WYROK TRYBUNAŁU (dziewiąta izba)
z dnia 1 czerwca 2017 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Zwalczanie opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych – Dyrektywa 2011/7/UE – Umowy najmu na czas nieokreślony zawierane w ramach działalności gospodarczej – Opóźnienia w płatności czynszu najmu – Umowy zawarte przed wygaśnięciem terminu do dokonania transpozycji tej dyrektywy – Przepisy krajowe – Wyłączenie takich umów z czasowego zakresu stosowania tej dyrektywy
W sprawie C‑330/16
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Sąd Okręgowy w Warszawie (Polska) postanowieniem z dnia 16 maja 2016 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 10 czerwca 2016 r., w postępowaniu:
Piotr Zarski
przeciwko
Andrzejowi Stadnickiemu,
TRYBUNAŁ (dziewiąta izba),
w składzie: E. Juhász, prezes izby, C. Vajda i C. Lycourgos (sprawozdawca), sędziowie,
rzecznik generalny: M. Bobek,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu P. Zarskiego przez B. Stankiewicza i Z. Korsaka oraz przez A. Ostrowską-Maciąg, radców prawnych,
– w imieniu rządu polskiego przez B. Majczynę, działającego w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu hiszpańskiego przez M.A. Sampola Pucurulla, działającego w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez M. Patakię, A.C. Beckera oraz J. Szczodrowskiego, działających w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 1 ust. 1, art. 2 pkt 1 oraz art. 3, 6, 8 i art. 12 ust. 4 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/7/UE z dnia 16 lutego 2011 r. w sprawie zwalczania opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych (Dz.U. 2011, L 48, s. 1).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu między Piotrem Zarskim i Andrzejem Stadnickim w przedmiocie rekompensaty za koszty odzyskiwania należności poniesione przez P. Zarskiego w celu odzyskania zaległych płatności czynszu od A. Stadnickiego.
Ramy prawne
Prawo Unii
Dyrektywa 2000/35
3 Artykuł 6 ust. 3 dyrektywy 2000/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 czerwca 2000 r. w sprawie zwalczania opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych (Dz.U. 2000, L 200, s. 35 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 17, t. 1, s. 226) stanowi:
„Przy transpozycji niniejszej dyrektywy państwa członkowskie mogą pominąć:
[…]
b) umowy, które zostały zawarte przed dniem 8 sierpnia 2002 r. […]”.
Dyrektywa 2011/7
4 Motyw 12 dyrektywy 2011/7 stanowi:
„Opóźnienia w płatnościach stanowią naruszenie postanowień umowy, które stało się korzystne finansowo dla dłużników w większości państw członkowskich z uwagi na naliczanie niskich lub zerowych odsetek za opóźnienia w płatnościach lub powolne procedury ściągania należności. Konieczna jest więc zdecydowana zmiana w kierunku kultury szybkich płatności, w ramach której wszelkie zapisy uniemożliwiające naliczanie odsetek należy zawsze uznawać za rażąco nieuczciwy warunek umowy lub praktykę, w celu odwrócenia tej tendencji i zniechęcenia do przekraczania terminów płatności. Zmiana ta powinna również obejmować wprowadzenie szczegółowych przepisów dotyczących terminów płatności i rekompensaty dla wierzycieli za poniesione koszty oraz, między innymi, na zapisie, że wykluczenie prawa do rekompensaty za koszty odzyskiwania należności powinno być uważane za rażąco nieuczciwe”.
5 Na podstawie art. 1 ust. 1 dyrektywy 2011/7:
„Celem niniejszej dyrektywy jest zwalczanie opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych, aby zapewnić właściwe funkcjonowanie rynku wewnętrznego, wspierając tym samym konkurencyjność przedsiębiorstw, a w szczególności [małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP)]”.
6 Artykuł 2 tej dyrektywy stanowi:
„Do celów niniejszej dyrektywy:
1) »transakcje handlowe« oznaczają transakcje między przedsiębiorstwami lub między przedsiębiorstwami a organami publicznymi, które prowadzą do dostawy towarów lub świadczenia usług za wynagrodzeniem;
[…]”.
