WYROK TRYBUNAŁU (czwarta izba)
z dnia 16 grudnia 2021 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Europejski nakaz dochodzeniowy – Dyrektywa 2014/41/UE – Artykuł 2 lit. c) ppkt (i) – Pojęcie „organu wydającego” – Artykuł 6 – Przesłanki wydania europejskiego nakazu dochodzeniowego – Artykuł 9 ust. 1 i 3 – Uznanie europejskiego nakazu dochodzeniowego – Europejski nakaz dochodzeniowy mający na celu gromadzenie danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych, wydany przez prokuratora wskazanego jako „organ wydający” w krajowym akcie prawnym transponującym dyrektywę 2014/41 – Wyłączna właściwość sędziego, w ramach podobnego postępowania krajowego, by zarządzić czynność dochodzeniową wskazaną w tym nakazie
W sprawie C‑724/19
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Spetsializiran nakazatelen sad (wyspecjalizowany sąd karny, Bułgaria) postanowieniem z dnia 24 września 2019 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 1 października 2019 r., w postępowaniu karnym przeciwko:
HP
przy udziale:
Specializirana prokuratura,
TRYBUNAŁ (czwarta izba),
w składzie: K. Jürimäe (sprawozdawczyni), prezes trzeciej izby, pełniąca obowiązki prezes czwartej izby, S. Rodin i N. Piçarra, sędziowie,
rzecznik generalny: M. Campos Sánchez-Bordona,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu HP – E. Yordanov, advokat,
– w imieniu rządu niemieckiego – J. Möller oraz M. Hellmann, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu węgierskiego – M.Z. Fehér, R. Kissné Berta oraz M. Tátrai, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – początkowo Y. Marinova oraz R. Troosters, a następnie Y. Marinova oraz M. Wasmeier, w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 20 maja 2021 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 2 lit. c) ppkt (i) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/41/UE z dnia 3 kwietnia 2014 r. w sprawie europejskiego nakazu dochodzeniowego w sprawach karnych (Dz.U. 2014, L 130, s. 1).
2 Wniosek ten został przedstawiony w ramach postępowania karnego wszczętego przeciwko HP, w którym bułgarska prokuratura wydała cztery europejskie nakazy dochodzeniowe w celu zgromadzenia dowodów w Belgii, Niemczech, Austrii i Szwecji.
Ramy prawne
Prawo Unii
Dyrektywa 2002/58/WE
3 Zgodnie z art. 2 lit. b) i c) dyrektywy 2002/58/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 lipca 2002 r. dotyczącej przetwarzania danych osobowych i ochrony prywatności w sektorze łączności elektronicznej (dyrektywa o prywatności i łączności elektronicznej) (Dz.U. 2002, L 201, s. 37):
„Z zastrzeżeniem innych przepisów, stosuje się definicje z dyrektywy 95/46/WE [Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 1995 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych (Dz.U. 1995, L 281, s. 31)] i dyrektywy 2002/21/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 7 marca 2002 r. w sprawie wspólnych ram regulacyjnych sieci i usług łączności elektronicznej (dyrektywa ramowa) [(Dz.U. 2002, L 108, s. 33)].
Stosuje się również następujące definicje:
[…]
b) »dane o ruchu« oznaczają wszelkie dane przetwarzane do celów przekazywania komunikatu w sieci łączności elektronicznej lub naliczania opłat za te usługi;
c) »dane dotyczące lokalizacji« oznaczają wszelkie dane przetwarzane w sieci łączności elektronicznej wskazujące położenie geograficzne wyposażenia terminala użytkownika publicznie dostępnych usług łączności elektronicznej”.
4 Artykuł 15 ust. 1 dyrektywy 2002/58 stanowi:
„Państwa członkowskie mogą uchwalić środki ustawodawcze w celu ograniczenia zakresu praw i obowiązków przewidzianych w art. 5, 6, art. 8 ust. 1–4, i art. 9 tej dyrektywy, gdy takie ograniczenia stanowią środki niezbędne, właściwe i proporcjonalne w ramach społeczeństwa demokratycznego do zapewnienia bezpieczeństwa narodowego (i.e. bezpieczeństwa państwa), obronności, bezpieczeństwa publicznego oraz zapobiegania, dochodzenia, wykrywania i karania przestępstw kryminalnych lub niedozwolonego używania systemów łączności elektronicznej, jak określono w art. 13 ust. 1 dyrektywy [95/46]. W tym celu państwa członkowskie mogą, między innymi, uchwalić środki ustawodawcze przewidujące przechowywanie danych przez określony czas uzasadnione na podstawie zasad ustanowionych w niniejszym ustępie. Wszystkie środki określone w niniejszym ustępie są zgodne z ogólnymi zasadami prawa [Unii], w tym zasadami określonymi w art. 6 ust. 1 i 2 [traktatu UE]”.
Dyrektywa 2014/41
5 Motywy 5–8, 10, 11, 19, 30 i 32 dyrektywy 2014/41 mają następujące brzmienie:
„(5) Od czasu przyjęcia [decyzji ramowej Rady 2003/577/WSiSW z dnia 22 lipca 2003 r. w sprawie wykonania w Unii Europejskiej postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych (Dz.U. 2003, L 196, s. 45) oraz decyzji ramowej Rady 2008/978/WSiSW z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie europejskiego nakazu dowodowego dotyczącego przedmiotów, dokumentów i danych, które mają zostać wykorzystane w postępowaniach w sprawach karnych (Dz.U. 2008, L 350, s. 72)] stało się jasne, że istniejące przepisy o gromadzeniu materiału dowodowego są zbyt rozdrobnione i zbyt skomplikowane. Dlatego konieczne jest nowe podejście.
