Sprawy połączone od C‑349/18 do C‑351/18
Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen (NMBS)
przeciwko
Mbutuku Kanyeba i in.
(wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożone przez vredegerecht te Antwerpen)
Wyrok Trybunału (piąta izba) z dnia 7 listopada 2019 r.
Odesłanie prejudycjalne – Transport kolejowy – Prawa i obowiązki pasażerów w ruchu kolejowym – Rozporządzenie (WE) nr 1371/2007 – Artykuł 3 pkt 8 – Umowa przewozu – Pojęcie – Pasażer bez biletu w momencie wsiadania do pociągu – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13/EWG – Artykuł 1 ust. 2 i art. 6 ust. 1 – Ogólne warunki przewozu przedsiębiorstwa kolejowego – Obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze – Warunek dotyczący kary umownej – Uprawnienia sądu krajowego
1. Transport – Transport kolejowy – Rozporządzenie nr 1371/2007 – Prawa i obowiązki pasażerów w ruchu kolejowym – Umowa przewozu – Pojęcie – Trasa odbyta przez pasażera bez biletu w momencie wejścia na pokład pociągu swobodnie dostępnego – Wyłączenie
(rozporządzenie nr 1371/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady, art. 3 pkt 8)
(zob. pkt 36, 37, 48–53; pkt 1 sentencji)
2. Ochrona konsumentów – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13 – Stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku – Zakres – Ocena przez sąd krajowy treści nieuczciwego warunku w umowie – Zmniejszenie kwoty kary umownej nałożonej na konsumenta ustanowionej przez warunek dotyczący kary umownej – Niedopuszczalność – Zastąpienie przez sąd krajowy, zgodnie z prawem umów, wspomnianego warunku przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym – Niedopuszczalność – Wyjątek
(dyrektywa Rady 93/13, art. 6 ust. 1)
(zob. pkt 67–74, pkt 2 sentencji)
Streszczenie
Pasażer wsiadający do swobodnie dostępnego pociągu bez biletu w celu odbycia podróży zawiera „umowę przewozu”
W wyroku w sprawie Kanyeba i in. (od C‑349/18 do C‑351/18) z dnia 7 listopada 2019 r. Trybunał zajął się, z jednej strony, wykładnią pojęcia „umowa przewozu” w rozumieniu art. 3 pkt 8 rozporządzenia nr 1371/2007 dotyczącego praw i obowiązków pasażerów w ruchu kolejowym(1), oraz z drugiej strony, uprawnieniami sądu krajowego, w wypadku stwierdzenia przez niego nieuczciwego charakteru warunku umownego w rozumieniu dyrektywy 93/13 w sprawie nieuczciwych warunków(2).
Wyrok ten wpisuje się w ramy trzech sporów między (państwową spółką kolei belgijskich, zwaną dalej „NMBS”) a trzema pasażerami w przedmiocie dodatków do taryfy żądanych od tych ostatnich za podróżowanie bez biletu. W następstwie bowiem odmowy przez wspomnianych podróżnych uregulowania ich sytuacji poprzez uiszczenie niezwłocznie ceny biletu powiększonego o ryczałtową kwotę, SNCB pozwała te osoby do sądu o zapłatę kwot należnych z tytułu tych naruszeń obowiązujących warunków przewozu spółki. W tym kontekście SNCB podnosiła, że stosunek między nią a wspomnianymi podróżnymi nie ma charakteru umownego, lecz administracyjnego, ponieważ ci ostatni nie nabyli biletu. Sąd odsyłający, przed którym toczą się te spory, zwrócił się do Trybunału z pytaniami dotyczącymi, po pierwsze, charakteru stosunku prawnego istniejącego pomiędzy spółką przewozową a podróżnym korzystającym z usług tej spółki bez biletu, oraz, z drugiej strony, zakresu ochrony przyznanej przez przepisy dotyczące nieuczciwych warunków umownych dla takiego podróżnego.
