OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
ELEANOR SHARPSTON
przedstawiona w dniu 15 maja 2012 r.(1)
Sprawa C‑79/11
Procura della Repubblica
przeciwko
Mauriziowi Giovanardiemu
Andrei Lastiniemu
Filippowi Ricciemu
Vitowi Piglionice
Massimilianowi Pemporiemu
Gezimowi Lakji
Elettrifer Srl
Rete Ferroviaria Italiana SpA
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
złożony przez Tribunale di Firenze (Włochy)]
Współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych – Odpowiedzialność karna osób prawnych – Prawo ofiar do odszkodowania
1. W drodze rozpatrywanego odesłania prejudycjalnego zwrócono się do Trybunału Sprawiedliwości o dokonanie wykładni przepisów decyzji ramowej 2001/220 w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym(2), a w szczególności art. 9 tejże decyzji.
2. Rozważana kwestia dotyczy tego, czy oraz w jakim zakresie ofiara czynu przestępczego może uzyskać odszkodowanie za szkodę wynikającą z tego czynu nie tylko od osób fizycznych, które popełniły ten czyn, ale także od osoby prawnej, którą zgodnie z krajowym porządkiem prawnym danego państwa członkowskiego uznaje się za odpowiedzialną za jego popełnienie.
Ramy prawne
Prawo Unii Europejskiej
3. Podczas specjalnego posiedzenia, które odbyło się w Tampere w dniach 15 i 16 października 1999 r., poświęconego stworzeniu obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości w Unii Europejskiej, Rada Europejska postanowiła między innymi wypracować minimalne normy ochrony ofiar przestępstw. Normy te miały obejmować prawo ofiar do uzyskania odszkodowania za szkody wynikające z czynu przestępczego(3).
4. Decyzja ramowa została przyjęta w celu wdrożenia tego postanowienia(4).
5. Motywy 4, 5 i 7 decyzji ramowej brzmią następująco:
„(4) Państwa członkowskie powinny zbliżyć swoje przepisy ustawowe i wykonawcze w stopniu niezbędnym do osiągnięcia celu, jakim jest dostarczenie ofiarom przestępstw wysokiego stopnia ochrony, niezależnie od tego państwa członkowskiego, w jakim się znajdują.
(5) Należy rozważyć potrzeby ofiar i odnieść się do nich w sposób wszechstronny i skoordynowany, unikając rozwiązań częściowych lub niespójnych, mogących powodować ponowne pokrzywdzenie.
[…]
(7) Środki wspierania ofiar przestępstwa, a w szczególności postanowienia odnoszące się do odszkodowania i mediacji nie dotyczą uzgodnień w ramach postępowania cywilnego”.
6. W art. 1 są zawarte następujące definicje:
„a) »ofiara« oznacza osobę fizyczną, która doznała szkody […] spowodowane[j] bezpośrednio przez działania lub zaniechania stanowiące naruszenie prawa karnego państwa członkowskiego;
[…]
c) »postępowanie karne« należy rozumieć zgodnie z prawem krajowym, które ma zastosowanie”.
Brak jest definicji terminu „przestępca”.
7. Artykuł 9 ust. 1 decyzji ramowej, zatytułowany „Prawo do odszkodowania w toku postępowania karnego”, stanowi:
„Każde państwo członkowskie zapewnia ofiarom czynów przestępczych uprawnienia do uzyskania w rozsądnym czasie decyzji w sprawie wynagrodzenia przez przestępcę szkody w toku postępowania karnego, z wyjątkiem takich sytuacji, gdy w konkretnych sprawach prawo krajowe umożliwia przyznanie odszkodowania w inny sposób”.
Prawo krajowe
8. Artykuł 185 Codice penale (włoskiego kodeksu karnego) stanowi, że osoby, które popełniły przestępstwo, są obowiązane do naprawienia wszelkiej szkody poniesionej przez pokrzywdzonego w wyniku ich działań. Działania te mogą także rodzić obowiązek naprawienia szkody przez osobę lub osoby (fizyczne lub prawne), które są odpowiedzialne za zachowanie przestępcy.
9. Artykuł 74 Codice di procedura penale (kodeksu postępowania karnego) przyznaje ofierze takiego przestępstwa prawo do wstąpienia do postępowania karnego wszczętego przeciwko oskarżonemu w charakterze powoda cywilnego. W razie wygrania sprawy ofiara przestępstwa uzyska odszkodowanie od oskarżonego w ten sam sposób, ale (w większości przypadków) wcześniej, niż gdyby wytoczyła przeciwko oskarżonemu oddzielne powództwo przed sądami cywilnymi w tytułu tej samej szkody.
10. Aż do czasu uchwalenia decreto legislativo n. 231/2001 (dekretu ustawodawczego nr 231/2001, zwanego dalej „dekretem ustawodawczym”) prawo włoskie przyjmowało maksymę societas delinquere non potest(5). Choć osoby prawne mogły pośrednio odpowiadać za czyny bezprawne podmiotów, za które ponosiły odpowiedzialność w postępowaniu cywilnym, według prawa włoskiego nie mogły jednakże jako takie być ścigane za popełnienie przestępstwa.
11. Artykuł 1 tego dekretu ustanawia odpowiedzialność osób prawnych, formalnie kwalifikowaną jako odpowiedzialność „administracyjna”, za czyny bezprawne. Przepis ten obejmuje spółki i przedsiębiorstwa posiadające osobowość prawną oraz stowarzyszenia, łącznie z nieposiadającymi osobowości prawnej. Nie ma on jednakże zastosowania do państwa ani do jednostek terytorialnych, organów publicznych niewykonujących działalności gospodarczej ani organów pełniących funkcje konstytucyjne(6).
12. Rozdział I dekretu ustawodawczego dzieli się na trzy sekcje. Pierwsza z nich obejmuje sekcję ogólną, ustanawiającą przesłanki, które muszą zostać spełnione, by osoba prawna mogła ponosić odpowiedzialność na podstawie tego dekretu. Sekcja trzecia wylicza (poprzez odniesienie do przepisów kodeksu karnego) poszczególne przestępstwa, w odniesieniu do których osoba prawna może zostać uznana za odpowiedzialną.
