POSTANOWIENIE TRYBUNAŁU (siódma izba)
z dnia 30 maja 2024 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Artykuł 99 regulaminu postępowania przed Trybunałem – Dyrektywa 93/13/EWG – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Kredyt hipoteczny denominowany w walucie obcej z nieuczciwymi warunkami dotyczącymi ryzyka kursowego i różnicy kursowej – Artykuł 3 ust. 1 i 2 – Warunki, które nie były indywidualnie negocjowane – Artykuł 4 – Ocena nieuczciwego charakteru warunków umownych – Wymóg wyrażenia warunku umownego prostym i zrozumiałym językiem – Artykuł 6 – Konsekwencje stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku
W sprawie C‑325/23
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Sąd Okręgowy w Warszawie (Polska) postanowieniem z dnia 27 października 2022 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 25 maja 2023 r., w postępowaniu:
JF,
OP
przeciwko
Deutsche Bank Polska S.A.,
TRYBUNAŁ (siódma izba),
w składzie: F. Biltgen, prezes izby, A. Prechal (sprawozdawczyni), prezes drugiej izby, i J. Passer, sędzia,
rzecznik generalny: L. Medina,
sekretarz: A. Calot Escobar,
postanowiwszy, po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznik generalnej, orzec w formie postanowienia z uzasadnieniem, zgodnie z art. 99 regulaminu postępowania przed Trybunałem,
wydaje następujące
Postanowienie
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 3 ust. 1 i 2, art. 4 ust. 2 i art. 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy OP i JF a Deutsche Bankiem Polska S.A. (zwanym dalej „Deutsche Bankiem”) w przedmiocie podnoszonego nieuczciwego charakteru warunków znajdujących się w zawartej pomiędzy tymi stronami umowie kredytu hipotecznego denominowanego w walucie obcej, dotyczących ustalenia kwoty i waluty kredytu.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Motywy piętnasty, szesnasty, dwudziesty i dwudziesty pierwszy dyrektywy 93/13 mają następujące brzmienie:
„[N]iezbędne jest ustalenie ogólnych kryteriów oceny nieuczciwego charakteru warunków umowy;
ocena nieuczciwego charakteru warunków umowy, zgodnie z wybranymi ogólnymi kryteriami, zwłaszcza w przypadku działalności dotyczącej sprzedaży lub dostaw o charakterze publicznym zapewniającej usługi o charakterze powszechnym, przy uwzględnieniu solidarności między użytkownikami, mus[i] być uzupełnion[a] środkami umożliwiającymi dokonanie ogólnej oceny różnych interesów; stanowi to wymóg działania w dobrej wierze; przy dokonywaniu oceny działania w dobrej wierze będzie brana pod uwagę zwłaszcza siła pozycji przetargowej stron umowy, a w szczególności [to], czy konsument był zachęcany do wyrażenia zgody na warunki umowy i czy towary lub usługi były sprzedane lub dostarczone na specjalne zamówienie konsumenta; sprzedawca lub dostawca [przedsiębiorca] spełnia wymóg działania w dobrej wierze, jeżeli traktuje on drugą stronę umowy w sposób sprawiedliwy i słuszny, należycie uwzględniając jej prawnie uzasadnione roszczenia;
[…]
umowy powinny być sporządzane prostym i zrozumiałym językiem, a konsument powinien mieć faktycznie możliwość zapoznania się ze wszystkimi warunkami umowy, a wszelkie wątpliwości powinny być interpretowane na jego korzyść;
państwa członkowskie powinny zapewnić, aby nieuczciwe warunki nie były zamieszczane w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami oraz, jeżeli jednak takie warunki zostają w nich zawarte, aby nie były one wiążące dla konsumenta, oraz zagwarantować, żeby umowa obowiązywała strony zgodnie z zawartymi w niej postanowieniami, pod warunkiem że po wyłączeniu z umowy nieuczciwych warunków może ona nadal obowiązywać”.
4 Artykuł 3 ust. 1 i 2 tej dyrektywy stanowi:
„1. Warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, uznaje się za nieuczciwe, jeśli stojąc w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta.
2. Warunki umowy zawsze zostaną uznane za niewynegocjowane indywidualnie, jeżeli zostały sporządzone wcześniej i konsument nie miał w związku z tym wpływu na ich treść, zwłaszcza jeśli zostały przedstawione konsumentowi w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej.
[…]”.
5 Artykuł 4 wspomnianej dyrektywy przewiduje:
„1. […] [Nie]uczciwy charakter warunków umowy jest określany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy, i z odniesieniem, w momencie zawarcia umowy, do wszelkich okoliczności związanych z zawarciem umowy oraz do innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna.
2. Ocena nieuczciwego charakteru warunków nie dotyczy ani określenia głównego przedmiotu umowy, ani relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług, o ile warunki te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem”.
6 Artykuł 5 owej dyrektywy ma następujące brzmienie:
„W przypadku umów, w których wszystkie lub niektóre z przedstawianych konsumentowi warunków wyrażone są na piśmie, warunki te muszą zawsze być sporządzone prostym i zrozumiałym językiem. Wszelkie wątpliwości co do treści warunku należy interpretować na korzyść konsumenta. […]”.
7 Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13:
„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.
Prawo polskie
8 Artykuł 3581 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 – Kodeks cywilny (Dz.U. 1964, nr 16, poz. 93), w brzmieniu mającym zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym (zwanej dalej „kodeksem cywilnym”), stanowi:
„Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej”.
9 Artykuł 3851 kodeksu cywilnego ma następujące brzmienie:
„§ 1. Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.
§ 2. Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie.
§ 3. Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.
§ 4. Ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje”.
10 Artykuł 405 kodeksu cywilnego przewiduje:
„Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości”.
11 Zgodnie z art. 410 kodeksu cywilnego:
„§ 1. Przepisy artykułów poprzedzających stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego.
§ 2. Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia”.
12 Artykuł 69 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz.U. 1997, nr 140, poz. 939), w brzmieniu mającym zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym, przewiduje:
„1. Przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu.
2. Umowa kredytu powinna być zawarta na piśmie i określać w szczególności:
[…]
2) kwotę i walutę kredytu;
[…]
4) zasady i termin spłaty kredytu;
4a) w przypadku umowy o kredyt denominowany lub indeksowany do waluty innej niż waluta polska, szczegółowe zasady określania sposobów i terminów ustalania kursu wymiany walut, na podstawie którego w szczególności wyliczana jest kwota kredytu, jego transz i rat kapitałowo-odsetkowych oraz zasad przeliczania na walutę wypłaty albo spłaty kredytu;
[…]
8) terminy i sposób postawienia do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych;
9) wysokość prowizji, jeżeli umowa ją przewiduje;
[…]
3. W przypadku umowy o kredyt denominowany lub indeksowany do waluty innej niż waluta polska, kredytobiorca może dokonywać spłaty rat kapitałowo-odsetkowych oraz dokonać przedterminowej spłaty pełnej lub częściowej kwoty kredytu bezpośrednio w tej walucie. W tym przypadku w umowie o kredyt określa się także zasady otwarcia i prowadzenia rachunku służącego do gromadzenia środków przeznaczonych na spłatę kredytu oraz zasady dokonywania spłaty za pośrednictwem tego rachunku”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
13 W dniu 1 lutego 2007 r. JF i OP, jako konsumenci, zawarli z Deutsche Bankiem rozpatrywaną umowę kredytu w celu zakupu działki budowlanej, przy czym zawarcie tej umowy było następstwem złożonego przez nich wniosku o udzielenie kredytu w kwocie we frankach szwajcarskich odpowiadającej 200 000 PLN (złotych) (około 46 000 EUR) na okres piętnastu lat. Na potrzeby rozpatrywanej umowy kredytu Deutsche Bank określił ostateczną kwotę kredytu we frankach szwajcarskich, przeliczając wspomnianą wcześniej kwotę na podstawie własnego kursu kupna tej waluty. Ostateczna kwota kredytu została w ten sposób ustalona na 85 010 CHF (franków szwajcarskich) (około 87 022 EUR) i nie podlegała już dalszym uzgodnieniom.
14 Przy zawieraniu rozpatrywanej umowy kredytu kredytobiorcy podpisali oświadczenie, że są świadomi ryzyka kursowego związanego z zaciągnięciem kredytu denominowanego w walucie obcej.
15 W dniu 8 lutego 2007 r. JF i OP złożyli wniosek o wypłatę kredytu w złotych i otrzymali 197 960,76 PLN (około 45 500 EUR) jako iloczyn kwoty kredytu i obowiązującego wówczas kursu kupna banku.
16 JF i OP spłacili kredyt w całości, w złotych, do dnia 4 listopada 2019 r. w kwocie 323 240,87 PLN (około 74 300 EUR), przy czym raty wyliczane we frankach szwajcarskich były mnożone przez kurs sprzedaży banku obowiązujący na dwa dni robocze przed datą płatności raty.
17 W dniu 31 stycznia 2020 r. JF i OP wytoczyli powództwo przed Sądem Okręgowym w Warszawie (Polska), który jest sądem odsyłającym, żądając zwrotu wszystkich kwot, które wpłacili Deutsche Bankowi z tytułu rozpatrywanej umowy kredytu, powołując się na nieuczciwy charakter warunków tej umowy dotyczących przeliczania na złote kwot we frankach szwajcarskich i odwrotnie, a także na nieważność wspomnianej umowy, która to nieważność miałaby być skutkiem usunięcia tych warunków.
18 Deutsche Bank domaga się oddalenia powództwa ze względu na to, że owe warunki umowne nie miały w jego ocenie nieuczciwego charakteru. Jego zdaniem nie były one bowiem konieczne do wykonania umowy, ponieważ kredyt mógł zostać wypłacony i być spłacany bezpośrednio we frankach szwajcarskich.
19 Sąd odsyłający, wyjaśniwszy, że możliwość wypłaty i spłaty kredytu we frankach szwajcarskich wprawdzie istniała, lecz podlegała szczególnym warunkom, poinformował strony, że już na wstępie uważa, iż warunek rozpatrywanej umowy kredytu przewidujący udzielenie kredytu denominowanego we frankach szwajcarskich oraz obowiązek jego spłaty w odniesieniu do późniejszego kursu wymiany tej waluty ma nieuczciwy charakter. Zdaniem tego sądu, chociaż taki warunek określa główne świadczenia stron, w związku z czym zgodnie z orzecznictwem Trybunału co do zasady nie podlega badaniu pod kątem nieuczciwego charakteru, to jednak może zostać uznany za nieuczciwy ze względu na to, że nie spełnia wymogu przejrzystości, o którym Trybunał również przypomniał – w wyroku z dnia 20 września 2017 r., Andriciuc i in. (C‑186/16, EU:C:2017:703).
20 Sąd ten wskazał, że taki warunek jest nieuczciwy, ponieważ z jednej strony uwzględnia na korzyść banku różnicę kursową, której w rozpatrywanej umowie kredytu wprost nie przewidziano, wynikającą z zastosowania przy przeliczaniu kwoty kredytu jego własnego kursu kupna, oraz z drugiej strony przenosi związane z tą walutą ryzyko kursowe na konsumentów.
21 Wspomniany sąd uważa jednak za konieczne zwrócenie się do Trybunału, po pierwsze, z pytaniem, czy warunek, zgodnie z którym kwota kredytu jest ustalana w walucie obcej na podstawie kursu wymiany określanego wyłącznie przez bank jeszcze przed zawarciem umowy, można uznać za warunek, który nie był indywidualnie negocjowany. JF i OP mogli bowiem jedynie zaakceptować ostateczną kwotę kredytu obliczoną przez Deutsche Bank zgodnie z mechanizmem, który, co więcej, wynikał nie z ustaleń umownych pomiędzy stronami, lecz z zastosowania wewnętrznych regulacji banku, a ponadto umowa kredytu opierała się na standardowym wzorcu umownym banku.
22 Po drugie, sąd odsyłający zastanawia się – na wypadek, gdyby należało przyjąć, że takiego warunku nie można uznać za warunek, który był indywidualnie negocjowany – nad zakresem wymogu, zgodnie z którym warunek musi być wyrażony prostym i zrozumiałym językiem. Zdaniem tego sądu w kontekście umowy kredytu denominowanego w walucie obcej niezbędne jest jednoznaczne określenie relacji zobowiązania wyrażonego we frankach szwajcarskich do świadczenia wyrażonego w złotych, podobnie jak orzekł Trybunał w wyroku z dnia 18 listopada 2021 r., A. S.A. (C‑212/20, EU:C:2021:934), mimo że wyrok ten dotyczył warunku uznanego za nieobejmujący głównych świadczeń stron. Sąd ten wywodzi z tego, że – w odniesieniu do warunku określającego kwotę i walutę kredytu – kredytobiorcom należy przedstawić odpowiednie informacje dotyczące zarówno uwzględnienia różnicy kursowej na korzyść banku, jak i przeniesienia ryzyka kursowego na konsumentów, aby taki warunek spełniał wymóg wyrażenia go prostym i zrozumiałym językiem.
23 Wskazuje on, że w świetle w szczególności wyroku z dnia 20 września 2017 r., Andriciuc i in. (C‑186/16, EU:C:2017:703), wydaje się, że nieprawidłowe pouczenie o ryzyku kursowym jest wystarczające do uznania, iż warunek taki jak rozpatrywany warunek umowny nie został wyrażony w sposób jednoznaczny. Sąd ten zastanawia się zatem, czy sam brak informacji o różnicy kursowej również może wystarczyć do uznania warunku dotyczącego ustalenia kwoty kredytu w walucie obcej za nieprzejrzysty.
24 Uściśla on, że w niniejszym przypadku Deutsche Bank w żadnym momencie nie wskazał bowiem kredytobiorcom, że kwota kredytu obejmuje dodatkowe wynagrodzenie związane z różnicą kursową.
25 Po trzecie, w zakresie, w jakim warunek dotyczący ustalenia kwoty kredytu wiązał się zarówno z uwzględnieniem w kwocie kredytu różnicy kursowej, jak i z przeniesieniem ryzyka kursowego na konsumenta, sąd odsyłający zastanawia się, czy współmierne jest uznanie, że uwzględnienie takiej różnicy kursowej wystarcza do stwierdzenia istnienia znaczącej nierównowagi pomiędzy stronami umowy, a w konsekwencji do stwierdzenia nieuczciwego charakteru takiego warunku, nawet jeżeli prawidłowo pouczono o ryzyku kursowym, a owa różnica kursowa nie wiązała się w niniejszym przypadku, w odróżnieniu od ryzyka kursowego, ze znaczącym wzrostem obciążenia finansowego dla kredytobiorców.
26 Sąd ten podkreśla, że uwzględnienie nawet stosunkowo niewysokiej różnicy kursowej stanowi w rzeczywistości swego rodzaju ukrytą prowizję pobieraną przez bank, przy czym prowizji tej nie towarzyszy żadne świadczenie, które mogłoby stanowić jej odpowiednik. W związku z tym skłania się on ku uznaniu, że takie ukształtowanie umowy wiąże się z traktowaniem konsumenta w sposób nierzetelny.
27 Wreszcie, po czwarte, sąd odsyłający ma wątpliwości co do tego, czy możliwe jest uznanie całej rozpatrywanej umowy kredytu za nieważną ze względu na nieuczciwy charakter warunku dotyczącego ustalenia kwoty kredytu, z uwagi na to, że stwierdzenie nieważności umowy znosiłoby również konsekwencje finansowe związane z przeniesieniem ryzyka kursowego.
