Wydanie tymczasowe
WYROK TRYBUNAŁU (pierwsza izba)
z dnia 14 maja 2024 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Dyrektywa 2013/48/UE – Prawo dostępu do adwokata w postępowaniu karnym – Artykuł 3 ust. 6 lit. b) – Czasowe odstępstwo od prawa dostępu do adwokata w wyjątkowych okolicznościach – Artykuł 9 – Zrzeczenie się obecności lub pomocy adwokata – Przesłanki – Artykuł 12 ust. 2 – Poszanowanie prawa do obrony i rzetelności postępowania – Dopuszczalność dowodów – Artykuł 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej – Pisemne zrzeczenie się przez niepiśmiennego podejrzanego z prawa dostępu do adwokata – Brak wyjaśnienia możliwych konsekwencji zrzeczenia się tego prawa – Wpływ na późniejsze czynności dochodzeniowe – Decyzja w przedmiocie właściwego środka zapobiegawczego – Ocena dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa dostępu do adwokata
W sprawie C‑15/24 PPU [Stachev](i)
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii, Bułgaria) postanowieniem z dnia 11 stycznia 2024 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 11 stycznia 2024 r., w postępowaniu karnym przeciwko
CH
przy udziale:
Sofyiska rayonna prokuratura,
TRYBUNAŁ (pierwsza izba),
w składzie: A. Arabadjiev, prezes izby, T. von Danwitz, P. G. Xuereb, A. Kumin (sprawozdawca) i I. Ziemele, sędziowie,
rzecznik generalny: A. M. Collins,
sekretarz: R. Stefanova-Kamisheva, administratorka,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 11 marca 2024 r.,
rozważywszy uwagi, które przedstawili:
– w imieniu CH – I. R. Stoyanov, advokat,
– w imieniu Komisji Europejskiej – J. Vondung i I. Zaloguin, w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 11 kwietnia 2024 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 3 ust. 6 lit. b), art. 9 ust. 1 lit. a) i b) oraz art. 12 ust. 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności (Dz.U. 2013, L 294, s. 1), a także art. 47 ust. 1 i 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „Kartą”).
2 Wniosek ten został złożony w ramach postępowania karnego wszczętego przeciwko CH, obywatelowi Bułgarii, któremu zarzucono popełnienie dwóch przestępstw kradzieży z użyciem przemocy
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Motywy 39, 40 i 50–53 dyrektywy 2013/48 przewidują:
„(39) Podejrzani lub oskarżeni powinni mieć możliwość zrzeczenia się prawa przyznanego na mocy niniejszej dyrektywy, pod warunkiem że udzielono im informacji na temat treści danego prawa i możliwych konsekwencji zrzeczenia się tego prawa. Przy udzielaniu takich informacji należy uwzględnić konkretną sytuację danych podejrzanych lub oskarżonych, w tym ich wiek oraz stan psychiczny i fizyczny.
(40) Fakt zrzeczenia się prawa i okoliczności, w których to zrzeczenie nastąpiło, powinny zostać odnotowane z wykorzystaniem procedury protokołowania, zgodnie z prawem danego państwa członkowskiego. […]
[…]
(50) Państwa członkowskie powinny zapewnić, aby przy ocenie wyjaśnień złożonych przez podejrzanych lub oskarżonych lub dowodów uzyskanych z naruszeniem ich prawa dostępu do adwokata lub w przypadkach, gdy zezwolono na odstępstwo od tego prawa zgodnie z niniejszą dyrektywą, szanowane był[o] prawo do obrony i rzetelnego postępowania. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który stwierdza, że prawo do obrony będzie co do zasady w sposób nieodwracalny naruszone w przypadku, gdy do celów skazania danej osoby wykorzysta się obciążające ją wyjaśnienia złożone podczas przesłuchania policyjnego prowadzonego bez dostępu do adwokata. Powinno to pozostawać bez uszczerbku dla wykorzystania wyjaśnień do innych celów dopuszczalnych zgodnie z prawem krajowym, na przykład w przypadku konieczności przeprowadzenia pilnych czynności dochodzeniowych w celu zapobieżenia popełnieniu innych przestępstw lub wystąpieniu poważnych negatywnych konsekwencji dla jakiejkolwiek osoby lub w związku z pilną potrzebą niedopuszczenia do narażenia postępowania karnego na znaczący uszczerbek, kiedy to zapewnienie dostępu do adwokata lub opóźnienie dochodzenia spowodowałoby nieodwracalną szkodę dla trwających dochodzeń dotyczących poważnego przestępstwa. Ponadto powinno to pozostawać bez uszczerbku dla krajowych przepisów lub systemów dotyczących dopuszczalności dowodów i nie powinno uniemożliwiać państwom członkowskim utrzymywania systemu, w ramach którego przed sądem lub sędzią można powołać wszystkie istniejące dowody bez konieczności przeprowadzania jakiejkolwiek odrębnej lub uprzedniej oceny dopuszczalności takich dowodów.
(51) U podstaw właściwego wymierzania sprawiedliwości leży obowiązek zadbania o podejrzanych lub oskarżonych znajdujących się w potencjalnie gorszej sytuacji. Prokuratura, organy ścigania i organy sądowe powinny zatem umożliwić takim osobom skuteczne wykonywanie praw przewidzianych w niniejszej dyrektywie, na przykład poprzez uwzględnienie wszelkich potencjalnych słabości mających wpływ na zdolność tych osób do korzystania z prawa dostępu do adwokata i prawa do tego, by o pozbawieniu ich wolności została poinformowana osoba trzecia, a także poprzez podejmowanie odpowiednich działań mających zagwarantować te prawa.
(52) Niniejsza dyrektywa potwierdza prawa podstawowe i zasady uznane w Karcie, w tym zakaz tortur oraz nieludzkiego i poniżającego traktowania, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, prawo do nietykalności osobistej, prawa dziecka, integracji osób niepełnosprawnych, prawo do skutecznego środka odwoławczego i prawo do rzetelnego procesu, domniemanie niewinności i prawo do obrony. Niniejszą dyrektywę należy wykonywać zgodnie z tymi prawami i zasadami.
(53) Państwa członkowskie powinny zapewnić, by przepisy niniejszej dyrektywy, w zakresie, w jakim odpowiadają prawom gwarantowanym przez [europejską Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisaną w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r.], były wykonywane w sposób spójny z przepisami [tej konwencji] i zgodny z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka”.
4 Artykuł 1 tej dyrektywy, zatytułowany „Przedmiot”, stanowi:
„W niniejszej dyrektywie ustanawia się normy minimalne dotyczące praw podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym […] dostępu do adwokata […]”.
5 Artykuł 2 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Zakres stosowania”, stanowi:
„1. Niniejszą dyrektywę stosuje się do podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym od chwili poinformowania ich przez właściwe organy państwa członkowskiego, za pomocą oficjalnego powiadomienia lub w inny sposób, o tym, że są podejrzani lub oskarżeni o popełnienie przestępstwa, niezależnie od tego, czy zostali pozbawieni wolności. Niniejsza dyrektywa ma zastosowanie do czasu zakończenia postępowania, przez co rozumie się ostateczne rozstrzygnięcie kwestii, czy podejrzany lub oskarżony popełnił przestępstwo, w tym w stosownych przypadkach wydanie wyroku skazującego i rozpatrzenie wszelkich środków odwoławczych.
[…]
4. […]
W każdym przypadku niniejszą dyrektywę stosuje się w pełni, gdy podejrzany lub oskarżony został pozbawiony wolności, niezależnie od etapu postępowania karnego”.
6 Artykuł 3 dyrektywy 2013/48, zatytułowany „Prawo dostępu do adwokata w postępowaniu karnym”, ma następujące brzmienie:
„1. Państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani i oskarżeni mieli prawo dostępu do adwokata w takim terminie i w taki sposób, aby osoby te mogły rzeczywiście i skutecznie wykonywać przysługujące im prawo do obrony.