7 Artykuł 6 (pod tytułem „Rekompensata za koszty odzyskiwania należności”) dyrektywy 2011/7 stanowi:
„1. Państwa członkowskie zapewniają, aby wierzyciel był uprawniony do uzyskania od dłużnika co najmniej stałej kwoty 40 EUR, w przypadku gdy odsetki za opóźnienia w płatnościach stają się wymagalne w ramach transakcji handlowych zgodnie z art. 3 lub 4.
2. Państwa członkowskie zapewniają, aby stała kwota, o której mowa w ust. 1, była płacona bez konieczności przypomnienia jako rekompensata za koszty odzyskiwania należności poniesione przez wierzyciela.
3. Oprócz stałej kwoty, o której mowa w ust. 1, wierzyciel jest uprawniony do uzyskania od dłużnika rozsądnej rekompensaty za wszelkie koszty odzyskiwania należności przekraczające tę stałą kwotę, poniesione z powodu opóźnień w płatnościach dłużnika. Mogłoby to obejmować koszty poniesione między innymi w związku ze skorzystaniem z usług prawnika lub firmy windykacyjnej”.
8 Artykuł 12 ust. 4 wspomnianej dyrektywy przewiduje:
„Podczas transpozycji niniejszej dyrektywy państwa członkowskie mogą zadecydować, czy wykluczyć umowy zawarte przed dniem 16 marca 2013 r.”.
9 Artykuł 13 akapit pierwszy tejże dyrektywy stanowi:
„Dyrektywa 2000/35/WE traci moc ze skutkiem od dnia 16 marca 2013 r. bez uszczerbku dla obowiązków państw członkowskich dotyczących terminów jej transpozycji do prawa krajowego i rozpoczęcia jej stosowania. Ma jednak nadal zastosowanie do umów zawartych przed tą datą, do których niniejsza dyrektywa nie ma zastosowania zgodnie z art. 12 ust. 4”.
Prawo polskie
10 Transpozycja dyrektywy 2011/7 do polskiego porządku prawnego została dokonana w drodze ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (zwanej dalej „ustawą z dnia 8 marca 2013 r.”), która weszła w życie w dniu 28 kwietnia 2013 r., uchyliwszy ustawę z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych.
11 Artykuł 4 ustawy z dnia 8 marca 2013 r. stanowi:
„Użyte w ustawie określenia oznaczają:
transakcja handlowa – umowę, której przedmiotem jest odpłatna dostawa towaru lub odpłatne świadczenie usługi, jeżeli strony, o których mowa w art. 2, zawierają ją w związku z wykonywaną działalnością;
[…]”.
12 Artykuł 10 tejże ustawy stanowi:
„1. Wierzycielowi, od dnia nabycia uprawnienia do odsetek, o których mowa w art. 7 ust. 1 lub art. 8 ust. 1, przysługuje od dłużnika, bez wezwania, równowartość kwoty 40 euro przeliczonej na złote według średniego kursu euro ogłoszonego przez Narodowy Bank Polski ostatniego dnia roboczego miesiąca poprzedzającego miesiąc, w którym świadczenie pieniężne stało się wymagalne, stanowiącej rekompensatę za koszty odzyskiwania należności.
2. Oprócz kwoty, o której mowa w ust. 1, wierzycielowi przysługuje również zwrot, w uzasadnionej wysokości, poniesionych kosztów odzyskiwania należności przewyższających tę kwotę.
3. Uprawnienie do kwoty, o której mowa w ust. 1, przysługuje od transakcji handlowej, z zastrzeżeniem art. 11 ust. 2 pkt 2”.
13 Artykuł 15 ustawy z dnia 8 marca 2013 r. brzmi:
„1. Do transakcji handlowych zawartych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe.
[…]”.