28 W tym względzie, chociaż Trybunał zasadniczo uznał taką możliwość, między innymi w wyrokach z dnia 3 października 2019 r., Dziubak (C‑260/18, EU:C:2019:819), i z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance (od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470), gdy ryzyko kursowe wynika w szczególności z klauzul przeliczeniowych dotyczących spłaty kredytu w walucie krajowej, to jednak sąd odsyłający uważa, że obciążenie kredytobiorcy ryzykiem kursowym znajduje w niniejszym przypadku swoje źródło właśnie w warunku określającym kwotę kredytu, podobnie jak w przypadku umowy kredytu w walucie obcej, która nie zawiera takich klauzul przeliczeniowych.
29 W sytuacji, gdy umowa przewiduje, tak jak w niniejszym przypadku, możliwość wypłaty i spłaty kredytu nie tylko w walucie krajowej, lecz również w walucie obcej, samo usunięcie tych klauzul przeliczeniowych z tego względu, że wiążą się one z przeniesieniem ryzyka kursowego na kredytobiorców, a zatem są nieuczciwe, nie stałoby na przeszkodzie możliwości dalszego wykonywania umowy – kredytobiorcy byliby wówczas zobowiązani do spłaty kredytu w walucie obcej. Wynika stąd, że taka nieznaczna różnica w strukturze umowy wiązałaby się w praktyce z niewielkimi konsekwencjami dla konsumenta, uniemożliwiając jednocześnie stwierdzenie nieważności całej umowy, co byłoby sprzeczne z celem polegającym na skutecznej ochronie kredytobiorców.
30 Natomiast uznanie, że to warunki określające kwotę i walutę kredytu przenoszą – w sposób nieuczciwy – ryzyko kursowe na konsumenta, pozwalałoby na wyprowadzenie konsekwencji z nieuczciwego charakteru takiego przeniesienia ryzyka, nawet bez analizy potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków dotyczących przeliczania walut.
31 W tych okolicznościach Sąd Okręgowy w Warszawie postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy za warunek umowy, który nie był indywidualnie wynegocjowany w rozumieniu art. [3] ust. 1 i 2 dyrektywy 93/13, należy uznać warunek obejmujący kwotę kredytu w walucie obcej, który – tak jak w postępowaniu głównym – powstał przez przeliczenie wnioskowanej przez konsumenta kwoty kredytu w walucie krajowej po kursie ustalonym jednostronnie przez bank jeszcze przed zawarciem umowy?
W razie uznania warunku obejmującego kwotę kredytu za niewynegocjowany indywidualnie:
2) Czy art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że brak informacji o doliczeniu spreadu walutowego do kwoty kredytu w walucie obcej stanowiącej część warunku umownego, takiego jak w postępowaniu głównym, stanowi samodzielną przesłankę wykluczającą uznanie tego warunku za wyrażony prostym i zrozumiałym językiem, czy też do oceny tego warunku konieczne jest także uwzględnienie pouczenia o ryzyku kursowym stosownie do [pkt 2 sentencji] wyroku [z dnia 20 września 2017 r., Andriciuc i in. (C‑186/16, EU:C:2017:703)]?
3) Czy art. 3 ust. 1 dyrektywy [93/13] należy interpretować w ten sposób, że znacząca nierównowaga wynikających z umowy praw i obowiązków ze szkodą dla konsumenta powstaje poprzez włączenie dowolnie kształtowanego spreadu walutowego do kwoty kredytu w walucie obcej stanowiącej część warunku umownego, takiego jak w postępowaniu głównym, a przez to zwiększenie podstawy oprocentowania i w konsekwencji rzeczywistego kosztu kredytu?
4) Czy art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że nie sprzeciwia się on uznaniu za nieważną umowy kredytu denominowanego w walucie obcej, takiej jak ta w postępowaniu głównym, ze względu na nieuczciwy charakter warunku obejmującego kwotę kredytu, nawet jeśli warunki dotyczące wypłaty i spłaty kredytu w walucie krajowej lub obcej nie są nieuczciwe?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
32 Zgodnie z art. 99 regulaminu postępowania przed Trybunałem, jeżeli w szczególności odpowiedź na pytanie skierowane w trybie prejudycjalnym można wywieść w sposób jednoznaczny z orzecznictwa, Trybunał może w każdej chwili, na wniosek sędziego sprawozdawcy i po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego, orzec w formie postanowienia z uzasadnieniem.
33 Przepis ten należy zastosować w niniejszej sprawie.
W przedmiocie pytania pierwszego
34 Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 3 ust. 1 i 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że za warunek umowy, który nie był indywidualnie negocjowany w rozumieniu wspomnianego przepisu, należy uznać warunek objęty zawartą z konsumentem umową kredytu denominowanego w walucie obcej, na podstawie którego bank może ustalić ostateczną kwotę kredytu wyrażoną w tej walucie przez zastosowanie do kwoty wyrażonej w walucie krajowej, odpowiadającej wnioskowi konsumenta o finansowanie, kursu wymiany, który bank ten ustala jednostronnie.
35 Należy przypomnieć, że jak wynika z art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13, warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, uznaje się za nieuczciwe, jeśli stojąc w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta.
36 Ponadto zgodnie z art. 3 ust. 2 akapit pierwszy tej dyrektywy warunki umowy zawsze zostaną uznane za niewynegocjowane indywidualnie, jeżeli zostały sporządzone wcześniej i konsument nie miał w związku z tym wpływu na ich treść, zwłaszcza jeśli zostały przedstawione konsumentowi w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej.
37 W niniejszym przypadku, jak wskazał sąd odsyłający, Deutsche Bank na podstawie rozpatrywanego w postępowaniu głównym warunku ustalił ostateczną kwotę kredytu wyrażoną w walucie obcej, przeliczając na franki szwajcarskie kwotę 200 000 PLN (około 46 000 EUR), o którą wnioskowali OP i JF, w oparciu o kurs kupna franka szwajcarskiego określony przez ten bank w przeddzień zawarcia rozpatrywanej umowy kredytu. Następnie ustaloną w ten sposób na 85 010 CHF (około 87 022 EUR) kwotę kredytu przedstawiono tym konsumentom do akceptacji przy zawieraniu owej umowy.
38 Otóż o ile ocena, czy warunek ten był indywidualnie negocjowany w rozumieniu art. 3 dyrektywy 93/13, należy do sądu odsyłającego (zob. podobnie wyrok z dnia 16 stycznia 2014 r., Constructora Principado, C‑226/12, EU:C:2014:10, pkt 19), o tyle we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wskazał on już, że chociaż OP i JF złożyli wniosek o udzielenie kredytu w kwocie wyrażonej w złotych i wybrali franka szwajcarskiego jako „podstawę przeliczeń” tej kwoty, to jednak sposób ustalenia ostatecznej kwoty kredytu wyrażonej we frankach szwajcarskich wynikał wyłącznie z wewnętrznych regulacji Deutsche Banku i nie był przedmiotem odrębnych ustaleń umownych. Sąd ten podkreśla również, że rozpatrywana umowa kredytu opierała się na standardowym wzorcu banku sporządzonym przez niego przed jej zawarciem.
39 Wynika stąd, że w tych okolicznościach, których ewentualna weryfikacja należy do sądu odsyłającego, warunek dotyczący ustalenia kwoty kredytu określający sposób ustalenia ostatecznej kwoty kredytu denominowanego w walucie obcej oraz tym samym, in fine, wysokość długu zaciąganego przez konsumentów należy uznać za warunek umowy, który nie był indywidualnie negocjowany w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 2 dyrektywy 93/13, ponieważ ów sposób został określony wyłącznie przez Deutsche Bank przed zawarciem owej umowy, w związku z czym konsumenci nie mogli mieć wpływu na jego ukształtowanie.