13. Co się tyczy odpowiednich przesłanek, art. 5 dekretu ustawodawczego wymienia osoby fizyczne, które jako sprawcy czynu przestępczego mogą spowodować powstanie odpowiedzialności po stronie osoby prawnej. Co do istoty zalicza się do tych osób: a) wykonujących funkcje kierownicze lub zarządzające oraz b) osoby znajdujące się pod kontrolą wykonujących te funkcje. Artykuły 6 i 7 wyliczają okoliczności, w których odpowiedzialność może być przypisana osobie prawnej. Gdy dane przestępstwo zostało popełnione przez osobę fizyczną wykonującą funkcje kierownicze lub zarządzające, domniemana jest odpowiedzialność osoby prawnej. Domniemanie to może zostać obalone tylko wtedy, gdy ta osoba prawna może wykazać, że wdrożyła i skutecznie stosowała system organizacyjno‑kierowniczy mogący zapewnić, by dane przestępstwa nie były popełniane, lub że dana osoba fizyczna w sposób niewłaściwy obeszła ten system lub go nadużyła. Co się tyczy osób fizycznych, które nie wykonują funkcji kierowniczych lub zarządzających, brak jest domniemania odpowiedzialności osoby prawnej. W takim przypadku należy wykazać, że popełnienie przestępstwa było możliwe w wyniku braku zastosowania niezbędnych norm kierownictwa lub nadzoru.
14. Na mocy art. 25 septies dekretu ustawodawczego do przestępstw wyliczonych w sekcji specjalnej zaliczają się zabójstwo i napaść skutkująca ciężkim uszkodzeniem ciała.
15. Należy wspomnieć cztery inne przepisy dekretu ustawodawczego. Artykuł 8 stanowi, że odpowiedzialność osoby prawnej za przestępstwo może być samoistna, to znaczy może istnieć, nawet jeśli nie można ustalić osoby fizycznej, która popełniła dane przestępstwo, lub nie można jej postanowić w stan oskarżenia. Artykuł 34 stanowi, że przepisami postępowania mającymi zastosowanie do osoby prawnej postawionej w stan oskarżenia na podstawie wyżej wymienionych uregulowań są przepisy ustanowione w dekrecie ustawodawczym i, gdy ma to zastosowanie, przepisy ustanowione w kodeksie postępowania karnego i dekrecie nr 271/1989(7). Artykuł 35 przewiduje, że przepisy postępowania odnoszące się do osoby fizycznej oskarżonej o czyn przestępczy mają zastosowanie do osoby prawnej, która jest postawiona w stan oskarżenia na podstawie wyżej wymienionych uregulowań, w zakresie, w jakim mogą być stosowane. Na mocy art. 36 właściwymi do rozpoznania spraw osób prawnych postawionych w stan oskarżenia są sądy karne właściwe w odniesieniu do przestępstw popełnionych przez osoby fizyczne.
16. Artykuł 74 kodeksu postępowania karnego stanowi, że ofiara przestępstwa (lub jej następcy) może wytoczyć powództwo cywilne w postępowaniu karnym przeciwko między innymi osobie oskarżonej o popełnienie przestępstwa w celu dochodzenia naprawienia jakiejkolwiek szkody, którą poniosła w wyniku tego przestępstwa.
17. Artykuł 83 kodeksu postępowania karnego stanowi:
„Osoba, która ponosi odpowiedzialność cywilną za czyny osoby oskarżonej, może zostać pozwana w postępowaniu karnym przez [ofiarę takich czynów] […]. Oskarżony może zostać pozwany z tytułu odpowiedzialności cywilnej za czyny współoskarżonych w razie uniewinnienia go lub wydania w stosunku do niego postanowienia o umorzeniu postępowania”.
Okoliczności faktyczne, przebieg postępowania i pytanie prejudycjalne
18. W dniu 2 października 2008 r. doszło do wypadku na węźle kolejowym nieopodal Florencji. Przyczyną tego wypadku miało być naruszenie zasad bezpieczeństwa pracy (co jest równoznaczne w niniejszym przypadku na mocy art. 41, 113 i art. 589 akapity drugi i czwarty włoskiego kodeksu karnego z niedbalstwem przestępczym) przez M. Giovanardiego i cztery inne osoby(8). W dniu 28 lipca 2010 r. przeciwko tym osobom został wniesiony akt oskarżenia przez pubblico ministero (prokuraturę) przed Ufficio del Giudice delle indagini preliminari (urząd sędziego ds. dochodzeń wstępnych) przy Tribunale di Firenze (sądzie rejonowym we Florencji). Zainteresowane osoby były pracownikami Rete Ferroviaria Italiana (zwanego dalej „RFI”), państwowego przedsiębiorstwa zawiadującego kolejami. W rezultacie wypadku A. Marrai poniósł śmierć, A. Bardellemu została amputowana noga, a A. Tomberli odniósł ciężkie uszkodzenia ciała. Wszyscy pokrzywdzeni także byli pracownikami RFI.
19. Akt oskarżenia skierowany przeciwko odnośnym osobom fizycznym obejmuje także w odniesieniu do wspomnianego wypadku dwie osoby prawne, mianowicie Elettri Fer s.r.l. (zwaną dalej „Elettri Fer”) oraz RFI. To oskarżenie zostało wniesione na podstawie między innymi art. 25 septies dekretu ustawodawczego.
20. W postępowaniu przed sądem odsyłającym A. Bardelli i przedstawiciele najbliższych krewnych A. Marraiego (zwani dalej „wnioskodawcami w postępowaniu przed sądem krajowym”) wnieśli o zezwolenie na wniesienie powództwa cywilnego na podstawie art. 74 i nast. kodeksu postępowania karnego. Żądają naprawienia wszystkich poniesionych przez siebie szkód majątkowych i krzywd doznanych w rezultacie wypadku i wnoszą, by sąd odsyłający dopuścił ich powództwo nie tylko względem osób fizycznych, które miały popełnić rozpatrywane przestępstwa, ale także względem Elettri Fer i RFI.