(6) W programie sztokholmskim, przyjętym przez Radę Europejską w dniach 10–11 grudnia 2009 r., Rada Europejska uznała, że w dalszym ciągu należy dążyć do utworzenia kompleksowego systemu pozyskiwania dowodów w sprawach o charakterze transgranicznym, opartego na zasadzie wzajemnego uznawania. Rada Europejska zwróciła uwagę, że instrumenty obowiązujące obecnie w tej dziedzinie tworzą rozdrobniony system i że potrzebne jest nowe podejście – oparte na zasadzie wzajemnego uznawania, ale uwzględniające także elastyczność tradycyjnego systemu wzajemnej pomocy prawnej. Dlatego Rada Europejska zaapelowała o to, by zastąpić wszystkie istniejące instrumenty w tej dziedzinie – w tym decyzję ramową [2008/978] – kompleksowym systemem, który w jak najszerszym zakresie objąłby wszystkie rodzaje dowodów, przewidywałby terminy wykonania i w maksymalnym możliwym zakresie ograniczał podstawy odmowy.
(7) To nowe podejście opiera się na jednym instrumencie zwanym europejskim nakazem dochodzeniowym (END). END ma być wydawany w celu wezwania do przeprowadzenia w państwie wykonującym END (zwanym dalej »państwem wykonującym«) jednej lub więcej określonych czynności dochodzeniowych służących gromadzeniu materiału dowodowego. Obejmuje to również pozyskanie materiału dowodowego, którym organ wykonujący już dysponuje.
(8) END powinien mieć wymiar horyzontalny i dlatego powinien dotyczyć wszystkich czynności dochodzeniowych mających na celu gromadzenie materiału dowodowego. Niemniej utworzenie wspólnego zespołu dochodzeniowo-śledczego i gromadzenie materiału dowodowego w ramach takiego zespołu podlega specjalnym przepisom, które lepiej jest określić osobno. Bez uszczerbku dla stosowania niniejszej dyrektywy obowiązujące instrumenty powinny zatem być nadal stosowane w odniesieniu do tego rodzaju czynności dochodzeniowych.
[…]
(10) END powinien się koncentrować na żądanej czynności dochodzeniowej. Organ wydający najlepiej potrafi ocenić, na bazie swojej wiedzy o szczegółach danego dochodzenia, jaką czynność dochodzeniową należy wykonać. […]
(11) END powinien zostać wybrany, jeśli wykonanie czynności dochodzeniowej wydaje się proporcjonalne, odpowiednie i mające zastosowanie do danej sprawy. Organ wydający powinien zatem ocenić, czy żądany materiał dowodowy jest konieczny i proporcjonalny do celów postępowania, czy wybrana czynność dochodzeniowa jest konieczna i proporcjonalna do gromadzenia tego materiału dowodowego oraz czy poprzez wydanie END należy zaangażować w gromadzenie tego materiału dowodowego inne państwo członkowskie. Taką samą ocenę należy przeprowadzić w ramach procedury zatwierdzania, gdy zatwierdzenie END jest wymagane na mocy niniejszej dyrektywy. Wykonania END nie należy odmawiać, powołując się na podstawę inną niż wymieniona w niniejszej dyrektywie. Organ wykonujący powinien jednak mieć prawo wyboru mniej inwazyjnej czynności dochodzeniowej niż czynność wskazana w danym END, jeśli umożliwia ona osiągnięcie podobnego skutku.
[…]
(19) Utworzenie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości w Unii [Europejskiej] opiera się na wzajemnym zaufaniu i domniemaniu przestrzegania przez inne państwa członkowskie prawa Unii, a zwłaszcza praw podstawowych. Domniemanie to jest jednak wzruszalne. W związku z tym, jeśli istnieją istotne podstawy do uznania, że wykonanie czynności dochodzeniowej określonej w END będzie skutkowało naruszeniem prawa podstawowego oraz że państwo wykonujące zlekceważy swoje obowiązki dotyczące poszanowania praw podstawowych uznanych w [Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej], wykonania END należy odmówić.
[…]
(30) Możliwości współpracy na mocy niniejszej dyrektywy w zakresie przechwytywania przekazów telekomunikacyjnych nie powinny być ograniczone do treści takich przekazów, ale mogą również obejmować gromadzenie związanych z takimi przekazami telekomunikacyjnymi danych o częstotliwości wykorzystania i o lokalizacji rozmówcy, co umożliwi właściwym organom wydawanie END do celów uzyskiwania mniej inwazyjnych danych dotyczących przekazów telekomunikacyjnych. END wydany z myślą o uzyskaniu historycznych danych o częstotliwości wykorzystania i o lokalizacji rozmówcy związanych z przekazami telekomunikacyjnymi powinien być realizowany na mocy ogólnego systemu mającego zastosowanie do wykonywania END i, w zależności od prawa państwa wykonującego, może być uznawany za czynność dochodzeniową wymagającą zastosowania przymusu.
[…]
(32) W END, w którym wnosi się o przechwytywanie przekazów telekomunikacyjnych, organ wydający powinien podać organowi wykonującemu wystarczające informacje, takie jak szczegóły przestępstwa będącego przedmiotem dochodzenia, by umożliwić organowi wykonującemu ocenę, czy zastosowanie danej czynności dochodzeniowej byłoby dozwolone w podobnej sprawie krajowej”.