2. Podejrzani lub oskarżeni mają prawo dostępu do adwokata bez zbędnej zwłoki. W każdym wypadku podejrzani lub oskarżeni mają dostęp do adwokata począwszy od najwcześniejszego spośród następujących terminów:
a) przed ich przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania lub organ sądowy;
[…]
c) niezwłocznie po pozbawieniu wolności;
[…]
3. Prawo dostępu do adwokata pociąga za sobą, co następuje:
a) państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani lub oskarżeni mieli prawo do spotykania się na osobności i porozumiewania się z reprezentującym ich adwokatem, także przed przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania lub organ sądowy;
b) państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani lub oskarżeni mieli prawo do obecności i skutecznego udziału ich adwokata w czasie ich przesłuchiwania. […];
c) państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani lub oskarżeni mieli co najmniej prawo do obecności swojego adwokata podczas następujących czynności dochodzeniowych lub dowodowych, w przypadku gdy czynności te są przewidziane w prawie krajowym oraz jeżeli dla danej czynności jest wymagana lub dozwolona obecność podejrzanego lub oskarżonego:
(i) okazania w celu rozpoznania;
(ii) konfrontacji;
(iii) eksperymentów procesowych polegających na odtworzeniu przebiegu przestępstwa.
[…]
6. W wyjątkowych okolicznościach i jedynie na etapie postępowania przygotowawczego państwa członkowskie mogą zastosować czasowe odstępstwo od stosowania praw przewidzianych w ust. 3, w zakresie, w jakim jest to uzasadnione – w świetle konkretnych okoliczności danej sprawy – jednym z następujących istotnych powodów:
a) w przypadku pilnej potrzeby zapobieżenia poważnym negatywnym konsekwencjom dla życia, wolności lub nietykalności cielesnej jakiejś osoby;
b) w przypadku konieczności podjęcia przez organy ścigania natychmiastowego działania w celu niedopuszczenia do narażenia postępowania karnego na znaczący uszczerbek”.
7 Zgodnie z art. 9 tej dyrektywy, zatytułowanym „Zrzeczenie się praw”:
„1. Bez uszczerbku dla prawa krajowego nakładającego wymóg obowiązkowej obecności lub pomocy adwokata państwa członkowskie w odniesieniu do każdego zrzeczenia się prawa, o którym mowa w art. 3 i 10, zapewniają, aby:
a) podejrzanemu lub oskarżonemu udzielono ustnie lub pisemnie jasnych i wystarczających informacji w prostym i zrozumiałym języku na temat treści danego prawa i możliwych konsekwencji zrzeczenia się go; oraz
b) zrzeczenie się praw dokonane zostało w sposób dobrowolny i jednoznaczny.
2. Zrzeczenie się praw, którego można dokonać pisemnie lub ustnie, jak również okoliczności, w których zrzeczenie nastąpiło, odnotowuje się, wykorzystując procedurę protokołowania, zgodnie z prawem danego państwa członkowskiego.
3. Państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani lub oskarżeni mogli odwołać zrzeczenie się praw na każdym etapie postępowania karnego, a także zapewniają, aby zostali oni poinformowani o tej możliwości. Takie odwołanie staje się skuteczne z chwilą jego dokonania”.
8 Artykuł 12 ust. 2 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Środki naprawcze”, stanowi w ust. 2:
„Bez uszczerbku dla krajowych przepisów i systemów dotyczących dopuszczalności dowodów państwa członkowskie zapewniają, aby w postępowaniu karnym przy ocenie wyjaśnień złożonych przez podejrzanych lub oskarżonych lub dowodów uzyskanych z naruszeniem ich prawa dostępu do adwokata lub w przypadkach, gdy zezwolono na odstępstwo od tego prawa zgodnie z art. 3 ust. 6, przestrzegane były prawo do obrony i prawo do rzetelnego postępowania”.
9 Artykuł 13 dyrektywy 2013/48, zatytułowany „Osoby wymagające szczególnego traktowania”, przewiduje:
„Państwa członkowskie zapewniają, aby przy stosowaniu niniejszej dyrektywy uwzględniane były odrębne potrzeby podejrzanych i oskarżonych wymagających szczególnego traktowania”.
Prawo bułgarskie
Konstytucja bułgarska
10 Zgodnie z art. 30 ust. 4 Konstitutsia na Republika Bulgaria (konstytucji Republiki Bułgarii, zwanej dalej „konstytucją bułgarską”):
„Każdy ma prawo do obrony przez adwokata od chwili zatrzymania lub przedstawienia zarzutów”.
Ustawa o ministerstwie spraw wewnętrznych
11 Artykuł 72 Zakon za ministerstvoto na vatreshnite raboti (ustawy o ministerstwie spraw wewnętrznych, DV nr 53 z dnia 27 czerwca 2014 r.), w wersji mającej zastosowanie do stanu faktycznego sprawy w postępowaniu głównym, ma następujące brzmienie:
„1. Organy policji mogą zatrzymać osobę:
1) co do której istnieją dane wskazujące na to, że popełniła ona przestępstwo;
[…].
5. Od momentu zatrzymania dana osoba ma prawo do adwokata, przy czym zatrzymanego informuje się o możliwości zrzeczenia się prawa do adwokata i jego konsekwencjach, a także o prawie do odmowy składania wyjaśnień, jeżeli zatrzymanie odbywa się na podstawie ust. 1 pkt 1”.
12 Artykuł 74 tej ustawy stanowi:
„1. W odniesieniu do osób, o których mowa w art. 72 ust. 1, wydaje się pisemny nakaz zatrzymania.
2. W nakazie zatrzymania, o którym mowa w ust. 1, wskazuje się:
1) nazwisko, funkcję i miejsce pracy funkcjonariusza policji, który wydał nakaz zatrzymania;
2) podstawy faktyczne i prawne zatrzymania;
3) dane identyfikacyjne osoby zatrzymanej;
4) datę i miejsce zatrzymania;
5) ograniczenie praw osoby, o której mowa w art. 73;
6) prawo tej osoby:
a) do zaskarżenia przed sądem zgodności z prawem zatrzymania;
b) pomocy adwokata od chwili zatrzymania;
[…].
3. Zatrzymana osoba wypełnia oświadczenie wskazujące, że powiadomiono ją o przysługujących jej prawach, a także o swoim zamiarze wykonywania lub niewykonywania jej praw określonych w ust. 2 pkt 6 lit. b)–f). Nakaz podpisują funkcjonariusz policji i zatrzymana osoba.
4. Odmowę lub niemożność podpisania nakazu przez osobę zatrzymaną potwierdza się poprzez podpis jednego świadka”.
NPK
13 Artykuł 94 Nakazatelno-protsesualen kodeks (kodeksu postępowania karnego, DV nr 86 z dnia 28 października 2005 r.), w wersji mającej zastosowanie do stanu faktycznego sprawy w postępowaniu głównym, (zwanego dalej „NPK”) ma następujące brzmienie:
„1. Udział obrońcy w postępowaniu karnym jest obowiązkowy, gdy:
[…]
6) […] oskarżony przebywa w areszcie”.
14 Zgodnie z art. 96 ust. 1 NPK:
„Oskarżony może w każdym momencie postępowania zrzec się prawa do korzystania z pomocy adwokata, z wyjątkiem przypadków, o których mowa w art. 94 ust. 1 pkt 1–3 i 6. Oskarżonemu wyjaśnia się konsekwencje zrzeczenia się obrony przez adwokata”.
15 Artykuł 97 NPK ma następujące brzmienie:
„1. Obrońca może uczestniczyć w postępowaniu karnym od chwili zatrzymania osoby lub przedstawienia jej zarzutów.
2. Organ postępowania przygotowawczego wyjaśnia oskarżonemu, że ma on prawo do adwokata, i zapewnia mu możliwość niezwłocznego skontaktowania się z adwokatem. Organ ten nie może wykonywać żadnych czynności dochodzeniowych lub innych czynności procesowych z udziałem oskarżonego, dopóki nie wypełni tego obowiązku”.