21. Sąd krajowy musi orzec w przedmiocie podniesionego przeciwko temu wnioskowi zarzutu, zgodnie z którym prawo włoskie nie zezwala ofiarom przestępstw i ich przedstawicielom na bezpośrednie dochodzenie roszczeń od osób prawnych w toku postępowania karnego.
22. Sąd odsyłający nadmienia, że kwestia podniesiona w tym zarzucie była szeroko omawiana, ale uważa ją do tej pory za nierozstrzygniętą. Sąd ten zauważa, że zgodnie z prawem krajowym przestępstwo popełnione przez osobę prawną jest kwalifikowane jako pośrednie i uboczne oraz z tego względu nie może ono być uznawane za przyczynowo istotne w odniesieniu do popełnienia rozpatrywanych przestępstw. Po rozważeniu argumentów przemawiających za zarzutem i przeciw niemu sąd ten przyjmuje stanowisko, że choć zagadnienie to nie jest wolne od wątpliwości, poprawna wykładnia prawa wewnętrznego przemawia za argumentami stron, które podniosły ten zarzut.
23. W tych okolicznościach sąd krajowy postanowił zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy przepisy włoskie dotyczące odpowiedzialności administracyjnej jednostek organizacyjnych/osób prawnych zawarte w [dekrecie ustawodawczym] ze zmianami są zgodne z przepisami Unii z zakresu ochrony ofiary przestępstwa w toku postępowania karnego, jeżeli nie przewidują w sposób »wyraźny« możliwości wniesienia w ramach postępowania karnego powództwa przeciwko wspomnianym jednostkom i osobom w związku ze szkodą wyrządzoną ofierze przestępstwa?”.
24. Uwagi na piśmie zostały przedstawione przez przedstawicieli najbliższych krewnych A. Marraiego, rządy niemiecki, włoski, niderlandzki i austriacki oraz Komisję Europejską. Na rozprawie w dniu 15 marca 2012 r. uwagi ustne przedstawili przedstawiciele najbliższych krewnych A. Marraiego, rządy niemiecki i włoski oraz Komisja.
Analiza
Uwagi wstępne
Właściwość Trybunału
25. Decyzja ramowa została przyjęta na podstawie art. 31 i art. 34 ust. 2 lit. b) UE. Postanowienia te ujęte były w tytule VI traktatu UE, zatytułowanym „Postanowienia o współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych”. Artykuł 35 ust. 1 UE stanowił, że Trybunał jest właściwy do orzekania w trybie prejudycjalnym między innymi o wykładni decyzji ramowych sporządzonych na mocy wspomnianego tytułu z zastrzeżeniem warunków określonych w tym artykule. Warunki te obejmowały wymóg z art. 35 ust. 2 UE, zgodnie z którym państwo członkowskie powinno najpierw oświadczyć, że uznaje właściwość Trybunału do orzekania w trybie prejudycjalnym dla celów określonych w poprzednim ustępie. Republika Włoska złożyła takie oświadczenie, które weszło w życie w dniu 1 maja 1999 r.(9).
26. Po przyjęciu decyzji ramowej wszedł w życie traktat z Lizbony(10).
27. Jak wyjaśnił to Trybunał w wyroku w sprawie X(11), art. 9 i art. 10 ust. 1 protokołu nr 36 w sprawie postanowień przejściowych, załączonego do traktatu FUE, powodują, że skutki prawne decyzji ramowej zostają utrzymane bez względu na wejście w życie tego traktatu, a uprawnienia Trybunału dotyczące orzekania w trybie prejudycjalnym pozostają niezmienione(12).
28. W tych okolicznościach Trybunał jest właściwy do orzekania w trybie prejudycjalnym.
Dyrektywa 2004/80
29. Choć sąd krajowy nie odnosi się konkretnie do tej kwestii w przedłożonym pytaniu, wskazuje w postanowieniu odsyłającym, że zwraca się o wyjaśnienia nie tylko co do wykładni decyzji ramowej, ale także co do stosowania dyrektywy 2004/80(13) do wyżej opisanych okoliczności.
30. Jak to jasno wynika z art. 1 tej dyrektywy, ma ona zastosowanie tylko w przypadkach, w których zostało popełnione „umyślne przestępstwo z użyciem przemocy” obejmujące element transgraniczny. W niniejszym przypadku nic nie sugeruje, że jeśli założyć popełnienie przestępstw, zostały one popełnione umyślnie. Brak też jest elementu transgranicznego. Z tego względu wspomniana dyrektywa nie może mieć zastosowania w tych okolicznościach(14) i w dalszych rozważaniach ją pominę.
Pytanie prejudycjalne
31. Za pomocą swojego pytania sąd krajowy zwraca się o wyjaśnienia co do zgodności pewnych przepisów prawa krajowego z art. 9 ust. 1 decyzji ramowej. Jest jasne, że prawo krajowe zezwala ofierze przestępstwa popełnionego przez osobę fizyczną na uzyskanie odszkodowania od tej osoby poprzez dochodzenie roszczenia w tym celu poprzez wytoczenie powództwa cywilnego w postępowaniu karnym(15). Jednakże jeśli przestępstwo zostało popełnione przez osobę prawną, sąd krajowy jest zdania, że takie roszczenie jest niedopuszczalne i ofiara musi dochodzić swojego roszczenia w postępowaniu cywilnym wszczętym specjalnie w tym celu(16). Sąd krajowy zauważa, że w odniesieniu do wszczęcia takiego postępowania pokrzywdzony ma wybór. Może albo poczekać, aż ewentualny wyrok skazujący osobę, która popełniła dane przestępstwo, stanie się prawomocny, co może trwać (przynajmniej w razie wniesienia apelacji przeciwko skazaniu lub karze) latami, zanim wniesie do sądu cywilnego powództwo, którego rozstrzygnięcie prawdopodobnie będzie wymagać upływu dalszych kilku lat. Alternatywnie może wszcząć równoległe postępowanie cywilne, ale nawet gdyby miał tak zrobić, wymagana skala czasowa byłaby „bardzo długa” i doszłoby do poważnego wzrostu kosztów.
