WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)
z dnia 2 marca 2023 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Polityka społeczna – Ochrona bezpieczeństwa i zdrowia pracowników – Organizacja czasu pracy – Artykuł 31 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej – Dyrektywa 2003/88/WE – Artykuły 3 i 5 – Odpoczynek dobowy i odpoczynek tygodniowy – Uregulowanie krajowe przewidujące minimalny okres odpoczynku tygodniowego w wymiarze 42 godzin – Obowiązek przyznania odpoczynku dobowego – Zasady przyznawania
W sprawie C‑477/21
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Miskolci Törvényszék (sąd w Miszkolcu, Węgry) postanowieniem z dnia 28 czerwca 2021 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 3 sierpnia 2021 r., w postępowaniu:
IH
przeciwko
MÁV‑START Vasúti Személyszállító Zrt.,
TRYBUNAŁ (druga izba),
w składzie: A. Prechal, prezes izby, M.L. Arastey Sahún (sprawozdawczyni), F. Biltgen, N. Wahl i J. Passer, sędziowie,
rzecznik generalny: G. Pitruzzella,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu IH – L. Tóth, ügyvéd,
– w imieniu MÁV‑START Vasúti Személyszállító Zrt. – S. Szabó i I. Tóthné Pelle, ügyvédek,
– w imieniu rządu węgierskiego – Zs. Biró‑Tóth i M.Z. Fehér, w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej – D. Recchia i K. Talabér‑Ritz, w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 13 października 2022 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 3 i 5 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy (Dz.U. 2003, L 299, s. 9) w związku z art. 31 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy IH a jego pracodawcą, MÁV-START Vasúti Személyszállító Zrt. (zwaną dalej „MÁV‑START”), w przedmiocie przyznania okresów odpoczynku dobowego w związku z przyznaniem okresów odpoczynku tygodniowego.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Zgodnie z art. 1 ust. 1 dyrektywy 2003/88 „ustala [ona] minimalne wymagania w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w odniesieniu do organizacji czasu pracy”.
4 Artykuł 3 tej dyrektywy, zatytułowany „Odpoczynek dobowy”, stanowi:
„Państwa członkowskie przyjmują niezbędne środki w celu zapewnienia, że każdy pracownik jest uprawniony do minimalnego dobowego odpoczynku w wymiarze 11 nieprzerwanych godzin w okresie 24‑godzinnym”.
5 Artykuł 5 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Tygodniowy okres odpoczynku”, przewiduje:
„Państwa członkowskie przyjmują niezbędne środki w celu zapewnienia, by każdy pracownik był uprawniony w okresie siedmiodniowym do minimalnego nieprzerwanego okresu odpoczynku w wymiarze 24 godzin oraz również do odpoczynku dobowego w wymiarze 11 godzin, określonego w art. 3.
Jeżeli uzasadniają to warunki obiektywne, techniczne lub organizacji pracy, można stosować minimalny okres odpoczynku w wymiarze 24 godzin”.
6 Zgodnie z art. 15 tej dyrektywy, zatytułowanym „Bardziej korzystne przepisy”:
„Niniejsza dyrektywa nie wpływa na prawo państwa członkowskiego do stosowania lub wprowadzenia bardziej korzystnych przepisów ustawowych, wykonawczych lub administracyjnych w odniesieniu do ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników lub na prawo do ułatwiania lub zezwalania na stosowanie układów zbiorowych lub porozumień zawartych między partnerami społecznymi, które są bardziej korzystne dla ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników”.
Prawo węgierskie
Kodeks pracy
7 Paragraf 104 ust. 1 a munka törvénykönyvéről szóló 2012. évi I. törvény (ustawy nr I z 2012 r. ustanawiającej kodeks pracy) (Magyar Közlöny 2012/2.; zwanej dalej „kodeksem pracy”) przewiduje:
„Między końcem danego dnia pracy a początkiem następnego dnia pracy pracownikowi przysługuje nieprzerwany okres odpoczynku w wymiarze co najmniej jedenastu godzin (zwany dalej »odpoczynkiem dobowym«)”.