W pierwszej kolejności Trybunał uściślił pojęcie „umowy transportu [przewozu]” w rozumieniu art. 3 pkt 8 rozporządzenia nr 1371/2007. W świetle brzmienia tego przepisu przede wszystkim zauważył on, że taka umowa pociąga za sobą zasadniczo obowiązek świadczenia na rzecz podróżnego jednej lub większej liczby usług transportowych oraz obowiązek zapłaty przez podróżnego za cenę, chyba że usługa przewozu jest świadczona nieodpłatnie. Wynika z tego, że z jednej strony pozostawiając swobodny dostęp do swojego pociągu, a z drugiej strony wchodząc na jego pokład w celu odbycia trasy, zarówno przedsiębiorstwo kolejowe, jak i podróżny wyrażają swoją zgodną wolę o wstąpieniu w stosunek umowny, w związku z czym co do zasady spełnione zostają przesłanki konieczne dla ustalenia istnienia umowy przewozu są co do zasady spełnione. Następnie Trybunał zbadał kontekst, w jaki wpisuje się ten przepis, i stwierdził, że w świetle tej treści i kontekstu pojęcie „umowy przewozu” jest niezależne od posiadania przez podróżnego biletu i że w konsekwencji obejmuje ono sytuację, w której pasażer wsiada na pokład swobodnie dostępnego pociągu w celu odbycia podróży bez zakupu biletu. Wreszcie, Trybunał podkreślił, że byłoby sprzeczne z celem rozporządzenia nr 1371/2007, który sprowadza się do ochrony pasażerów w ruchu kolejowym, uznanie, iż taki podróżny, z tego tylko powodu, że nie posiada biletu w momencie wejścia na pokład pociągu, nie może być uznany za stronę stosunku umownego z przedsiębiorstwem kolejowym, które pozostawiło swoje pociągi do swobodnego dostępu, zważywszy, że w takim kontekście pasażer ten mógłby, w przypadku wystąpienia okoliczności, za które nie można mu przypisać odpowiedzialności, być pozbawiony praw, które rozporządzenie to wiąże z zawarciem umowy przewozu. Ponadto Trybunał dodał, że w przypadku braku przepisów w tym zakresie w rozporządzeniu nr 1371/2007, taka wykładnia pojęcia „umowy transportu [przewozu]” w rozumieniu art. 3 pkt 8 tego rozporządzenia pozostaje bez uszczerbku dla ważności tej umowy lub konsekwencji, jakie mogą być związane z niewypełnieniem zobowiązań umownych przez jedną ze stron, które nadal podlegają właściwemu prawu krajowemu
W drugiej kolejności Trybunał przypomniał na wstępie, że zgodnie z art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 warunki umowy odzwierciedlające w szczególności bezwzględnie obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze nie podlegają przepisom tej dyrektywy i że do sądu krajowego należy sprawdzenie, czy przedmiotowy warunek jest objęty tym wyłączeniem z zakresu stosowania tej dyrektywy. Opierając się jednak na hipotezie, że klauzula ta jest objęta zakresem stosowania, Trybunał zajął się uprawnieniami sądów krajowych(3) w wypadku stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego w rozumieniu dyrektywy 93/13. I tak, jeśli chodzi o klauzulę karną przewidzianą w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, Trybunał orzekł, po pierwsze, że art. 6 ust. 1 tej dyrektywy sprzeciwia się temu, aby sąd krajowy, który stwierdza nieuczciwy charakter takiego warunku dotyczącego kary umownej, zmniejszył kwotę kary nałożonej wskutek tego warunku na tego konsumenta. Po drugie, Trybunał orzekł, że przepis ten sprzeciwia się również temu, aby sąd krajowy zastąpił taką klauzulę, na podstawie przepisu prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, zgodnie z zasadami jego prawa umów, chyba że dana umowa nie może nadal istnieć w przypadku usunięcia nieuczciwego warunku, a rozwiązanie umowy jako całości naraża konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki.