje wzięcie przez Komisję pod uwagę nowych przemawiających przeciwko przedsiębiorstwom okoliczności lub też istotną zmianę dotyczącego zarzucanych naruszeń materiału dowodowego.

(por. pkt 265–268)

10.    Do naruszenia prawa do obrony dochodzi wówczas, gdy możliwe jest, że ze względu na nieprawidłowości ze strony Komisji prowadzone przez nią postępowanie administracyjne mogło zakończyć się innym wynikiem. Skarżące przedsiębiorstwo wykazuje, że tego typu naruszenie miało miejsce, jeżeli wystarczająco udowodni nie to, że treść decyzji Komisji byłaby inna, lecz to, że gdyby ta nieprawidłowość nie zaistniała, mogłoby lepiej zorganizować swoją obronę, na przykład posługując się na swoją obronę dokumentami, do których odmówiono jej dostępu w toku postępowania administracyjnego.

(por. pkt 269)