14 W odróżnieniu od art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 8 marca 2013 r. żaden przepis ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych nie przewidywał prawa wierzyciela do żądania rekompensaty stałej kwoty 40 EUR tytułem kosztów odzyskiwania powstałej należności.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
15 Strony w postępowaniu głównym są przedsiębiorcami, którzy zawarli w dniu 20 września 2010 r. umowę najmu na czas nieokreślony, na podstawie której A. Stadnicki korzystał z pomieszczeń biurowych należących do wynajmującego, P. Zarskiego, w zamian za zapłatę czynszu najmu. Wynajmujący zażądał od najemcy zapłaty rekompensaty w stałej kwocie 40 EUR tytułem kosztów odzyskania czynszu najmu zapłaconego z opóźnieniem w okresie od 9 kwietnia 2014 r. do lutego 2015 r.
16 Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy oddalił powództwo P. Zarskiego oparte na art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 8 marca 2013 r. na tej podstawie, że zgodnie z art. 15 tej ustawy nie ma ona zastosowania do umów zawartych przed dniem 28 kwietnia 2013 r. Od tego orzeczenia P. Zarski wniósł apelację do sądu odsyłającego.
17 Sąd ten ma wątpliwość przede wszystkim odnośnie do tego, czy najem lokalu jest usługą w rozumieniu art. 2 pkt 1 i art. 3 dyrektywy 2011/7.
18 W razie odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze powstaje wątpliwość, czy w wypadku umowy najmu lokalu na czas nieokreślony transakcją handlową jest umowa czy pojedyncza, odrębna „transakcja”, jaką jest każdorazowa płatność czynszu. Zdaniem sądu odsyłającego umowa składa się z szeregu operacji tworzących ciąg transakcji handlowych. Co prawda ustawa z dnia 8 marca 2013 r. ogranicza transakcje handlowe do umów. Niemniej jednak powstaje wątpliwość, czy ustawodawca Unii Europejskiej chroni czynność prawną, taką jak umowa, czy też może „zabezpiecza on ujmowane od strony gospodarczej zdarzenie ekonomiczne”, takie jak zapłata w zamian za dostarczenie towarów i usług.
19 Zdaniem sądu odsyłającego z art. 2 pkt 1 dyrektywy 2011/7 wynika, że o ile każda umowa jest transakcją handlową, o tyle nie każda transakcja handlowa musi być umową. Zatem kilka indywidualnych transakcji handlowych mogłoby tworzyć jedną umowę ramową. Ponadto ochrona prawa wierzyciela do otrzymania terminowej płatności w transakcji handlowej powinna skłaniać nie do zawężania tej ochrony do umów, lecz do rozszerzenia jej na operacje handlowe.
20 W wypadku uznania, że pojęcie „transakcji handlowej” należy rozumieć jako pojedynczą i oddzielną transakcję, jaką stanowi każdorazowa płatność czynszu, sąd odsyłający stawia ponadto pytanie, czy państwa członkowskie mogą wykluczyć na podstawie art. 12 ust. 4 dyrektywy 2011/7 zastosowanie tego aktu do umów najmu zawartych przed dniem 16 marca 2013 r., w sytuacji gdy opóźnienia w realizacji płatności czynszu występują po tej dacie.
21 Sąd odsyłający zauważa, że art. 12 ust. 4 tej dyrektywy posługuje się pojęciem „umowy”, a nie transakcji, choć w wielu jej innych przepisach występuje pojęcie „transakcji”. Sąd uważa jednak, że nadal istnieje wątpliwość w odniesieniu do kwestii, czy celem dyrektywy 2011/7 nie powinna być ochrona pojedynczych stosunków ciągłych lub periodycznych, a zatem czy dokonując wykładni art. 12 ust. 4, nie powinno się przyjąć preferencji stosowania zasady bezpośredniego działania nowej ustawy.
22 W tych okolicznościach Sąd Okręgowy w Warszawie postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy najem lokalu jest usługą w rozumieniu art. 2 pkt 1, art. 3 (oraz motywów 2, 3, 7, 11, 18 i 23) dyrektywy 2011/7?
2) W przypadku odpowiedzi pozytywnej na pytanie pierwsze: czy w razie zawarcia na czas nieokreślony umowy najmu transakcją handlową jest umowa czy pojedyncza, odrębna »transakcja«, jaką jest każdorazowa płatność czynszu w zamian za udostępnienie lokalu i mediów w rozumieniu art. 1 ust. 1, art. 2 pkt 1, art. 3, 6, 8 (oraz motywów 1, 3, 4, 8, 9, 26, 35) dyrektywy 2011/7?
3) W przypadku uznania w odpowiedzi na pytanie drugie, że transakcją handlową jest każdorazowa płatność czynszu w zamian za udostępnienie lokalu i mediów, to czy art. 1 ust. 1, art. 2 pkt 1 oraz art. 12 ust. 4 (oraz motyw 3) dyrektywy 2011/7 należy interpretować w ten sposób, że państwa członkowskie mogą wykluczyć zastosowanie [tej] dyrektywy do umów najmu zawartych przed 16 marca 2013 r., w sytuacji jeżeli opóźnienia w realizacji poszczególnych płatności czynszu występują po tej dacie?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytań drugiego i trzeciego
23 W pytaniach prejudycjalnych drugim i trzecim, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 12 ust. 4 dyrektywy 2011/7 należy interpretować w ten sposób, że państwa członkowskie mogą wykluczyć z zakresu stosowania tej dyrektywy opóźnienia w realizacji poszczególnych płatności w ramach wykonania umowy zawartej przed dniem 16 marca 2013 r., nawet jeśli te opóźnienia mają miejsce po tej dacie lub jeśli te płatności stanowią transakcje handlowe, które koniecznie muszą należeć do czasowego zakresu stosowania tej dyrektywy.
24 Artykuł 12 ust. 4 dyrektywy 2011/7 zezwala państwom członkowskim na zdecydowanie, przy okazji transpozycji tej dyrektywy, czy mają zamiar wykluczenia z zakresu stosowania tego aktu umów zawartych przed dniem 16 marca 2013 r.
25 Należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału zarówno względy jednolitego stosowania prawa Unii, jak i zasada równości wskazują na to, że treści przepisu prawa Unii, który nie zawiera wyraźnego odesłania do prawa państw członkowskich dla określenia swego znaczenia i zakresu, należy zwykle nadać w całej Unii autonomiczną i jednolitą wykładnię (wyrok z dnia 18 października 2016 r., Nikiforidis, C‑135/15, EU:C:2016:774, pkt 28 i przytoczone tam orzecznictwo).
26 Jako że art. 12 ust. 4 dyrektywy 2011/7 nie zawiera żadnego odesłania do prawa państw członkowskich, należy go zatem interpretować w sposób autonomiczny i jednolity. Takiej wykładni należy dokonać z uwzględnieniem jednocześnie brzmienia tego przepisu, kontekstu, w który się on wpisuje, i celu zamierzonego przez tę dyrektywę (wyrok z dnia 10 listopada 2016 r., Kovalkovas, C‑477/16 PPU, EU:C:2016:861, pkt 33).
27 Tak więc odnośnie do brzmienia art. 12 ust. 4 dyrektywy 2011/7 należy zauważyć, że prawodawca Unii posłużył się wyrażeniem „umowy zawarte”, a nie „transakcje handlowe”, stosowanym w innych przepisach tej dyrektywy.
28 Tak więc bez konieczności ustalenia w ramach niniejszego odesłania prejudycjalnego, czy pojęcie „transakcji handlowej” może oznaczać – jak wydaje się sugerować sąd odsyłający – sposoby wykonania umowy, wystarczy stwierdzić, że prawodawca Unii w każdym razie zadbał o to, aby nie użyć w dowolny sposób tego wyrażenia przy okazji określania zakresu możliwości przyznanej państwom członkowskim w art. 12 ust. 4 dyrektywy 2011/7.
29 Analiza brzmienia tego przepisu prowadzi zatem do wniosku, że prawodawca Unii, posługując się wyrażeniem „zawarte umowy”, zamierzał pozwolić państwom członkowskim na wyłącznie z zakresu stosowania dyrektywy 2011/7 stosunków umownych zawartych przed dniem 16 marca 2013 r. w całości, w tym również skutków wynikających z tych stosunków zachodzących po tej dacie.
30 Ta wykładnia jest wsparta przez kontekst przepisu analizowanego w postępowaniu głównym, ściślej rzecz ujmując, przez zakres art. 13 dyrektywy 2011/7.
31 Rzeczony art. 13 uchyla bowiem dyrektywę 2000/35 ze skutkiem od dnia 16 marca 2013 r., przewidując jednak, że ta dyrektywa ma nadal zastosowanie do umów zawartych przed tą datą, do których dyrektywa 2011/7 nie ma zastosowania zgodnie z jej art. 12 ust. 4.
32 Wynika stąd, że jeśli państwo członkowskie skorzystało z możliwości przyznanej mu w art. 12 ust. 4 dyrektywy 2011/7, umowy zawarte przed dniem 16 marca 2013 r. podlegają, z zastrzeżeniem art. 6 ust. 3 lit. b) dyrektywy 2000/35, przepisom tej ostatniej dyrektywy, w tym również w zakresie ich przyszłych skutków, niezależnie od okoliczności faktycznej, że ta ostatnia dyrektywa została zasadniczo uchylona w tym samym dniu. W takim wypadku dyrektywa 2011/7 nie może mieć zastosowania względem skutków umów, jakie występują od dnia 16 marca 2013 r., ponieważ umowy te nie mogą jednocześnie podlegać przepisom dyrektywy 2000/35 i dyrektywy 2011/7.
33 Z powyższego wynika, że spory dotyczące płatności wymagalnych po dniu 16 marca 2013 r. nie mogą podlegać przepisom dyrektywy 2011/7 w wypadku, gdy umowa, na podstawie której mają zostać dokonane płatności, została zawarta przed tą datą i dane państwo członkowskie skorzystało z możliwości przewidzianej w art. 12 ust. 4 dyrektywy 2011/7.
34 Na pytania drugie i trzecie trzeba zatem udzielić odpowiedzi, że art. 12 ust. 4 dyrektywy 2011/7 należy interpretować w ten sposób, że państwa członkowskie mogą wykluczyć z zakresu stosowania tej dyrektywy opóźnienia w płatnościach w ramach wykonywania umowy zawartej przed dniem 16 marca 2013 r., nawet jeśli te opóźnienia występują po tej dacie.
W przedmiocie pytania pierwszego
35 Mając na uwadze odpowiedź udzieloną na pytania drugie i trzecie, zbędne jest udzielenie odpowiedzi na pytanie pierwsze.
36 Ponieważ umowa będąca przedmiotem analizy w postępowaniu głównym została zawarta przed dniem 16 marca 2013 r. i Rzeczpospolita Polska skorzystała z możliwości przewidzianej w art. 12 ust. 4 dyrektywy 2011/7, umowa ta nie może podlegać czasowemu zakresowi stosowania tej dyrektywy, tak że bez znaczenia jest ustalenie, czy również jest wykluczona z materialnego zakresu stosowania tego aktu.
W przedmiocie kosztów
37 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (dziewiąta izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 12 ust. 4 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/7/UE z dnia 16 lutego 2011 r. w sprawie zwalczania opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych należy interpretować w ten sposób, że państwa członkowskie mogą wykluczyć z zakresu stosowania tej dyrektywy opóźnienia w płatnościach w ramach wykonywania umowy zawartej przed dniem 16 marca 2013 r., nawet jeśli te opóźnienia występują po tej dacie.
Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 1 czerwca 2017 r.
Sekretarz | | Prezes dziewiątej izby |
A. Calot Escobar | | E. Juhász |