WYROK TRYBUNAŁU (piąta izba)
z dnia 21 stycznia 2016 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Uzgodniona praktyka – Biura podróży uczestniczące we wspólnym skomputeryzowanym systemie ofert wycieczek – Automatyczne ograniczenie obniżek dotyczących nabywania wycieczek online – Komunikat podmiotu zarządzającego systemem o tym ograniczeniu – Milczące porozumienie, które można uznać za uzgodnioną praktykę – Elementy konstytutywne porozumienia i uzgodnionej praktyki – Ocena dowodów i wymagany standard dowodowy – Autonomia proceduralna państw członkowskich – Zasada skuteczności – Domniemanie niewinności
W sprawie C‑74/14
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Lietuvos vyriausiasis administracinis teismas (najwyższy sąd administracyjny Litwy) postanowieniem z dnia 17 stycznia 2014 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 10 lutego 2014 r., w postępowaniu:
„Eturas” UAB,
„AAA Wrislit” UAB,
„Baltic Clipper” UAB,
„Baltic Tours Vilnius” UAB,
„Daigera” UAB,
„Ferona” UAB,
„Freshtravel” UAB,
„Guliverio kelionės” UAB,
„Kelionių akademija” UAB,
„Kelionių gurmanai” UAB,
„Kelionių laikas” UAB,
„Litamicus” UAB,
„Megaturas” UAB,
„Neoturas” UAB,
„TopTravel” UAB,
„Travelonline Baltics” UAB,
„Vestekspress” UAB,
„Visveta” UAB,
„Zigzag Travel” UAB,
„ZIP Travel” UAB
przeciwko
Lietuvos Respublikos konkurencijos taryba,
przy udziale:
„Aviaeuropa” UAB,
„Grand Voyage” UAB,
„Kalnų upė” UAB,
„Keliautojų klubas” UAB,
„Smaragdas travel” UAB,
„700LT” UAB,
„Aljus ir Ko” UAB,
„Gustus vitae” UAB,
„Tropikai” UAB,
„Vipauta” UAB,
„Vistus” UAB,
TRYBUNAŁ (piąta izba),
w składzie: T. von Danwitz, prezes czwartej izby, pełniący obowiązki prezesa piątej izby, D. Šváby, A. Rosas, E. Juhász (sprawozdawca) i C. Vajda, sędziowie,
rzecznik generalny: M. Szpunar,
sekretarz: M. Aleksejev, administrator,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 7 maja 2015 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu „AAA Wrislit” UAB przez L. Darulienė oraz T. Blažysa, advokatai,
– w imieniu „Baltic Clipper” UAB przez J. Petrulionisa, L. Šlepaitė oraz M. Juonysa, advokatai,
– w imieniu „Baltic Tours Vilnius” UAB oraz „Kelionių laikas” UAB przez P. Koverovasa oraz R. Moisejevasa, advokatai,
– w imieniu „Guliverio kelionės” UAB przez M. Juonysa oraz L. Šlepaitė, advokatai,
– w imieniu „Kelionių akademija” UAB oraz „Travelonline Baltics” UAB przez L. Darulienė, advokatė,
– w imieniu „Megaturas” UAB przez E. Kisieliusa, advokatas,
– w imieniu „Vestekspress” UAB przez L. Darulienė, R. Moisejevasa oraz P. Koverovasa, advokatai,
– w imieniu „Visveta” UAB przez T. Blažysa, advokatas,
– w imieniu Lietuvos Respublikos konkurencijos taryba przez E. Pažėraitė oraz S. Tolušytė, działające w charakterze pełnomocników,
– w imieniu „Keliautojų klubas” UAB przez E. Burgisa oraz I. Sodeikaitė, advokatai,
– w imieniu rządu litewskiego przez D. Kriaučiūnasa, K. Dieninisa oraz J. Nasutavičienė, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu austriackiego przez C. Pesendorfer, działającą w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez A. Biolana, V. Bottkę oraz A. Steiblytė, działających w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 16 lipca 2015 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 101 TFUE.
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu między spółką „Eturas” UAB (zwaną dalej „Eturasem”), „AAA Wristlit” UAB, „Baltic Clipper” UAB, „Baltic Tours Vilnius” UAB, „Daigera” UAB, „Ferona” UAB, „Freshtravel” UAB, „Guliverio Kelionės” UAB, „Kelionių akademija” UAB, „Kelionių gurmanai” UAB, „Kelionių laikas” UAB, „Litamicus” UAB, „Megaturas” UAB, „Neoturas” UAB, „Top Travel” UAB, „Travelonline Baltics” UAB, „Vestekspress” UAB, „Visveta” UAB, „Zigzag Travel” UAB oraz „ZIP Travel” UAB, które są biurami podróży, a Lietuvos Respublikos konkurencijos taryba (radą ds. konkurencji Republiki Litewskiej, zwaną dalej „radą ds. konkurencji”) w przedmiocie decyzji, w drodze której rada ta nakazała wspomnianym biurom podróży zapłatę grzywny z powodu zawiązania praktyk konkurencyjnych i uczestnictwa w nich.