16 Artykuł 248 NPK stanowi:
„1. Na rozprawie wstępnej rozpatruje się następujące kwestie:
[…]
3) kwestia, czy w postępowaniu przygotowawczym dopuszczono się usuwalnego istotnego naruszenia wymogów proceduralnych, skutkującego ograniczeniem praw procesowych oskarżonego, osoby pokrzywdzonej lub jej spadkobierców;
[…]
5) rozpatrzenie sprawy przy drzwiach zamkniętych, wyznaczenie rezerwowego sędziego lub ławnika, wyznaczenie obrońcy, biegłego, tłumacza ustnego lub tłumacza języka migowego oraz wykonanie delegowanych sądowych czynności śledczych;
6) zastosowane środki przymusu procesowego;
7) wnioski o zgromadzenie nowych dowodów;
8) wyznaczenie rozprawy i określenie osób, które należy na nią wezwać”.
17 Zgodnie z art. 270 ust. 1 NPK:
„Kwestia zmiany środka zapobiegawczego może zostać podniesiona w każdym momencie w postępowaniu sądowym. W przypadku zmiany okoliczności do właściwego sądu można złożyć nowy wniosek dotyczący środka zapobiegawczego”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
18 W dniu 16 grudnia 2022 r. bułgarska policja zatrzymała CH w celu zbadania jego udziału w kradzieży z użyciem przemocy. W tym samym dniu podpisał on pisemne oświadczenie, w którym wskazano, że nie chce być broniony przez adwokata wybranego przez siebie i na własny koszt ani przez adwokata z urzędu.
19 Zgodnie z informacjami przekazanymi przez sąd odsyłający konsekwencje zrzeczenia się obrony przez adwokata nie zostały jednak wyjaśnione CH, który nie posiada podstawowego wykształcenia i nie włada w piśmie językiem bułgarskim. Ponadto oświadczenie obejmuje wymóg, zgodnie z którym w przypadku gdy osoba pozbawiona wolności jest niepiśmienna lub nie jest w stanie samodzielnie wypełnić tego oświadczenia, oświadczenie to musi zostać wypełnione przez funkcjonariusza policji, przy czym oświadczenia woli muszą być składane przez tę osobę osobiście w obecności świadka, który potwierdza ich prawdziwość swoim podpisem. Tymczasem w niniejszej sprawie wspomniane oświadczenie nie zawierało ani podpisu funkcjonariusza policji, ani podpisu świadka.
20 Bezpośrednio po zatrzymaniu CH, podczas przesłuchania przez funkcjonariusza policji w charakterze świadka, przyznał się on do udziału w kradzieży z użyciem przemocy. Zgodnie z postanowieniem odsyłającym CH został wprawdzie poinformowany o przysługujących mu prawach, o tym, że nie jest zobowiązany do obciążania się popełnieniem przestępstwa i że może odmówić składania zeznań, jednakże przesłuchanie to odbyło się pod nieobecność adwokata. Nieobecność adwokata wynika również z protokołów, w których odnotowano inne czynności dochodzeniowe, przeprowadzone w dniach 16–17 grudnia 2022 r., takie jak eksperyment procesowy, przeszukanie mieszkania CH, dwa okazania w celu rozpoznania i przeszukanie osoby CH. Podczas tych czynności dochodzeniowych zostały zgromadzone dowody.
21 W dniu 17 grudnia 2022 r. prokuratura nakazała przedstawienie CH zarzutu popełnienia kradzieży z użyciem przemocy. W konsekwencji tego samego dnia członek izby adwokackiej w Sofii (Bułgaria) został wyznaczony z urzędu jako adwokat CH. Ponadto CH oraz jego obrońca zostali powiadomieni o oskarżeniu.
22 Następnie Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii, Bułgaria), będący sądem odsyłającym w niniejszej sprawie, postanowieniem z dnia 19 grudnia 2022 r. uwzględnił wniosek prokuratora o tymczasowe aresztowanie CH.
23 Postanowieniem z dnia 13 czerwca 2023 r. sąd ten oddalił wniosek CH o zmianę tego środka zapobiegawczego.
24 W dniu 26 lipca 2023 r. prokuratura nakazała przedstawienie CH zarzutu popełnienia innej kradzieży z użyciem przemocy.
25 W następstwie kolejnego wniosku CH o zbadanie kwestii odpowiedniego środka zapobiegawczego Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii) zastosował, postanowieniem z dnia 18 sierpnia 2023 r., łagodniejszy środek, a mianowicie obowiązek okresowego podpisywania przez CH rejestru prowadzonego przez organy policji miejsca pobytu.
26 Sąd ten uznał w tym względzie, że prawo CH do obrony przez adwokata, ustanowione w art. 30 ust. 4 konstytucji bułgarskiej, powstało w chwili pozbawienia go wolności. Tymczasem organy ścigania nie zapewniły wykonania tego prawa. Pomimo oświadczenia wypełnionego przez CH po jego zatrzymaniu niemożliwe jest bezsporne stwierdzenie, że CH dokonał dobrowolnego i świadomego wyboru. W tych okolicznościach żadnej z czynności dochodzeniowych dokonanych po zatrzymaniu CH i przed przedstawieniem mu zarzutów nie można wykorzystać do oceny odpowiedzialności karnej CH.
27 Postanowieniem z dnia 7 września 2023 r. Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii, Bułgaria) uchylił postanowienie Sofiyski rayonen sad (sądu rejonowego w Sofii) z dnia 18 sierpnia 2023 r. i utrzymał w mocy środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania zastosowany wobec CH.
28 W dniu 2 października 2023 r. sąd odsyłający ponownie wypowiedział się w przedmiocie środka zapobiegawczego i zmienił go w ten sposób, że zobowiązał CH do okresowego podpisywania rejestru prowadzonego przez organy policji w miejscu jego pobytu. Tymczasem postanowieniem z dnia 7 listopada 2023 r., w następstwie odwołania wniesionego przez prokuraturę, Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii) uchylił środek zastosowany w dniu 2 października 2023 r. i utrzymał w mocy środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania zastosowany wobec CH.
29 Sąd odsyłający wyjaśnia, że przedmiotem toczącego się przed nim postępowania jest badanie udziału CH w przestępstwie, za które został pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a orzeczenie końcowe będzie musiało zawierać rozstrzygnięcie o winie CH.
30 W tym względzie należy ustalić, czy w niniejszym przypadku organy prowadzące postępowanie przygotowawcze zagwarantowały CH prawo dostępu do adwokata podczas jego zatrzymania i przed przedstawieniem mu zarzutów. Ponieważ prawo to wynika z dyrektywy 2013/48, sąd odsyłający odnosi się w pierwszej kolejności do art. 12 ust. 2 tej dyrektywy, z którego wynika, że w postępowaniu karnym przy ocenie wyjaśnień złożonych przez podejrzanych lub oskarżonych lub dowodów uzyskanych z naruszeniem ich prawa dostępu do adwokata należy przestrzegać prawa do obrony i prawa do rzetelnego postępowania.
31 Zdaniem sądu odsyłającego przepis ten ma zastosowanie nie tylko przy wydawaniu końcowego orzeczenia o winie oskarżonego, lecz również przy określaniu środka zapobiegawczego, który ma zostać zastosowany wobec tej osoby. Tymczasem w postanowieniu z dnia 7 września 2023 r. Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii) wykluczył możliwość dokonania przez sąd odsyłający oceny, czy w niniejszej sprawie dowody zostały uzyskane z naruszeniem prawa CH do dostępu do adwokata.
32 W tych okolicznościach sąd odsyłający zastanawia się przede wszystkim nad zgodnością z art. 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48 uregulowania krajowego i orzecznictwa krajowego, na podstawie których sąd badający stopień udziału oskarżonego w zarzucanym mu przestępstwie w celu zastosowania lub wykonania odpowiedniego środka zapobiegawczego, jest pozbawiony możliwości dokonania oceny, czy dowody zostały zgromadzone z naruszeniem prawa tego oskarżonego do korzystania z pomocy adwokata.
33 Następnie, na potrzeby zbadania zasadności stanowiska bronionego przez Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii), sąd odsyłający zastanawia się, czy wymóg poszanowania prawa do obrony i rzetelności postępowania w rozumieniu art. 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48 jest spełniony, jeżeli sąd, który bada kwestię odpowiedniego charakteru środka zapobiegawczego, przy kształtowaniu własnego przekonania posługuje się dowodami uzyskanymi z naruszeniem wymogów określonych w tej dyrektywie.
34 Wreszcie, również w odniesieniu do postanowienia Sofiyski gradski sad (sądu dla miasta Sofii) z dnia 7 września 2023 r., sąd odsyłający dodaje, że ze względu na to, iż w postanowieniu tym zarzucono mu brak obiektywizmu, powstaje pytanie, czy wykluczenie przez sąd badający kwestię odpowiedniego charakteru środka zapobiegawczego dowodów uzyskanych z naruszeniem dyrektywy 2013/48, pomimo odmiennych instrukcji wydanych przez sąd wyższej instancji, ma negatywny wpływ na wymogi rzetelności postępowania i budzi wątpliwości co do bezstronności tego sądu.
35 W drugiej kolejności sąd odsyłający wyjaśnia, że w postanowieniu z dnia 7 listopada 2023 r. Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii) uznał, iż ze względu na szczególne okoliczności niniejszej sprawy zastosowanie znajduje przepis art. 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48, przewidujący możliwość tymczasowego odstępstwa od prawa dostępu do adwokata w wyjątkowych okolicznościach. Tymczasem sąd odsyłający wskazuje, że jego zdaniem przepis ten nie został wyraźnie wdrożony do prawa bułgarskiego ze względu na jego oczywistą niezgodność z art. 30 ust. 4 konstytucji bułgarskiej, który przewiduje, że prawo do obrony przez adwokata powstaje z chwilą zatrzymania danej osoby lub przedstawienia jej zarzutów. Powstaje zatem pytanie, czy art. 3 ust. 6 lit. b) wywiera skutek bezpośredni.
36 W trzeciej kolejności sąd odsyłający zauważa, że w postanowieniu z dnia 7 września 2023 r. Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii) wskazał, że nawet gdyby CH nie korzystał z pomocy adwokata w chwili zatrzymania, czynności dokonane z jego udziałem lub bez jego udziału do chwili przedstawienia mu zarzutów nie są niezgodne z prawem i nie tracą wartości dowodowej. W tym kontekście sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy gwarancje przewidziane w art. 9 ust. 1 lit. a) i b) dyrektywy 2013/48 w związku z motywem 39 tej dyrektywy są przestrzegane w przypadku pisemnego zrzeczenia się przez niepiśmiennego podejrzanego z przysługującego mu prawa do korzystania z pomocy adwokata, jeżeli konsekwencje takiego zrzeczenia się nie zostały mu wyjaśnione, a następnie twierdzi on, że nie został poinformowany o treści dokumentu, który podpisał w chwili zatrzymania.
37 W czwartej i ostatniej kolejności sąd odsyłający wyjaśnia, że w myśl ustawodawstwa krajowego, zgodnie z jego interpretacją przez Varhoven kasatsionen sad (najwyższy sąd kasacyjny, Bułgaria), pierwotne zrzeczenie się prawa do obrony prowadzonej przez adwokata, zgłoszone przez osobę zatrzymaną, rozciąga się również na wszystkie inne czynności dochodzeniowe z udziałem tej osoby przed przedstawieniem jej zarzutów. I tak w niniejszym przypadku organy prowadzące postępowanie przygotowawcze przeprowadziły szereg czynności dochodzeniowych z udziałem CH po jego zatrzymaniu, lecz bez udziału adwokata. W tym kontekście należy zbadać, czy zrzeczenie się przez podejrzanego podczas jego zatrzymania prawa do obrony przez adwokata wyklucza obowiązek wyjaśnienia przez te organy podejrzanemu prawa dostępu do adwokata i konsekwencji ewentualnego zrzeczenia się bezpośrednio przed dokonaniem jakiejkolwiek późniejszej czynności dochodzeniowej związanej z udziałem wspomnianego podejrzanego.
38 W tych okolicznościach Sofiyski rayonen sad (sąd rejonowy w Sofii) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy przepisy i orzecznictwo krajowe – na podstawie których sąd rozpatrujący kwestię istnienia uzasadnionego podejrzenia, że oskarżony uczestniczył w zarzucanym mu czynie zabronionym, w celu zastosowania lub wykonania odpowiedniego środka zapobiegawczego, jest pozbawiony możliwości dokonania oceny, czy dowody zostały zebrane z naruszeniem przysługującego oskarżonemu prawa dostępu do adwokata wynikającego ze wspomnianej dyrektywy, w sytuacji gdy był on podejrzany, a jego prawo do swobodnego przemieszczania się było ograniczone przez organy policji – są zgodne z [art.] 12 ust. 2 [dyrektywy 2013/48] w związku z art. 47 akapit pierwszy [Karty]?
2) Czy przestrzegany jest wymóg poszanowania prawa do obrony i prawa do rzetelnego postępowania w rozumieniu art. 12 ust. 2 [dyrektywy 2013/48], jeżeli sąd rozpatrujący kwestię odpowiedniego środka zapobiegawczego posługuje się przy formułowaniu wewnętrznego przekonania dowodami zebranymi z naruszeniem wymogów wspomnianej dyrektywy, w sytuacji gdy dana osoba była podejrzana, a jej prawo do swobodnego przemieszczania się było ograniczone przez organy policji?
3) Czy wykluczenie dowodów zebranych z naruszeniem przepisów [dyrektywy 2013/48] przez sąd rozpatrujący kwestię odpowiedniego środka zapobiegawczego – pomimo odmiennych wskazówek udzielonych przez sąd wyższej instancji – negatywnie wpływa na spełnienie wymogów, o których mowa w art. 12 ust. 2 [dyrektywy 2013/48] w związku z art. 47 akapit[y] pierwszy i drugi [Karty], dotyczących rzetelności postępowania, i czy budzi wątpliwości co do bezstronności sądu?
4) Czy przewidziana w art. 3 ust. 6 lit. b) [dyrektywy 2013/48] możliwość tymczasowego odstępstwa od prawa dostępu do adwokata w wyjątkowych okolicznościach w postępowaniu przygotowawczym – gdy konieczne jest podjęcie przez organy prowadzące dochodzenie natychmiastowych działań w celu zapobieżenia poważnemu utrudnianiu prowadzenia postępowania karnego – ma bezpośredni skutek w danym państwie członkowskim Unii Europejskiej, w sytuacji gdy wskazany przepis nie jest transponowany do prawa krajowego tego państwa?
5) Czy przestrzegane są gwarancje, o których mowa w art. 9 ust. 1 lit. a) i b) [odczytywanym w świetle motywu] 39 [dyrektywy 2013/48], w wypadku gdy podejrzany zrzekł się na piśmie prawa dostępu do adwokata, przy czym jest on niepiśmienny, nie wyjaśniono mu możliwych konsekwencji takiego zrzeczenia się i następnie twierdził przed sądem, że nie został poinformowany o treści podpisanego przez niego dokumentu w chwili ograniczenia jego prawa do swobodnego przemieszczania się przez organy policji?
6) Czy zrzeczenie się przez podejrzanego, w momencie jego zatrzymania, prawa do obrony przez adwokata, wynikającego z przepisów [dyrektywy 2013/48], wyłącza obowiązek organów państwowych wyjaśnienia mu przysługującego mu prawa dostępu do adwokata i możliwych skutków ewentualnego zrzeczenia się wspomnianego prawa bezpośrednio przed przeprowadzeniem jakiejkolwiek dalszej czynności dochodzeniowej z udziałem tego podejrzanego?”.
W przedmiocie wniosku o zastosowanie pilnego trybu prejudycjalnego
39 Sąd odsyłający wniósł o rozpoznanie niniejszego odesłania prejudycjalnego w pilnym trybie prejudycjalnym przewidzianym w art. 23a akapit pierwszy statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i w art. 107 regulaminu postępowania przed Trybunałem.
40 Na poparcie tego wniosku wspomniany sąd wskazuje, że CH został tymczasowo aresztowany od dnia 16 grudnia 2022 r.
41 W tym względzie należy w pierwszej kolejności podkreślić, że niniejsze odesłanie prejudycjalne dotyczy wykładni dyrektywy 2013/48, która wchodzi w zakres tytułu V części trzeciej traktatu FUE, dotyczącego przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Niniejsze odesłanie może zatem podlegać rozpoznaniu w trybie pilnym.
42 Co się tyczy w drugiej kolejności przesłanki dotyczącej pilnego charakteru, przesłanka ta jest spełniona w szczególności w sytuacji, gdy osoba, której dotyczy postępowanie główne, jest obecnie pozbawiona wolności, a jej pozostawanie w areszcie zależy od rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym, przy czym oceny sytuacji danej osoby należy dokonać według stanu na dzień rozpatrywania wniosku dotyczącego rozpoznania odesłania prejudycjalnego w trybie pilnym [wyrok z dnia 8 grudnia 2022 r., CJ(Decyzja o odroczeniu przekazania ze względu na postępowanie karne), C‑492/22 PPU, EU:C:2022:964, pkt 46 i przytoczone tam orzecznictwo].
43 W niniejszej sprawie z opisu okoliczności faktycznych przedstawionego przez sąd odsyłający wynika, że CH jest faktycznie pozbawiony wolności od dnia 19 grudnia 2022 r., i że znajdował się w tej sytuacji w dniu rozpatrywania wniosku o rozpoznanie odesłania prejudycjalnego w trybie pilnym.
44 Ponadto pytania przedstawione przez sąd odsyłający mają na celu ustalenie w szczególności, czy wymogi przewidziane w dyrektywie 2013/48 zostały spełnione, gdy CH zrzekł się po zatrzymaniu prawa dostępu do adwokata, a w zależności od wykładni tej dyrektywy może mieć to wpływ zarówno na środek zapobiegawczy zastosowany wobec CH, jak i na orzeczenie dotyczące jego odpowiedzialności karnej, a w konsekwencji na utrzymanie aresztu.
45 W tych okolicznościach w dniu 25 stycznia 2024 r. pierwsza izba Trybunału postanowiła, na wniosek sędziego sprawozdawcy i po wysłuchaniu rzecznika generalnego, uwzględnić wniosek sądu odsyłającego o rozpoznanie niniejszego odesłania prejudycjalnego w pilnym trybie prejudycjalnym.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania czwartego
46 Poprzez pytanie czwarte, które należy zbadać w pierwszej kolejności, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48 należy interpretować w ten sposób, że w braku transpozycji tego przepisu do krajowego porządku prawnego organy policji danego państwa członkowskiego mogą powołać się na ten przepis wobec podejrzanego lub oskarżonego w celu odstąpienia od stosowania przewidzianego w tej dyrektywie prawa dostępu do adwokata.
47 Na potrzeby udzielenia odpowiedzi na to pytanie należy przypomnieć, że w art. 3 ust. 1 dyrektywy 2013/48 ustanowiono podstawową zasadę przewidującą, że podejrzani i oskarżeni mają prawo dostępu do adwokata w takim terminie i w taki sposób, aby mogli oni rzeczywiście i skutecznie wykonywać przysługujące im prawo do obrony [wyrok z dnia 15 września 2022 r., DD (Powtórne przesłuchanie świadka), C‑347/21, EU:C:2022:692, pkt 40 i przytoczone tam orzecznictwo].
48 Zasada ta została skonkretyzowana w art. 3 ust. 2 tej dyrektywy, zgodnie z którym podejrzani i oskarżeni powinni mieć dostęp do adwokata bez zbędnej zwłoki i, w każdym wypadku, począwszy od zaistnienia pierwszego z czterech szczególnych zdarzeń wymienionych w art. 3 ust. 2 lit. a)–d). Ponadto art. 3 ust. 3 wspomnianej dyrektywy precyzuje w lit. a)–c) elementy, które obejmuje prawo dostępu do adwokata.
49 Czasowe odstępstwa, jakie państwa członkowskie mogą przewidzieć w odniesieniu do prawa dostępu do adwokata, wymieniono w sposób wyczerpujący w art. 3 ust. 5 i 6 dyrektywy 2013/48 [wyrok z dnia 12 marca 2020 r., VW (Prawo dostępu do obrońcy w wypadku niestawiennictwa) (C‑659/18, EU:C:2020:201, pkt 42].
50 I tak, zgodnie z art. 3 ust. 6 lit. b) tej dyrektywy, który to przepis został wskazany przez sąd odsyłający, państwa członkowskie mogą tymczasowo odstąpić od stosowania praw przewidzianych w ust. 3 tego artykułu w zakresie, w jakim jest to uzasadnione w świetle szczególnych okoliczności danej sprawy, „w przypadku konieczności podjęcia przez organy ścigania natychmiastowego działania w celu niedopuszczenia do narażenia postępowania karnego na znaczący uszczerbek”.
51 Co się tyczy kwestii, czy w braku transpozycji art. 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48 do krajowego porządku prawnego organy policji danego państwa członkowskiego mogą powołać się na ten przepis w odniesieniu do podejrzanego lub oskarżonego, to zgodnie z utrwalonym orzecznictwem we wszystkich wypadkach, gdy przepisy dyrektywy są z punktu widzenia swej treści bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, jednostki mogą powoływać się na nie przed sądami krajowymi przeciwko państwu członkowskiemu, jeśli państwo to nie transponowało dyrektywy do prawa krajowego w wyznaczonym terminie lub jeśli dokonało niewłaściwej transpozycji [wyrok z dnia 20 kwietnia 2023 r., Autorità Garante della Concorrenza e del Mercato (Commune de Ginosa), C‑348/22, EU:C:2023:301, pkt 62 i przytoczone tam orzecznictwo]. Natomiast dyrektywa nie może sama z siebie nakładać obowiązków na jednostkę, wobec czego nie można powoływać się na nią wobec jednostki (wyrok z dnia 3 maja 2005 r. Berlusconi i in., C‑387/02, C‑391/02 i C‑403/02, EU:C:2005:270, pkt 73 i przytoczone tam orzecznictwo).
52 W niniejszej sprawie wystarczy stwierdzić, że art. 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48 nie ustanawia prawa, na które jednostka może się powoływać przeciwko państwu członkowskiemu, lecz pozwala państwom członkowskim na ustanowienie odstępstwa od stosowania prawa dostępu do adwokata w wyjątkowych okolicznościach. W konsekwencji zgodnie z orzecznictwem przypomnianym w pkt 51 niniejszego wyroku organ publiczny nie może, w braku transpozycji tego przepisu, powoływać się na ten przepis wobec podejrzanego lub oskarżonego.
53 W świetle całości powyższych rozważań na pytanie czwarte należy odpowiedzieć, iż art. 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48 należy interpretować w ten sposób, że w braku transpozycji tego przepisu do krajowego porządku prawnego organy policji danego państwa członkowskiego nie mogą powołać się na ten przepis wobec podejrzanego lub oskarżonego w celu odstąpienia od stosowania prawa dostępu do adwokata, przewidzianego w tej dyrektywie w sposób jasny, precyzyjny i bezwarunkowy.
W przedmiocie pytania piątego
54 Poprzez pytanie piąte, które należy zbadać w drugiej kolejności, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 9 ust. 1 dyrektywy 2013/48 odczytywany w świetle motywu 39 tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że ustanowione w tym przepisie wymogi dotyczące zrzeczenia się prawa dostępu do adwokata są spełnione w przypadku pisemnego zrzeczenia się tego prawa przez niepiśmiennego podejrzanego, któremu nie wyjaśniono możliwych konsekwencji tego zrzeczenia się i który twierdzi, że nie był poinformowany o treści dokumentu, który podpisał w chwili zatrzymania.
55 Artykuł 9 ust. 1 dyrektywy 2013/48 przewiduje dwa warunki zrzeczenia się prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym.
56 I tak, zgodnie z tym art. 9 ust. 1 lit. a) osoba podejrzana lub oskarżona musi otrzymać informacje na temat treści prawa dostępu do adwokata oraz możliwych konsekwencji zrzeczenia się tego prawa, przy czym informacje te, które mogą być udzielone ustnie lub pisemnie, muszą być jasne i wystarczające oraz powinny być podane w prostym i zrozumiałym języku. Ponadto zgodnie ze wspomnianym art. 9 ust. 1 lit. b) zrzeczenie się musi być dokonane w sposób dobrowolny i jednoznaczny.
57 W motywie 39 dyrektywy 2013/48 uściślono w tym względzie, że przy udzielaniu takich informacji należy uwzględnić konkretną sytuację danych podejrzanych lub oskarżonych, w tym ich wiek oraz stan psychiczny i fizyczny. Tym samym dyrektywa ta, wymagając uwzględnienia tej konkretnej sytuacji, ma na celu zapewnienie, by decyzja o zrzeczeniu się prawa dostępu do adwokata była podejmowana z pełną znajomością rzeczy.
58 W tym kontekście art. 13 dyrektywy 2013/48 przewiduje, że przy stosowaniu tej dyrektywy należy uwzględnić odrębne potrzeby podejrzanych i oskarżonych wymagających szczególnego traktowania, przy czym jej motyw 51 odnosi się w tym względzie do „podejrzanych lub oskarżonych znajdujących się w potencjalnie gorszej sytuacji” oraz do „wszelkich potencjalnych słabości mających wpływ na zdolność tych osób do korzystania z prawa dostępu do adwokata”.
59 W niniejszej sprawie, po pierwsze, sąd odsyłający wskazuje, że oskarżony w postępowaniu karnym rozpatrywanym w postępowaniu głównym jest niepiśmienny.
60 Jak zauważyła Komisja Europejska w swoich uwagach na piśmie, podejrzanego lub oskarżonego takiego jak oskarżony w postępowaniu głównym należy, ze względu na jego niepiśmienność, uznać za osobę wymagającą szczególnego traktowania w rozumieniu art. 13 dyrektywy 2013/48.
61 Niemniej jednak ani art. 9 ust. 1 tej dyrektywy, ani jej art. 13 nie pozwalają na stwierdzenie, że okoliczność, iż podejrzany lub oskarżony jest niepiśmienny, wyklucza sama w sobie zdolność tej osoby do skutecznego oświadczenia, że zrzeka się ona prawa dostępu do adwokata. Natomiast okoliczność ta powinna zostać należycie uwzględniona w kontekście takiego zrzeczenia się.
62 Po drugie, sąd odsyłający zastanawia się nad znaczeniem faktu, że przy zrzeczeniu się przez oskarżonego prawa dostępu do adwokata nie poinformowano go o możliwych konsekwencjach takiego zrzeczenia się.
63 W tym względzie wystarczy zauważyć, że – jak przypomniano w pkt 56 niniejszego wyroku – art. 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2013/48 wyraźnie wymaga, aby podejrzany lub oskarżony został poinformowany o możliwych konsekwencjach zrzeczenia się prawa dostępu do adwokata.
64 W związku z tym, gdyby okazało się, że oskarżony taki jak ten w postępowaniu głównym nie otrzymał w chwili złożenia oświadczenia o zrzeczeniu się prawa dostępu do adwokata jasnych i wystarczających informacji w prostym i zrozumiałym języku, zważywszy jego status osoby wymagającej szczególnego traktowania, o treści tego prawa oraz o możliwych konsekwencjach jego zrzeczenia się – czego zbadanie należy do sądu odsyłającego – zrzeczenie się nie mogłoby zostać uznane za zgodne z wymogami ustanowionymi w art. 9 ust. 1 dyrektywy 2013/48.
65 Po trzecie, sąd odsyłający podkreśla okoliczność, że w niniejszym przypadku oskarżony w sprawie karnej, której dotyczy postępowanie główne, twierdzi, iż nie był poinformowany o treści dokumentu, który podpisał w chwili zatrzymania.
66 Ponieważ aspekt ten odnosi się do dokonania zrzeczenia się praw, należy zauważyć, że art. 9 ust. 2 dyrektywy 2013/48 odczytywany w świetle jej motywu 40 przewiduje, że oświadczenie o zrzeczeniu się praw, które można złożyć pisemnie lub ustnie, oraz okoliczności, w których zrzeczenie się nastąpiło, są odnotowywane z wykorzystaniem procedury protokołowania, zgodnie z prawem danego państwa członkowskiego.
67 O ile ów art. 9 ust. 2 odsyła do krajowego prawa procesowego w odniesieniu do sposobu odnotowywania zrzeczenia się prawa dostępu do adwokata, o tyle dokumentacja, o której mowa w tym przepisie, musi jednak umożliwiać sprawdzenie, czy spełnione zostały wymogi określone w art. 9 ust. 1.
68 Sąd odsyłający wyjaśnia, że zgodnie z prawem krajowym oświadczenie o zrzeczeniu się praw obejmuje wymóg, zgodnie z którym w przypadku gdy zatrzymane osoby są niepiśmienne lub nie są w stanie samodzielnie wypełnić tego oświadczenia, oświadczenie to musi zostać wypełnione przez funkcjonariusza, przy czym oświadczenia woli muszą być składane przez daną osobę osobiście w obecności świadka, który potwierdza ich prawdziwość swoim podpisem. Tymczasem w niniejszej sprawie podpisy funkcjonariusza policji i świadka nie zostały złożone.
69 W tym względzie, gdyby miało się potwierdzić – czego zbadanie należy do sądu odsyłającego – że zrzeczenie się przez oskarżonego prawa dostępu do adwokata w sprawie karnej, której dotyczy postępowanie główne, nastąpiło z naruszeniem krajowego prawa procesowego, okoliczność, że oskarżony podpisał dokument potwierdzający podnoszone zrzeczenie się prawa dostępu do adwokata, nie może sama w sobie dowodzić, że zrzekł się on tego prawa przy pełnym poszanowaniu wymogów przewidzianych w art. 9 ust. 1 dyrektywy 2013/48.
70 W świetle całości powyższych rozważań na pytanie piąte należy odpowiedzieć, iż art. 9 ust. 1 i 2 dyrektywy 2013/48 należy interpretować w ten sposób, że złożonego przez niepiśmiennego podejrzanego oświadczenia o zrzeczeniu się prawa dostępu do adwokata nie można uznać za zgodne z wymogami ustanowionymi w tym art. 9 ust. 1, jeżeli podejrzany ten nie został poinformowany w sposób należycie uwzględniający jego szczególną sytuację o możliwych konsekwencjach takiego zrzeczenia się i jeżeli zrzeczenie się to nie zostało odnotowane zgodnie z krajowym prawem procesowym w sposób umożliwiający sprawdzenie przestrzegania tych wymogów.
W przedmiocie pytania szóstego
71 Poprzez pytanie szóste, które należy zbadać w trzeciej kolejności, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 9 ust. 3 dyrektywy 2013/48 należy interpretować w ten sposób, że w następstwie zrzeczenia się przez podejrzanego przysługującego mu prawa dostępu do adwokata organy policji pozostają zobowiązane do poinformowania tego podejrzanego, bezpośrednio przed dokonaniem jakiejkolwiek późniejszej czynności dochodzeniowej z jego udziałem, o przysługującym mu prawie dostępu do adwokata i możliwych konsekwencjach zrzeczenia się tego prawa.
72 Na wstępie należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału przy dokonywaniu wykładni przepisu prawa Unii należy uwzględniać nie tylko jego brzmienie, lecz także jego kontekst oraz cele regulacji, której część on stanowi (zob. podobnie wyrok z dnia 2 grudnia 2021 r., Vodafone Kabel Deutschland, C‑484/20, EU:C:2021:975, pkt 19 i przytoczone tam orzecznictwo).
73 W tym względzie należy zauważyć, po pierwsze, że zgodnie z art. 9 ust. 3 dyrektywy 2013/48 państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani lub oskarżeni mogli odwołać zrzeczenie się praw na każdym etapie postępowania karnego, a także zapewniają, aby zostali oni poinformowani o tej możliwości.
74 Z brzmienia tego art. 9 ust. 3 można wywnioskować, że zrzeczenie się prawa dostępu do adwokata zgodne z wymogami ustanowionymi w dyrektywie 2013/48 wywołuje skutki do czasu jego odwołania, bez konieczności powtarzania go w odniesieniu do każdej późniejszej czynności dochodzeniowej.