32. W zakresie, w jakim w swoim pytaniu sąd krajowy zwraca się do Trybunału o wydanie orzeczenia co do zgodności prawa krajowego z prawem Unii, nie jest to kwestia, co do której Trybunał jest właściwy. Trybunał może natomiast dostarczyć sądowi krajowemu elementów wykładni prawa Unii, które mogą być mu pomocne w dokonaniu oceny tej zgodności w zawisłej przed nim sprawie(17). Jak słusznie zauważa Komisja, pytanie można przeformułować tak, aby udzielić użytecznej odpowiedzi sądowi krajowemu. W istocie pytanie dotyczy tego, czy art. 9 ust. 1 decyzji ramowej zezwala na dokonywanie rozróżnienia między osobami fizycznymi i prawnymi, które popełniły przestępstwo, w odniesieniu do uprawniania ofiary do uzyskania w ramach wszczętego przeciwko tym osobom postępowania karnego odszkodowania za szkodę wyrządzoną w wyniku tego przestępstwa.
33. W swoich uwagach rządy niemiecki, niderlandzki i austriacki jednomyślnie podkreślają zakres swobody, którym dysponują na podstawie decyzji ramowej państwa członkowskie przy jej wdrażaniu. Trybunał w istocie uznał, że w tym względzie przysługuje im szeroki zakres uprawnień dyskrecjonalnych(18). Kwestia ta może mieć szczególne znaczenie w przypadku, gdy uzyskany rezultat mógłby być sprzeczny z zasadami konstytucyjnymi danego państwa członkowskiego, natomiast inny sposób rozwiązania nie byłby z nimi sprzeczny(19). Jednocześnie nie wolno tracić z pola widzenia okoliczności, że decyzja ramowa miała za zadanie nałożyć na państwa członkowskie obowiązki w odniesieniu do celów, które stara się osiągnąć. Wynika z tego, że jest to dziedzina, w której Trybunał powinien postępować ostrożnie. Jednakże nie oznacza to, że w ogóle powinien powstrzymać się od interwencji.
34. Przed zajęciem się kwestią sposobu, w jaki należy interpretować art. 9 ust. 1, warto pokrótce rozważyć to, czego przepis ten nie czyni. Nie wymaga on od państw członkowskich zmiany ich materialnego prawa karnego w celu wprowadzenia lub rozszerzenia pojęcia odpowiedzialności karnej osób prawnych(20). Innymi słowy, nie zobowiązuje on państw członkowskich do wprowadzenia odpowiedzialności tam, gdzie jej nie ma. Tym samym państwo członkowskie, którego system prawny przewiduje, że tylko osoby fizyczne mogą być skazane za przestępstwo, nie naruszy przepisów decyzji ramowej, jeśli nie wprowadzi odpowiedzialności rozciągającej się także na osoby prawne, co do których można uważać, że ponoszą powiązaną odpowiedzialność za to przestępstwo, i nie zezwoli na uzyskiwanie odszkodowania od takich osób prawnych na podstawie art. 9 ust. 1. Ofiara, która chce uzyskać odszkodowanie za czyn bezprawny, za który jej zdaniem dana osoba prawna jest odpowiedzialna w takim państwie członkowskim, będzie zmuszona wszcząć postępowanie cywilne ze wszystkimi skutkami, które z tego wynikają w prawie wewnętrznym.
35. Nie jest tak jednak w niniejszej sprawie. Na podstawie tego, co łącznie wynika z postanowienia odsyłającego, uwag na piśmie przedłożonych Trybunałowi i uwag ustnych poczynionych w czasie rozprawy, wnoszę, że zgodnie z prawem włoskim:
– osoby prawne mogą ponosić odpowiedzialność za czyn bezprawny na mocy przepisów dekretu ustawodawczego;
– czyn bezprawny, za który osoby fizyczne mogą być postawione w stan oskarżenia, jest kwalifikowany jako przestępstwo administracyjne: taka kwalifikacja została przyjęta, aby zapobiec ewentualnym problemom, które mogłyby pojawić się na tle konstytucji włoskiej, gdyby czyn popełniony przez osobę prawną miał być klasyfikowany wyraźnie jako „przestępczy”;
– przesłanki określone w sekcji ogólnej dekretu ustawodawczego, na podstawie których definiowany jest czyn bezprawny, są określone poprzez wyraźne odniesienie do przepisów kodeksu karnego(21);
– czyn bezprawny popełniony przez osobę prawną nie ma być uważany za ten sam czyn co równoważny czyn popełniony przez osobę fizyczną; wynikająca stąd odpowiedzialność będzie kwalifikowana jako „pośrednia i uboczna”; aby osoba prawna ponosiła odpowiedzialność, konieczne jest ustalenie, że powinna ona odpowiadać za działania osób nią kierujących lub jej pracowników;
– wynika z powyższego, że osoba prawna nie ma być uznawana za bezpośredniego „sprawcę” przestępstwa popełnionego przez osobę fizyczną;
– odpowiedzialność ponoszona przez osobę prawną opiera się jednakże na zasadniczej podstawie, którą stanowi okoliczność, że czyn bezprawny został popełniony przez osobę fizyczną(22); innymi słowy, bez popełnienia tego czynu (przestępczego) nie mogłaby powstać odpowiedzialność po stronie danej osoby prawnej;
– postępowanie przeciwko osobie prawnej zostaje wszczęte przed sądem karnym, podlega przepisom kodeksu postępowania karnego i zostanie połączone z postępowaniem karnym przeciwko osobie fizycznej lub osobom fizycznym, które są podejrzane o popełnienie danego czynu bezprawnego(23).