6 Artykuł 1 tej dyrektywy, zatytułowany „Europejski nakaz dochodzeniowy i obowiązek jego wykonania”, stanowi:
„1. Europejski nakaz dochodzeniowy (END) to orzeczenie sądowe wydane lub zatwierdzone przez organ wymiaru sprawiedliwości jednego państwa członkowskiego (zwanego dalej »państwem wydającym«) w celu wezwania innego państwa członkowskiego […] do przeprowadzenia jednej lub kilku określonych czynności dochodzeniowych w celu uzyskania materiału dowodowego zgodnie z niniejszą dyrektywą.
END można także wydać w celu uzyskania materiału dowodowego, którym właściwe organy państwa wykonującego już dysponują.
2. Państwa członkowskie wykonują END, stosując zasadę wzajemnego uznawania i przestrzegając przepisów niniejszej dyrektywy.
3. O wydanie END wnosić może podejrzany lub oskarżony lub prawnik działający w imieniu takiej osoby w ramach mającego zastosowanie prawa do obrony wynikającego z przepisów krajowych oraz zgodnie z krajową procedurą karną.
4. Niniejsza dyrektywa nie ma wpływu na obowiązek poszanowania praw podstawowych i podstawowych zasad prawnych zapisanych w art. 6 [UE], w tym prawa do obrony osób objętych postępowaniem karnym, ani nie wpływa na obowiązki ciążące w tym względzie na organach wymiaru sprawiedliwości”.
7 Zgodnie z art. 2 lit. c) wspomnianej dyrektywy:
„Na użytek niniejszej dyrektywy stosuje się następujące definicje:
[…]
c) »organ wydający« oznacza:
(i) sędziego, sąd, sędziego śledczego lub prokuratora właściwego w danej sprawie; lub
(ii) każdy inny właściwy organ określony przez państwo wydające i w danym przypadku wypełniający swoją funkcję organu dochodzeniowego w postępowaniu karnym, który jest w danej sprawie właściwy, by nakazać gromadzenie materiału dowodowego zgodnie z prawem krajowym. Dodatkowo zanim END zostanie przekazany organowi wykonującemu END, jest on zatwierdzany, po przeanalizowaniu jego zgodności z warunkami wydawania END zgodnie z niniejszą dyrektywą, w szczególności z warunkami określonymi w art. 6 ust. 1, przez sędziego, sąd, sędziego śledczego lub prokuratora w państwie wydającym. Jeżeli END został zatwierdzony przez organ wymiaru sprawiedliwości, organ ten może także być uznany za organ wydający do celów przekazania END”.
8 Artykuł 6 tej dyrektywy, dotyczący „[w]arunk[ów] wydawania i przekazywania END”, stanowi:
„1. Organ wydający może wydać END jedynie wówczas, gdy spełnione są następujące warunki:
a) wydanie END jest konieczne i proporcjonalne do celów postępowania, o którym mowa w art. 4, przy uwzględnieniu praw przysługujących podejrzanemu lub oskarżonemu; oraz
b) w podobnej sprawie krajowej zarządzenie przeprowadzenia czynności dochodzeniowej(-ych) wskazanej(-ych) w END jest dopuszczalne na tych samych warunkach.
2. Każdorazowej oceny spełnienia warunków, o których mowa w ust. 1, dokonuje organ wydający.
3. Gdy organ wykonujący ma powody sądzić, że warunki, o których mowa w ust. 1, nie zostały spełnione, może przeprowadzić konsultacje z organem wydającym w sprawie celowości wykonania END. Po takich konsultacjach organ wydający może podjąć decyzję o wycofaniu END”.
9 Artykuł 9 dyrektywy 2014/41, zatytułowany „Uznawanie i wykonywanie”, w ust. 1–3 stanowi:
„1. Organ wykonujący uznaje END przekazany zgodnie z niniejszą dyrektywą, nie wymagając dopełnienia żadnych dodatkowych formalności oraz zapewnia jego wykonanie w taki sam sposób i w takim samym trybie, jak w przypadku gdyby dana czynność dochodzeniowa została zarządzona przez organ państwa wykonującego, chyba że ten organ wykonujący powołuje się na jedną z podstaw odmowy uznania lub wykonania lub jedną z podstaw odroczenia przewidzianych w niniejszej dyrektywie.
2. O ile niniejsza dyrektywa nie stanowi inaczej, organ wykonujący dopełnia formalności i procedur wyraźnie wskazanych przez organ wydający, pod warunkiem że takie formalności i procedury nie są sprzeczne z podstawowymi zasadami prawa państwa wykonującego.
3. W przypadku przekazania organowi wykonującemu END, który nie został wydany przez organ wydający określony w art. 2 lit. c), organ wykonujący zwraca END państwu wydającemu”.
10 W art. 11 tej dyrektywy wymieniono względy, dla których odmawia się uznania lub wykonania END w państwie wykonującym.
11 W rozdziale IV wspomnianej dyrektywy, zatytułowanym „Przepisy szczegółowe dotyczące niektórych czynności dochodzeniowych”, zawarto art. 22–29.
12 W art. 26 tej dyrektywy, zatytułowanym „Informacje o rachunkach bankowych i innych rachunkach finansowych”, w ust. 5 uściślono, co następuje:
„W END organ wydający uzasadnia, dlaczego uważa, że prawdopodobne jest, iż żądane informacje będą miały zasadnicze znaczenie dla danego postępowania karnego, i na jakiej podstawie przypuszcza, że banki w państwie wykonującym prowadzą dany rachunek, oraz w miarę możliwości wskazuje, o które banki może chodzić. Podaje on również w END wszelkie posiadane informacje mogące ułatwić jego wykonanie”.