75 Niemniej jednak w zakresie, w jakim art. 9 ust. 3 dyrektywy 2013/48 wymaga, aby podejrzani lub oskarżeni byli informowani o możliwości odwołania zrzeczenia się na każdym etapie postępowania karnego, przepis ten nie precyzuje, czy wymóg ten jest spełniony, jeżeli dana osoba została jednorazowo poinformowana o tej możliwości, czy też przeciwnie, informacji tej należy udzielać na każdym późniejszym etapie tego postępowania, a nawet przed jakąkolwiek późniejszą czynnością dochodzeniową.
76 Po drugie, co się tyczy kontekstu, należy wziąć pod uwagę art. 13 dyrektywy 2013/48, który wymaga, jak przypomniano w pkt 58 niniejszego wyroku, by przy stosowaniu tej dyrektywy uwzględniano odrębne potrzeby podejrzanych lub oskarżonych wymagających szczególnego traktowania. Jak podnosi Komisja w uwagach na piśmie, złożoność przepisów postępowania karnego, a w szczególności zasad gromadzenia i wykorzystywania dowodów, ogranicza zdolność podejrzanego lub oskarżonego wymagającego szczególnego traktowania do ich pełnego zrozumienia lub zareagowania we właściwym czasie i w odpowiedni sposób.
77 Po trzecie, należy wziąć pod uwagę cel dyrektywy 2013/48, która zmierza do promowania zapisanego w art. 47 akapit drugi Karty prawa do uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela oraz gwarantowanego w art. 48 ust. 2 Karty prawa do obrony [wyrok z dnia 12 marca 2020 r., VW (Prawo dostępu do obrońcy w wypadku niestawiennictwa), C‑659/18, EU:C:2020:201, pkt 44 i przytoczone tam orzecznictwo].
78 W świetle tych rozważań należy stwierdzić, że przewidziany w art. 9 ust. 3 dyrektywy 2013/48 wymóg informacyjny oznacza, że w każdym wypadku, gdy osoba przesłuchiwana przez organy policji lub inny organ ścigania lub organ sądowy znajduje się w sytuacji wymagającej szczególnego traktowania, organy te są zobowiązane przypomnieć tej osobie o możliwości cofnięcia jej oświadczenia o zrzeczeniu się prawa dostępu do adwokata przed dokonaniem jakiejkolwiek czynności dochodzeniowej, podczas której, ze względu na skalę i wagę tej czynności dochodzeniowej, nieobecność adwokata może szczególnie zaszkodzić interesom i prawom danej osoby, takiej jak przesłuchanie, okazanie w celu rozpoznania, konfrontacja lub eksperyment procesowy polegający na odtworzeniu przebiegu przestępstwa, o których mowa, odpowiednio, w art. 3 ust. 3 lit. b) i c) tej dyrektywy.
79 Wykładnia ta znajduje potwierdzenie w motywie 20 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym (Dz.U. 2012, L 142, s. 1), który stanowi, że „[g]dy już udzielono informacji o określonym prawie, nie należy wymagać od właściwego organu [ich] powtarzania, chyba że wymagają tego szczególne okoliczności danej sprawy […]”.
80 W świetle całości powyższych rozważań na pytanie szóste należy odpowiedzieć, iż art. 9 ust. 3 dyrektywy 2013/48 należy interpretować w ten sposób, że w przypadku zrzeczenia się prawa dostępu do adwokata przez osobę wymagającą szczególnego traktowania w rozumieniu art. 13 tej dyrektywy osobę tę należy poinformować o możliwości cofnięcia tego zrzeczenia się przed przystąpieniem do jakiejkolwiek późniejszej czynności dochodzeniowej, podczas której, ze względu na skalę i wagę tej czynności dochodzeniowej, nieobecność adwokata może szczególnie zaszkodzić interesom i prawom danej osoby.
W przedmiocie pytań od pierwszego do trzeciego
81 Poprzez pytania od pierwszego do trzeciego, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48 w związku z art. 47 ust. 1 i 2 Karty należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu i orzecznictwu krajowemu, na mocy których sąd, który bada udział oskarżonego w popełnieniu przestępstwa w celu ustalenia odpowiedniego charakteru środka zapobiegawczego, jaki ma zostać zastosowany wobec tego oskarżonego, w chwili podejmowania decyzji o pozostawieniu w areszcie tego oskarżonego jest pozbawiony możliwości dokonania oceny, czy dowody zostały uzyskane z naruszeniem wymogów tej dyrektywy, a w razie potrzeby – możliwości nieuwzględnienia takich dowodów.
W przedmiocie dopuszczalności
82 Jeżeli chodzi o dopuszczalność tych pytań, należy przypomnieć, że wyłącznie do sądu krajowego, przed którym zawisła sprawa w postępowaniu głównym, należy ocena konieczności uzyskania orzeczenia prejudycjalnego i znaczenia dla sprawy pytań zadanych Trybunałowi, które korzystają z domniemania posiadania znaczenia dla sprawy. Trybunał jest zatem co do zasady zobowiązany do wydania orzeczenia, jeśli zadane pytanie dotyczy wykładni lub ważności przepisu prawa Unii, chyba że jest oczywiste, że wykładnia, o którą się zwrócono, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem tego sporu, gdy problem jest natury hipotetycznej bądź gdy Trybunał nie dysponuje informacjami w zakresie stanu faktycznego lub prawnego niezbędnymi do udzielenia użytecznej odpowiedzi na to pytanie (wyrok z dnia 22 lutego 2024 r., Unedic, C‑125/23, EU:C:2024:163, pkt 35 i przytoczone tam orzecznictwo).
83 W niniejszej sprawie przed sądem odsyłającym toczy się postępowanie karne przeciwko CH, który jest obecnie tymczasowo aresztowany. Bezsporne jest, że sąd ten jest właściwy do orzekania w przedmiocie środka zapobiegawczego zastosowanego wobec CH i że uważa on, iż do niego należy zbadanie tego środka zarówno na rozprawie wstępnej, jak i na obecnym etapie tego postępowania karnego.
84 W tych okolicznościach wykładnia dyrektywy 2013/48, o którą wniesiono w drodze pytań od pierwszego do trzeciego, ma związek z postępowaniem głównym i nie może zostać uznana za hipotetyczną.
85 Z powyższego wynika, że pytania od pierwszego do trzeciego są dopuszczalne.
Co do istoty
86 W obecnym stanie prawa Unii wyłącznie do prawa krajowego należy co do zasady określenie przepisów dotyczących dopuszczalności i oceny, w ramach postępowania karnego, informacji i dowodów uzyskanych w sposób sprzeczny z prawem Unii [wyrok z dnia 30 kwietnia 2024 r., M.N. (EncroChat), C‑670/22, EU:C:2024:372, pkt 128 i przytoczone tam orzecznictwo].
87 Ponadto w braku uregulowań Unii w tej dziedzinie do wewnętrznego porządku prawnego każdego państwa członkowskiego należy, zgodnie z zasadą autonomii proceduralnej, określenie zasad proceduralnych dotyczących środków prawnych mających na celu zapewnienie ochrony uprawnień podmiotów prawa wynikających z prawa Unii, pod warunkiem jednak, że nie są one mniej korzystne niż przepisy regulujące podobne sytuacje podlegające prawu wewnętrznemu (zasada równoważności) i że nie czynią one w praktyce niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania uprawnień wynikających z prawa Unii (zasada skuteczności) [wyrok z dnia 30 kwietnia 2024 r., M.N. (EncroChat), C‑670/22, EU:C:2024:372, pkt 129 i przytoczone tam orzecznictwo].
88 Niemniej jednak, jeżeli chodzi o wymogi wynikające z zasady skuteczności, Trybunał orzekł już, że konieczność wykluczenia informacji i dowodów uzyskanych z naruszeniem przepisów prawa Unii należy oceniać w szczególności w świetle zagrożenia, jakie dopuszczalność takich informacji i dowodów stwarza dla poszanowania zasady kontradyktoryjności, a tym samym prawa do rzetelnego procesu [wyrok z dnia 2 marca 2021 r., Prokuratuur (Warunki dostępu do danych dotyczących łączności elektronicznej), C‑746/18, EU:C:2021:152, pkt 44].