36. Choć prawo włoskie nie zezwala na uzyskanie przez ofiarę odszkodowania od osoby prawnej w postępowaniu karnym w drodze wytoczenia powództwa cywilnego w tym postępowaniu na podstawie art. 74 kodeksu postępowania karnego, wydaje się, że ten sam rezultat można by osiągnąć w praktyce inną drogą. W wyroku wydanym w październiku 2010 r. szósta izba karna Corte Suprema di Cassazione stwierdziła, że:
„[…] zgodnie z procedurą ustanowioną w dekrecie ustawodawczym sytuacja pokrzywdzonego jest zagwarantowana w każdym przypadku, gdyż nie tylko może on podjąć natychmiastowe kroki w celu ochrony swojego interesu poprzez wszczęcie postępowania cywilnego, ale może także wytoczyć powództwo przeciwko osobie prawnej jako odpowiedzialnej cywilnoprawnie w rozumieniu art. 83 kodeksu postępowania karnego w postępowaniu mającym na celu ustalenie odpowiedzialności karnej sprawcy czynu bezprawnego popełnionego w interesie osoby prawnej lub na jej rzecz i może – w ogólności – dokonać tego w tym samym postępowaniu co postępowanie wszczęte w celu ustalenia odpowiedzialności osoby prawnej”(24).
37. Oczywiście to sąd krajowy ma za zadnie sprawdzić, czy powyższe stwierdzenie odzwierciedla ściśle krajowy stan prawny.
38. Czy to uregulowanie w postaci opisanej przeze mnie powyżej jest zgodne z art. 9 ust. 1 decyzji ramowej?
39. Artykuł 9 ust. 1 chroni ofiary czynów przestępczych, zobowiązując państwa członkowskie do wprowadzenia regulacji w zakresie uzyskiwania przez te ofiary odszkodowań w rozsądnym czasie w ramach postępowania karnego. Dzięki uzyskaniu w ten sposób rozstrzygnięcia w przedmiocie swoich roszczeń ofiary powinny, jak wskazuje Komisja, odnieść korzyść z postępowania, które jest zarówno szybsze, jak i mniej kosztowne niż odrębne postępowanie cywilne, jakie musiałyby wszcząć ofiary w celu dochodzenia swoich roszczeń.
40. Rozpatrywany przepis dzieli się na dwie części. W pierwszej części ustanawia on zasadę ogólną, zgodnie z którą państwa członkowskie są zobowiązane zapewnić ofiarom czynów przestępczych uprawnienia do uzyskania w rozsądnym okresie decyzji w sprawie wynagrodzenia przez przestępcę szkody w toku postępowania karnego. Drugą część stanowi wyjątek od tej zasady ogólnej. Stosuje się on wtedy, gdy „w konkretnych sprawach” prawo krajowe umożliwia przyznanie odszkodowania w inny sposób.
41. Omówię zasadę ogólną określoną w części pierwszej art. 9 ust. 1 decyzji ramowej, zanim zajmę się wyjątkiem ustanowionym w części drugiej tego przepisu.
Zasada ogólna
42. Jakie są zasadnicze przesłanki, w razie spełnienia których art. 9 ust. 1 wprowadza wymóg zapewnienia przez państwa członkowskie, by podjęta została w rozsądnym czasie decyzja w przedmiocie odszkodowania na rzecz ofiary za szkodę poniesioną w wyniku przestępstwa? Po pierwsze, musi dojść do czynu przestępczego. Po drugie, system prawny danego państwa członkowskiego musi umożliwiać wszczęcie postępowania karnego przeciwko oskarżonemu w odniesieniu do takiego czynu. Po trzecie, musi toczyć się postępowanie karne.
43. Prosty przykład może w jasny sposób zilustrować zastosowanie tych przesłanek. Przypuśćmy, że w danym państwie członkowskim w wyniku prowadzenia samochodu przez X w sposób niebezpieczny podczas wykonywania obowiązków pracowniczych dla Y (osoba prawna) następuje wypadek, w czasie którego ucierpiała co najmniej jedna ofiara. Państwo członkowskie przyjmuje zasadę odpowiedzialności osób prawnych za czyny przestępcze i stawia przed sądami karnymi w zwykłym trybie osoby prawne podejrzane o popełnienie takich czynów. Przypuśćmy dalej, że pojęcie przestępcy z art. 9 ust. 1 może stosować się do osób prawnych (powrócę do tej kwestii poniżej(25)). W wyniku tego wypadku zarówno X (jako osoba fizyczna, która bezpośrednio spowodowała wypadek), jak i Y (jako osoba prawna pośrednio odpowiedzialna za jego spowodowanie) są oskarżeni przed sądami karnymi. Są oskarżeni o popełnienie blisko powiązanych ze sobą przestępstw. W tej sytuacji jasne jest, że decyzja ramowa wymaga, by państwo członkowskie, którego system prawny nie przewiduje dochodzenia i (w odpowiednim przypadku) uzyskania odszkodowania w ramach postępowania karnego, zmieniło swoje prawo krajowe, tak by było zgodne z art. 9 ust. 1.
44. Jednakże niniejszy przypadek nie jest tak prosty.
45. Jeśli rozpatrzyć po kolei przesłanki określone w pkt 42, wydaje mi się, po pierwsze, że decyzja ramowa zajmuje się nie tyle techniczną kwalifikacją „przestępstwa” według prawa krajowego, ile jego zasadniczą naturą. Decyzja ramowa kładzie nacisk na istotę, a nie na formę. Zwracając uwagę na szeroki zakres uprawnień dyskrecjonalnych pozostawiony władzom krajowym co do konkretnych mechanizmów, za pomocą których postanowią one zrealizować cele zamierzone przez decyzję ramową, Trybunał stwierdził także, iż aby nie pozbawiać jej skuteczności, należy nadać jej wykładnię celowościową(26).
46. Tym samym nie może mieć znaczenia dla celów ustalenia zgodności danej regulacji z art. 9 ust. 1, że krajowy system prawny kwalifikuje dane przestępstwo jako „pośrednie i uboczne”. Z natury odpowiedzialności osób prawnych za przestępstwa jest mało prawdopodobne, by odpowiedzialność ta była bezpośrednia lub pierwotna. Dla pełności wywodu dodam, że nie jest konieczne, by osoby fizyczne i prawne były oskarżone o ten sam czyn. Artykuł 9 ust. 1 nie wymaga też dla potrzeb objęcia jego zakresem osób prawnych, aby najpierw co najmniej jedna osoba fizyczna została oskarżona o popełnienie danego przestępstwa.
47. Co się tyczy kwalifikacji na mocy prawa włoskiego czynu zabronionego popełnionego przez osobę prawną jako przestępstwa „administracyjnego”(27), wydaje mi się, że powinna mieć jednak zastosowanie ta sama zasada wykładni. Z motywu 4 decyzji ramowej jasno wynika, że jej celem jest zapewnienie ofiarom przestępstw „wysokiego stopnia ochrony”. Na mocy art. 9 ust. 1 jednym ze sposobów osiągnięcia tego celu jest umożliwienie uzyskania przez te ofiary odszkodowania w ramach postępowania karnego wszczętego ze względu na popełnienie czynu bezprawnego, z którego wynikła dana szkoda. Jestem gotowa uznać, że przyjęcie decyzji ramowej nie nałożyło na państwa członkowskie obowiązku wyprowadzenia pojęcia odpowiedzialności karnej osób prawnych do ich prawa krajowego, jeśli pojęcie to nie było uprzednio częścią ich systemu prawnego(28). Jednakże wydaje mi się, że państwo członkowskie, którego system prawny uznaje to pojęcie, nie może zostać zwolnione z obowiązku zapewnienia ochrony zgodnie z art. 9 ust. 1 z powodów, które co do zasady mają charakter formalny.
48. W tym przypadku system prawny zainteresowanego państwa członkowskiego przewiduje ponoszenie odpowiedzialności przez osoby prawne za czyny bezprawne na podstawie uregulowań stanowiących, że: 1) kryteria, za pomocą których czyn bezprawny zostaje zdefiniowany, są określane poprzez odniesienie do przepisów kodeksu karnego; 2) zasadniczą podstawą odpowiedzialności za ten czyn jest popełnienie czynu bezprawnego przez osobę fizyczną; i 3) postępowanie przeciwko osobie prawnej jest wszczynane przed sądami karnymi, jest regulowane przepisami kodeksu postępowania karnego i w zwykłych okolicznościach zostanie połączone z postępowaniem toczącym się przeciwko osobie fizycznej lub osobom fizycznym, którym zarzuca się popełnienie danego czynu bezprawnego. Artykułowi 9 ust. 1 należy nadać wykładnię celowościową, przyznającą priorytet jego istocie, a nie formie. Tym samym okoliczność, że prawo krajowe kwalifikuje odpowiedzialność osób prawnych za takie czyny bezprawne jako odpowiedzialność „administracyjną”, nie wystarcza moim zdaniem do wyłączenia zastosowania tego artykułu i w rezultacie obowiązku zapewnienia ochrony ofiarom tych czynów.
49. Po drugie, dany czyn musi skutkować wszczęciem postępowania przeciwko przestępcy. Podczas gdy art. 1 lit. a) decyzji ramowej zawiera definicję terminu „ofiara”, brak jest odpowiedniej definicji określenia „przestępca”(29). W tych okolicznościach wydaje mi się, że określeniu temu należy przypisać jego naturalne i zwykłe znaczenie. Jest to szeroki termin, użyty w kontekście, w którym gdyby ustawodawca zamierzał wyrazić się w sposób ścisły, to byłby to uczynił. Z tego względu nietrudno mi wyciągnąć wniosek, że termin „przestępca” powinien być interpretowany w ten sposób, by objąć nim nie tylko osoby fizyczne, ale także prawne, którym zarzuca się popełnienie czynów bezprawnych.
50. Po trzecie, musi się toczyć postępowanie karne. Wymóg ten jest oczywisty; bez niego art. 9 ust. 1 byłby bez znaczenia. Artykuł 1 lit. c) decyzji ramowej stanowi, że pojęcie to należy rozumieć w odniesieniu do prawa krajowego, które ma zastosowanie. Innymi słowy, nie ma zharmonizowanego pojęcia w prawie Unii tego, co ma być objęte terminem „postępowanie karne”. Ponieważ w niniejszej sprawie zdaje się, że nie ma wątpliwości, iż rozpatrywane postępowanie jest postępowaniem karnym – co potwierdził rząd włoski na rozprawie(30) – nie będę więcej zajmowała się tą kwestią.
51. Gdy przesłanki te zostaną spełnione, dane państwo członkowskie będzie musiało zapewnić, aby jego prawo krajowe zawierało przepisy umożliwiające ofierze czynu bezprawnego ewentualne uczestnictwo w postępowaniu karnym w sposób dający mu możliwość w toku tego postępowania dochodzenia roszczenia o uzyskanie odpowiedniego odszkodowania od oskarżonego. To obejmuje także osoby prawne.
52. W pkt 36 powyżej odniosłam się do wyroku Corte Suprema di Cassazione, na który uwagę Trybunału zwrócił rząd włoski w swoich uwagach i który był przedmiotem długiej dyskusji w czasie rozprawy. Zgodnie z tym wyrokiem ofiary czynów bezprawnych, w które zaangażowane są osoby prawne, rzeczywiście nie mogą skorzystać z art. 74 kodeksu postępowania karnego dla celów wytoczenia powództwa cywilnego w postępowaniu przeciwko osobom prawnym. Jednakże będą one w rzeczywistości chronione, gdyż 1) mogą one wszcząć postępowanie cywilne w celu dochodzenia swojego roszczenia przeciwko tym osobom i 2) mogą one powołać się na art. 83 tego kodeksu w celu dochodzenia swojego roszczenia przed sądami karnymi inną drogą. Pierwsza z tych możliwości – to znaczy wszczęcie postępowania cywilnego – nie ma znaczenia dla niniejszej dyskusji. W istocie sąd krajowy wskazał, że okresy, których wymaga ta droga, prawdopodobnie będą długie(31). Jeśli tak jest, nie zostanie osiągnięta ochrona, którą decyzja ramowa stara się zapewnić. Natomiast możliwość oparcia się na art. 83 kodeksu potencjalnie wydaje mi się istotna. Jeśli ofiary tych czynów bezprawnych mogą rzeczywiście obrać tę drogę, okoliczność, że włoskie prawo może uniemożliwiać im wytoczenie powództwa cywilnego w tym postępowaniu, nie będzie miała wpływu na kwestię tego, czy ustawodawstwo krajowe spełnia wymagania art. 9 ust. 1 decyzji ramowej.