Ramy prawne
3 Motyw 5 rozporządzenia Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. [101] i [102] traktatu [FUE] (Dz.U. 2003, L 1, s. 1) brzmi następująco:
„W celu zapewnienia skutecznego stosowania wspólnotowych reguł konkurencji i jednoczesnego przestrzegania podstawowych praw do obrony rozporządzenie niniejsze powinno określać podmiot, na którym spoczywa ciężar przeprowadzenia dowodu naruszenia art. [101] i [102] traktatu. Jest obowiązkiem strony lub organu zarzucającego naruszenie art. 101 ust. 1 i [albo] art. [102] traktatu udowodnienie zgodnie z wymaganym standardem prawnym zaistnienia tego naruszenia. Jest obowiązkiem przedsiębiorstwa lub związku przedsiębiorstw powołującego się na prawo do obrony wobec zarzutu naruszenia wykazanie zgodnie z wymaganym standardem prawnym, że warunki skorzystania z takiej obrony są spełnione. Niniejsze rozporządzenie nie wpływa ani na krajowe przepisy dotyczące standardu dowodów, ani na obowiązki organów ochrony konkurencji i sądów państw członkowskich odnoszące się do ustalenia stosownych okoliczności sprawy, pod warunkiem że przepisy te i zobowiązania są zgodne z ogólnymi zasadami prawa wspólnotowego”.
4 Artykuł 2 tego rozporządzenia, zatytułowany „Ciężar dowodu”, stanowi:
„W każdym krajowym lub wspólnotowym postępowaniu w sprawie stosowania art. [101] i [102] traktatu ciężar udowodnienia naruszenia art. [101] ust. 1 lub art. [102] traktatu spoczywa na stronie lub organie zarzucającym naruszenie. Przedsiębiorstwo lub związek przedsiębiorstw ubiegający się o wyłączenie na mocy art. [101] ust. 3 traktatu ma obowiązek udowodnienia, że przesłanki określone w tym przepisie są spełnione”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
5 Z postanowienia odsyłającego wynika, że Eturas jest podmiotem wyłącznych praw do oprogramowania E‑TURAS, którego jest również administratorem.
6 Oprogramowanie to stanowi wspólny system rezerwacji wycieczek online. Pozwala ono biurom podróży, które zakupiły od Eturasu na mocy umowy licencję na użytkowanie, na zaproponowanie do sprzedaży wycieczek – za pośrednictwem strony internetowej tych biur – zgodnie z jednolitym sposobem prezentacji rezerwacji określonym przez Eturas. Wspomniana umowa licencyjna nie zawiera żadnych postanowień, na mocy których administrator tego oprogramowania mógłby zmieniać ceny usług świadczonych przez korzystające z owego systemu biura podróży.
7 Każde biuro podróży posiada w oprogramowaniu E-TURAS osobiste konto elektroniczne, z którym może się połączyć przy użyciu hasła przydzielonego mu w chwili podpisania umowy licencyjnej. To właśnie poprzez to konto biura podróży mają dostęp do poczty związanej z systemem rezerwacji E‑TURAS, która działa jak poczta elektroniczna. Informacje wysłane za pomocą tej poczty odczytuje się zatem jak wiadomości e-mail, a co za tym idzie, aby zostały odczytane, muszą one zostać wcześniej otwarte przez ich adresata.
8 W 2010 r. rada ds. konkurencji wszczęła dochodzenie na podstawie informacji przekazanych przez jedno z biur podróży korzystających z systemu rezerwacji E‑TURAS, zgodnie z którymi to informacjami biura podróży koordynowały między sobą stawki rabatów na wycieczki sprzedawane za pośrednictwem tego systemu.
9 Owo dochodzenie pozwoliło ustalić, że w dniu 25 sierpnia 2009 r. dyrektor Eturasu skierował do szeregu biur podróży, a w każdym razie do co najmniej jednego z nich, wiadomość e‑mail zatytułowaną „Głosowanie”, w której zwrócono się do adresata o zajęcie stanowiska w sprawie możliwości obniżenia stawki udzielanego przez Internet rabatu z 4% do 1–3%.
10 W dniu 27 sierpnia 2009 r. o godz. 12.20 administrator oprogramowania E‑TURAS wysłał za pośrednictwem wewnętrznej poczty związanej z tym oprogramowaniem w każdym razie do co najmniej dwóch zainteresowanych biur podróży informację zatytułowaną „Informacja dotycząca obniżki rabatu między 0% i 3% w odniesieniu do rezerwacji wycieczek przez Internet” (zwaną dalej „informacją sporną w postępowaniu głównym”), o następującym brzmieniu:
„Mając na względzie oświadczenia, propozycje i życzenia biur podróży, co się tyczy stosowania stawki rabatu w odniesieniu do rezerwacji wycieczek przez Internet, udostępniona zostaje możliwość udzielania przez Internet rabatów, których wysokość może być określana indywidualnie w granicach 0–3%. Ten »pułap« stawki rabatu pomoże zachować kwotę prowizji i znormalizować konkurencję. Uwaga! W przypadku biur podróży, które oferują rabaty powyżej 3%, ich stawka zostanie automatycznie obniżona do 3% od godz. 14.00. Jeśli rozpowszechniliście państwo informacje na temat stawek rabatu, sugerujemy ich odpowiednią zmianę”.
11 Po dniu 27 sierpnia 2009 r. strony internetowe ośmiu biur podróży zawierały informacje reklamowe odnoszące się do rabatu w wysokości 3% na oferowane wycieczki. Przy dokonywaniu rezerwacji otwierało się okno zawierające informację, że wybrana wycieczka jest objęta rabatem w wysokości 3%.
12 Dochodzenie przeprowadzone przez radę ds. konkurencji pozwoliło ustalić, że wprowadzone w oprogramowaniu E‑TURAS w następstwie wysłania informacji spornej w postępowaniu głównym zmiany techniczne oznaczają, iż chociaż nie było przeszkód, by zainteresowane biura podróży udzielały swoim klientom rabatów powyżej 3%, to udzielenie takich rabatów wymagało jednak od wspomnianych biur spełnienia dodatkowych formalności technicznych.
13 Decyzją z dnia 7 czerwca 2012 r. rada ds. konkurencji uznała, że w okresie od 27 sierpnia 2009 r. do końca marca 2010 r. 30 biur podróży, a także Eturas, uczestniczyło w praktyce antykonkurencyjnej dotyczącej rabatów udzielanych w odniesieniu do rezerwacji dokonywanych za pośrednictwem oprogramowania E‑TURAS.
14 Zgodnie z tą decyzją praktyka antykonkurencyjna rozpoczęła się w dniu, w którym dotycząca obniżenia stawki rabatów informacja sporna w postępowaniu głównym pojawiła się w systemie rezerwacji E‑TURAS oraz wdrożone zostało systematyczne ograniczenie tej stawki w ramach użytkowania owego systemu.
15 Rada ds. konkurencji uznała, że biura podróży, które korzystały z systemu rezerwacji E‑TURAS w rozpatrywanym okresie i nie wyraziły sprzeciwu, są odpowiedzialne za naruszenie reguł konkurencji, gdyż mogły one racjonalnie przyjąć, iż wszyscy pozostali użytkownicy owego systemu również ograniczą swoje rabaty do stawki 3%. Rada wywiodła na tej podstawie, że owe biura informowały się wzajemnie o stawce rabatu, jaki zamierzały stosować w przyszłości, i tym samym wyraziły pośrednio – poprzez dorozumianą lub milczącą akceptację – zbiorową wolę dotyczącą ich zachowania na rynku właściwym. Rada stwierdziła na tej podstawie, że zachowanie wspomnianych biur na rynku właściwym należy uznać za stanowiące uzgodnioną praktykę, i oceniła, że mimo iż Eturas nie prowadził działalności na rynku właściwym, to odegrał swą rolę w ułatwieniu realizowania tej praktyki.
16 Rada ds. konkurencji uznała zatem, że Eturas oraz zainteresowane biura podróży naruszyły zwłaszcza art. 101 ust. 1 TFUE, i nałożyła na nie grzywny. Biuro podróży, które przekazało radzie ds. konkurencji informacje o istnieniu tego naruszenia, uzyskało zwolnienie z grzywny w ramach programu łagodzenia kar.
17 Skarżące w postępowaniu głównym odwołały się od decyzji rady ds. konkurencji do Vilniaus apygardos administracinis teismas (okręgowego sądu administracyjnego w Wilnie). Wyrokiem z dnia 8 kwietnia 2013 r. sąd ten częściowo uwzględnił te skargi i ograniczył kwoty nałożonych grzywien.
18 Zarówno skarżące w postępowaniu głównym, jak i rada ds. konkurencji odwołały się od wspomnianego wyroku do Lietuvos vyriausiasis administracinis teismas (najwyższego sądu administracyjnego Litwy).
19 Skarżące w postępowaniu głównym podnoszą, że nie brały udziału w uzgodnionej praktyce w rozumieniu art. 101 ust. 1 TFUE lub odpowiednich przepisów prawa krajowego. Twierdzą one, że nie mogą ponosić odpowiedzialności za jednostronne działania Eturasu. Niektóre ze skarżących twierdzą, że nie otrzymały lub nie odczytały informacji spornej w postępowaniu głównym, gdyż użytkowanie oprogramowania E‑TURAS stanowiło jedynie nieznaczną część ich obrotów i nie zwracały uwagi na zmiany wprowadzane w tym oprogramowaniu. Wskazują one, że nadal korzystały ze skomputeryzowanego systemu nawet po technicznym wdrożeniu pułapu rabatów, gdyż nie istniał inny skomputeryzowany system, a samodzielne utworzenie takiego systemu byłoby zbyt kosztowne. Twierdzą one wreszcie, że wysokość udzielanych rabatów nie została co do zasady ograniczona, gdyż zainteresowane biura podróży nadal miały możliwość udzielania dodatkowych rabatów lojalnościowych dla klientów indywidualnych.
20 Rada ds. konkurencji twierdzi, że system rezerwacji E-TURAS służył skarżącym w postępowaniu głównym jako narzędzie koordynacji działań, czyniąc w ten sposób zbędnym organizowanie spotkań. W tym celu organ ten twierdzi, po pierwsze, że warunki korzystania z tego systemu umożliwiały wspomnianym skarżącym osiągnięcie „zgodnej woli” w przedmiocie ograniczeń stawek rabatów bez potrzeby osobistych kontaktów, a po drugie, że to, iż skarżące nie sprzeciwiły się ograniczeniom stawek rabatów, jest równoznaczne z milczącą akceptacją tych stawek. Rada ds. konkurencji wskazuje, że wspomniany system działał w odniesieniu do biur podróży będących stroną w postępowaniu głównym na jednakowych warunkach i był łatwo rozpoznawalny na ich stronach internetowych zawierających informację o mających zastosowanie rabatach. Owe biura podróży nie sprzeciwiły się nałożonym w ten sposób ograniczeniom rabatów i w związku z tym dały sobie wzajemnie do zrozumienia, iż stosują one ograniczone rabaty, przez co uniknęły niepewności co do stawek rabatów. Wedle rady ds. konkurencji skarżące w postępowaniu głównym miały obowiązek zachować się w rozsądny i odpowiedzialny sposób i nie mogły ignorować informacji dotyczących narzędzi wykorzystywanych w ramach prowadzonej przez nie działalności gospodarczej oraz nie wziąć ich pod uwagę.
21 Sąd odsyłający zastanawia się, jakiej wykładni art. 101 ust. 1 TFUE należy dokonać, a w szczególności – jak należy rozłożyć ciężar dowodu dla celów stosowania tego postanowienia. Sąd ten ma bowiem wątpliwości, czy istnieją wystarczające kryteria mogące wykazać w tym przypadku uczestnictwo zainteresowanych biur podróży w uzgodnionej praktyce o charakterze horyzontalnym.
22 Sąd odsyłający podkreśla w tym celu, że w tym przypadku główny dowód obciążający opiera się jedynie na domniemaniu, zgodnie z którym zainteresowane biura podróży odczytały albo powinny były odczytać informację sporną w postępowaniu głównym i powinny były zrozumieć wszystkie kwestie zawarte w decyzji w sprawie ograniczenia stawek rabatów na oferowane wycieczki. Z tego względu sąd ten wspomina, że domniemanie niewinności znajduje zastosowanie w ramach przeciwdziałania naruszeniom popełnionym w dziedzinie prawa konkurencji, oraz dzieli się wątpliwościami co do możliwości obciążenia biur podróży będących stroną w postępowaniu głównym jedynie na podstawie pierwszego z tych domniemań, tym bardziej że niektóre z tych biur zaprzeczyły, iż zapoznały się z informacją sporną w postępowaniu głównym, natomiast inne sprzedały swoją pierwszą wycieczkę dopiero po dokonaniu zmian technicznych albo też w ogóle nie sprzedały wycieczek za pośrednictwem systemu rezerwacji E‑TURAS.
23 Sąd odsyłający przyznaje równocześnie, że biura podróży korzystające z systemu rezerwacji E‑TURAS wiedziały albo powinny były bezwzględnie wiedzieć, iż ich konkurenci również korzystali z tego systemu, i z tego względu można uznać, że wspomniane biura powinny były wykazać się zarówno ostrożnością, jak i starannością, a zatem nie mogły nie odczytywać wiadomości, jakie otrzymywały. Z tego względu sąd odsyłający zaznacza, że część z biur ukaranych przez radę ds. konkurencji przyznała, iż zapoznała się z treścią informacji spornej w postępowaniu głównym.
24 Sąd odsyłający zmierza zatem do ustalenia, czy w okolicznościach rozstrzyganej przezeń sprawy samo przesłanie informacji dotyczącej ograniczenia stawki rabatów może stanowić dowód wystarczający do wykazania lub przyjęcia domniemania, że podmioty gospodarcze uczestniczące w systemie rezerwacji E‑TURAS wiedziały lub musiały bezwzględnie wiedzieć o takim ograniczeniu, pomimo iż wiele z nich twierdzi, że nie wiedziało o takim ograniczeniu, niektóre z nich nie zmieniły faktycznie stosowanej stawki rabatu, a jeszcze inne nawet nie sprzedały w rozpatrywanym okresie żadnej wycieczki za pośrednictwem owego systemu.
25 W tych okolicznościach Lietuvos vyriausiasis administracinis teismas (naczelny sąd administracyjny Litwy) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 101 ust. 1 TFUE należy interpretować w ten sposób, że w sytuacji gdy podmioty gospodarcze uczestniczą w skomputeryzowanym systemie informacyjnym tego rodzaju jak ten opisany w niniejszej sprawie, a rada ds. konkurencji dowiodła, że do systemu tego wprowadzono informację o ograniczeniach stosowanych rabatów, a w jego ramach ustanowiono techniczne ograniczenie stosowanych stawek rabatu, można domniemywać, że te podmioty gospodarcze były lub powinny były być świadome tej wprowadzonej do skomputeryzowanego systemu informacyjnego informacji i, nie sprzeciwiając się stosowaniu takiego ograniczenia rabatów, wyraziły milczącą zgodę na stosowanie tego ograniczenia cenowego, i z tego względu mogą zostać uznane za odpowiedzialne za uczestnictwo w uzgodnionej praktyce w rozumieniu art. 101 ust. 1 TFUE?
2) Jeśli na pierwsze pytanie należy udzielić odpowiedzi przeczącej: jakie czynniki należy uwzględnić przy ustalaniu tego, czy podmioty gospodarcze uczestniczące we wspólnym skomputeryzowanym systemie informacyjnym, w okolicznościach takich jak te rozpatrywane w postępowaniu głównym, uczestniczyły w uzgodnionej praktyce w rozumieniu art. 101 ust. 1 TFUE?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
26 Poprzez postawione pytania, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 101 ust. 1 TFUE należy interpretować w ten sposób, że w wypadku gdy administrator skomputeryzowanego systemu informacyjnego służącego umożliwieniu biurom podróży sprzedaży wycieczek poprzez ich stronę internetową wedle jednolitego sposobu rezerwacji wysyła tym podmiotom gospodarczym za pośrednictwem osobistej poczty elektronicznej informację o tym, że rabaty na produkty sprzedawane za pośrednictwem tego systemu będą od tej pory objęte pułapem i że w następstwie rozpowszechnienia tej informacji w omawianym systemie dokonane zostaną zmiany techniczne konieczne do wdrożenia tego pułapu, można domniemywać, że wspomniane podmioty zapoznały się albo bezwzględnie musiały zapoznać się z tą informacją i że przy braku jakiegokolwiek sprzeciwu z ich strony wobec tej praktyki uczestniczyły w uzgodnionej praktyce w rozumieniu tego postanowienia.
27 Na wstępie należy przypomnieć orzecznictwo Trybunału, zgodnie z którym każdy podmiot gospodarczy winien określać w sposób autonomiczny politykę, jaką zamierza realizować na wspólnym rynku. Taki postulat autonomii sprzeciwia się tym samym stanowczo wszelkim kontaktom między tymi podmiotami, zarówno bezpośrednim, jak i pośrednim, przez które przedsiębiorstwo mogłoby wywrzeć wpływ na zachowanie swojego aktualnego lub potencjalnego konkurenta na tym rynku bądź ujawnić mu swoje plany lub zamiary, które chce na nim realizować, jeżeli celem lub skutkiem tych kontaktów jest doprowadzenie do warunków konkurencji, które nie odpowiadają normalnym warunkom na danym rynku (zob. podobnie wyrok T‑Mobile Netherlands i in., C‑8/08, EU:C:2009:343, pkt 32, 33 i przytoczone tam orzecznictwo).
28 Trybunał orzekł wcześniej także, że bierny rodzaj uczestnictwa w naruszeniu, taki jak obecność przedsiębiorstwa w spotkaniach, w trakcie których zawarte zostały porozumienia o celu antykonkurencyjnym, bez wyrażenia w sposób oczywisty sprzeciwu, jest wyrazem współudziału, który może być podstawą uznania odpowiedzialności tego przedsiębiorstwa w ramach art. 101 TFUE, gdyż milcząca zgoda na niedozwoloną inicjatywę bez otwartego zdystansowania się wobec jej treści lub zawiadomienia o niej organów administracyjnych zachęca do kontynuowania naruszenia i utrudnia jego wykrycie (zob. podobnie wyrok AC‑Treuhand/Komisja, C‑194/14 P, EU:C:2015:717, pkt 31 i przytoczone tam orzecznictwo).
29 W pierwszej kolejności, jako że sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy wysłanie informacji takiej jak informacja sporna w postępowaniu głównym może stanowić wystarczający dowód w celu wykazania, że podmioty uczestniczące w systemie zapoznały się albo bezwzględnie musiały się zapoznać z treścią tej informacji, należy przypomnieć, że zgodnie z art. 2 rozporządzenia nr 1/2003 w każdym krajowym postępowaniu w sprawie stosowania art. 101 TFUE ciężar udowodnienia naruszenia art. 101 ust. 1 TFUE spoczywa na stronie lub organie zarzucającym naruszenie.
30 O ile art. 2 rozporządzenia nr 1/2003 wyraźnie normuje rozkład ciężaru dowodu, o tyle rozporządzenie to nie zawiera przepisów odnoszących się do szczególnych aspektów proceduralnych. Tym samym rozporządzenie to nie zawiera w szczególności przepisów odnoszących się do zasad normujących ocenę dowodów i wymaganych standardów dowodowych w ramach postępowania krajowego w sprawie stosowania art. 101 TFUE.
31 Wniosek ten znajduje potwierdzenie w motywie 5 rozporządzenia nr 1/2003, który przewiduje wprost, iż owo rozporządzenie nie wpływa na krajowe przepisy dotyczące wymaganych standardów dowodowych.
32 Otóż zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, wobec braku norm Unii w tej dziedzinie, ich ustanowienie należy do wewnętrznego porządku prawnego państw członkowskich na mocy zasady autonomii proceduralnej tych państw, jednak pod warunkiem, że przepisy te nie są mniej korzystne niż przepisy normujące podobne sytuacje podlegające prawu krajowemu (zasada równoważności) oraz że praktycznie nie uniemożliwiają one lub nie czynią nadmiernie uciążliwym wykonywania praw przyznanych przez prawo Unii (zasada skuteczności) (zob. podobnie wyroki: VEBIC, C‑439/08, EU:C:2010:739, pkt 63; a także Nike European Operations Netherlands, C‑310/14, EU:C:2015:690, pkt 28 i przytoczone tam orzecznictwo).
33 Co prawda Trybunał orzekł, że domniemanie związku przyczynowego między uzgodnieniem a zachowaniem na rynku przedsiębiorstw w nim uczestniczących, zgodnie z którym owe przedsiębiorstwa, działając na rynku, uwzględniają informacje, które wymieniły ze swoimi konkurentami w celu ukształtowania swego zachowania na tym rynku, wynika z art. 101 ust. 1 TFUE i, co za tym idzie, stanowi integralną część prawa Unii, które sąd krajowy jest zobowiązany stosować (zob. podobnie wyrok T‑Mobile Netherlands i in., C‑8/08, EU:C:2009:343, pkt 51–53).
34 Jednak w odróżnieniu od tego domniemania odpowiedź na pytanie, czy samo wysłanie informacji takiej jak informacja sporna w postępowaniu głównym może w świetle całości okoliczności rozpoznawanych przez sąd odsyłający stanowić wystarczający dowód w celu wykazania, że jej adresaci zapoznali się z jej treścią albo bezwzględnie musieli się z nią zapoznać, nie wynika z pojęcia „praktyki uzgodnionej” ani nie jest nierozerwalnie powiązana z tym pojęciem. Należy bowiem uznać, że kwestia taka odnosi się do oceny dowodów i wymaganego standardu dowodowego, wobec czego należy ona, na podstawie zasady autonomii proceduralnej i z zastrzeżeniem zasady równoważności i skuteczności, do zakresu prawa krajowego.
35 Zasada skuteczności wymaga jednak, by przepisy prawa krajowego normujące ocenę dowodów i wymagane standardy dowodowe nie mogły uniemożliwiać lub nadmiernie utrudniać stosowania reguł konkurencji Unii, a w szczególności by nie stały na przeszkodzie skutecznemu stosowaniu art. 101 TFUE i 102 TFUE (zob. podobnie wyrok Pfleiderer, C‑360/09, EU:C:2011:389, pkt 24).
36 W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału istnienie uzgodnionej praktyki lub porozumienia w większości przypadków należy wywieść z szeregu zbiegów okoliczności i poszlak, które – rozpatrywane łącznie – w braku innego spójnego wyjaśnienia mogą stanowić dowód naruszenia reguł konkurencji (zob. podobnie wyrok Total Marketing Services/Komisja, C‑634/13 P, EU:C:2015:614, pkt 26 i przytoczone tam orzecznictwo).
37 W konsekwencji zasada skuteczności wymaga, by dowód naruszenia prawa konkurencji Unii mógł mieć postać nie tylko dowodów bezpośrednich, ale także poszlak, pod warunkiem że są one obiektywne i spójne.
38 Jako że sąd odsyłający ma wątpliwości co do możliwości stwierdzenia, iż biura podróży zapoznały się albo bezwzględnie musiały się zapoznać z informacją sporną w postępowaniu głównym, w świetle domniemania niewinności należy przypomnieć, że stanowi ono ogólną zasadę prawa Unii wyrażoną obecnie w art. 48 ust. 1 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zob. podobnie wyrok E.ON Energie/Komisja, C‑89/11 P, EU:C:2012:738, pkt 72), której państwa członkowskie są zobowiązane przestrzegać przy stosowaniu prawa konkurencji Unii (zob. podobnie wyroki; VEBIC, C‑439/08, EU:C:2010:739, pkt 63; N., C‑604/12, EU:C:2014:302, pkt 41).
39 Domniemanie niewinności stoi na przeszkodzie temu, by sąd odsyłający wywiódł na podstawie samego wysłania informacji spornej w postępowaniu głównym, że zainteresowane biura podróży musiały bezwzględnie zapoznać się z treścią tej informacji.