40 Mając na względzie powyższe, na pytanie pierwsze trzeba odpowiedzieć, iż art. 3 ust. 1 i 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że za warunek umowy, który nie był indywidualnie negocjowany w rozumieniu wspomnianego przepisu, należy uznać warunek objęty zawartą z konsumentem umową kredytu denominowanego w walucie obcej, na podstawie którego bank może ustalić ostateczną kwotę kredytu wyrażoną w tej walucie przez zastosowanie do kwoty wyrażonej w walucie krajowej, odpowiadającej wnioskowi konsumenta o finansowanie, kursu wymiany, który bank ten ustala jednostronnie, w przypadku gdy sposób ustalenia tej ostatecznej kwoty został określony wyłącznie przez bank przed zawarciem umowy, w związku z czym konsument nie mógł mieć wpływu na jego ukształtowanie.
W przedmiocie pytań od drugiego do czwartego
Uwagi wstępne
41 W ramach pytań od drugiego do czwartego, na które, zważywszy na odpowiedź twierdzącą na pytanie pierwsze, należy udzielić odpowiedzi, sąd odsyłający zastanawia się nad oceną warunku dotyczącego ustalenia kwoty kredytu w świetle przepisów art. 3 ust. 1, art. 4 ust. 2 i art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 w zakresie, w jakim zgodnie z dokonaną przez ten sąd analizą okoliczności faktycznych warunek ten pozwala bankowi – na potrzeby ustalenia ostatecznej kwoty kredytu w walucie obcej – po pierwsze, na uwzględnienie w tej kwocie, na swoją korzyść i na koszt konsumenta, marży odpowiadającej różnicy kursowej pomiędzy kursem kupna odnośnej waluty stosowanym przez ów bank a jej kursem średnim (na przykład kursem średnim Narodowego Banku Polskiego) oraz, po drugie, na przeniesienie na tego konsumenta ryzyka kursowego związanego z aprecjacją tej waluty względem waluty krajowej.
42 Z wyjaśnień przedstawionych przez sąd odsyłający wydaje się wynikać, że jego wątpliwości w tym względzie dotyczą zasadniczo faktu, iż do tej pory sprawy, w których Trybunał wydawał orzeczenia dotyczące wykładni tych przepisów dyrektywy 93/13, odnosiły się do umów kredytu denominowanego w walucie obcej, które obciążały konsumenta różnicą kursową lub ryzykiem kursowym na mocy postanowień umownych innych niż te przewidziane w rozpatrywanej umowie kredytu.
43 W szczególności wspomniany sąd, w odniesieniu do pytań drugiego i trzeciego, podkreśla fakt, że – w odróżnieniu od sytuacji, które były przedmiotem owych spraw – w przypadku rozpatrywanej umowy kredytu różnica kursowa oraz ryzyko kursowe obciążają konsumenta na podstawie jednego i tego samego warunku umownego, a mianowicie warunku dotyczącego ustalenia kwoty kredytu, który to warunek określa zresztą główny przedmiot owej umowy. Zastanawia się on zatem, czy pomimo tej okoliczności może on – w celu ustalenia, czy wspomniany warunek dotyczący ustalenia kwoty kredytu spełnia wymóg wyrażenia go prostym i zrozumiałym językiem, o którym mowa w art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, i czy ma nieuczciwy charakter – skupić się w swojej analizie na różnicy kursowej, pomijając tym samym ryzyko kursowe, które ten sam warunek przenosi na konsumentów.
44 W odniesieniu do pytania czwartego sąd odsyłający zwraca uwagę, że w tychże sprawach przeniesienie ryzyka kursowego na konsumenta było związane z klauzulami przeliczeniowymi regulującymi spłatę kredytu przez owego konsumenta, a nie z warunkiem dotyczącym ustalenia ostatecznej kwoty kredytu w walucie obcej. Sąd ten zastanawia się zatem, czy w niniejszym wypadku może on jednak uznać, że warunkiem skutkującym przeniesieniem tego ryzyka na konsumentów jest warunek dotyczący ustalenia kwoty kredytu, ponieważ takie podejście pozwoliłoby zapewnić ochronę konsumentów w skuteczniejszy sposób. O ile bowiem nie ma wątpliwości co do tego, że usunięcie tego warunku wiązałoby się ze stwierdzeniem nieważności całej rozpatrywanej umowy kredytu, a zatem z uwolnieniem tych konsumentów od ryzyka kursowego, o tyle usunięcie klauzul przeliczeniowych niekoniecznie pociągałoby za sobą takie stwierdzenie nieważności, w związku z czym ryzyko kursowe nadal obciążałoby konsumentów.
45 W tym względzie należy jednak przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem wyłącznie sąd odsyłający jest właściwy do ustalania i oceniania okoliczności faktycznych toczącego się przed nim sporu, jak również do interpretowania i stosowania prawa krajowego. Trybunał jest zobowiązany uwzględnić, zgodnie z podziałem kompetencji między nim a sądami krajowymi, stan faktyczny i prawny, w jaki wpisują się pytania prejudycjalne, w takiej postaci, w jakiej został on opisany w postanowieniu odsyłającym (wyrok z dnia 27 stycznia 2021 r., Dexia Nederland, C‑229/19 i C‑289/19, EU:C:2021:68, pkt 44).
46 Co więcej, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem właściwość Trybunału w ramach odesłania prejudycjalnego w rozpatrywanej dziedzinie obejmuje wyłącznie dokonywanie wykładni pojęcia „nieuczciwych warunków umowy”, o którym mowa w art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 oraz w załączniku do niej, jak też wykładni kryteriów, jakie sąd krajowy może lub powinien stosować w toku badania warunku umowy w świetle przepisów tej dyrektywy, przy czym zadaniem sądu krajowego jest dokonanie skonkretyzowanej kwalifikacji danego warunku umowy w oparciu o wskazane kryteria oraz w świetle okoliczności danej sprawy. Wynika stąd, że Trybunał powinien ograniczyć się w swej odpowiedzi do udzielenia sądowi odsyłającemu wskazówek, które ten ostatni powinien uwzględnić przy dokonywaniu oceny nieuczciwego charakteru danego warunku umowy (wyrok z dnia 27 stycznia 2021 r., Dexia Nederland, C‑229/19 i C‑289/19, EU:C:2021:68, pkt 45).
47 W ramach tej właściwości i przy uwzględnieniu wykładni warunków umownych przyjętej przez sądy odsyłające w tych innych sprawach Trybunał dokonał na potrzeby wykładni dyrektywy 93/13 rozróżnienia pomiędzy z jednej strony zawartymi w umowach kredytu denominowanego w walucie obcej warunkami dotyczącymi różnicy kursowej a z drugiej strony warunkami dotyczącymi przeniesienia ryzyka kursowego na konsumenta, które to rozróżnienie odzwierciedla odmienny cel lub skutek takich warunków – te pierwsze umożliwiają bankowi wykorzystanie asymetrii istniejącej pomiędzy różnymi kursami wymiany, jakie mogą zostać zastosowane na potrzeby wykonania umowy, zaś te drugie obciążają ryzykiem wzrostu wartości wspomnianej waluty wyłącznie konsumenta (zob. podobnie wyroki: z dnia 14 marca 2019 r., Dunai, C‑118/17, EU:C:2019:207, pkt 36, 46; a także z dnia 2 września 2021 r., OTP Jelzálogbank i in., C‑932/19, EU:C:2021:673, pkt 34, 45 i przytoczone tam orzecznictwo).
48 Wynika stąd, że wyłącznie do sądu odsyłającego należy ocena zakresu poszczególnych postanowień zawartych w rozpatrywanej umowie kredytu oraz ich wzajemnych powiązań, przy czym w niniejszym wypadku sąd ten stwierdził, że wspomniana umowa zawiera postanowienie dotyczące ustalenia kwoty kredytu denominowanego w walucie obcej, które skutkuje zarówno umożliwieniem bankowi wykorzystania różnicy kursowej, jak i przeniesieniem ryzyka kursowego na konsumenta.