53. Uczestnicy wyrazili różne opinie co do stosowania się tego wyroku w sprawie będącej przedmiotem postępowania przed sądem krajowym. To do sądu odsyłającego należy rozstrzygnięcie, czy ma to miejsce, czy też nie ma.
54. W świetle powyższych rozważań jestem zdania, że zasada ogólna określona w art. 9 ust. 1 część pierwsza decyzji ramowej powinna być interpretowana w ten sposób, że w razie gdy krajowy system prawny państwa członkowskiego przewiduje wszczynanie postępowania przeciwko osobom prawnym w odniesieniu do czynu bezprawnego, okoliczność, że system ten może kwalifikować odpowiedzialność za taki czyn jako „pośrednią i uboczną” lub „administracyjną”, nie zwalnia tego państwa członkowskiego z obowiązku zastosowania przepisów tego artykułu wobec osób prawnych, jeśli 1) kryteria, za pomocą których czyn bezprawny zostaje zdefiniowany, są określane poprzez odniesienie do przepisów kodeksu karnego; 2) zasadniczą podstawą odpowiedzialności za ten czyn jest popełnienie czynu bezprawnego przez osobę fizyczną; i 3) postępowanie przeciwko osobie prawnej jest wszczynane przed sądami karnymi, jest regulowane przepisami kodeksu postępowania karnego i w zwykłych okolicznościach zostanie połączone z postępowaniem toczącym się przeciwko osobie fizycznej lub osobom fizycznym, którym zarzuca się popełnienie danego czynu bezprawnego.
Wyjątek
55. Zasada ogólna z art. 9 ust. 1 nie ma zastosowania w odniesieniu do „takich sytuacji, gdy w konkretnych sprawach prawo krajowe umożliwia przyznanie odszkodowania w inny sposób”.
56. Rządy niemiecki i niderlandzki podnoszą, że wyjątek ten będzie mieć zastosowanie w sprawie przed sądem krajowym. Skoro ofiary mają możliwość dochodzenia na drodze cywilnoprawnej swoich roszczeń od osób prawnych, którym zarzuca się popełnienie przestępstw, państwo członkowskie nie ma obowiązku zapewnienia, aby roszczenia te mogły być podnoszone w ramach postępowania karnego skierowanego przeciwko tym osobom.
57. Nie podzielam tego stanowiska.
58. Jako odstępstwo od ogólnej zasady określonej w art. 9 ust. 1 część pierwsza wyjątek ten musi być interpretowany zawężająco(32). Interpretowanie tego wyjątku w sposób wyłączający z zasady ogólnej wszystkie przypadki, w których występuje specyficzna kategoria przestępcy, to znaczy osoby prawne, niosłoby ze sobą ryzyko zmieniania wyjątku w regułę. Ustawodawca nie mógł zmierzać do uzyskania takiego rezultatu. Wyjątek ma mieć zastosowanie „w konkretnych sprawach”. W tym względzie odniosłabym się do prac przygotowawczych do decyzji ramowej zawierających zapis dyskusji prowadzonej na posiedzeniu odpowiedniej grupy roboczej Komisji, na którym omawiany był tekst projektu decyzji ramowej(33). Protokół tego posiedzenia wskazuje, że delegacje szwedzka, austriacka i niemiecka zaproponowały, by rozpatrywane słowa(34) usunąć. Protokół dalej stwierdza, że prezydencja (francuska) podkreśliła, że „bez [tej] frazy ustęp 1 nie miałby żadnego znaczenia”.
59. Nie oznacza to, że wyjątek nie może mieć zastosowania w żadnych okolicznościach. W tym względzie zgadzam się z Komisją, że muszą istnieć obiektywne okoliczności uzasadniające zastosowanie tego wyjątku. Obejmowałyby one przypadki, w których zasada ogólna nie może mieć zastosowania z powodów praktycznych, na przykład gdy szkoda wynikająca z przestępstwa nie może zostać ustalona lub nie może zostać ustalona z wystarczającą precyzją, aby umożliwić dochodzenie roszczenia przed zakończeniem postępowania karnego przeciwko przestępcy. Wyłącznie osób prawnych jako kategorii z zakresu art. 9 ust. 1 nie może być jednakże obiektywnie uzasadnione.
60. Z tego względu dochodzę do wniosku, że wyjątek od zasady ogólnej określony w art. 9 ust. 1 cześć druga nie może być interpretowany w ten sposób, że wyłączone są z zasady ogólnej określonej w części pierwszej tego przepisu wszystkie przypadki obejmujące szczególną kategorię przestępców, taką jak osoby prawne.
Uwagi końcowe
Zastosowanie powyższych zasad
61. W przypadku rozpatrywanym w postępowaniu przed sądem krajowym do sądu odsyłającego będzie należało podjęcie następujących kroków. Po pierwsze, musi on ustalić, czy czyn przestępczy w rozumieniu art. 9 ust. 1 decyzji ramowej został popełniony przez dane osoby prawne. Ustalając to, sąd ten powinien uwzględnić nie tylko przepisy krajowe dotyczące charakteru czynu bezprawnego, ale także zasady określone w pkt 48 powyżej. Po drugie, musi sprawdzić, czy osoby te mogą być kwalifikowane jako przestępcy dla celów tego przepisu. Przy ustalaniu tego powinien uwzględnić uwagi poczynione w pkt 49 powyżej. Po trzecie, powinien ocenić, czy rozpatrywane postępowanie to postępowanie karne w rozumieniu tego artykułu. Dokonując tej oceny, powinien uwzględnić rozważania, o których mowa w pkt 50 powyżej. Wreszcie musi ustalić, czy zachodzą wyjątkowe okoliczności uzasadniające zastosowanie wyjątku przewidzianego w części drugiej art. 9 ust. 1. Jeśli po dokonaniu tego stwierdzi, że ma zastosowanie zasada ogólna, a wyjątek nie, musi następnie ocenić, czy prawo krajowe jest rzeczywiście zgodne z zasadą ogólną.