40 Domniemanie niewinności nie stoi jednak na przeszkodzie temu, by sąd odsyłający uznał, iż wysłanie informacji spornej w postępowaniu głównym mogło, w świetle innych obiektywnych i spójnych poszlak, uzasadniać domniemanie, że biura podróży będące stroną w postępowaniu głównym znały treść tej informacji począwszy od dnia jej wysłania, pod warunkiem że owe biura zachowują możliwość obalenia tego domniemania.
41 Jeśli chodzi o owo obalenie, sąd odsyłający nie może stawiać nierealnych lub nadmiernych wymogów. Biura podróży będące stroną w postępowaniu głównym powinny mieć możliwość obalenia domniemania, iż znały treść informacji rozpatrywanej w postępowaniu głównym począwszy od dnia wysłania tej informacji, na przykład poprzez wykazanie, że jej nie otrzymały albo że nie odczytały zawartości odnośnego pola, albo że odczytały jego zawartość dopiero po upływie pewnego czasu od wysłania.
42 W drugiej kolejności, jeśli chodzi o uczestnictwo zainteresowanych biur podróży w uzgodnionej praktyce w rozumieniu art. 101 ust. 1 TFUE, należy, po pierwsze, przypomnieć, że w myśl tego postanowienia pojęcie „praktyki uzgodnionej” obejmuje – poza uzgodnieniem między przedsiębiorstwami, o których mowa – zachowanie na rynku będące wynikiem tego uzgodnienia i związek przyczynowo‑skutkowy między tymi dwoma elementami (wyrok Dole Food i Dole Fresh Fruit Europe/Komisja, C‑286/13 P, EU:C:2015:184, pkt 126 i przytoczone tam orzecznictwo).
43 Po drugie, należy zaznaczyć, że sprawę będącą przedmiotem postępowania głównego, taką jak wynika ona z ustaleń sądu odsyłającego, znamionuje to, iż administrator omawianego skomputeryzowanego systemu informacyjnego wysłał informację służącą działaniu antykonkurencyjnemu wspólnemu dla biur podróży uczestniczących w tym systemie – informację, którą można było odczytać jedynie w polu zawierającym „Informacje dla użytkowników” w omawianym systemie skomputeryzowanym i na którą biura te nie odpowiedziały wprost. W następstwie wysłania tej informacji wprowadzono techniczne ograniczenie, które ograniczyło do 3% rabaty, jakie można było stosować w odniesieniu do rezerwacji w systemie. Chociaż wspomniane ograniczenie nie stało na przeszkodzie temu, by zainteresowane biura podróży udzielały swoim klientom rabatów powyżej 3%, to wiązało się z tym jednak spełnienie dodatkowych formalności technicznych.
44 Takie okoliczności mogą uzasadniać istnienie uzgodnienia między biurami podróży, które znały treść informacji spornej w postępowaniu głównym – gdyż można uznać, iż biura te wyraziły milczącą zgodę na wspólną praktykę antykonkurencyjną – w związku z tym, że dwa pozostałe elementy konstytutywne uzgodnionej praktyki przypomniane w pkt 42 niniejszego wyroku także zostały spełnione. W zależności od oceny dowodów dokonanej przez sąd odsyłający można domniemywać, że biuro podróży uczestniczyło w tym uzgodnieniu od chwili, gdy zapoznało się z ową treścią.
45 Natomiast jeśli nie można wykazać, że biuro podróży zapoznało się ze wspominaną informacją, jego uczestnictwa w uzgodnieniu nie można wywieść jedynie z istnienia ograniczenia technicznego wprowadzonego w systemie rozpatrywanym w postępowaniu głównym, bez wykazania na podstawie innych obiektywnych i spójnych poszlak, iż biuro to wyraziło milczącą zgodę na działanie antykonkurencyjne.
46 W trzeciej kolejności należy stwierdzić, że biuro podróży może obalić domniemanie uczestnictwa w uzgodnionej praktyce poprzez wykazanie, iż otwarcie zdystansowało się ono wobec tej praktyki lub zawiadomiło o niej organy administracyjne. Poza tym zgodnie z orzecznictwem Trybunału, w przypadku takim jak przypadek rozpatrywany w postępowaniu głównym, gdzie nie może być mowy o spotkaniu mającym znamiona zmowy, otwarte zdystansowanie się lub zawiadomienie organów administracyjnych nie są jedynymi zarzutami pozwalającymi obalić domniemanie uczestnictwa przedsiębiorstwa w naruszeniu, gdyż w tym celu można także przedstawić inne dowody (zob. podobnie wyrok Total Marketing Services/Komisja, C‑634/13 P, EU:C:2015:614, pkt 23, 24).