8 Paragraf 105 ust. 1 tego kodeksu stanowi:
„W każdym tygodniu przysługują dwa dni odpoczynku (dni odpoczynku tygodniowego). Dni odpoczynku tygodniowego można również rozłożyć w sposób zmienny”.
9 Paragraf 106 wspomnianego kodeksu przewiduje:
„1. W miejsce dni odpoczynku tygodniowego pracownikowi można przyznać nieprzerwany okres odpoczynku tygodniowego w wymiarze co najmniej 48 godzin.
[…]
3. W przypadku zmiennego rozkładu czasu pracy pracownikowi można przyznać, zamiast przewidzianego w ust. 1 okresu odpoczynku tygodniowego i z zastrzeżeniem zastosowania mutatis mutandis ust. 2, nieprzerwany okres odpoczynku tygodniowego w wymiarze co najmniej 40 godzin obejmujący jeden dzień kalendarzowy. Pracownikowi należy zapewnić przeciętny okres odpoczynku tygodniowego w wymiarze co najmniej 48 godzin, przyjmując za punkt odniesienia harmonogram czasu pracy lub okres rozliczeniowy”.
Ustawa nr CLXXXIII z 2005 r. o ruchu kolejowym
10 Paragraf 68/A ust. 4 a vasúti közlekedésről szóló 2005. évi CLXXXIII. törvény (ustawy nr CLXXXIII z 2005 r. o ruchu kolejowym) (Magyar Közlöny 2005/172.) przewiduje:
„W drodze odstępstwa od ust. 1–3 przepisy § 68/B ust. 1 […] mają zastosowanie również wobec maszynistów pojazdów kolejowych, których nie uznaje się za pracowników kolejowych wykonujących pracę w trasie uczestniczących w świadczeniu interoperacyjnych usług transgranicznych”.
11 Paragraf 68/B ust. 1 tej ustawy stanowi:
„W przypadku pracowników kolejowych wykonujących pracę w trasie uczestniczących w świadczeniu interoperacyjnych usług transgranicznych okres odpoczynku dobowego w miejscu zamieszkania wynosi co najmniej 12 kolejnych godzin na dobę”.
Układ zbiorowy pracy
12 Na mocy § 46 pkt 1 układu zbiorowego zawartego pomiędzy MÁV‑START a organizacjami związkowymi (zwanego dalej „układem zbiorowym”) maszynistom pociągów przysługuje odpoczynek dobowy w wymiarze 12 godzin (odpoczynek dobowy w miejscu zamieszkania), który rozpoczyna się od chwili przybycia do miejsca zamieszkania, a kończy się w chwili opuszczenia miejsca zamieszkania w celu udania się do miejsca pracy (czas dojazdu).
13 Zgodnie z § 47 pkt 1 tego układu zbiorowego maszynistom pociągów przysługują dwa dni odpoczynku tygodniowego, z których należy korzystać w taki sposób, aby przynajmniej 48 godzin nieprzerwanego odpoczynku dzieliło dwa okresy pracy.
14 Paragraf 47 pkt 4 wspomnianego układu przewiduje, że na mocy § 106 kodeksu pracy zamiast przewidzianych w § 47 pkt 1 tego układu dni odpoczynku maszynistom pociągów można przyznać nieprzerwany okres odpoczynku w wymiarze co najmniej 42 godzin tygodniowo. W takim przypadku pracownikowi przysługuje przeciętny okres odpoczynku tygodniowego wynoszący co najmniej 48 godzin, przy czym punktem odniesienia jest harmonogram czasu pracy.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
15 IH jest zatrudniony przez MÁV‑START jako maszynista pociągu. Jego miejscem pracy jest siedziba operacyjna MÁV‑START zlokalizowana w Miszkolcu (Węgry). IH świadczy pracę wyłącznie na Węgrzech.
16 IH podlega układowi zbiorowemu. Jego stanowisko jest objęte miesięcznym harmonogramem czasu pracy, w ramach którego stosuje się nie dni odpoczynku tygodniowego, lecz okres odpoczynku tygodniowego udzielany przez pracodawcę na podstawie tygodniowego okresu rozliczeniowego.
17 Zgodnie z układem zbiorowym MÁV‑START udzielała IH między dwoma okresami pracy okresu odpoczynku dobowego w miejscu zamieszkania w wymiarze 12 godzin, do którego doliczano standardowy czas dojazdu w wymiarze dwukrotności 30 minut.
18 Ponadto raz w tygodniu MÁV‑START udzielała IH okresu odpoczynku tygodniowego w wymiarze co najmniej 48 kolejnych godzin. Jeżeli w konkretnym tygodniu udzielenie takiego odpoczynku nie było możliwe, MÁV‑START udzielała IH nieprzerwanego okresu odpoczynku w wymiarze co najmniej 42 godzin, tak aby mógł on skorzystać z przeciętnego okresu odpoczynku tygodniowego w wymiarze co najmniej 48 godzin, przyjmując za punkt odniesienia miesięczny harmonogram czasu pracy.
19 W związku z tym, gdy IH udzielano tego okresu odpoczynku tygodniowego, a także gdy przebywał on na urlopie, nie był mu przyznawany ani odpoczynek dobowy, ani czas dojazdu.
20 IH wniósł sprawę do sądu odsyłającego, Miskolci Törvényszék (sądu w Miszkolcu, Węgry), żądając zapłaty niewypłaconego wynagrodzenia i podnosząc, że przysługuje mu prawo do korzystania z okresu odpoczynku dobowego bezpośrednio przed okresami odpoczynku tygodniowego lub urlopu lub po tych okresach.
21 Przed sądem tym MÁV‑START podnosi, że odpoczynku dobowego należy udzielać pomiędzy dwoma kolejnymi okresami pracy, które następują w tym samym okresie 24 godzin, a nie w sytuacji, gdy żaden nowy okres pracy nie został przewidziany, na przykład gdy przyznany został odpoczynek tygodniowy lub urlop. Jej zdaniem jest to uzasadnione celem odpoczynku dobowego, którym jest umożliwienie pracownikowi odzyskania sił między dwoma okresami pracy. Ponadto w trakcie każdego siedmiodniowego okresu konieczne jest według niej zapewnienie dłuższego okresu odpoczynku tygodniowego, zastępującego odpoczynek dobowy.
22 Sąd odsyłający wskazuje, że na mocy upoważnień wynikających z dyrektywy 2003/88 i kodeksu pracy układ zbiorowy wprowadza na korzyść pracowników odstępstwo od zasad dotyczących odpoczynku dobowego i okresu odpoczynku tygodniowego.
23 Okres odpoczynku dobowego wynosi bowiem 12 godzin, przekraczając zatem minimalny wymiar 11 godzin przewidziany w art. 3 dyrektywy 2003/88, a ponadto pracownik może go w całości spędzić w miejscu zamieszkania ze względu na znormalizowany czas dojazdu.
24 Co się tyczy odpoczynku tygodniowego, sąd odsyłający twierdzi, że węgierska wersja językowa art. 5 dyrektywy 2003/88 różni się nieznacznie od wersji angielskiej, niemieckiej i francuskiej, w szczególności z uwagi na to, że w węgierskiej wersji językowej pojęcie „tygodniowego okresu odpoczynku” w rozumieniu tego art. 5 jest zdefiniowane w taki sposób, że każdy pracownik powinien korzystać w każdym okresie siedmiodniowym z minimalnego nieprzerwanego okresu odpoczynku w wymiarze 24 godzin „i ponadto” („továbbá”) z 11 godzin odpoczynku dobowego przewidzianych w art. 3 tej dyrektywy. Natomiast w wersjach angielskiej, niemieckiej i francuskiej posłużono się określeniami, odpowiednio, „plus”, „zuzüglich”, i „s’ajoutent” w miejsce „i ponadto”.
25 Sąd ten zastanawia się zatem, czy wspomniane pojęcie „tygodniowego okresu odpoczynku” należy interpretować w ten sposób, że albo po minimalnym nieprzerwanym okresie odpoczynku w wymiarze 24 godziny należy jeszcze udzielić odpoczynku dobowego w wymiarze co najmniej 11 godzin, albo – jak sąd ten jest skłonny uznać – okres 24 godzin i okres 11 godzin sumują się, tworząc łącznie minimalny okres odpoczynku tygodniowego, tak aby pracownik mógł korzystać w całości z minimalnego okresu odpoczynku tygodniowego w wymiarze 35 kolejnych godzin.
26 W tym względzie wspomniany sąd zauważa, że uregulowanie węgierskie ustala okres odpoczynku tygodniowego na 48 godzin, przy czym minimum wynosi 42 godziny, oraz że pojęcie „okresu odpoczynku tygodniowego” użyte w kodeksie pracy oraz w układzie zbiorowym nie zawiera odniesienia do odpoczynku dobowego ani do jego czasu trwania.
27 Wreszcie sąd odsyłający zastanawia się, czy odpoczynek dobowy powinien być przyznawany między końcem pracy danego dnia a początkiem pracy następnego dnia (lub w tym samym dniu, między końcem okresu pracy a początkiem następnego okresu pracy), czy też, bardziej ogólnie, między końcem dnia pracy a początkiem następnego dnia pracy, nawet jeśli następny dzień pracy rozpoczyna się kilka dni później.
28 W tych okolicznościach Miskolci Törvényszék (sąd w Miszkolcu) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 5 dyrektywy [2003/88] w związku z art. 31 ust. 2 karty należy interpretować w ten sposób, że odpoczynek dobowy przewidziany w art. 3 [tej] dyrektywy stanowi część tygodniowego okresu odpoczynku?
2) Czy […] art. 5 dyrektywy [2003/88] w związku z art. 31 ust. 2 karty należy interpretować w ten sposób, że zgodnie z celem tej dyrektywy wspomniany artykuł ustanawia jedynie minimalny wymiar tygodniowego okresu odpoczynku, to znaczy odpoczynek tygodniowy powinien obejmować nieprzerwany okres co najmniej 35 godzin, chyba że istnieją warunki obiektywne, techniczne lub dotyczące organizacji pracy, które to wykluczają?
3) Czy art. 5 dyrektywy [2003/88] w związku z art. 31 ust. 2 karty należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy prawo państwa członkowskiego i mający zastosowanie układ zbiorowy pracy przewidują przyznanie nieprzerwanego tygodniowego okresu odpoczynku w wymiarze co najmniej 42 godzin, po pracy, która została wykonana w dniu pracy poprzedzającym tygodniowy okres odpoczynku, obowiązkowo należy przyznać również odpoczynek dobowy w wymiarze 12 godzin, gwarantowany wraz z rzeczonym okresem odpoczynku w prawie danego państwa członkowskiego i w mającym zastosowanie układzie zbiorowym pracy, chyba że istnieją warunki obiektywne, techniczne lub dotyczące organizacji pracy, które to wykluczają?
4) Czy art. 3 dyrektywy [2003/88] w związku z art. 31 ust. 2 karty praw podstawowych należy interpretować w ten sposób, że pracownik ma również prawo do minimalnego okresu odpoczynku, który powinien zostać przyznany w ciągu 24 godzin, jeżeli z jakiegokolwiek powodu nie jest on zobowiązany do świadczenia pracy w następnym okresie 24 godzin?
5) W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie czwarte: czy art. 3 i 5 dyrektywy [2003/88] w związku z art. 31 ust. 2 karty należy interpretować w ten sposób, że odpoczynek dobowy musi zostać przyznany przed tygodniowym okresem odpoczynku?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytań pierwszego i drugiego
29 Poprzez pytania pierwsze i drugie, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 5 dyrektywy 2003/88 w związku z art. 31 ust. 2 karty należy interpretować w ten sposób, że odpoczynek dobowy przewidziany w art. 3 tej dyrektywy stanowi część okresu odpoczynku tygodniowego, o którym mowa w tym art. 5, czy też ten ostatni przepis określa tylko minimalny czas trwania wspomnianego okresu odpoczynku tygodniowego.
30 Na wstępie należy przypomnieć, że ustanawiając prawo każdego pracownika do okresów odpoczynku dobowego i tygodniowego, dyrektywa 2003/88 uściśla prawo podstawowe, wyraźnie zapisane w art. 31 ust. 2 karty, a tym samym należy ją interpretować w świetle tego art. 31 ust. 2. Wobec tego nie można dokonywać zawężającej wykładni przepisów dyrektywy 2003/88 na niekorzyść praw wywodzonych przez pracownika z tej dyrektywy [zob. podobnie wyrok z dnia 9 marca 2021 r., Radiotelevizija Slovenija (Okres pozostawania w gotowości do pracy w odległym miejscu), C‑344/19, EU:C:2021:182, pkt 27 i przytoczone tam orzecznictwo].
31 W tych okolicznościach w celu udzielenia odpowiedzi na przedstawione pytania należy dokonać wykładni tej dyrektywy z uwzględnieniem znaczenia podstawowego prawa każdego pracownika do okresów odpoczynku dobowego i tygodniowego (zob. podobnie wyrok z dnia 14 maja 2019 r., CCOO, C‑55/18, EU:C:2019:402, pkt 33).
32 Należy również przypomnieć, że dyrektywa 2003/88 ma na celu ustanowienie minimalnych wymogów mających poprawić warunki życia i pracy pracowników poprzez zbliżanie przepisów krajowych dotyczących w szczególności czasu pracy. Ta harmonizacja na szczeblu Unii Europejskiej w zakresie organizacji czasu pracy ma na celu zapewnienie lepszej ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników poprzez zagwarantowanie im minimalnych okresów odpoczynku, w szczególności odpoczynku dobowego i tygodniowego (zob. podobnie wyrok z dnia 4 czerwca 2020 r., Fetico i in., C‑588/18, EU:C:2020:420, pkt 26, 27 i przytoczone tam orzecznictwo).
33 Tak więc zgodnie z przepisami art. 3 i 5 dyrektywy 2003/88 państwa członkowskie są zobowiązane podjąć niezbędne kroki, aby każdemu pracownikowi zapewnić odpowiednio minimalny czas odpoczynku wynoszący 11 nieprzerwanych godzin w każdym okresie obejmującym 24 godziny oraz w każdym okresie siedmiodniowym minimalny nieprzerwany czas odpoczynku wynoszący 24 godzin, do którego dochodzi 11 godzin odpoczynku dobowego, o których stanowi wspomniany art. 3 (wyrok z dnia 14 maja 2019 r., CCOO, C‑55/18, EU:C:2019:402, pkt 38 i przytoczone tam orzecznictwo).
34 Dla zapewnienia pełnej skuteczności dyrektywy 2003/88 ważne jest, aby państwa członkowskie gwarantowały przestrzeganie tych minimalnych okresów odpoczynku (wyrok z dnia 14 maja 2019 r., CCOO, C‑55/18, EU:C:2019:402, pkt 40).
35 Zatem, biorąc pod uwagę zasadniczy cel dyrektywy 2003/88, jakim jest zapewnienie skutecznej ochrony warunków życia i pracy pracowników, jak również lepszej ochrony ich bezpieczeństwa i zdrowia, państwa członkowskie są zobowiązane do zagwarantowania, by skuteczność (effet utile) tych praw była zapewniona w pełni, a to poprzez umożliwienie pracownikom skutecznego korzystania z minimalnych okresów odpoczynku dobowego i tygodniowego przewidzianych w tej dyrektywie. Z powyższego wynika, że zasady określone przez państwa członkowskie w celu zapewnienia wprowadzenia w życie przepisów dyrektywy 2003/88 nie mogą pozbawiać znaczenia praw ustanowionych w art. 31 ust. 2 karty oraz w art. 3 i 5 tej dyrektywy (zob. podobnie wyrok z dnia 14 maja 2019 r., CCOO, C‑55/18, EU:C:2019:402, pkt 42, 43).
36 W tym względzie należy również przypomnieć, że pracownika należy traktować jako słabszą stronę stosunku pracy, w związku z czym niezbędne jest uniemożliwienie ograniczania przez pracodawcę praw pracownika (wyrok z dnia 14 maja 2019 r., CCOO, C‑55/18, EU:C:2019:402, pkt 44 i przytoczone tam orzecznictwo).
37 To w świetle tych rozważań należy zbadać, czy odpoczynek dobowy przewidziany w art. 3 dyrektywy 2003/88 stanowi część okresu odpoczynku tygodniowego, o którym mowa w art. 5.
38 W tym względzie należy zauważyć w pierwszej kolejności, że dyrektywa ta przewiduje prawo do odpoczynku dobowego i prawo do odpoczynku tygodniowego w dwóch odrębnych przepisach, a mianowicie, odpowiednio, w jej art. 3 i w art. 5. Wskazuje to, że chodzi o dwa prawa autonomiczne, które – jak zauważył w istocie rzecznik generalny w pkt 49–51 opinii – realizują odrębne cele, polegające, w odniesieniu do odpoczynku dobowego, na umożliwieniu pracownikowi opuszczenia środowiska pracy na określoną liczbę godzin, które mają nie tylko tworzyć nieprzerwany okres, ale też następować bezpośrednio po okresie pracy, a w odniesieniu do odpoczynku tygodniowego – na umożliwieniu pracownikowi odpoczynku w każdym okresie siedmiodniowym.
39 W konsekwencji należy zagwarantować pracownikom skuteczne korzystanie z każdego z tych praw.
40 W drugiej kolejności należy przypomnieć, że jak wynika z orzecznictwa Trybunału przytoczonego w pkt 35 niniejszego wyroku, zasady określone przez państwa członkowskie w celu zapewnienia wprowadzenia w życie przepisów dyrektywy 2003/88 nie mogą pozbawiać znaczenia praw ustanowionych w art. 31 ust. 2 karty oraz w art. 3 i 5 tej dyrektywy. W tym względzie należy stwierdzić, że wykładnia, zgodnie z którą odpoczynek dobowy stanowiłby część odpoczynku tygodniowego, sprowadzałaby się do pozbawienia znaczenia prawa do odpoczynku dobowego, o którym mowa w art. 3 tej dyrektywy, uniemożliwiając pracownikowi rzeczywiste korzystanie z okresu odpoczynku dobowego przewidzianego w tym przepisie, gdy korzysta on z prawa do odpoczynku tygodniowego.
41 W tym względzie należy stwierdzić, że art. 5 akapit pierwszy dyrektywy 2003/88 nie ogranicza się do ogólnego ustalenia minimalnego okresu w ramach prawa do odpoczynku tygodniowego, lecz uściśla, że do okresu tego dodaje się okres, który należy uznać z tytułu prawa do odpoczynku dobowego, podkreślając tym samym autonomiczny charakter tych dwóch praw. Potwierdza to, że prawo do odpoczynku tygodniowego nie powinno obejmować w stosownym przypadku okresu odpowiadającego prawu do odpoczynku dobowego, lecz powinno zostać uznane w dodatku względem tego ostatniego prawa.
42 Ważne jest bowiem zapewnienie pełnej skuteczności uprawnień przyznanych pracownikom przez dyrektywę 2003/88, co wiąże się nierozerwalnie z obowiązkiem zagwarantowania przez państwa członkowskie przestrzegania każdego z minimalnych wymagań ustalonych w tej dyrektywie (wyrok z dnia 11 kwietnia 2019 r., Syndicat des cadres de la sécurité intérieure, C‑254/18, EU:C:2019:318, pkt 33).
43 Wynika z tego, że okres odpoczynku dobowego przewidziany w art. 3 dyrektywy 2003/88 dolicza się nie do 24 godzin odpoczynku, o których mowa w art. 5 tej dyrektywy, co skutkowałoby całkowitym okresem odpoczynku tygodniowego w wymiarze co najmniej 35 godzin, lecz do autonomicznego i odrębnego okresu odpoczynku tygodniowego w wymiarze co najmniej 24 godzin przewidzianego w tym przepisie.
44 Z całości powyższych rozważań wynika, że art. 5 dyrektywy 2003/88 w związku z art. 31 ust. 2 karty należy interpretować w ten sposób, że odpoczynek dobowy przewidziany w art. 3 tej dyrektywy nie stanowi części okresu odpoczynku tygodniowego, o którym mowa w art. 5, lecz dodaje się do niego.
W przedmiocie pytania trzeciego
45 Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 3 i 5 dyrektywy 2003/88 w związku z art. 31 ust. 2 karty należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy uregulowanie krajowe przewiduje okres odpoczynku tygodniowego przekraczający 35 kolejnych godzin, pracownikowi należy udzielić, oprócz tego okresu, odpoczynku dobowego, który jest zagwarantowany w art. 3 tej dyrektywy.