62. W tym względzie chciałabym przedstawić następujące uwagi ogólne.
63. Trybunał orzekł już, że zasada, zgodnie z którą prawo krajowe musi być interpretowane zgodnie z prawem Unii, jest wiążąca w odniesieniu do decyzji ramowych przyjętych w kontekście tytułu VI traktatu o Unii Europejskiej. Aby osiągnąć rezultat zamierzony przez decyzję ramową i przez to zastosować się do postanowień traktatu, dokonujący wykładni sąd odsyłający, stosując prawo krajowe, ma obowiązek dokonać wykładni tego prawa, na ile to tylko możliwe, w świetle brzmienia i celów tej decyzji ramowej(35).
64. Jednakże jednocześnie Trybunał kilkakrotnie orzekał, że obowiązek wykładni przez sąd krajowy prawa krajowego w zgodzie z prawem Unii jest ograniczony przez ogólne zasady prawa, w szczególności zasady pewności prawa i niedziałania prawa wstecz. Innymi słowy, zasada ta nie może stanowić podstawy do dokonywania wykładni prawa krajowego contra legem. Zasada ta wymaga jednak, aby w odpowiednim przypadku sąd krajowy wziął pod uwagę całokształt prawa krajowego celem dokonania oceny, w jakim stopniu prawo to może zostać zastosowane w taki sposób, który nie prowadziłby do rezultatu sprzecznego z celem wytyczonym przez decyzję ramową(36).
65. Wreszcie sąd odsyłający zauważa, że wykładnia prawa krajowego w sposób zaproponowany przez wnioskodawców w postępowaniu przed sądem krajowym groziłaby naruszeniem zasady prawa krajowego, która zakazuje stosowania przepisów kodeksu karnego w drodze analogii na niekorzyść sprawcy.
66. To nie tylko prawo krajowe zakazuje stosowania przepisów prawa karnego w ten sposób. Już w 1963 r. Europejska Komisja Prawa Człowieka uznała, że takie stosowanie naruszałoby art. 7 ust. 1 europejskiej konwencji praw człowieka, stanowiący, że nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia(37). Podobne podejście przyjął w swoim orzecznictwie Europejski Trybunał Praw Człowieka(38).
67. Brzmienie art. 7 ust. 1 konwencji jest identyczne z odpowiednią częścią art. 49 ust. 1 europejskiej karty praw podstawowych. Od wejścia w życie traktatu z Lizbony z dniem 1 grudnia 2009 r. karta ma moc prawa pierwotnego(39). Na mocy art. 52 ust. 3 karty ustanowione w niej prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym przez konwencję, mają takie samo znaczenie i taki sam zakres jak prawa określone w konwencji.
68. Stosowanie w drodze analogii przepisów krajowego prawa karnego na niekorzyść sprawcy może naruszać prawo krajowe, ale nie musi (co do czego nie wyrażam poglądu). Pozostaje jednak zagadnienie stosowania tej zasady w kontekście art. 9 ust. 1 decyzji ramowej.
69. Artykuł 9 ust. 1 nie wymaga, aby państwo członkowskie zmieniło materialne prawo karne w jakikolwiek sposób(40). Przepis ten nie ma także wpływu na poziom odszkodowania należnego ofierze w odniesieniu do straty lub szkody wynikającej z popełnienia czynu bezprawnego – żadne postanowienie decyzji ramowej nie stanowi, że odnośną kwotę należy wyliczać różnie w zależności od tego, czy chodzi o postępowanie karne, czy cywilne. Natomiast to, czego decyzja ta dokonuje, starając się chronić interesy ofiar czynów przestępczych, to skrócenie terminów, w jakich wypłata rozpatrywanego odszkodowania będzie należna. Jest to kwestia proceduralna, która nie ma w żaden sposób wpływu na odpowiedzialność karną dłużnika. Z tego względu nie widzę żadnego powodu, dla którego zasada dotycząca zakazu analogii na niekorzyść sprawcy miałaby się stosować do zaproponowanej przeze mnie w niniejszej opinii wykładni art. 9 ust. 1 decyzji ramowej.
Wnioski
70. W związku z powyższym jestem zdania, że Trybunał powinien udzielić odpowiedzi na pytania przedłożone przez Tribunale di Firenze w następujący sposób:
Zasada ogólna określona w art. 9 ust. 1 część pierwsza decyzji ramowej Rady 2001/220/WSiSW z dnia 15 marca 2001 r. w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym powinna być interpretowana w ten sposób, że w razie gdy krajowy system prawny państwa członkowskiego przewiduje wszczynanie postępowania przeciwko osobom prawnym w odniesieniu do czynu bezprawnego, okoliczność, że system ten może kwalifikować odpowiedzialność za taki czyn jako »pośrednią i uboczną« lub »administracyjną«, nie zwalnia tego państwa członkowskiego z obowiązku zastosowania przepisów tego artykułu wobec osób prawnych, jeśli 1) kryteria, za pomocą których czyn bezprawny zostaje zdefiniowany, są określane poprzez odniesienie do przepisów kodeksu karnego; 2) zasadniczą podstawą odpowiedzialności za ten czyn jest popełnienie czynu bezprawnego przez osobę fizyczną; i 3) postępowanie przeciwko osobie prawnej jest wszczynane przed sądami karnymi, jest regulowane przepisami kodeksu postępowania karnego i w zwykłych okolicznościach zostanie połączone z postępowaniem toczącym się przeciwko osobie fizycznej lub osobom fizycznym, którym zarzuca się popełnienie danego czynu bezprawnego.
Wykładnia wyjątku od tej zasady ogólnej określonego w art. 9 ust. 1 część druga musi być zawężająca. Nie może on być interpretowany w ten sposób, że wyłączone są z zasady ogólnej określonej w części pierwszej tego przepisu wszystkie przypadki obejmujące szczególną kategorię przestępców, taką jak osoby prawne.