47 Jeśli chodzi o zbadanie kwestii, czy zainteresowane biura podróży otwarcie zdystansowały się wobec uzgodnienia będącego przedmiotem postępowania głównego, należy stwierdzić, że w konkretnych okolicznościach, takich jak okoliczności rozpatrywane w postępowaniu głównym, nie można wymagać, by oświadczenie zamierzającego zdystansować się biura podróży zostało wystosowane do wszystkich konkurentów, którzy byli adresatami informacji spornej w postępowaniu głównym, gdyż nie jest fizycznie możliwe, by takie biuro mogło znać owych adresatów.
48 W takiej sytuacji sąd odsyłający może przyjąć, że jasny i wyraźny sprzeciw skierowany do administratora oprogramowania E‑TURAS może pozwolić na obalenie owego domniemania.
49 Co się tyczy możliwości obalenia domniemania uczestnictwa w uzgodnionej praktyce za pomocą innych dowodów aniżeli dowód otwartego zdystansowania się lub zawiadomienia organów administracyjnych, należy stwierdzić, że w okolicznościach takich jak okoliczności rozpatrywane w postępowaniu głównym domniemanie związku przyczynowego między uzgodnieniem a zachowaniem na rynku przedsiębiorstw w nim uczestniczących, wspomniane w pkt 33 niniejszego wyroku, mogłoby zostać obalone poprzez przedstawienie dowodu na systematyczne stosowanie rabatu przekraczającego odnośny pułap.
50 Mając na względzie całość powyższych rozważań, na postawione pytania należy odpowiedzieć, że:
– Artykuł 101 ust. 1 TFUE należy interpretować w ten sposób, że w wypadku gdy administrator skomputeryzowanego systemu informacyjnego służącego umożliwieniu biurom podróży sprzedaży wycieczek poprzez ich stronę internetową wedle jednolitego sposobu rezerwacji wysyła tym podmiotom gospodarczym za pośrednictwem osobistej poczty elektronicznej informację o tym, że rabaty na produkty sprzedawane za pośrednictwem tego systemu będą od tej pory objęte pułapem i że w następstwie rozpowszechnienia tej informacji w omawianym systemie dokonane zostaną zmiany techniczne konieczne do wdrożenia tego pułapu, można domniemywać, iż wspomniane podmioty gospodarcze uczestniczyły w uzgodnionej praktyce w rozumieniu wspomnianego postanowienia od chwili zapoznania się z informacją wysłaną przez administratora systemu, jeśli nie zdystansowały się otwarcie wobec tej praktyki, nie zawiadomiły o niej organów administracji lub nie przedstawiły innych dowodów w celu obalenia tego domniemania, takich jak dowód na systematyczne stosowanie rabatu przekraczającego odnośny pułap.
– Sąd odsyłający powinien zbadać na podstawie przepisów prawa krajowego normujących ocenę dowodów i wymaganych standardów dowodowych, czy w świetle całości okoliczności przedstawionych temu sądowi wysłanie informacji takiej jak informacja sporna w postępowaniu głównym może stanowić wystarczający dowód w celu wykazania, że jej adresaci zapoznali się z jej treścią. Domniemanie niewinności stoi na przeszkodzie temu, by sąd odsyłający uznał, że samo wysłanie tej informacji może stanowić wystarczający dowód w celu wykazania, iż jej adresaci musieli bezwzględnie zapoznać się z jej treścią.
W przedmiocie kosztów
51 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (piąta izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 101 ust. 1 TFUE należy interpretować w ten sposób, że w wypadku gdy administrator skomputeryzowanego systemu informacyjnego służącego umożliwieniu biurom podróży sprzedaży wycieczek poprzez ich stronę internetową wedle jednolitego sposobu rezerwacji wysyła tym podmiotom gospodarczym za pośrednictwem osobistej poczty elektronicznej informację o tym, że rabaty na produkty sprzedawane za pośrednictwem tego systemu będą od tej pory objęte pułapem i że w następstwie rozpowszechnienia tej informacji w omawianym systemie dokonane zostaną zmiany techniczne konieczne do wdrożenia tego pułapu, można domniemywać, iż wspomniane podmioty gospodarcze uczestniczyły w uzgodnionej praktyce w rozumieniu wspomnianego postanowienia od chwili zapoznania się z informacją wysłaną przez administratora systemu, jeśli nie zdystansowały się otwarcie wobec tej praktyki, nie zawiadomiły o niej organów administracji lub nie przedstawiły innych dowodów w celu obalenia tego domniemania, takich jak dowód na systematyczne stosowanie rabatu przekraczającego odnośny pułap.
Sąd odsyłający powinien zbadać na podstawie przepisów prawa krajowego normujących ocenę dowodów i wymaganych standardów dowodowych, czy w świetle całości okoliczności przedstawionych temu sądowi wysłanie informacji takiej jak informacja sporna w postępowaniu głównym może stanowić wystarczający dowód w celu wykazania, że jej adresaci zapoznali się z jej treścią. Domniemanie niewinności stoi na przeszkodzie temu, by sąd odsyłający uznał, że samo wysłanie tej informacji może stanowić wystarczający dowód w celu wykazania, iż jej adresaci musieli bezwzględnie zapoznać się z jej treścią.
Podpisy