46 W postanowieniu odsyłającym sąd ten zauważa, po pierwsze, że uregulowanie krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym posługuje się pojęciem „okresu odpoczynku tygodniowego”, który ustalano co do zasady na 48 godzin i który nie może być krótszy niż 42 godziny, a po drugie, że uregulowanie to nie zawiera odniesienia do odpoczynku dobowego ani do jego czasu trwania. Czas wspomnianego „okresu odpoczynku tygodniowego” przekracza zaś 35 godzin, które wynikają ze zsumowania minimalnego okresu odpoczynku w wymiarze 24 godzin przewidzianego w art. 5 dyrektywy 2003/88 i minimalnego okresu odpoczynku w wymiarze 11 godzin przewidzianego w jej art. 3.
47 W tym względzie należy podkreślić, że art. 5 dyrektywy 2003/88 nie zawiera żadnego odesłania do prawa krajowego państw członkowskich. W związku z tym określenia, których używa, należy uznać za autonomiczne pojęcia prawa Unii, podlegające jednolitej wykładni na jej terytorium, niezależnie od kwalifikacji stosowanych w państwach członkowskich (zob. podobnie wyrok z dnia 9 listopada 2017 r., Maio Marques da Rosa, C‑306/16, EU:C:2017:844, pkt 38 i przytoczone tam orzecznictwo).
48 Z powyższego wynika, że pojęcie „okresu odpoczynku tygodniowego” przewidziane w uregulowaniu krajowym rozpatrywanym w postępowaniu głównym nie ma wpływu na wykładnię art. 5 dyrektywy 2003/88.
49 Uściśliwszy powyższe, należy przypomnieć, że minimalny nieprzerwany okres odpoczynku tygodniowego przewidziany w tym przepisie wynosi 24 godziny. Jednakże art. 15 tej dyrektywy upoważnia państwa członkowskie do stosowania lub wprowadzania bardziej korzystnych przepisów w odniesieniu do ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników lub do ułatwiania lub zezwalania na stosowanie układów zbiorowych lub porozumień zawartych między partnerami społecznymi, które są bardziej korzystne dla wspomnianej ochrony. To w ten sposób, zgodnie z układem zbiorowym mającym zastosowanie do sporu przed sądem krajowym, danemu pracownikowi udzielano odpoczynku tygodniowego w wymiarze co najmniej 42 godzin. W takim przypadku godziny odpoczynku tygodniowego przyznawane w ten sposób powyżej minimum wymaganego w art. 5 dyrektywy 2003/88 są regulowane nie przez tę dyrektywę, lecz przez prawo krajowe (zob. podobnie wyrok z dnia 19 listopada 2019 r., TSN i AKT, C‑609/17 i C‑610/17, EU:C:2019:981, pkt 34, 35).
50 Jednakże okoliczność ustanowienia takich przepisów, które są w odniesieniu do odpoczynku tygodniowego bardziej korzystne niż przepisy wymagane jako próg minimalny przez dyrektywę 2003/88, nie może pozbawić pracownika innych praw, które zostały mu przyznane w tej dyrektywie, a w szczególności prawa do odpoczynku dobowego.
51 Jak bowiem wynika z orzecznictwa Trybunału, wykonywanie takich kompetencji własnych przez państwo członkowskie nie może mimo wszystko skutkować naruszeniem minimalnej ochrony gwarantowanej pracownikom przez wspomnianą dyrektywę, a w szczególności rzeczywistej możliwości korzystania z minimalnego okresu odpoczynku dobowego przewidzianego w jej art. 3 (zob. analogicznie wyrok z dnia 4 czerwca 2020 r., Fetico i in., C‑588/18, EU:C:2020:420, pkt 32).
52 W związku z tym w celu zagwarantowania pracownikom skutecznego korzystania z prawa do odpoczynku dobowego ustanowionego w art. 31 ust. 2 karty i w art. 3 dyrektywy 2003/88 należy udzielić tego ostatniego niezależnie od przewidzianego w mającym zastosowanie uregulowaniu krajowym czasu trwania odpoczynku tygodniowego.
53 W świetle powyższych rozważań na pytanie trzecie należy odpowiedzieć, iż art. 3 i 5 dyrektywy 2003/88 w związku z art. 31 ust. 2 karty należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy uregulowanie krajowe przewiduje okres odpoczynku tygodniowego przekraczający 35 kolejnych godzin, pracownikowi należy udzielić, oprócz tego okresu, odpoczynku dobowego, który jest zagwarantowany w art. 3 tej dyrektywy.
W przedmiocie pytań czwartego i piątego
54 Poprzez pytania czwarte i piąte, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 3 dyrektywy 2003/88 w związku z art. 31 ust. 2 karty należy interpretować w ten sposób, że gdy pracownikowi udziela się okresu odpoczynku tygodniowego, pracownik ten ma również prawo do korzystania z okresu odpoczynku dobowego poprzedzającego wspomniany okres odpoczynku tygodniowego.
55 Z postanowienia odsyłającego wynika, że w niniejszym przypadku MÁV‑START przyznawała okres odpoczynku dobowego tylko wtedy, gdy nowy okres pracy został przewidziany w ciągu 24 godzin następujących po zakończeniu danego okresu pracy. Jeżeli nie przewidziano nowego okresu pracy, na przykład w przypadku udzielenia odpoczynku tygodniowego lub urlopu, MÁV‑START przyjmuje, że nie było już obowiązku udzielania odpoczynku dobowego.
56 W tym względzie należy przypomnieć, że z orzecznictwa Trybunału wynika, że aby rzeczywiście móc odpocząć, pracownik musi mieć możliwość opuszczenia środowiska pracy na określoną liczbę godzin, które mają nie tylko tworzyć nieprzerwany okres, lecz również następować bezpośrednio po okresie pracy, w celu umożliwienia zainteresowanemu zrelaksowania się i pozbycia się zmęczenia związanego z wykonywaniem obowiązków pracowniczych (wyrok z dnia 14 października 2010 r., Union syndicale Solidaires Isère, C‑428/09, EU:C:2010:612, pkt 51 i przytoczone tam orzecznictwo).
57 Wynika z tego, że po okresie pracy każdy pracownik powinien niezwłocznie korzystać z okresu odpoczynku dobowego, i to niezależnie od tego, czy po tym okresie odpoczynku nastąpi okres pracy. Ponadto, w razie gdy odpoczynek dobowy i okres odpoczynku tygodniowego są udzielane w sekwencji, okres odpoczynku tygodniowego może rozpocząć się dopiero wtedy, gdy pracownik skorzysta z odpoczynku dobowego.
58 W tych okolicznościach na pytania czwarte i piąte należy odpowiedzieć, iż art. 3 dyrektywy 2003/88 w związku z art. 31 ust. 2 karty należy interpretować w ten sposób, że gdy pracownikowi udziela się okresu odpoczynku tygodniowego, pracownik ten ma również prawo do korzystania z okresu odpoczynku dobowego poprzedzającego wspomniany okres odpoczynku tygodniowego.
W przedmiocie kosztów
59 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 5 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy w związku z art. 31 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej
należy interpretować w ten sposób, że:
odpoczynek dobowy przewidziany w art. 3 tej dyrektywy nie stanowi części okresu odpoczynku tygodniowego, o którym mowa w art. 5, lecz dodaje się do niego.
2) Artykuły 3 i 5 dyrektywy 2003/88 w związku z art. 31 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej
należy interpretować w ten sposób, że:
w przypadku gdy uregulowanie krajowe przewiduje okres odpoczynku tygodniowego przekraczający 35 kolejnych godzin, pracownikowi należy udzielić, oprócz tego okresu, odpoczynku dobowego, który jest zagwarantowany w art. 3 tej dyrektywy.
3) Artykuł 3 dyrektywy 2003/88 w związku z art. 31 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej
należy interpretować w ten sposób, że:
gdy pracownikowi udziela się okresu odpoczynku tygodniowego, pracownik ten ma również prawo do korzystania z okresu odpoczynku dobowego poprzedzającego wspomniany okres odpoczynku tygodniowego.
Podpisy