89 Ponadto art. 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48 odczytywany w świetle jej motywu 50 wyraźnie zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia, bez uszczerbku dla krajowych przepisów i systemów dotyczących dopuszczalności dowodów, aby w postępowaniu karnym prawo do obrony i rzetelność postępowania były przestrzegane przy ocenie oświadczeń złożonych przez podejrzanych lub oskarżonych lub dowodów uzyskanych z naruszeniem ich prawa do adwokata.
90 W tym względzie należy zauważyć, po pierwsze, że zgodnie z art. 2 ust. 4 akapit ostatni dyrektywy 2013/48 ma ona w pełni zastosowanie, gdy podejrzany lub oskarżony zostaje pozbawiony wolności na dowolnym etapie postępowania karnego. Artykuł 12 ust. 2 tej dyrektywy ma zatem zastosowanie w chwili, gdy sąd ma orzec w przedmiocie środka zapobiegawczego dotyczącego oskarżonego.
91 Po drugie, jak wskazano w motywach 52 i 53 dyrektywy 2013/48, jej art. 12 ust. 2 należy interpretować w świetle Karty, w szczególności w świetle prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego, prawa do uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela oraz prawa do obrony i do rzetelnego procesu sądowego, zagwarantowanych odpowiednio w art. 6, art. 47 akapit drugi i art. 48 ust. 2 Karty, a także w świetle odpowiednich praw zagwarantowanych w szczególności w art. 6 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. [zob. analogicznie wyrok z dnia 1 sierpnia 2022 r., TL (Nieobecność tłumacza ustnego i brak tłumaczenia pisemnego), C‑242/22 PPU, EU:C:2022:611, pkt 40].
92 Wynika z tego w pierwszej kolejności, że art. 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48 zawiera wymóg, aby sąd, który bada kwestię odpowiedniego charakteru środka zapobiegawczego dotyczącego oskarżonego, mógł ocenić przy podejmowaniu decyzji o pozostawieniu tego oskarżonego w areszcie, czy dowody zostały uzyskane z naruszeniem wymogów tej dyrektywy.
93 W niniejszej sprawie sąd odsyłający wskazuje, że sąd rozpoznający środek zabezpieczający co do zasady ma możliwość zbadania poszanowania praw wynikających z dyrektywy 2013/48, lecz że zgodnie z orzecznictwem krajowym odmawia się możliwości oceny, czy dowody zostały uzyskane z naruszeniem wymogów tej dyrektywy.
94 Tymczasem, biorąc pod uwagę to, co zostało wskazane w pkt 92 niniejszego wyroku, art. 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48 stoi na przeszkodzie takiemu orzecznictwu krajowemu.
95 W drugiej kolejności, co się tyczy konsekwencji, jakie sąd rozpatrujący sprawę powinien wyciągnąć, badając środek zapobiegawczy dotyczący oskarżonego, z okoliczności, że dowody zostały zgromadzone z naruszeniem przepisów dyrektywy 2013/48, należy zauważyć, że z jednej strony dyrektywa ta w żaden sposób nie zobowiązuje sądu do automatycznego pominięcia wszystkich tych dowodów.
96 Z drugiej strony, zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, które – jak podkreślono w motywach 50 i 53 dyrektywy 2013/48 – należy uwzględnić, w razie stwierdzenia uchybienia proceduralnego do sądów krajowych należy dokonanie oceny, czy uchybienie to zostało usunięte w dalszym toku postępowania (wyrok ETPC z dnia 28 stycznia 2020 r. w sprawie Mehmet Zeki Çelebi przeciwko Turcji, CE:ECHR:2020:0128JUD002758207, § 51).
97 Tak więc, w przypadku gdyby dowody zostały zgromadzone z naruszeniem wymogów tej dyrektywy, należy ustalić, czy – pomimo tego braku – w chwili wydawania orzeczenia przez sąd rozpatrujący sprawę postępowanie karne w całości można uznać za rzetelne, biorąc pod uwagę szereg czynników, wśród których znajduje się kwestia, czy wypowiedzi odebrane pod nieobecność adwokata stanowią integralną lub istotną część dowodów obciążających, a także moc innych dowodów znajdujących się w aktach sprawy (zob. analogicznie wyrok ETPC z dnia 13 września 2016 r. w sprawie Ibrahim i in. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, CE:ECHR:2016:0913JUD005054108, §§ 273, 274).
98 W każdym razie wynikający z art. 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48 obowiązek zapewnienia poszanowania prawa do obrony i rzetelności postępowania przy ocenie dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa do adwokata oznacza, że dowód, do którego strona nie jest w stanie skutecznie się ustosunkować, powinien zostać wyłączony z postępowania karnego [zob. analogicznie, w odniesieniu do art. 14 ust. 7 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/41/UE z dnia 3 kwietnia 2014 r. w sprawie europejskiego nakazu dochodzeniowego w sprawach karnych (Dz.U. 2014, L 130, s. 1), wyrok z dnia 30 kwietnia 2024 r., M.N. (EncroChat), C‑670/22, EU:C:2024:372, pkt 130].
99 W świetle ogółu powyższych rozważań na pytania od pierwszego do trzeciego należy odpowiedzieć, że art. 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48 w związku z art. 47 ust. 1 i 2 Karty należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, na mocy którego sąd, który bada udział oskarżonego w popełnieniu przestępstwa w celu ustalenia odpowiedniego charakteru środka zapobiegawczego, jaki ma zostać zastosowany wobec tego oskarżonego, w chwili podejmowania decyzji o pozostawieniu w areszcie tego oskarżonego pozbawiony jest możliwości dokonania oceny, czy dowody zostały uzyskane z naruszeniem wymogów tej dyrektywy, a w razie potrzeby nieuwzględnienia takich dowodów.
W przedmiocie kosztów
100 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (pierwsza izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności
należy interpretować w ten sposób, że:
w braku transpozycji tego przepisu do krajowego porządku prawnego organy policji danego państwa członkowskiego nie mogą powołać się na ten przepis wobec podejrzanego lub oskarżonego w celu odstąpienia od stosowania prawa dostępu do adwokata, przewidzianego w tej dyrektywie w sposób jasny, precyzyjny i bezwarunkowy.
2) Artykuł 9 ust. 1 i 2 dyrektywy 2013/48
należy interpretować w ten sposób, że:
złożonego przez niepiśmiennego podejrzanego oświadczenia o zrzeczeniu się prawa dostępu do adwokata nie można uznać za zgodne z wymogami ustanowionymi w tym art. 9 ust. 1, jeżeli podejrzany ten nie został poinformowany w sposób należycie uwzględniający jego szczególną sytuację o możliwych konsekwencjach takiego zrzeczenia się i jeżeli zrzeczenie się to nie zostało odnotowane zgodnie z krajowym prawem procesowym w sposób umożliwiający sprawdzenie przestrzegania tych wymogów.
3) Artykuł 9 ust. 3 dyrektywy 2013/48
należy interpretować w ten sposób, że:
w przypadku zrzeczenia się prawa dostępu do adwokata przez osobę wymagającą szczególnego traktowania w rozumieniu art. 13 tej dyrektywy osobę tę należy poinformować o możliwości cofnięcia tego zrzeczenia się przed przystąpieniem do jakiejkolwiek późniejszej czynności dochodzeniowej, podczas której, ze względu na skalę i wagę tej czynności dochodzeniowej, nieobecność adwokata może szczególnie zaszkodzić interesom i prawom danej osoby.
4) Artykuł 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48 w związku z art. 47 ust. 1 i 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej
należy interpretować w ten sposób, że:
stoi on na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, na mocy którego sąd, który bada udział oskarżonego w popełnieniu przestępstwa w celu ustalenia odpowiedniego charakteru środka zapobiegawczego, jaki ma zostać zastosowany wobec tego oskarżonego, w chwili podejmowania decyzji o pozostawieniu w areszcie tego oskarżonego jest pozbawiony możliwości dokonania oceny, czy dowody zostały uzyskane z naruszeniem wymogów tej dyrektywy, a w razie potrzeby – możliwości nieuwzględnienia takich dowodów.
Podpisy