13 Artykuł 27 dyrektywy 2014/41, zatytułowany „Informacje o transakcjach bankowych i innych transakcjach finansowych”, w ust. 4 stanowi:
„Organ wydający uzasadnia w END, dlaczego uważa żądane informacje za istotne do celów danego postępowania karnego”.
14 Artykuł 28 tej dyrektywy, zatytułowany „Czynności dochodzeniowe wymagające gromadzenia materiału dowodowego na bieżąco, w sposób ciągły i przez konkretny okres”, w ust. 3 stanowi:
„Organ wydający wskazuje w END, dlaczego uważa, że żądane informacje są istotne do celów danego postępowania karnego”.
15 Europejski nakaz dochodzeniowy został przewidziany w formularzu zawartym w załączniku A do wspomnianej dyrektywy. Nagłówek tego formularza ma następujące brzmienie:
„Niniejszy END został wydany przez właściwy organ. Organ wydający go poświadcza, że wydanie niniejszego nakazu jest konieczne i proporcjonalne do celów określonego w nim postępowania oraz że uwzględnia ono prawa podejrzanego lub oskarżonego, a wskazane w nim czynności dochodzeniowe mogłyby zostać zarządzone na takich samych warunkach w podobnej sprawie krajowej. Proszę o przeprowadzenie wskazanej(-ych) poniżej czynności dochodzeniowej(-ych) przy należytym uwzględnieniu poufności dochodzenia oraz o przekazanie materiału dowodowego uzyskanego wskutek wykonania nakazu”.
Prawo bułgarskie
16 Dyrektywa 2014/41 została transponowana do prawa bułgarskiego w zakon za evropeyskata zapoved za razsledvane (ustawie o europejskim nakazie dochodzeniowym) (DV nr 16 z dnia 20 lutego 2018 r.). Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 1 tej ustawy (zwanej dalej „ZEZR”) organem właściwym w Bułgarii do wydania europejskiego nakazu dochodzeniowego na etapie postępowania przygotowawczego w postępowaniu karnym jest prokurator.
17 Artykuł 159a Nakazatelno-protsesualen kodeks (kodeksu postępowania karnego), w brzmieniu mającym zastosowanie w sprawie w postępowaniu głównym, zatytułowany „Udostępnienie danych przez przedsiębiorstwa udostępniające ogólnodostępne elektroniczne sieci lub usługi komunikacyjne”, stanowi:
„1) Na wniosek sądu w postępowaniu sądowym lub na podstawie uzasadnionego postanowienia właściwego sądu pierwszej instancji wydanego na wniosek prokuratora nadzorującego postępowanie przygotowawcze przedsiębiorstwa udostępniające ogólnodostępne elektroniczne sieci lub usługi komunikacyjne przedstawiają uzyskane w toku prowadzenia przez nie działalności dane niezbędne do:
1. monitorowania i identyfikacji źródła połączenia;
2. identyfikacji kierunku połączenia;
3. identyfikacji daty, godziny i czasu trwania połączenia;
4. identyfikacji rodzaju połączenia;
5. identyfikacji końcowego elektronicznego urządzenia komunikacyjnego użytkownika lub urządzenia, które przedstawiono jako jego końcowe urządzenie;
6. ustalenia identyfikatora używanych telefonów komórkowych.
2) Dane określone w ust. 1 gromadzi się, gdy jest to wymagane w celu wykrycia ciężkich przestępstw umyślnych.
3) Wniosek o wydanie nakazu dochodzeniowego wniesiony przez prokuratora nadzorującego, o którym mowa w ust. 1, zawiera uzasadnienie i obligatoryjne wskazanie:
1. informacji dotyczących przestępstwa, którego wykrycie wymaga wykorzystania danych telekomunikacyjnych;
2. okoliczności faktycznych, na których oparty jest wniosek;
3. danych osób, w odniesieniu do których zażądano udostępnienia danych telekomunikacyjnych;
4. okresu, który powinno obejmować sprawozdanie;
5. organu dochodzeniowego, któremu należy udostępnić dane.
4) W postanowieniu, o którym mowa w ust. 1, sąd wskazuje:
1. dane, które należy wymienić w sprawozdaniu;
2. okres, który powinno obejmować sprawozdanie;
3. organ dochodzeniowy, któremu należy udostępnić dane.
5) Okres, w odniesieniu do którego wnioskuje się i zezwala na udostępnienie danych określonych w ust. 1, nie może być dłuższy niż sześć miesięcy.
6) Gdy sprawozdanie zawiera informacje, które nie są związane z okolicznościami sprawy i nie przyczyniają się do ich wyjaśnienia, sędzia, który wydał nakaz dochodzeniowy, powinien zarządzić ich zniszczenie na uzasadniony pisemny wniosek prokuratora nadzorującego. Zniszczenie jest przeprowadzane zgodnie z procedurą określoną przez prokuratora kierującego. W terminie siedmiu dni od otrzymania postanowienia przedsiębiorstwa wskazane w ust. 1 i prokurator nadzorujący powinni przekazać sędziemu, który wydał to postanowienie, sprawozdania ze zniszczenia danych”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
18 W dniu 23 lutego 2018 r. wszczęto postępowanie karne związane z podejrzeniami gromadzenia i udostępniania na terytorium Bułgarii i poza tym terytorium środków finansowych używanych do popełniania aktów terroryzmu. W toku dochodzenia prowadzonego w ramach tego postępowania zgromadzono dowody dotyczące działalności HP.