49 Wreszcie, przydatności wykładni przepisów dyrektywy 93/13 dokonanej w utrwalonym orzecznictwie odnoszącym się do warunków dotyczących różnicy kursowej lub ryzyka kursowego nie można wykluczyć z tego tylko powodu, że specyfika konstrukcji umownej rozpatrywanej w postępowaniu głównym nie jest we wszystkich aspektach identyczna ze specyfiką umów rozpatrywanych w sprawach, na gruncie których to orzecznictwo się ukształtowało, lub że odnośnych warunków nie sformułowano w taki sam sposób jak warunki rozpatrywane w tamtych sprawach (zob. podobnie wyrok z dnia 7 sierpnia 2018 r., Banco Santander i Escobedo Cortés, C‑96/16 i C‑94/17, EU:C:2018:643, pkt 77).
50 Analizy pytań od drugiego do czwartego należy dokonać z uwzględnieniem tych wyjaśnień.
W przedmiocie pytania drugiego
51 Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że jeżeli w ramach zawartej z konsumentem umowy kredytu denominowanego w walucie obcej objęty ową umową warunek skutkuje, po pierwsze, przeniesieniem na tego konsumenta ryzyka kursowego związanego z aprecjacją tej waluty względem waluty krajowej oraz, po drugie, przyznaniem bankowi, na koszt konsumenta, korzyści związanej z różnicą zachodzącą między kursem wymiany wybranym przez bank na potrzeby ustalenia ostatecznej kwoty kredytu denominowanego w owej walucie a innymi kursami, jakie bank mógł przy tej okazji zastosować, to do uznania, że warunek ten – w zakresie, w jakim dotyczy różnicy kursowej – nie spełnia wymogu wyrażenia go prostym i zrozumiałym językiem w rozumieniu tego przepisu, wystarcza stwierdzenie, że bank nie przekazał konsumentowi żadnej informacji dotyczącej uwzględnienia takiej różnicy, niezależnie od zakresu przekazanych konsumentowi informacji odnoszących się do przeniesienia ryzyka kursowego.
52 W pierwszej kolejności należy przypomnieć, że zgodnie z art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 ocena nieuczciwego charakteru warunków nie dotyczy w szczególności określenia głównego przedmiotu umowy, o ile warunki te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem.
53 W niniejszym wypadku sąd odsyłający wychodzi z założenia, że warunek dotyczący ustalenia kwoty kredytu, na mocy którego bank zastrzegł dla siebie korzyść związaną z różnicą kursową, odnosi się do określenia głównego przedmiotu umowy.
54 O ile założenie to wydaje się uzasadnione w zakresie, w jakim warunek dotyczy ustalenia ostatecznej kwoty kredytu denominowanego w walucie obcej, która to kwota określa in fine, jak słusznie wskazał sąd odsyłający, zakres spoczywającego na konsumencie obowiązku spłaty (zob. podobnie: wyrok z dnia 26 lutego 2015 r., Matei, C‑143/13, EU:C:2015:127, pkt 67; a także postanowienie z dnia 22 lutego 2018 r., Lupean, C‑119/17, EU:C:2018:103, pkt 19, 20), o tyle należy jednak zauważyć, co się tyczy różnicy kursowej jako takiej, że możliwości wykorzystania przez bank asymetrii istniejącej pomiędzy różnymi kursami wymiany, jakie mogą zostać zastosowane na potrzeby wykonania umowy, nie sposób automatycznie uznać za określającą główne świadczenia w ramach umowy kredytu, które z tego względu ją charakteryzują (zob. podobnie wyrok z dnia 30 kwietnia 2014 r., Kásler i Káslerné Rábai, C‑26/13, EU:C:2014:282, pkt 49–51), zważywszy również na konieczność dokonywania zawężającej wykładni art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 (wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, C‑609/19, EU:C:2021:469, pkt 28).
55 Stosownie do orzecznictwa przypomnianego w pkt 46 i 47 niniejszego postanowienia to do sądu odsyłającego należy jednak dokonanie w tym względzie niezbędnych weryfikacji, przy czym nawet gdyby nie można było uznać, że warunek, na podstawie którego bank zastrzegł dla siebie korzyść związaną z różnicą kursową, określa główny przedmiot umowy w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, sąd ten powinien w każdym wypadku upewnić się, że warunek ten spełnia ustanowiony w art. 5 dyrektywy 93/13 wymóg wyrażenia go prostym i zrozumiałym językiem, którego zakres jest taki sam jak zakres wymogu wynikającego z tego pierwszego przepisu (zob. podobnie wyrok z dnia 18 listopada 2021 r., A. S.A., C‑212/20, EU:C:2021:934, pkt 38).
56 W drugiej kolejności należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem dotyczącym wymogu przejrzystości warunków umowy poinformowanie – przed jej zawarciem – o warunkach umownych i skutkach zawarcia tej umowy ma fundamentalne znaczenie dla konsumenta. To w szczególności na podstawie tej informacji konsument podejmuje decyzję, czy zamierza związać się warunkami sformułowanymi uprzednio przez przedsiębiorcę (wyrok z dnia 10 czerwca 2021 r., BNP Paribas Personal Finance, od C‑776/19 do C‑782/19, EU:C:2021:470, pkt 62 i przytoczone tam orzecznictwo).
57 Owego wymogu dotyczącego prostego i zrozumiałego charakteru warunków umownych formułowanych przez przedsiębiorcę, a w związku z tym wymogu ich przejrzystości, nie można sprowadzać jedynie do zrozumiałości tych warunków pod względem formalnym i gramatycznym, lecz – przeciwnie – wymóg ten powinien podlegać wykładni rozszerzającej, ponieważ ustanowiony przez dyrektywę 93/13 system ochrony opiera się na założeniu, że konsument jest stroną słabszą w stosunku do przedsiębiorcy, między innymi ze względu na stopień poinformowania (postanowienie z dnia 18 października 2023 r., Eurobank Bulgaria, C‑117/23, EU:C:2023:788, pkt 29 i przytoczone tam orzecznictwo).
58 Wspomniany wymóg należy zatem rozumieć w ten sposób, że dany warunek musi nie tylko być dla konsumenta zrozumiały pod względem formalnym i gramatycznym, ale także umożliwiać właściwie poinformowanemu oraz dostatecznie uważnemu i rozsądnemu przeciętnemu konsumentowi zrozumienie konkretnego działania metody obliczania owego kursu i oszacowanie tym samym, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, potencjalnie istotnych konsekwencji ekonomicznych takiego warunku dla jego zobowiązań finansowych (wyrok z dnia 3 marca 2020 r., Gómez del Moral Guasch, C‑125/18, EU:C:2020:138, pkt 51).
59 Co się tyczy warunku dotyczącego przyznanej bankowi korzyści związanej z różnicą kursową, z orzecznictwa Trybunału wynika, że aby taki warunek spełniał wymóg wyrażenia go prostym i zrozumiałym językiem, o którym mowa w art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 i o którym przypomniano w jej art. 5, konieczne jest, aby w postanowieniach umownych lub w ramach informacji przekazanych przez przedsiębiorcę w trakcie negocjacji umowy wskazano kryteria stosowane przez bank w celu ustalenia kursów wymiany mających zastosowanie na poszczególnych etapach wykonania umowy kredytu, umożliwiając w ten sposób konsumentowi określenie w każdej chwili owych kursów, a tym samym – wielkości tej korzyści (zob. podobnie wyrok z dnia 18 listopada 2021 r., A. S.A., C‑212/20, EU:C:2021:934, pkt 53).
60 W trzeciej kolejności ocena spełnienia tego wymogu powinna dotyczyć nie tylko zrozumiałości danego warunku, lecz również związku między tym warunkiem a innymi warunkami zawartymi w umowie, aby ustalić, czy konsument był w stanie oszacować, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, wypływające dla niego z tej umowy konsekwencje ekonomiczne [zob. podobnie wyrok z dnia 16 marca 2023 r., Caixabank (Prowizja za udzielenie kredytu), C‑565/21, EU:C:2023:212, pkt 31].
61 Nie sposób jednak wnioskować stąd, że brak udzielenia konsumentowi odpowiednich informacji o sposobie działania i konsekwencjach ekonomicznych różnicy kursowej uwzględnionej w umowie kredytu można w razie potrzeby zrównoważyć informacjami dotyczącymi przeniesienia ryzyka kursowego wynikającego z owej umowy, zważywszy na odmienne cele i skutki odnośnych warunków, przypomniane w pkt 47 niniejszego postanowienia, którym to warunkom w niniejszym wypadku odpowiada, jak wskazuje sąd odsyłający, postanowienie umowne dotyczące ustalenia kwoty kredytu denominowanego w walucie obcej.
62 W związku z tym, jeżeli sąd krajowy stwierdzi, że konsumentowi nie udzielono odpowiednich informacji dotyczących konkretnego warunku zawartego w umowie kredytu, czy to w samej umowie, czy w trakcie jej negocjacji, nie ma on obowiązku, na potrzeby stwierdzenia, że warunek ten nie spełnia wymogu wyrażenia go prostym i zrozumiałym językiem, sprawdzenia zakresu informacji udzielonych w odniesieniu do innych warunków umowy, wszakże bez uszczerbku dla ewentualnej – indywidualnej – analizy tych innych warunków pod kątem spełniania tego wymogu.
63 Sąd odsyłający zauważył, że w niniejszym wypadku Deutsche Bank nie wskazał w treści rozpatrywanej umowy kredytu ani przy jej zawieraniu, że wskazana kwota kredytu obejmuje dodatkowe wynagrodzenie banku w postaci marży pobieranej ze względu na stosowane kursy wymiany, ani też że wspomniane wynagrodzenie zwiększa kwotę stanowiącą podstawę do naliczenia odsetek, prowizji i składek przewidzianych w tej umowie. Sąd ten wywiódł stąd, że warunku dotyczącego ustalenia kwoty kredytu – w zakresie, w jakim dotyczy on różnicy kursowej – nie można uznać za przejrzysty.
64 W tych okolicznościach nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd odsyłający uznał, że warunek ten – w zakresie, w jakim odnosi się do różnicy kursowej – nie spełnia wymogu wyrażenia go prostym i zrozumiałym językiem, o którym mowa w art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, bez konieczności badania w tym celu odpowiedniego charakteru przekazanych konsumentowi informacji odnoszących się do przeniesienia ryzyka kursowego.
65 Mając na względzie powyższe, na pytanie drugie trzeba odpowiedzieć, iż art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że jeżeli w ramach zawartej z konsumentem umowy kredytu denominowanego w walucie obcej objęty ową umową warunek skutkuje, po pierwsze, przeniesieniem na tego konsumenta ryzyka kursowego związanego z aprecjacją tej waluty względem waluty krajowej oraz, po drugie, przyznaniem bankowi, na koszt konsumenta, korzyści związanej z różnicą zachodzącą między kursem wymiany wybranym przez bank na potrzeby ustalenia ostatecznej kwoty kredytu denominowanego w owej walucie a innymi kursami, jakie bank mógł przy tej okazji zastosować, to do uznania, że warunek ten – w zakresie, w jakim dotyczy różnicy kursowej – nie spełnia wymogu wyrażenia go prostym i zrozumiałym językiem w rozumieniu tego przepisu, wystarcza stwierdzenie, że bank nie przekazał konsumentowi żadnej informacji dotyczącej uwzględnienia takiej różnicy, niezależnie od zakresu przekazanych konsumentowi informacji odnoszących się do przeniesienia ryzyka kursowego.
W przedmiocie pytania trzeciego
66 Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że jeżeli w ramach zawartej z konsumentem umowy kredytu denominowanego w walucie obcej objęty ową umową warunek skutkuje, po pierwsze, przeniesieniem na tego konsumenta ryzyka kursowego związanego z aprecjacją tej waluty względem waluty krajowej oraz, po drugie, przyznaniem bankowi korzyści związanej z różnicą kursową, można uznać, że warunek ten – w zakresie, w jakim dotyczy różnicy kursowej – może sam w sobie powodować znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków ze szkodą dla konsumenta, niezależnie od badania ewentualnie nieuczciwego charakteru, w rozumieniu tego przepisu, wspomnianego warunku w zakresie, w jakim dotyczy on przeniesienia ryzyka kursowego.
67 Zgodnie z art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, uznaje się za nieuczciwe, jeśli stojąc w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta.
68 Jak wynika z wyjaśnień przedstawionych przez sąd odsyłający, mimo że zastosowanie warunku dotyczącego ustalenia kwoty kredytu – w zakresie, w jakim warunek ten zapewnia bankowi korzyść związaną z różnicą kursową – prowadzi do ukrytego wzrostu kosztu kredytu, który to wzrost obciąża konsumentów, choć bank nie spełnia żadnego świadczenia wzajemnego, to jednak ów wzrost jest stosunkowo niewielki względem wszystkich zobowiązań finansowych ciążących na nich na mocy tej umowy, natomiast znacznie większy wpływ na owe zobowiązania ma przeniesienie ryzyka kursowego.
69 W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem badanie istnienia znaczącej nierównowagi w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie może sprowadzać się do oceny ekonomicznej o charakterze ilościowym, dokonywanej w oparciu o porównanie z jednej strony całkowitej kwoty transakcji będącej przedmiotem umowy, a z drugiej strony kosztów, które zgodnie ze wspomnianym warunkiem obciążają konsumenta. Znacząca nierównowaga może bowiem wynikać z samego faktu wystarczająco poważnego naruszenia sytuacji prawnej, w której konsument, jako strona danej umowy, znajduje się na mocy właściwych przepisów krajowych, czy to w postaci ograniczenia treści praw, które zgodnie z rzeczonymi przepisami przysługują mu na podstawie tej umowy, czy to przeszkody w ich wykonywaniu, czy też nałożenia na niego dodatkowego obowiązku, którego nie przewidują normy krajowe (wyrok z dnia 3 października 2019 r., Kiss i CIB Bank, C‑621/17, EU:C:2019:820, pkt 51 i przytoczone tam orzecznictwo).
70 Z orzecznictwa tego wynika, że jeżeli sąd krajowy stwierdzi, iż ocena ekonomiczna o charakterze ilościowym nie wykazuje znaczącej nierównowagi między przedsiębiorcą a konsumentem, nie może on ograniczyć swojej analizy do tej oceny. W takim przypadku do sądu krajowego należy zbadanie, czy taka nierównowaga nie wynika z innego czynnika, takiego jak ograniczenie prawa wynikającego z prawa krajowego albo dodatkowy obowiązek nieprzewidziany w tym prawie (wyrok z dnia 23 listopada 2023 r., Provident Polska, C‑321/22, EU:C:2023:911, pkt 46).
71 W niniejszym wypadku sąd odsyłający stwierdził, że warunek dotyczący ustalenia kwoty kredytu – w zakresie, w jakim zapewnił bankowi korzyść związaną z różnicą kursową – skutkował przyznaniem mu, na koszt konsumentów, ukrytej prowizji, której nie towarzyszyło żadne świadczenie wzajemne. Otóż, jak wynika z orzecznictwa przypomnianego w punkcie poprzednim i jak Trybunał orzekł już w pkt 48 i 49 postanowienia z dnia 18 października 2023 r., Eurobank Bulgaria (C‑117/23, EU:C:2023:788), takie stwierdzenie może charakteryzować znaczącą nierównowagę w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 i nie ma w tym względzie znaczenia, że konsekwencje finansowe spowodowane uwzględnieniem tej różnicy kursowej są stosunkowo ograniczone względem zobowiązań finansowych ciążących na konsumentach na mocy wspomnianej umowy, w szczególności zobowiązań finansowych wynikających z przeniesienia ryzyka kursowego.
72 W tych okolicznościach nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd ten stwierdził nieuczciwy charakter warunku dotyczącego ustalenia kwoty kredytu – w zakresie, w jakim przewiduje on dla banku korzyść związaną z różnicą kursową – jeżeli pozostałe wymogi wynikające w tym względzie z art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13, w szczególności wymóg związany z dobrą wiarą, są również spełnione, a wydaje się, że w ocenie wspomnianego sądu tak jest.
73 Niemniej jednak należy jeszcze dodać, że sąd odsyłający odnosi się w tym kontekście również do weryfikacji „proporcjonalności sankcji stosowanej wobec przedsiębiorcy”, mogącej wynikać ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego ustalenia kwoty kredytu w zakresie, w jakim przewiduje on dla banku korzyść związaną z różnicą kursową. W tym względzie sąd ten nie wydaje się wykluczać tego, że podobnie jak w przypadku możliwości przywołanej w pkt 44 wyroku z dnia 3 października 2019 r., Dziubak (C‑260/18, EU:C:2019:819), usunięcie takiego warunku może doprowadzić do stwierdzenia nieważności całej tej umowy, a tym samym uwolnić konsumentów od konsekwencji finansowych wynikających z przeniesienia ryzyka kursowego, mimo że wspomniany warunek – w zakresie, w jakim dokonano w nim tego przeniesienia – nie ma nieuczciwego charakteru. Sąd odsyłający wydaje się zatem również zastanawiać nad kwestią tego, czy takie stwierdzenie nieważności byłoby proporcjonalne właśnie w świetle ograniczonych skutków ekonomicznych korzyści związanej z różnicą kursową.
74 Otóż przede wszystkim unieważnienie umowy, gdy stwierdzono nieuczciwy charakter jednego z jej warunków, nie stanowi sankcji przewidzianej w dyrektywie 93/13 (wyrok z dnia 29 kwietnia 2021 r., Bank BPH, C‑19/20, EU:C:2021:341, pkt 86).
75 Następnie z dyrektywy 93/13 nie wynika, że stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego różnicy kursowej powinno również pociągać za sobą stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego przeniesienia ryzyka kursowego, niezależnie od sposobu, w jaki warunki te zostały faktycznie sformułowane lub wzajemnie powiązane w ramach konstrukcji umownej, tym bardziej że te dwa warunki – zważywszy na ich odmienne cele i skutki, przypomniane w pkt 47 niniejszego postanowienia – należy wyraźnie od siebie odróżnić (zob. analogicznie wyrok z dnia 7 sierpnia 2018 r., Banco Santander i Escobedo Cortés, C‑96/16 i C‑94/17, EU:C:2018:643, pkt 75–77).
76 Wreszcie, jeżeli sąd krajowy jednak uzna, że zgodnie z odpowiednimi przepisami obowiązującego go prawa krajowego utrzymanie umowy w mocy bez zawartego w niej nieuczciwego warunku nie jest możliwe, dyrektywa 93/13 zasadniczo nie stoi na przeszkodzie jej unieważnieniu (wyrok z dnia 3 października 2019 r., Dziubak, C‑260/18, EU:C:2019:819, pkt 43). Stwierdzenie to pozostaje jednak bez uszczerbku dla sytuacji, w której sąd krajowy dysponuje zakresem uznania lub swobodą oceny w odniesieniu do ustalenia, w oparciu o obiektywne podejście, konsekwencji, jakie na podstawie prawa krajowego należy wyprowadzić ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku w odniesieniu do dalszego istnienia umowy, w której jest on zawarty, w którym to przypadku nie może on – zgodnie z zasadą proporcjonalności – stwierdzić nieważności tej umowy, jeżeli sytuacja prawna i faktyczna, w jakiej znajdowałby się konsument w braku takiego nieuczciwego warunku, może zostać przywrócona przy jednoczesnym pozwoleniu na to, by umowa nadal obowiązywała (wyrok z dnia 23 listopada 2023 r., Provident Polska, C‑321/22, EU:C:2023:911, pkt 85, 86).
77 Mając na względzie powyższe, na pytanie trzecie trzeba odpowiedzieć, iż art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że jeżeli w ramach zawartej z konsumentem umowy kredytu denominowanego w walucie obcej objęty ową umową warunek skutkuje, po pierwsze, przeniesieniem na tego konsumenta ryzyka kursowego związanego z aprecjacją tej waluty względem waluty krajowej oraz, po drugie, przyznaniem bankowi korzyści związanej z różnicą kursową, można uznać, że warunek ten – w zakresie, w jakim dotyczy różnicy kursowej – może sam w sobie powodować znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków ze szkodą dla konsumenta, niezależnie od badania ewentualnie nieuczciwego charakteru, w rozumieniu tego przepisu, wspomnianego warunku w zakresie, w jakim dotyczy on przeniesienia ryzyka kursowego.
W przedmiocie pytania czwartego
78 Poprzez pytanie czwarte sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie temu, aby zawarta z konsumentem umowa kredytu denominowanego w walucie obcej została uznana za nieważną i aby konsument został w ten sposób uwolniony od konsekwencji finansowych wynikających z objętego ową umową warunku dotyczącego przeniesienia ryzyka kursowego, w przypadku gdy sąd krajowy stwierdzi, że objęty ową umową warunek dotyczący ustalenia ostatecznej kwoty kredytu – w zakresie, w jakim skutkuje on przyznaniem bankowi korzyści związanej z różnicą kursową – ma nieuczciwy charakter, nawet jeżeli warunki wspomnianej umowy określające sposób przeliczania waluty na potrzeby spłaty kredytu nie są nieuczciwe lub ich usunięcie nie pociągałoby za sobą stwierdzenia nieważności owej umowy.
79 W tym względzie należy podkreślić, jak wynika z tego, co zauważono w pkt 47 niniejszego postanowienia, że to do sądu odsyłającego należy dokonanie oceny, czy rozpatrywana umowa kredytu zawiera warunki dotyczące różnicy kursowej i ryzyka kursowego, a jeżeli tak jest – rozstrzygnięcie, w razie potrzeby, w jaki sposób warunki te wpisują się w całościową konstrukcję umowy.
80 Poczyniwszy tę uwagę, należy przypomnieć, że stosownie do art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez przedsiębiorców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków.
81 Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że zgodnie z tym przepisem sądy krajowe są zobowiązane do odstąpienia od stosowania nieuczciwych warunków, aby nie wywierały one, w braku sprzeciwu konsumenta, wiążących wobec niego skutków [wyrok z dnia 8 września 2022 r., D.B.P. i in. (Kredyt hipoteczny denominowany w walucie obcej), od C‑80/21 do C‑82/21, EU:C:2022:646, pkt 58 i przytoczone tam orzecznictwo].
82 Celem wspomnianego przepisu, a w szczególności drugiego członu zdania, nie jest unieważnienie wszystkich umów zawierających nieuczciwe warunki, lecz zastąpienie formalnej równowagi między prawami i obowiązkami stron umowy, jaką ustanawia umowa, równowagą rzeczywistą, pozwalającą na przywrócenie równości między nimi, przy czym uściślono, że dana umowa musi co do zasady nadal obowiązywać bez zmian innych niż wynikające z usunięcia nieuczciwych warunków. Jeśli ten ostatni warunek jest spełniony, dana umowa może, zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, zostać utrzymana w mocy, pod warunkiem że zgodnie z przepisami prawa krajowego takie utrzymanie umowy w mocy bez nieuczciwych warunków jest prawnie możliwe, co należy zweryfikować przy zastosowaniu obiektywnego podejścia (wyrok z dnia 29 kwietnia 2021 r., Bank BPH, C‑19/20, EU:C:2021:341, pkt 83 i przytoczone tam orzecznictwo).
83 Wynika stąd, że art. 6 ust. 1 drugi człon zdania dyrektywy 93/13 sam w sobie nie określa kryteriów dotyczących możliwości dalszego obowiązywania umowy bez nieuczciwych warunków, lecz pozostawia ich ustalenie zgodnie z prawem Unii krajowemu porządkowi prawnemu. To zatem co do zasady w świetle kryteriów przewidzianych w prawie krajowym należy w konkretnej sytuacji zbadać możliwość utrzymania w mocy umowy, której pewne warunki unieważniono (wyrok z dnia 3 października 2019 r., Dziubak, C‑260/18, EU:C:2019:819, pkt 40).
84 W związku z tym, jeżeli sąd krajowy uzna, że zgodnie z odpowiednimi przepisami obowiązującego go prawa krajowego utrzymanie umowy w mocy bez zawartych w niej nieuczciwych warunków nie jest możliwe, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 zasadniczo nie stoi na przeszkodzie jej unieważnieniu (wyrok z dnia 3 października 2019 r., Dziubak, C‑260/18, EU:C:2019:819, pkt 43).
85 Jest tak tym bardziej, że w niniejszym wypadku sąd odsyłający wychodzi z założenia, że warunkiem nieuczciwym jest warunek dotyczący ustalenia ostatecznej kwoty kredytu w walucie obcej, który, jak się wydaje, sąd ten uznaje za określający główny przedmiot umowy w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 i z którym w ocenie owego sądu należy również powiązać konsekwencje finansowe wynikające z przeniesienia ryzyka kursowego.
86 W tych okolicznościach, z zastrzeżeniem ewentualnych dalszych weryfikacji, których dokonanie należy w razie potrzeby do sądu odsyłającego, utrzymanie rozpatrywanej umowy kredytu w mocy po usunięciu tego warunku nie wydaje się prawnie możliwe (zob. podobnie wyrok z dnia 5 czerwca 2019 r., GT, C‑38/17, EU:C:2019:461, pkt 43), i to niezależnie od nieuczciwego charakteru innych warunków, takich jak te określające sposób przeliczania waluty na potrzeby spłaty [wyrok z dnia 21 września 2023 r., mBank (Polski rejestr klauzul niedozwolonych), C‑139/22, EU:C:2023:692, pkt 51, 54].
87 Mając na względzie powyższe, na pytanie czwarte trzeba odpowiedzieć, iż art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że nie stoi on na przeszkodzie temu, aby zawarta z konsumentem umowa kredytu denominowanego w walucie obcej została uznana za nieważną i aby konsument został w ten sposób uwolniony od konsekwencji finansowych wynikających z objętego ową umową warunku dotyczącego przeniesienia ryzyka kursowego, w przypadku gdy sąd krajowy stwierdzi, że objęty ową umową warunek dotyczący ustalenia ostatecznej kwoty kredytu – w zakresie, w jakim skutkuje on przyznaniem bankowi korzyści związanej z różnicą kursową – ma nieuczciwy charakter, nawet jeżeli warunki wspomnianej umowy określające sposób przeliczania waluty na potrzeby spłaty kredytu nie są nieuczciwe lub ich usunięcie nie pociągałoby za sobą stwierdzenia nieważności owej umowy, jeśli sąd ten uzna, zgodnie z przepisami obowiązującego go prawa krajowego i przy zastosowaniu obiektywnego podejścia, że umowa kredytu nie może nadal obowiązywać bez nieuczciwego warunku, w szczególności z uwagi na to, że ów warunek określa główny przedmiot umowy.
W przedmiocie kosztów
88 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.
Z powyższych względów Trybunał (siódma izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 3 ust. 1 i 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich
należy interpretować w ten sposób, że:
za warunek umowy, który nie był indywidualnie negocjowany w rozumieniu wspomnianego przepisu, należy uznać warunek objęty zawartą z konsumentem umową kredytu denominowanego w walucie obcej, na podstawie którego bank może ustalić ostateczną kwotę kredytu wyrażoną w tej walucie przez zastosowanie do kwoty wyrażonej w walucie krajowej, odpowiadającej wnioskowi konsumenta o finansowanie, kursu wymiany, który bank ten ustala jednostronnie, w przypadku gdy sposób ustalenia tej ostatecznej kwoty został określony wyłącznie przez bank przed zawarciem umowy, w związku z czym konsument nie mógł mieć wpływu na jego ukształtowanie.
2) Artykuł 4 ust. 2 dyrektywy 93/13
należy interpretować w ten sposób, że:
jeżeli w ramach zawartej z konsumentem umowy kredytu denominowanego w walucie obcej objęty ową umową warunek skutkuje, po pierwsze, przeniesieniem na tego konsumenta ryzyka kursowego związanego z aprecjacją tej waluty względem waluty krajowej oraz, po drugie, przyznaniem bankowi, na koszt konsumenta, korzyści związanej z różnicą zachodzącą między kursem wymiany wybranym przez bank na potrzeby ustalenia ostatecznej kwoty kredytu denominowanego w owej walucie a innymi kursami, jakie bank mógł przy tej okazji zastosować, to do uznania, że warunek ten – w zakresie, w jakim dotyczy różnicy kursowej – nie spełnia wymogu wyrażenia go prostym i zrozumiałym językiem w rozumieniu tego przepisu, wystarcza stwierdzenie, że bank nie przekazał konsumentowi żadnej informacji dotyczącej uwzględnienia takiej różnicy, niezależnie od zakresu przekazanych konsumentowi informacji odnoszących się do przeniesienia ryzyka kursowego.
3) Artykuł 3 ust. 1 dyrektywy 93/13
należy interpretować w ten sposób, że:
jeżeli w ramach zawartej z konsumentem umowy kredytu denominowanego w walucie obcej objęty ową umową warunek skutkuje, po pierwsze, przeniesieniem na tego konsumenta ryzyka kursowego związanego z aprecjacją tej waluty względem waluty krajowej oraz, po drugie, przyznaniem bankowi korzyści związanej z różnicą kursową, można uznać, że warunek ten – w zakresie, w jakim dotyczy różnicy kursowej – może sam w sobie powodować znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków ze szkodą dla konsumenta, niezależnie od badania ewentualnie nieuczciwego charakteru, w rozumieniu tego przepisu, wspomnianego warunku w zakresie, w jakim dotyczy on przeniesienia ryzyka kursowego.
4) Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13
należy interpretować w ten sposób, że:
nie stoi on na przeszkodzie temu, aby zawarta z konsumentem umowa kredytu denominowanego w walucie obcej została uznana za nieważną i aby konsument został w ten sposób uwolniony od konsekwencji finansowych wynikających z objętego ową umową warunku dotyczącego przeniesienia ryzyka kursowego, w przypadku gdy sąd krajowy stwierdzi, że objęty ową umową warunek dotyczący ustalenia ostatecznej kwoty kredytu – w zakresie, w jakim skutkuje on przyznaniem bankowi korzyści związanej z różnicą kursową – ma nieuczciwy charakter, nawet jeżeli warunki wspomnianej umowy określające sposób przeliczania waluty na potrzeby spłaty kredytu nie są nieuczciwe lub ich usunięcie nie pociągałoby za sobą stwierdzenia nieważności owej umowy, jeśli sąd ten uzna, zgodnie z przepisami obowiązującego go prawa krajowego i przy zastosowaniu obiektywnego podejścia, że umowa kredytu nie może nadal obowiązywać bez nieuczciwego warunku, w szczególności z uwagi na to, że ów warunek określa główny przedmiot umowy.
Podpisy