19 W dniu 15 sierpnia 2018 r. na podstawie art. 159a ust. 1 kodeksu postępowania karnego prokuratura bułgarska wydała cztery europejskie nakazy dochodzeniowe w celu zgromadzenia danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych (zwane dalej „czterema europejskimi nakazami dochodzeniowymi”). Nakazy te, w których uściślono, że wniosek został wydany przez prokuratora wyspecjalizowanej prokuratury, zostały skierowane do organów belgijskich, niemieckich, austriackich i szwedzkich. We wszystkich nakazach wskazano, że HP jest podejrzany o finasowanie działalności terrorystycznej i że w ramach tej działalności rozmawiał on przez telefon z osobami zamieszkującymi na terytorium Królestwa Belgii, Republiki Federalnej Niemiec, Republiki Austrii i Królestwa Szwecji.
20 Z postanowienia odsyłającego wynika, że w odpowiedziach organów tych państw członkowskich na cztery europejskie nakazy dochodzeniowe wskazano informacje dotyczące komunikatów telefonicznych przekazanych z telefonu HP i że te informacje mają określone znaczenie dla oceny, czy HP popełnił przestępstwo.
21 Właściwe organy niemieckie, austriackie i szwedzkie nie przekazały postanowień o uznaniu europejskich nakazów dochodzeniowych. Natomiast belgijski sędzia śledczy przekazał postanowienie o uznaniu europejskiego nakazu dochodzeniowego skierowanego do organów belgijskich.
22 W dniu 18 stycznia 2019 r. na podstawie zgromadzonych dowodów, w tym w następstwie udzielenia odpowiedzi przez organy zainteresowanych państw członkowskich na wspomniane cztery europejskie nakazy dochodzeniowe, w stosunku do HP i pięciu innych osób podniesiono zarzuty dotyczące niezgodnego z prawem finansowania działalności terrorystycznej i uczestnictwa w grupie przestępczej finansującej taką działalność. Akt oskarżenia przeciwko HP wniesiono przed sąd odsyłający w dniu 12 września 2019 r.
23 Aby ocenić, czy to oskarżenie jest zasadne, sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy żądanie gromadzenia danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych za pomocą czterech europejskich nakazów dochodzeniowych jest zgodne z prawem i czy w konsekwencji może on, aby ustalić popełnienie przestępstwa, o które oskarżono HP, oprzeć się na dowodach zebranych na podstawie tych nakazów.
24 W pierwszej kolejności sąd odsyłający stwierdził, że art. 2 lit. c) dyrektywy 2014/41 odsyła do prawa krajowego w celu wyznaczenia właściwego organu wydającego. W prawie bułgarskim na mocy art. 5 ust. 1 pkt 1 ZEZR jest nim prokurator. Sąd odsyłający wskazuje jednak, że w ramach podobnego postępowania krajowego organem, który jest w danej sprawie właściwy, by nakazać gromadzenie danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych, jest sędzia sądu pierwszej instancji właściwego w danej sprawie i że w takiej sytuacji prokurator może jedynie skierować do tego sędziego uzasadniony wniosek. W związku z tym sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy, w szczególności w świetle zasady równoważności, właściwość do wydania europejskiego nakazu dochodzeniowego może być regulowana w krajowym akcie transponującym dyrektywę 2014/41, czy też art. 2 lit. c) tej dyrektywy przyznaje tę właściwość organowi właściwemu, by nakazać gromadzenie takich danych w ramach podobnego postępowania krajowego.
25 W drugiej kolejności sąd odsyłający rozpatruje kwestię, czy postanowienie o uznaniu nakazu przyjęte przez właściwy organ państwa wykonującego na podstawie dyrektywy 2014/41 i niezbędne, aby zobowiązać operatora telekomunikacyjnego w tym państwie członkowskim do ujawnienia danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych, może ważnie zastąpić postanowienie, które powinno być przyjęte przez sędziego w państwie wydającym, tak aby zagwarantować przestrzeganie zasad legalności i nienaruszalności życia prywatnego. Dąży on zwłaszcza do ustalenia, czy takie rozstrzygnięcie byłoby zgodne w szczególności z art. 6 i art. 9 ust. 1 i 3 tej dyrektywy.
26 W tych okolicznościach Spetsializiran nakazatelen sad (wyspecjalizowany sąd karny, Bułgaria) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy przepis krajowy (art. 5 ust. 1 pkt 1 [ZEZR]), zgodnie z którym w postępowaniu przygotowawczym w ramach postępowania karnego organem właściwym do wydania [europejskiego nakazu dochodzeniowego] dotyczącego udostępnienia danych o ruchu i o lokalizacji w odniesieniu do przekazów telekomunikacyjnych jest prokurator, podczas gdy w sprawach krajowych o podobnym charakterze organem właściwym do tego jest sąd, jest zgodny z art. 2 lit. c) ppkt (i) dyrektywy 2014/41 oraz z zasadą równoważności?
2) Czy uznanie takiego [europejskiego nakazu dochodzeniowego] przez właściwy organ w państwie wykonującym (prokuratora lub sędziego śledczego) zastępuje postanowienie sądu wymagane zgodnie z prawem państwa wydającego nakaz?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania pierwszego
27 Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 2 lit. c) ppkt (i) dyrektywy 2014/41 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie właściwości prokuratora do wydania, w postępowaniu przygotowawczym w ramach postępowania karnego, europejskiego nakazu dochodzeniowego w rozumieniu tej dyrektywy, mającego na celu uzyskanie dostępu do danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych, jeśli w ramach podobnego postępowania krajowego zarządzenie czynności dochodzeniowej w celu uzyskania dostępu do takich danych jest objęte wyłączną właściwością sędziego.
28 W art. 2 lit. c) dyrektywy 2014/41 zdefiniowano, dla celów tej dyrektywy, pojęcie „organu wydającego”. I tak w przepisie tym wskazano, że taki organ oznacza albo, zgodnie z jego ppkt (i), „sędziego, sąd, sędziego śledczego lub prokuratora właściwego w danej sprawie”, albo, zgodnie z jego ppkt (ii), „każdy inny właściwy organ określony przez państwo wydające i w danym przypadku wypełniający swoją funkcję organu dochodzeniowego w postępowaniu karnym, który jest w danej sprawie właściwy, by nakazać gromadzenie materiału dowodowego zgodnie z prawem krajowym”.
29 Z brzmienia tego przepisu wynika zatem, że organ wydający powinien we wszystkich sytuacjach objętych wspomnianym przepisem być właściwy w danej sprawie – albo jako sędzia, sąd, sędzia śledczy lub prokurator, albo, gdy nie jest on organem sądowym, jako organ prowadzący dochodzenie.
30 Jednakże analiza brzmienia wspomnianego przepisu nie umożliwia sama w sobie określenia, czy wyrażenie „właściwy w danej sprawie” ma takie samo znaczenie jak wyrażenie „właściwy, by nakazać gromadzenie materiału dowodowego zgodnie z prawem krajowym”, i w konsekwencji czy prokurator może być właściwy do wydania europejskiego nakazu dochodzeniowego mającego na celu uzyskanie danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych, jeśli w ramach podobnego postępowania krajowego czynność dochodzeniowa mająca na celu uzyskanie dostępu do takich danych jest objęta wyłączną właściwością sędziego.
31 Wykładni art. 2 lit. c) ppkt (i) dyrektywy 2014/41 należy zatem dokonać, uwzględniając jej kontekst oraz cele wspomnianej dyrektywy.
32 W tym względzie, co się tyczy kontekstu, w jaki wpisuje się ten przepis, należy stwierdzić, po pierwsze, że art. 6 ust. 1 lit. a) tej dyrektywy, rozpatrywany w związku z motywem 11 oraz z załącznikiem A do tej dyrektywy, nakłada na organ wydający obowiązek zbadania niezbędności i proporcjonalności czynności dochodzeniowej, której dotyczy europejski nakaz dochodzeniowy, w świetle celów postępowania, w ramach którego nakaz ten został wydany, i przy uwzględnieniu praw podejrzanego lub oskarżonego.
33 Podobnie należy zauważyć, że w ramach niektórych szczególnych czynności dochodzeniowych organ wydający powinien przedstawić dodatkowe uzasadnienie. I tak w art. 26 ust. 5 wspomnianej dyrektywy nałożono obowiązek – co się tyczy informacji o rachunkach bankowych i innych rachunkach finansowych – wskazania przez organ wydający względów, dla których uważa on, że żądane informacje mogą mieć zasadnicze znaczenie dla danego postępowania karnego. W art. 27 ust. 4 i art. 28 ust. 3 tej samej dyrektywy przewidziano również – co się tyczy odpowiednio informacji o transakcjach bankowych i innych transakcjach finansowych, a także czynności dochodzeniowych wymagających gromadzenia materiału dowodowego na bieżąco, w sposób ciągły i przez konkretny okres – wskazanie przez ten organ względów, dla których uważa on, że żądane informacje są istotne dla celów danego postępowania karnego.
34 Wydaje się zaś, że zarówno w celu zbadania niezbędności i proporcjonalności czynności dochodzeniowej, jak i w celu przedstawienia dodatkowego uzasadnienia wskazanego w poprzednim punkcie organ wydający powinien być organem prowadzącym dochodzenie w ramach danego postępowania karnego, który jest w ten sposób właściwy, by nakazać gromadzenie materiału dowodowego zgodnie z prawem krajowym.
35 Po drugie, z art. 6 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2014/41 wynika, że państwo wydające może wydać europejski nakaz dochodzeniowy jedynie pod warunkiem, że w podobnej sprawie krajowej zarządzenie przeprowadzenia czynności dochodzeniowych wskazanych w tym nakazie jest dopuszczalne na tych samych warunkach. W konsekwencji jedynie organ właściwy do zarządzenia takiej czynności dochodzeniowej na mocy prawa krajowego państwa wydającego może być właściwy do wydania europejskiego nakazu dochodzeniowego.
36 Co się tyczy celów dyrektywy 2014/41, jej celem, jak wynika z jej motywów 5–8, jest zastąpienie rozdrobnionych i skomplikowanych przepisów o gromadzeniu materiału dowodowego w sprawach karnych o charakterze transgranicznym poprzez ustanowienie uproszczonego i bardziej wydajnego systemu opartego na jednym instrumencie, zwanym „europejskim nakazem dochodzeniowym”, tak aby uprościć i przyspieszyć współpracę sądową, co ma przyczynić się do realizacji wyznaczonego Unii celu, jakim jest ustanowienie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, opierającej się na wysokim stopniu zaufania między państwami członkowskimi [zob. podobnie wyrok z dnia 8 grudnia 2020 r., Staatsanwaltschaft Wien (Sfałszowane polecenia przelewu), C‑584/19, EU:C:2020:1002, pkt 39].
37 W tym kontekście w motywie 10 wspomnianej dyrektywy wskazano organ wydający jako potrafiący najlepiej ocenić, na bazie swojej wiedzy o szczegółach danego dochodzenia, jaką czynność dochodzeniową należy wykonać.
38 W konsekwencji analiza art. 2 lit. c) ppkt (i) dyrektywy 2014/41, rozpatrywanego w świetle motywów 5–8 i 10 tej dyrektywy, także prowadzi do wskazania organu wydającego jako organu prowadzącego dochodzenie w ramach danego postępowania karnego, a zatem jako właściwego, by nakazać gromadzenie materiału dowodowego zgodnie z prawem krajowym. W ramach danego dochodzenia karnego ewentualne odróżnienie organu wydającego europejski nakaz dochodzeniowy od organu właściwego do zarządzenia czynności dochodzeniowych w ramach tego postępowania karnego stwarzałoby bowiem ryzyko skomplikowania systemu współpracy i uniemożliwienia w ten sposób ustanowienia uproszczonego i skutecznego systemu.
39 Z powyższego wynika, że jeśli zgodnie z prawem krajowym prokurator nie jest właściwy, by zarządzić czynność dochodzeniową w celu uzyskania dostępu do danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych, nie można go uznać za organ wydający w rozumieniu art. 2 lit. c) ppkt (i) dyrektywy 2014/41, właściwy do wydania europejskiego nakazu dochodzeniowego w celu gromadzenia tych danych.
40 W niniejszym wypadku z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że o ile w prawie bułgarskim wyznaczono prokuratora jako organ właściwy do wydania europejskiego nakazu dochodzeniowego w ramach postępowania karnego, o tyle nie jest on właściwy, by zarządzić gromadzenie danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych w ramach podobnego postępowania krajowego. Sąd odsyłający wskazuje bowiem, że zgodnie z prawem bułgarskim organem właściwym, by nakazać gromadzenie takich danych, jest sędzia sądu pierwszej instancji właściwego w danej sprawie, a prokurator może jedynie skierować do takiego sędziego uzasadniony wniosek.
41 A zatem w takiej sytuacji prokurator nie może być właściwy do wydania europejskiego nakazu dochodzeniowego w celu gromadzenia takich danych.
42 Ponadto, aby udzielić sądowi odsyłającemu wyczerpującej odpowiedzi, należy dodać, że w wyroku z dnia 2 marca 2021 r., Prokuratuur (Warunki dostępu do danych dotyczących łączności elektronicznej) (C‑746/18, EU:C:2021:152, pkt 59), Trybunał orzekł, że art. 15 ust. 1 dyrektywy 2002/58 w związku z art. 7, 8 i 11 oraz art. 52 ust. 1 karty praw podstawowych należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się on przepisom krajowym przyznającym prokuraturze, której zadaniem jest kierowanie postępowaniem przygotowawczym oraz sprawowanie, w stosownych przypadkach, funkcji oskarżyciela publicznego w ramach późniejszego postępowania, kompetencję do udzielania zezwoleń na dostęp organu władzy publicznej do danych o ruchu i danych o lokalizacji do celów postępowania przygotowawczego.
43 Jak wskazał rzecznik generalny w pkt 40 opinii, z powyższego należy wywieść, że europejski nakaz dochodzeniowy mający na celu gromadzenie danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych nie może być wydany przez prokuratora, gdy prokurator ten nie tylko prowadzi postępowanie przygotowawcze, lecz jest również oskarżycielem w ramach późniejszego postępowania karnego.
44 Jeśli bowiem taka sytuacja ma miejsce, przesłanka wymieniona w art. 6 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2014/41, zgodnie z którą organ wydający może wydać europejski nakaz dochodzeniowy jedynie wówczas, gdy w podobnej sprawie krajowej zarządzenie przeprowadzenia czynności dochodzeniowych wskazanych w tym nakazie jest dopuszczalne na tych samych warunkach, nie jest spełniona.
45 W świetle wszystkich powyższych rozważań na pytanie pierwsze należy udzielić następującej odpowiedzi: art. 2 lit. c) ppkt (i) dyrektywy 2014/41 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie właściwości prokuratora do wydania, w postępowaniu przygotowawczym w ramach postępowania karnego, europejskiego nakazu dochodzeniowego w rozumieniu tej dyrektywy, mającego na celu uzyskanie dostępu do danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych, jeśli w ramach podobnego postępowania krajowego zarządzenie czynności dochodzeniowej w celu uzyskania dostępu do takich danych jest objęte wyłączną właściwością sędziego.
W przedmiocie pytania drugiego
46 Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 6 i art. 9 ust. 1 i 3 dyrektywy 2014/41 należy interpretować w ten sposób, że uznanie przez organ wykonujący europejskiego nakazu dochodzeniowego wydanego w celu uzyskania dostępu do danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych może zastąpić spełnienie wymogów mających zastosowanie w państwie wydającym, jeśli nakaz ten został nieprawidłowo wydany przez prokuratora, podczas gdy w ramach podobnego postępowania krajowego zarządzenie czynności dochodzeniowej mającej na celu gromadzenie takich danych jest objęte wyłączną właściwością sędziego.
47 W tym względzie należy przypomnieć, po pierwsze, że w art. 6 ust. 1 tej dyrektywy określono przesłanki wydania i przekazania europejskiego nakazu dochodzeniowego. W art. 6 ust. 3 uściślono, że gdy organ wykonujący ma powody sądzić, że warunki, o których mowa w ust. 1, nie zostały spełnione, może przeprowadzić konsultacje z organem wydającym w sprawie celowości wykonania europejskiego nakazu dochodzeniowego. Po takich konsultacjach organ wydający może podjąć decyzję o wycofaniu europejskiego nakazu dochodzeniowego.
48 Po drugie, art. 9 ust. 1 dyrektywy 2014/41 stanowi, że organ wykonujący uznaje europejski nakaz dochodzeniowy przekazany zgodnie z tą dyrektywą, nie wymagając dopełnienia żadnych dodatkowych formalności, oraz zapewnia jego wykonanie w taki sam sposób i w takim samym trybie, jak w przypadku gdyby dana czynność dochodzeniowa została zarządzona przez organ państwa wykonującego, chyba że ten organ wykonujący powołuje się na jedną z podstaw odmowy uznania lub wykonania lub jedną z podstaw odroczenia przewidzianych we wspomnianej dyrektywie.
49 Względy uzasadniające brak uznania lub niewykonanie wyliczono w sposób wyczerpujący w art. 11 tej dyrektywy.
50 Z łącznego rozpatrzenia tych przepisów wynika zatem, że organ wykonujący nie może sanować ewentualnego naruszenia przesłanek określonych w art. 6 ust. 1 dyrektywy 2014/41.
51 Za takim sposobem wykładni przemawiają cele, do których realizacji zmierza dyrektywa 2014/41. W szczególności z motywów 2, 6 i 19 tej dyrektywy wynika bowiem, że europejski nakaz dochodzeniowy jest jednym z instrumentów współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych, o której mowa w art. 82 ust. 1 TFUE i która opiera się na zasadzie wzajemnego uznawania wyroków i orzeczeń sądowych. Zasada ta, będąca kamieniem węgielnym współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych, opiera się z kolei na wzajemnym zaufaniu i domniemaniu przestrzegania przez inne państwa członkowskie prawa Unii, a zwłaszcza praw podstawowych [wyrok z dnia 8 grudnia 2020 r., Staatsanwaltschaft Wien (Sfałszowane polecenia przelewu), C‑584/19, EU:C:2020:1002, pkt 40].
52 W tym kontekście w motywie 11 wspomnianej dyrektywy uściślono, że wykonania europejskiego nakazu dochodzeniowego nie należy odmawiać, powołując się na podstawę inną niż wymieniona w tej dyrektywie, i że organ wykonujący powinien jednak mieć prawo wyboru mniej inwazyjnej czynności dochodzeniowej niż czynność wskazana w danym europejskim nakazie dochodzeniowym, jeśli umożliwia ona osiągnięcie podobnego skutku.
53 A zatem taki podział właściwości między organem wydającym a organem wykonującym stanowi istotny element wzajemnego zaufania, które powinno istnieć w ramach wymiany informacji między państwami członkowskimi uczestniczącymi w europejskiej procedurze dochodzeniowej przewidzianej w dyrektywie 2014/41. Gdyby organ wykonujący mógł, w postanowieniu o uznaniu nakazu, sanować brak przestrzegania przesłanek wydania europejskiego nakazu dochodzeniowego wymienionych w art. 6 ust. 1 tej dyrektywy, równowaga systemu europejskiego nakazu dochodzeniowego oparta na wzajemnym zaufaniu zostałaby podważona, ponieważ skutkowałoby to przyznaniem organowi wykonującemu uprawnienia do kontroli przesłanek materialnoprawnych wydania takiego nakazu.
54 Natomiast zgodnie z art. 9 ust. 3 wspomnianej dyrektywy organ wykonujący zwraca europejski nakaz dochodzeniowy do państwa wydającego, jeśli przekazano mu europejski nakaz dochodzeniowy, który nie został wydany przez organ wydający określony w art. 2 lit. c) tej samej dyrektywy.
55 W świetle wszystkich powyższych rozważań na pytanie drugie należy udzielić następującej odpowiedzi: art. 6 i art. 9 ust. 1 i 3 dyrektywy 2014/41 należy interpretować w ten sposób, że uznanie przez organ wykonujący europejskiego nakazu dochodzeniowego wydanego w celu uzyskania dostępu do danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych nie może zastąpić spełnienia wymogów mających zastosowanie w państwie wydającym, jeśli nakaz ten został nieprawidłowo wydany przez prokuratora, podczas gdy w ramach podobnego postępowania krajowego zarządzenie czynności dochodzeniowej mającej na celu gromadzenie takich danych jest objęte wyłączną właściwością sędziego.
W przedmiocie kosztów
56 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniach głównych, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (czwarta izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 2 lit. c) ppkt (i) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/41/UE z dnia 3 kwietnia 2014 r. w sprawie europejskiego nakazu dochodzeniowego w sprawach karnych należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie właściwości prokuratora do wydania, w postępowaniu przygotowawczym w ramach postępowania karnego, europejskiego nakazu dochodzeniowego w rozumieniu tej dyrektywy, mającego na celu uzyskanie dostępu do danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych, jeśli w ramach podobnego postępowania krajowego zarządzenie czynności dochodzeniowej w celu uzyskania dostępu do takich danych jest objęte wyłączną właściwością sędziego.
2) Artykuł 6 i art. 9 ust. 1 i 3 dyrektywy 2014/41 należy interpretować w ten sposób, że uznanie przez organ wykonujący europejskiego nakazu dochodzeniowego wydanego w celu uzyskania dostępu do danych o ruchu i danych o lokalizacji dotyczących przekazów telekomunikacyjnych nie może zastąpić spełnienia wymogów mających zastosowanie w państwie wydającym, jeśli nakaz ten został nieprawidłowo wydany przez prokuratora, podczas gdy w ramach podobnego postępowania krajowego zarządzenie czynności dochodzeniowej mającej na celu gromadzenie takich danych jest objęte wyłączną właściwością sędziego.
Podpisy